Archeologia Powszechna 
Neolit –wykłady 

Monika Stelmasiak  
(notatki Malwiny) 

 

Neolit

 został wyróżniony przez J. Lubbocka, dla którego kryterium było pojawienie się 

ceramiki i narzędzi gładzonych, już wtedy twierdził że istnieje związek między 
rozwojem gospodarki a stabilizacją osadnictwa. 

G. Childe

 – umocnił teorię o rozwoju gospodarki w neolicie. 

Neolit inicjalny

 – tworzenie sztucznego środowiska, ingerencja człowieka w procesy 

odlesień zainicjowana w neolicie trwa aż do dziś. 

Chow zwierząt

 doprowadza do zmian w budowie zwierzęcia – karłowacieje a 

później wytwarzają się cechy bardziej korzystne dla hodowców 

Neolit migracyjny

 – sposób rozprzestrzeniania się nowej idei 

Akulturacja 

-  przejmowanie nowej idei od społeczeństw, które ją wymyśliły 

Neolit

 – proces przejścia od idei zbieracko-łowieckiej do idei gospodarczej 

Poziom kultury społeczeństw

 – czy są przygotowane n nowa ideę? Czy chętnie 

przejmą nowe zachowania? 

Rewolucja neolityczna 

– wg. Childe’a (zainspirowany ideologią marksistowską) 

rewolucja to coś dobrego zmiana o istotnym znaczeniu  gwałtowne przyspieszenie 
kulturowe 

Drugorzędne cechy neolitu – ceramika nie ma wartości kulturowej 

 

CHÓW ZWIERZĄT:

 

- 

warunkiem jest występowanie gatunków, 
które da się udomowić, chęć ułatwienia  i 
ulepszenia życia 

- 

pies: zwierzę przywiązało się do człowieka, 
żywiąc się odpadkami, wzajemna asymilacja, 
później człowiek sam zaczął wykorzystywać 
psa do swoich potrzeb 

 

Kolejność udomawiania zwierząt: 

-

próby z gazelami, żyrafami: nieudane 

- polowania na gatunki roślinożerne 
- owce, kozy 
- świnie, bydło 
- koń 
- wielbłąd 

Na terenie Bliskiego Wschodu wiele rzeczy sprzyjało 
udomowieniu zwierząt: 

  Dobre warunki terenowe i klimatyczne (otoczone półksiężycem gór) 
  Ok. 14 tys. BC zmienił się klimat (intensywne topnienie lodu, wilgoć, Sahara 

stała się sawanną z żyznymi glebami) 

  Na zboczach gór rosły wysokokaloryczne trawy, które przyciągały zwierzęta i 

ludy traperskie polujące z łukiem 

  Wąwozami płynęły strumienie, również znajdowała się tam trawa 
  Ludność pomyślała iż zapędzi zwierzęta do tego wąwozu, zabarykaduje wyjście, 

polowanie na zwierzęta stała się rzadszym zajęciem 

  Pilnowanie i obserwacja stada 

 

ZWIERZĘTA 

 przy ograniczonym dostępie pożywienia, zaczęły w kolejnych 

pokoleniach zmieniać się genetycznie. 



 

KONKLUZJA

: nie można tego stada trzymać w nieskończoność, bo wyżre całe 

pożywienie – popędzili je więc do innego miejsca – 

początki pasterstwa

 

 

Kultury pasterskie

 – model życia z ogromną wielowiekową kulturą, mogą istnieć 

bez rolnictwa, zawsze mają model patriarchalny 

Owce i kozy: zalety

 

- dobre mięso, skóry, kości, róg, wszechstronne 
wykorzystanie 
- wolne zwierzę, niezbyt mądre, łatwo daje się prowadzić, 
podporządkowuje się przewodnikowi, nie jest 
niebezpieczne dla człowieka (chyba ze to Baphomet) 

Czy udomowienie nastąpiło wszędzie „od 
zera”?

 

- Musielibyśmy znaleźć widoczne zmiany na kościach 
- Nie możemy określić kiedy to się stało 

Odnawianie stada: 

- 

krzyżowanie udomowionych zwierząt ze stadem dzikim 

- świnia i bydło występowało w stanie dzikim, na wielu terenach, bydło możliwe, że 
miało kolebke udomowienia na terenie Afryki, Sudanu ( na pewno nie na Bliskim 
Wschodzie!) ale czy gdzieś indziej występowały wcześniejsze próby? Nie wiadomo… 

Malowidła w Sakkarze

 

Wskazują na próby udomowienia lecz ciężko 
wydatować owe ryty 

Udomowienie tura

: jak kiedy i gdzie? Ciul 

wie! 

Świnia

 – niezwykle szybko daje się 

udomowić, sama gromadzi się w obrębie 
osiedli ludzkich. 

Środkowo i Północnoeuropejskie 
społeczności Mezolityczne: 

- Dudki na Mazurach: obozowisko rybackie 
od późnego paleolitu aż do rozwiniętego 
neolitu 
W warstwach mezolitycznych odnaleziono 
bardzo małe jak na dzika kości, czy doszło do 
naturalnego udomowienia na wyspie? 
Egzystencja dzika obok człowieka, lokalne relacje między człowiekiem a zwierzęciem. 

POJAWIENIE SIĘ GOSPODARKI MLECZNEJ 

 

Hodowla:

 

kiedy pojawiają się próby krzyżowania, tworzenie nowych ras 

Udomowienie konia:

 

w Europie doby KCSZ 

Wielbłąd:

 

dopiero w epoce brązu 

 

UPRAWA ROŚLIN: 

  Rośliny kłączaste i bulwiaste – dużo pracy, wymagają wielu ogrodniczych 

zabiegów 

  Rośliny siewne – wysiew i spożywanie nasion zbóż, lub roślin które mają 

nasiona 

Afryka Środkowa

 

uprawa gatunków, które uprawia się do dziś 

Daleki Wschód ( Wietnam, Kambodża)

 

niebezpieczne warunki bytowania w dżungli, agresje polityczne, nie mamy stamtąd 
informacji 
 

Rolnictwo zbożowe

 

niesłychany przyśpieszacz kulturowy, kolebka: Bliski Wschód 

Czy najpierw był chów, czy może jednak rolnictwo? 

Rolnictwo bez chowu nie może istnieć! 

 

Żyzny 
Półksiężyc

 

dzika pszenica, 
jęczmień, żyto 

 

Ogromna 
obfitość pól i 
żywności 

– 

myśliwi zaczęli 
żywić się również 
zbożem – musieli 
wymyślić sposób 
przesuszania 
zboża i tworzenie 
spichlerzy 

Chleb

: pierwsze podpłomyki 

Do rozdrabniania

: żarna i rozcieracze 

Okres intensywnego zbieractwa 

– w odpowiednim czasie pozyskiwano ziarna 

Jak je zbierali?

 

 do płachty odcinając kłosy 
 sierpaki – wyświecenia żniwne  

Słoma

 

używana do wyplatania mat 

Rolnictwo

 

człowiek nie chciał uprawiać roli, w obszarach dzikich pól zaczęło robić się zbyt ciasno 

Osadnictwo

 

na terasach, sprzyjało to trwałemu osadnictwu, obecność pól i zwierząt sprawia, że 
populacja się rozrasta 
Nowo przybyli, którzy próbują dostać się na teren już zajęty nie chcą być wpuszczani 
przez starych osadników, ziemia zaczyna być traktowana jak ich własna, 
rozpoczyna się proces poczucia przynależności do terenu i „swoich” 

Agresorzy

 z zewnątrz wypierali siłą starych osadników (pierwsze wojny), którzy 

pozbawieni dzikich pól musieli rozpocząć uprawę roli. 

Rolnictwo ryżowe

 – Chiny 

Wynalezienie rolnictwa

  inspiruje wynalezienie metalu  rozpoczyna się 

CHALKOLIT (znany też jako zaorany chachlikoloit) 

Afryka

 

początek wytwarzania ceramiki 

Gładzenie narzędzi

 

próba naśladownictwa narzędzi metalowych 

Zespoły poźnopaleolityczne

 

ok. 14 tys. p.n.e. – kebaryjska i falicka 
 

Kultura natufijska (pierwsze 
żarna)

 

stanowiska stałe na terasach w obrębie Żyznego Półksiężyca 
domy: kilka metrów na 1-2 m 
licowane kamieniami chaty, mogły być kryte strzechą, okrągłe zagłębienia w ziemi 
na środku chaty palenisko 
żarno, stępa (kamień z zagłębieniem, rozgniatanie tłuczkiem) 
wchodzono po drabinie 
jamy o ścianach wyłożonych kamieniami 
wypalone, oblepione gliną 
suche miejsca, spichlerze  

Neolit bezceramiczny 

 

Kultura chiamska:

 

wyroby krzemienne: liściaki, groty do strzał, noże, sierpce, sierpaki 
Większe osiedla niż natufijskie, na kilku terasach 
 

JERYCHO

: telle, budowle z suszonej cegły (glina z materiałem organicznym), 

buły suszone, kładzione jedna na drugą, płaski dach – trwa do pierwszego 
deszczu xD – potem buduje się od nowa 
Okres przesuszania się klimatu: rzadkie opady 

 

 

Groty strzał wykonane retuszem powierzchniowym 
-

 osiedla znajdują się już poza osiedlem dzikich pól, np. wybrzeże Morza 

Śródziemnego nowy rejon występowania osadnictwa 
- w materiale krzemiennym: odstawą groty strzał, z typowo afrykańskim 
retuszem powierzchniowym, sierpce 
- osiedla w różnych miejscach, nie wszystkie terasowe  
- zmiana budownictwa: kamień + glina, suszona cegła, cegła wyciskana w 
formie 
 
- „bliskowszchodni dom z podwórzem” – czworokątne atrium, podwóreczko 
wewnątrz pod podcieniem z kolumnami, wokół pomieszczenia mieszkanie, 
otoczone też podwórzem zewnętrznym, wszystko otoczone murem, duża 
cysteria wewnątrz podwórka 
- nowe konstrukcje z grubych ścian, licowanych kamieniami nie wiadomo czym 
były, ZUPEŁNIE INNY STYL BUDOWNICTWA NIŻ W NEOLICIE A 
 
- koniec ok. 6 000 tys. BC – zaczynamy mówić tylko o tellach – na Bliskim 
Wschodzie pojawia się ceramika 

Neolit ceramiczny 

 

Ekspansja na tereny ościenne – wybrzeża morskie 
Zachodnie i wschodnie wybrzeże Morza Czarnego 
Kaukaz – na południowych zboczach występują dzikie zboża

 

Wszystkie kultury będą rejestrowane na stanowiskach wielowarstwowych, w najniższej 
warstwie nie będzie ceramiki: 

 

Kultura nadazowska

  

- petroglify na ostańcach: dość realistyczne ryby i ptactwo morskie, późniejsze 
ryty są abstrakcyjne ( znaczki faliste itd.) 
- u podnóża skał gdzie występują ryty, występują grube warstwy osadnicze 
- duże ilości materiału krzemiennego: siekierki, bardzo dziwna ceramika 
- cerama ostrodenna, w dziwnej technologii – na formach z drewna, obklejana 
- wiatrołapy, suszenie ryb, pracowania krzemieniarska, szałasy 
- stanowiska zimowe – obiekt typu jurta, z ogniskiem w środku jurty, siekierki 
kamienne 

 

 

Kultura dniepro-doniecka

 

- dolny i środkowy Dniepr 
- sursko-dnieprowska odmiana 
- stanowisk gdzie osiedlała się 
ludność rybacko-pasterska  
- osiedla nad brzegiem Dniepru, 
półziemianki, uprawa, narzędzia 
gładzone, mało informacji 

 

 

Kultura ketelminoska 

- zespoły zbieracko-łowieckie z 
ceramiką 

 

 

Kultura jelszańska

 

ceramika jakościowo doskonała 

Lokalizacja najstarszych stanowisk w 
Europie 

świadczy o umiejętności 

neolitycznych ludzi do poruszania się po 
wodzie – np. TESALIA 

Obszar Morza Egejskiego 

sprzyjał 

rozwojowi technologii poruszania się drogą 

wodną  już w neolicie bezceramicznym. 

 

 

3 telle

 – aż do podstaw i odkryto tam warstwy bez ceramiczne. 

- Argiszan 
- Neaekomedie 
- Otsaki (warstwy bezceramiczne łączone z kulturą sesklo) 
warstwy bezceramiczne aż do cywilizacji wczesnoegejskiej 

6,5 tys. lat p. Ch

 – pojawienie się cyklu kulturowego IMPRESSO CARDIUM 

(odciskanie muszlą sercówką) 
 

W kulturze wczesnoceramicznej jest ceramika malowana. 
 

Wpływy afrykańskie na Bliskim Wschodzie: 

- wywodzące się z doliny Nilu społeczności musiały mieć wysokorozwiniętą znajomość 
żeglugi. 

Impresso cardium – w wielu miejscach naraz 

- Wybrzeże Greckie (obie strony) 
- Italia 
- Sycylia 
- Nicea 
- Hiszpania 
- Zachodnie wybrzeże Morza Czarnego (Ukraina Zachodnia) 

Kultura typu impresso: 

Ludność tego cyklu kulturowego osiedla się bardzo blisko wzdłuż wybrzeża Morza 
Śródziemnego i Czarnego.

 

 

Wybrzeże Morza Śródziemnego nie posiada wielu naturalnych miejsc cumowania łodzi, 
klify pocięte są bardzo wąskimi terasami (pozostałości po dawnych plażach) 

Osadnictwo skaliste 

– stad ceramika impresso zajmuje się gospodarką zbieracko-

łowiecką oraz pasterską. 

Osiedla

 – zbudowane na niewielkich przestrzeniach (terasach, z wąską jaskinią), 

„kłopoty z drewnem”, do wnęki skalnej doczepiona jest weranda z rumoszu skalnego, 
przykryta płaskim dachem. 

Na krawędzi skarpy – murek zabezpieczający. 

Materiał krzemienny i ceramika: 

z tradycji miejscowej, z neolitu tordygraweckiej: 

- silna mikrolityzacja, trapezy 
- geneza – ludność miejscowa + przybyli żeglarze, którzy pokazali jak udomowić kozę 
itd. 
- ostrodenna, stożkowata ceramika, bogato ornamentowana odciskami, „szczypanka” 
(ornament) 

Nowy styl

: ceramika doskonale wybłyszczona, wypolerowana, nie wiemy jak to 

uzyskiwali. 

Fazy: 

1. Impresso – klasyczna 

2. Faza cardium (+ muszla sercówka) 
3. Fazy epicardialne – do stylu klasycznego dochodzą zewnętrzne impulsy: 
wyodrębnienie jednostek kulturowych, które charakteryzują się wyższym rozwojem, 
ludność zaczyna migrować w głąb kontynentu 

Włoch, Sycylia – kultury eksploatujące złoża obsydianu (szkło wulkaniczne) 
- doskonałą obróbka tego surowca (łatwa) 
- ogromne zapotrzebowanie na ten surowiec 

Społeczności epicardialne

 – oparły swój byt na handlu surowcem 

(obsydianem), za co otrzymywali żywność. Pierwszy raz ludzie nie musieli sami 
zajmować się jedynie zaspokajaniem podstawowych potrzeb! 

Sytuacja nad Morzem Czarnym

: 

Rumunia  ujście Dniestru, Dobróża  

Kultura bugo-dniestrzańska

 

wpływy impresso + wpływy strefy stepów ukraińskich + neolityczne kultury 
przykarpackie 

Syroki – najstarsze fazy  ceramika ostrodenna z ornamentem odciskanym  hipoteza 
o pochodzeniu od kultury impresso 

CYKL SESKLO: 

2 albo 3 fazy rozwojowe 

- Osadnictwo tellowe i otwarte. 
- Krzemieniarstwo (za dużo nie wiadomo). Siekierki z rożnego typu skał, ale nie znamy 
zastosowania. 
- Ceramika – bardzo przypomina impresso cardium lub wybłyszczona, nie występuje 
ostrodenność, raczej formy kuliste, lub ze stopką, szczypanka, ornamenty palcowe, 
później malowane  dzbanki z uchami, płaskie misy  
- malowanie: jasne tło, ciemny ornament 
- ORNAMENTYKA PŁOMIENIOWA: przypominająca ogień, malowana na czarno 
- telle – budownictwo z cegły suszonej, obronne?, podwórko otoczonemurem + 
właściwa budowla (typowy Bliski Wschód), układ ulicowy, z podwórkami, rynsztokami 
- uprawa jęczmienia i pszenicy 
- owca, koza, bydło

 

 

ZNELOITYZOWANIE ZIEM POLSKI

 

Drugi etap kolonizacji: 

- głównym traktem są rzeki Wardan i Morawa 
- neolityzacja, która jest powiązana z morzem 
- obraz kultury o cechach bałkańskich: 

* stosowanie gliny w budownictwie (osadnictwo jeszcze tellowe, coraz mniej jednak 
cegły suszonej) 
* pojawia się drewno – szkielet drewniany, słupowo-plecionkowe i oblepione gliną 
dachy dwuspadowe, klepiska gliniane 
* stosowanie obsydianu do produkcji narzędzi (występuje na Sycylii i w Karpatach 
południowych) 
* wytwarzanie ceramiki z ornamentem malowanym 
* plastyka figuralna (Szczególnie kobiece) – np. kultura trypolska 
* pieczęcie i ołtarzyki kultowe 

KULTURY STARCZEWSKO-TRYPOLSKIE 

- starczewska 
- karanovo 
- kryszańska 
Cały horyzont to koniec VII i całe VI tysiąclecie BC 

- vinca – następczyni Starczewskiej 
- wschodniosłowackiej ceramiki linearnej 
- bukowo-górska 

Osadnictwo otwarte, rolniczo-hodowlane, stabilizacja nad Morawą (fala klasycznej k. 
Starczewskiej) 

K. Strarczewska: 

- osady bagienne, osady stabilne na terenach 
suchych, osady paratellowe (wielofazowe, 
typu słupowego, wykańczane gliną), 
połziemniaki (xD) 
- rybołóstwo 
- asymetryczne siekierki 
- cmentarzyska niedaleko osad, groby 
szkieletowe, jamowe, skromne 
wyposażenie 
- ceramika – prosty format, na stopkach, dużo 
ceramiki błyszczącej, szczypanka, bardzo mało 

ceramiki malowanej, plastyka figuralna 
-materiał krzemienny – małe sierpaki, mało mamy informacji na ten temat 
- gospodarka rolniczo-hodowlana: pszenica, jęczmień, bydło 
- trwa do ok. 5 500 BC 
 
W jej miejscu pojawia się 

k. VINCA

 pod wpływem kolonizatorów z zewnątrz. Wysoko 

rozwinięte rolnictwo i chów bydła na szeroką skalę. 
- Naczynia na stopkach w kształcie wycinka kuli, domieszka organiczna, zmiana 
ornamentyki, nie ma malowania, ceramika błyszcząca, ornament ryty, wstęgowo-
punktowany, ornamentowany 
- tendencja do budowy miejsc kultowych 
- trwa do końca V tysiąclecia

 

K. Karanovo

 

- powstaje w tym samym czasie co k. starczewska 
- telle – późny neolit po epokę brązu – zabudowa słupowa, czworokątne 7x7m lub 
5x4m 
- podłogi i ściany mogły być malowane wapnem 
- ceramika bardzo podobna do Starczewskiej 
- gary zasobowe – nieornamentowane, ornament ryty, malowany, figurki kobiece 
- trwa do ok. 5 500 BC 

K. Kryszańska:

 

- na Wielkiej Nizinie Węgierskiej 
- osiedla otwarte o zabudowie ziemiankowej i półziemiankowej 
- chów bydła 
- ceramika wyglądem podobna, ale technologia gorsza, kiepsko wypalone, 
nieproporcjonalne 
- ucha – w miejscach niesymetrycznych, z grubych wałków 
- guzki – toporne, o kiepsko wygładzonej powierzchni 
- plastyka figuralna – najwięcej stolików kultowych 
- siekierki, obsydian 
- trwa do ok. 5 300 BC 

Następcą k. kryszańskiej na terenie Słowacji jest 

wschodniosłowacka kultura 

ceramiki linearnej:  

- obozowiska jaskiniowe 
- ceramika – ornament ryty, zwielokrotnione linie faliste, w kształcie wycinka kuli 
- krzemieniarstwo – surowce z Karpat, z obsydianu, wiorki, wkładki 
- od 5 500 do ? 

K. bukowo-górska 

- 

góry Bukowe 

- stanowiska jaskiniowe (bardzo dobrze zagospodarowane): Ardowo, Polnica, 
malowidła na snianach 
- ceramika, „porcelana” z ornamentem rytym, szerokootworowe misy, czarki, bardzo 
gładka, bardzo dobrze wykonana, ornament reliefowy, malowanie, sotłowa i kuchenna 
- zubożenia ornamentyki w III fazie 
- wykonanie na jednym naczyniu rytych spiralek 
- wypas bydła i poszukiwanie surowców 
- zanik po ok. 500 latach, następcą w dolinie Cisy jest  

cykl kultur trypolskich 

 

KCWR – cykl kultur wstęgowych – początek 

- jako pierwsza wchodzi na ziemie polskie 
 

 

KCWR

 wywodzi się ze środowiska lasów liściastych: 

- wpływy k. kryszańskiej 
- wpływy k. Starczewskiej 

  Kamieniarstwo i ceramika stołowa b. podobna do kryszaskiej 
  KCWR prowadzi migracje szlakami 

wodnymi 

  Układ osad skupia się wśród 

dopływów rzek:

 

 

- Wisła 
- do środkowej Odry 
- szlak Notecki 
- dolna Odra 
- Warta 
- szlak dunajski 

 

Osadnictwo

 – zazwyczaj na wysoko położonych terasach nadzalewowych, na 

krawędzi ustawione rzędowo 
- nad Odrą stanowiska są mniejsze przy dopływach szeki – „skupiska 

dowieszone do dopływów”, ok. 4-5 chat, przestrzenie uprawne, obiekty 
gospodarcze 

  W strefie niżowej osadnictwo otwarte (pozostałości ruchome) 
 

Budowle

 słupowe z kilku rzędów słupów (dodatkowe słupy tworzące podcienia, 

werandy) 

  KCWR nie dysponuje siekierkami krzmiennymi (ale znają technologię b. 

dobrze). Mają tylko kamienie. Są asymetryczne 



 topory, motyki 

Motyki w kształcie KOPYTA SZEWSKIEGO 

 

Narzędzia 

mają bardzo małe otwory 

  Długość domów dochodzi do 30m 
  Część spichlerzowa na podniesieniu, część mieszkalna na dole 
  Pojedyncze pochowki, cmentarzyska do 5 grobów 
  Kultury akwatyczne? 

 

 

Układ domostw:

 

- strefa Wisły: równolegle do siebie 
- strefa Odry –  

  Na terenach poza Polską występują osiedla obronne: nad Łabą i Renem na 

terasach nadzalewowych, na cyplach, dzielenie osiedli obronnych na strefę 
mieszkalną i gospodarczą + osiedla otwarte poza umocnieniami 

  Największe znane osiedla pochodzą z NIEMIEC 
  Osadnictwo wielofazowe 
  Na terenie Polski KCWR wykorzystuje krzemień jurajski, czekoladowy oraz 

narzutowy 

  CERAMIKA, obszar Moraw – inspiracje kulturowe dla Wisły : 

a) FAZA PRZEDACZKOWA (inicjalna)

 

- grubo- i cienkościenna 
- trochę form pochodzenia bałkańskiego (naczynia na stopkach) 
- bardzo słabo ornamentowana 
- ornament kryszański (nacinany) 
 
 
 

b) FAZA ACZKOWA (wstęgi w kształcie litery „A”)

 

- ekspansja w kierunku Pepików 
- faza zofi-polska, elementy bardzo wczesne, miesznka stylistyki 
- używano szlaku: Przełęcz Kłodzka, Przełęcz Karpacka 
- na terenie Polski na Ziemi Chełmińskiej – ponad 1 00 stanowisk z bardzo 
wczesnym materiałem 
KCWR szuka bardzo dobrych gleb 
 
3 modele stylistyczne: 
 Morawy (strefa, gdzie powstał KCWR) po Czechy, strefa Wisły 
- faza przedaczkowa (cechy podłoża starczewsko-kryszańskiego) 
- faza aczkowa (ceramika kuchenna i stołowa – na terenie Polski stanowisko w 
Zofipolu) 
- Naddunajska, nadreńska strefa 
- strefa nadłabska – połączenie powyższych 
 

C) FAZA NUTOWA

 

- naczynia w kształcie wycinka kuli o bardzo małym dnie 
- ornament – linie ryte, prowadzone po powierzchni, falisty i krokwiasty 
- „pięciolinia” 
- lokalny ornament listków 
- ornament wstęgi wypełnianej – być może z k. Vinca 
- wstęga zapunktowana 
- styl flombork 
- szrafowanie, ukośne kreski, kratki – w miarę upływu czasu coraz więcej 
ornamentów na powierzchni naczyń 
- pojawia się element tzw. „złotych szafrów”, czyli wypełnianie linii rytych 
opiłkami złota (tylko w strefie przykarpackiej) 
Nad Renem pojawia się później ścieg bruzdowy 

 

D) FAZA ŻELIEZOWSKA (rozwinięcie stylu nutowego)

 

Morawy, południowa Polska, Słowacja 
- linie równoległe, tworzone przez specjalne narzędzie, które wykonuje np. 2 lub 
3 linie od razu  
 

E) FAZA SZARECKA

 

równocześnie z żeliezowską 
(strefa przysudecka) 
- wchodzi technika PUNKTOWANIA 
- ornament barbed wire 
- linia ryta z nakłuciami z boku 
 

F) STYL PROTOSZARECKI – do końca KCWR

 

Europa Zachodnia – nie ma stylu Szareckiego, żeliezowskiego ani nawet 
nutowego 
 

 

Ok. 5 500 BC

 – w różnych miejscach ekspansji KCWR tworzą się jednostki 

eneolityczyne – wszystkie wywodzą się z KCWR 

a) Najwcześniejsza: KCWK

 

- na podłożu Szareckim 
- ma charakter ekspansyjny 
- WLKP, Poj.Mazurskie, 
Obwód Kalingradzki, 
- Niemcy wschodnio-
środkowe 
- styl rosseński (późny 
KCWR) 
- budowle KCWK: 
a) słupowe, plecionkowo-
gliniane 
b) różnice w obrządku 
pogrzebowym – zaczynają występować groby – jamowy, szkieletowy, 
skurczony na boku, z wyposażeniem 
c) cerama kuchenna i stołowa, na stopkach, 3 członowe o stożkowatym brzuścu, 
o esowatym profilu, ornament radełkowy, rozwinięcie naczyń o kształcie 
wycinka kuli 

  Zanik ok 4 000 BC 

 

Kultura rosseńska – do uzupełnienia 

 

 

Krąg lenidzielsko-
polgarski 

- Lendziel – Morawy, Słowacja, Polska 
południowa 
- Polgar – dolina Cisy (Wegry wschodnie, 
Słowacja wschodnia, Ukraina) 

2 grupy ceramiczne: 
a) guzki, karbowanie krawędzi, wszystko 
to samo 
b) ceramika o wyjątkowym ornamencie 

Lendziel: 

- inspiracja z poł Bałkanów, z obszarów 
nadśródziemnomorskich 
- transformacja z fazy żeliezowskiej 
KCWR 
- FAZA KLASYCZNA: lendziel 
malowany 
- KCMM – kultura ceramiki malowanej 
moraskiej 
- figurki kobiece z wyraźie zaznaczonymi 
cechami płciowymi, kult płodności, 
rolnictwa (ok. 20cm), gliniane, pokrywane 
błyszczącą patyną, malowane 
- CERAMIKA: malowana, na stopkach, na 
pustych nożkach, misy, pucharki, misy z 
szerokim wylewem, malowane roznież w środku – funkcje kultowe 
- w fazie klasycznej dwa nurty: 
1. Kolory biały, czarny i czerwony 
2. 2 kolory: ciemne tło – bialy ornament albo na abarot 
- całe naczynie ornamentowane, geometrycznie 
- po doch okresach klasycznych następuje znaik pięknego zdobienia naczyń z 
lendzielu 
NASTEPNA FAZA: 
- lendziel biało malowany 
- mało ornamentu malowanego tylko białą farbą 
- tylko dla mniejszych miseczek, czarek 
OSTATNIA FAZA 
- lendziel NIEMALOWANY 
- tylko guzki i karbowanie krawędzi 
- zasięg k. lendzielskiej: słowacko-morawski obszar, od Bramy Morawskiej do 
Krakowa – wyspowa kolonizacja 

 

Grupy związane z 3 kolorową ceramą lendzielu

: 

I. Samborzecko-opatowski – Samborzec, kotlina Sandomierska, ok. 150 lat 
II. Grupa pleszowska – Kraków-Pleszów 
- panwie- płytkie koryta do których odprowadzana była woda, odparowywana, 
przekładanie do naczyń do brykietarzy, znowu odparowywanie – SÓL 
- przenieśli się, żeby odkrywać krzemień jurajski – lendziel niemalowany 
III. Grupa modlnicka 
IV. Grupa ocicka 
- domy prostokątne, trapezowate, drewniane 
- lendziel neinmalowany 

 

Podłoże cyklu polgarskiego – kultura bukowo-górska 

- porcelanka neolityczna – ornament ryty, ikrustowany 
- ludnośc bukowo-górska została nauczona jak wytwarzać miedż 

 

KRĄG POLGARSKI:

 

Zanikają bardzo bogate ornamenty, bo mają inne rzeczy do roboty 
-….”szukają miedzi, biegając po górach”

 

 
Prototiszapolgarska 

- malowanie czarną farbą, dwukolorowość 
- guzki karbowane 

Tisza-polgar 

- duże osiedla – faktorie handlowe 
- wymiana 
- rolnictwo, chów zwierząt 
- osiedla otwarte, półziemiankowe, naziemne 
- cmentarzyska niewielkie: szkieletowe, jamowe, liczne ozdoby metalowe 
 METALURGIA: 
- produkcja na niewielką skalę 
- wytop w tygielkach 
- drut – rozgrzewanie, przeciąganie metalu przez otworki 
- ozdoby z drucika lub z rozklepanego na blaszkę druckiku 
- zawieszki binokularowate 
- bransoletki 
- zawieszki typu Storhoff 
- metalowa płytka trapezowata 
 CERAMA 
- nieornamentowana, tylko guzki 
- pucharek na pustej nóżce i wycinane trójkąty ( ILLUMINATI – subluminal messages 
in neolithic), otworki, AŻUROWA – tylko tutaj, na olejek, kult jakiś czy co? 
- pokrywka – stożkowata, na wierzchołku ucbhwycik, wyznaczją zasięg kręgu 
polgarskiego ( w jordanowskiej też są) 

FAZA BODROKERESZTUR 

- dolina Cisy 
- zachodnia Jukrejn 
- bez wyjątkowych cech cerama ona jest 
- MLECZNIKI – b. smukłe, niski ząłom brzuśca, długa szyjka, dwa taśmowate ucha, 
pokrywa półkolista – BEZ ORNAMENTU 
- NOVUM: topory krzyżowe! Z miedzi, bo jak każdy wie: nie ma miedzi, dupa siedzi 
(przyp. przepisywacz) 
  dwa ostrza z tulejką, prostopadle do siebie 

„CIOTODRAMA – ni ma komu robić miedzi, bo może wytwórca się obraził i dał dyla 
„ - bo jak powiada Donatan i Równonoc: my nie  
lubimy robić…(przyp.prz.)

 

 

OBSZARY POLSKIE:

  

- malicka 
- lubelsko-wołyńska 
- brzesko-kujawska 
- jordanowska (Polsza, Dojczland, Pepiki) 

K. Jordanowska 

- D. Ślunsk, Czechy, Niemcy płd.wsch 
- JORDANÓW – groby 
- cerama, groby 
- nieornamentowana, guzki 
- DZBANY 
JORDANOWSKIE – smukła 
szyjka, wydęty brzusiec o 
niskim załomie i ucha 
- pokrywki tiszapolgarskie 
- ornament – górna część 
brzuśca, guzek i od niego w 
dół do końca brzuśca linie 
ryte 
- dużo materiałów w grobach 
- ośrodek na Rudawach 
- zawieszki typu Shtolhoff 

Brzesko-kujawska 

- synchroniczna do f. 
wióreckiej KPL 
- Malwiny nie było i nie 
wiadomo co z tymi 
kulturami teraz… 
- ale w sumie u Chachlika to 
samo było… 
- chętnie kupię alufelgi do 
Forda Focusa 

 

 

 

KPL 

Jedynymi wpsólnymi dla każdej grupy KPL wyznacznikami są: 
- puchary i flasze z kryzą – tylko w fazie klasycznej 
- ornament stempelkowy (lasku i wodu) – ornament drugiej kategorii, bo może 
występować w innych kulturach i jest z Sosnowca

 

Kwestie:  
- gospodarcze 
- ideologiczne 
- materiał ruchomy 

GRUPA WSCHODNIA:

 

od zachodniego Berlina (lel mur nie upadnął u Babci), po Białoruś, Morze Bałtyckie, 
starowysoczyzny w Polsce (D. Ślunsk, Jura krakowsko-częstochowska) 
 

Kujawy: Kośko i Czerniak

 

bardzo długie egzystowanie mezoliciarzy i wstęgowców, wstęgowcy zostali wtórnie 
zmezolityzowani (sic!), miało na to wpływ środowisko, musieli zacząć polować na 
dzikie zwierzęta 

Gospodarka wypaleniskowa

: kopaczka bruzdowa, figurki wołków 

Osadnictwo:

 

- niewielkie osiedla, początki konstrukcji słupowych 
- FAZA WIÓRECKA – kryzys gospodarczy, załamanie rolnictwa, bardziej chów 
zwierząt, świnia 

KPL na lessach zetknęła się z k. lubelsko-wołyńską 

(dobrze rozwinięta, osady 

obronne) 
- akulturacja lubelsko-wolyńskiej z KPL 
- przyjmują ładną ceramę z KPL 
- pojawienie się na południu nowych wątkow KPLu, w obrządku pogrzebowym 

Krzemieniarstwo:

 

- w grupie płd-wsch, bardzo kiepskie 
- krzemień narzutowy bałtycki – słaby do obróbki i wytwarzania narzędzi 
- nie importuje surowca 

GRUPA POŁUDNIOWO-WSCHODNIA 

- dwa typy szybów w kopalni: Krzemionki Opatowskie, Świeciechów 
-pojawiają się siekiery, duże retuszowane wióry z których robiono sierpce 
- ludnośc pucharowa buduje system osad satelitarnych wokół dużej osady 
- konstrukcje zrębowe, sunikowo-łątkowo 
- naczynie z Bronocic – domy piętrowe, analogie do k. trypolskiej 
- na lessach pojawia się póxniej niż na Niżu – przeistacza się w pucharowo-badeńska 
(fuj.) 
- ansa lunata, cornuta, ornament wilczych zębów 
- figurki zoomorficzne

 

GRUPA POŁUDNIOWA 

Wiemy o niej najmniej, podlega wielu wpływom: 
- k. baalberska, salzmunde, waltenienburg, bernburg 

 

GRUPA PÓŁNOCNA 

Wyraźna transformacja z maglemose, postamglemose (mezolicik), brak wstęgowców, 
impresso cardium. 
Ertebolle-Ellerbek – proto-neolit 
- Schlezwig-Holnstein, stanowisko w Dąbkach 
„Świnie idą ku północy…” – A.D. 2014, Jacek Wierzbcki 

- 

Rów Eldenburki (S-H): 

występowała tam cieśnina oddzielająca od lądu wyspę, od 

samego początku neolityzacji występowało osadnictwo, które w miarę gdy rósł poziom 

wód, wschodziła dłużej na terasy, 
uwidocznił się proces neolityzacji 
 
- 

Krzemieniarstwo Ertebolskie: 

bardzo dobre, rylce, wióry, 
zbrojniki trapezowate, jako grotu 
strzał, różne typy ostrzy 
 
- łopaty, wiosłą, duże sieci – 
organiczne wyroby 

Pojawia się:

 

1. Ceramika płaskodenna – wpływ 

KPL 
2. Podobna do późno-wstęgowych ugrupowań rosseńskich 

Ornament żłobków pionowych – wizytówka KPL w grupie północnej 

OSADNICTWO:

 

- mało śladów 
- przęłom technologiczny i gospodarczy – środkowy neolit skandynawski (FNI – II), 
pojawia się normalne rolnictwo i osady 
- Sarup – osiedle obronne, skupiska ceramiki, jamy zbożowe 
- przełom technologiczny występuje na całym obszarze KPLu 
 
- ekspansja gr. Południowo-wschodnie na tereny Niżu: zainfekowana badenizacją, zach 
WLKP, częściowo Kujawy  faza lubońska (data u bursztynowego Janusza jakby co), 
grupa mrowińska 
 
- osiedla obronne: Śrem, Chaławy 

- faza 4a wg Kośko: kontynuacja f. wiórecka 
          4b wg Kośko: wpływy zbadenizowanego KPL, epizod luboński 
 

GRUPA ZACHODNIA 

K. Jażdżewski 
- bada się tam grobowce megalityczne, ale nie mogą znaleźć osad 
- Dolna Saksonia – Thiefstichkeramik – znana tylko z osad, o podobnej ceramice, ale 
czy można to połączyć? 

 

 

PARANEOLIT, SUBNEOLIT, PROTONEOLIT 

Ludność zbieracko-łowiecka, która gospodarczo została w mezolicie, a nie przeszła na 
gospodarkę neolityczną. 

Protoneolit

 – Ertebolle-Ellerbek przekształca się w lokalny KPL (Dąbki) 

Subneolit 

– na terenie strefy leśniej Europy Wschodniej, płn. Ukraina aż do podnóża 

płw. Kaukaskiego, Ural, stosunek tych społeczności do neolitu nie jest jednakowy – 
przejmują to co im się podoba, np. w wytwarzaniu ceramiki, głdzeniu narzędzi, 
obrządku pogrzebowym, ale nie chcą przejąć gospodarki rolniczej i hodowlanej neolitu, 
podłożem są społeczności myśliwskie: k. janisławicka, k. kundajska, przuralska k. 
chiamska 

Materiał ruchomy związany jest z zajęciami rybacko-łowieckimi nie ulegał zmianom 
przez bardzo długi czas. 

Kultura niemieńska 

- nazywana też dołkowo-grzebykową, albo 
k. leśną 
- faza typu dubiczaj – klasyczna, wg. 
Jóźwiaka I faza to pochodna kultury 
janisławickiej, wpływy k. dniecko-
prypeckiej 

- W strefie południowo uralskiej odkryte 
ok. 30 stanowisk – kultura jelszańska? 
- Typowe wyroby  i gospodarka 
mezolityczna, ale doskonała 
technologicznie i bogato ornamentowana 
ceramika, bardzo wczesne datowanie – ok. 
VII tys. BC 

- Horyzont DUBICZAJ na terenie Białorusi 

- Społeczności k. niemieńskiej zasiedlają 
bardzo trudne do uprawy ziemie, np. na Morawach 

- 

Zespoły typu linin 

– charakterystyczne mieszanki stylistyki leśnej z KPL, KAK i 

KCSz 

- Koniec etapu leśnego nastąpił wraz z pojawieniem się…TRZCIŃCA (a tego to ponoć 
nie ma…I see dead people) 

CERAMA

 

- domieszka organiczna, sproszkowane kości i muszle 
- kształt – ostrodenna, o smukłych kształtach, dość wysokie, powierzchnia obmazywana 

trawą? 
- ornament – dołkowo-grzebykowy, b. głębokie dołki pod krawędzią 
- karbowanie krawędzi 
- ornament sieciowy – luźne żłobkowanie powierzchni 

Dąbki

 – materiał niemeński, położone nad jeziorem Bukowskim, gruba warstwa torfu, 

m. krzemienny, organiczny, ceramiczny  nawiązanie do materiału maglemose i 
ertebolle (ciosaki i trapezy), poza dużą ilością kości leśnych nie ma kości zwierząt 
udomowionych 

Motyki T-kształtne, uniwersalne przedmioty z poroża 

Ceramika:

 

1. Ertebelska 
2. Niemeńska/leśna 
3. Późnowstęgowa 

Stanowisko w Chwalimiu – torfowe, prof. Kobusiewicz, wyklejono 3 naczynia, których 
nie sżło do niczego dopasować, dodano ją do kultury Ertebolle, mimo iż ceramika w 
Chwalimiu w ogóle nie przypomina ceramiki Ertebolle (LEL) 

KULTURA NARVA 

Obszar tajgi, wschodnie wybrzeże morza Bałtyckiego, bardzo dlugi okres trwaia, aż do 
KCSZ, k. CG-D na podobnym terenie 
- stanowiska nad jeziorami lagunowymi, bardzo dużo wielofazowych stanowisk, 
torfowe, osiedla stałe z zabudową drewnianą, naziemne, słupowe, niekiedy domy z 
pomostem na jeziorze, wysoko posunięta technika obróbki drewna, duże chaty, 
dłubanki 
- Sventoj, Sarmate 
- Czarna Hańcza – b. duża domieszka muslzi, ornamentyka dołkowo grzebykowa 
- gr. Chełmińska KPL 

 

Kultura ceramiki grzebykowej

 

- Finlandia, Estonia, Łotwa, Litwa aż nad Morze Białe, Ural 

Kultura zedmar 

-…coś tu trzeba napisać 

 

 

 

To już jest koniec. Bo wszystko kończy się na Trzcińcu. 

Który jest.  

I którego nie ma zarazem.