Archeologia Powszechna
Epoka brązu - wczesna epoka żelaza
wykład

Monika Stelmasiak

Grupa 7: z Rutkowską…fuck.

Zagadnienia wstępne - epoka brązu

Brąz jest surowcem, który determinuje przedział chronologiczny zajęć.

Brąz obok srebra i złota uważany ciągle za szlachetny - np. na mistrzostwach sportowych wręczany dla zdobywców trzeciego miejsca.

Nazwa od aesbrundusinum - kruszec brinduzyjski - warsztaty metalurgiczne antycznego Brundisium.

Po raz pierwszy pojawia się w kulturze Wessex na terenie Wielkiej Brytanii

Brąz wyparł czystą miedź ponieważ jako stop miał porównywalną, acz mniejszą temperaturą topnienia. Miał inne właściwości, miedź jest miękka i plastyczna, brąz natomiast nadał tej miedzi twardość i tym samym doprowadziło możliwości wytwarzania przedmiotów o lepszych właściwościach zarówno przy obróbkach różnego typu jak i przy wykonywaniu oręża.

Z drugiej strony miecze brązowe gdy używać ich do walki takiej do jakiej przywykliśmy z filmów, to tego typu miecze do wymiany ciosów gdzie krzyżuje się miecze słabo się nadaję, ponieważ brąz jest kruchy.

Jeśli tych mieczy używano do walki, choć raczej uważa się że był to oręż paradny, to raczej skupiano się na zadawaniu ciosów kłutych niźli siecznych.

Brąz otrzymuje się najlepszy w proporcji 9:1 (miedź do cyny). Temperatura topnienia wynosi około 1000C.

Przedmioty brązowe uzyskiwano za pomocą dwóch technicznych obróbek: termicznej i plastycznej.

Obróbka termiczna to nic innego jak odlewanie brązu, uzyskiwanie odpowiedniej temperatury i wlewanie do tygla.

Obróbka plastyczna to między innymi kucie i szlifowanie, usuwanie zadziorów które powstają podczas odlewania, obróbka wykończeniowa - przedmiot gotowy do użytku.

Te obróbki obowiązywały do końca epoki brązu.

Teraz brąz wypiera mosiądz - czyli stop miedzi i cynku. Większość zamków, dawne lampy, części hydrauliki.

Mosiądz podobnie jak brązu ma tendencje do pokrywania się patyna (tlenkami miedzi) - np. dach katedry poznańskiej.

Patyna na brązach może być szlachetna lub złośliwa - czyli korozja.

Typek nawala o mieszkaniach secesyjnych i przywołuje „Marzycieli” o matko chrystusowa zaraz padnę….Wszyscy zdechniemy na kręt szyi.

Wykopaliskowe brązu mają zazwyczaj kolor zielony, a przy konserwacji zazwyczaj się go nie usuwa - taki przedmiot można wziąć na tak zwaną filcówkę. Na to nakłada się wosk i substancje konserwujące.

Obróbka termiczna - odlewnictwo brązu:
- formy odlewnicze, które muszą być użyte i które przyjmują różną postać
dwa typy:
formy niszczejące (na wosk tracony), powstające poprzez wymodelowanie kształtu przedmiotu w glinie na bazie woskowego modelu który zostaje w środku dać negatyw przedmiotu następnie wlewa się tam płynny metal i już - w tym przypadku nie można odwrócić świnki do góry nogami…jezuuu jaka metafora
fragmenty takich form odlewniczych zdarza się znajdować na osadach i stanowią ewidentnydowód istnienia pracowni
 formy stałe - wykonywane z piskowca, bądź metalu. Forma stała jak sama nazwa wskazuje służy do wielokrotnego wykorzystania i może mieć dwojaką postać, albo może to być forma jednoczęściowa 9wtedy gdy kształt do uzyskania jest jednostronny - wtedy rewers jest płaski, formy dwuczęściowe (odlewanie przedmiotu, który ma zarys obustronny - np. miecz brązowy, np. jak na Wielkanoc się robi baranka z masła, xDełam, są to formy wielokrotnego użytku, masówka)

Dlaczego piaskowiec? Inny kamień + metal o temp. 1000C - po prostu się kruszy (taki szok termiczny). Gdyby to był granit albo bazalt to mówiąc kolokwialnie - forma by walnęła. Piaskowiec jest kamieniem miękkim co oznacza że wiązania między cząsteczkowe nie są takie jak w kamieniach twardych, są przestrzenia międzycząsteczkowe co oznacza że kamień ma możliwość rozszerzania i kurczenia się.
CK ZAMEK jest obłożony piaskowcem bo jest taki super.
Wady piaskowca - ma dużą chłonność wilgoci, jest porowaty - potrafi się szybko brudzić.
Są jeszcze formy metalowe - znane również z ziem polskich. Część sztyletów wczesnobrązowych miało pustą rękojeść - jest to straszne marnotrawstwo a poza tym ciężkie to jak cholera, były odlewane na rdzeń.
Forma stała wykonywana z tego samego surowca który mamy odlewać nie wydaje się być pomysłem najtrafniejszym. Forma metalowa - kokil. Gdyby do brązu wlać brąz, to spodziewanym efektem - przykład eksperyment z masełkiem z zamrażarki i z patelni .
Zatem takie formy najprawdopodobniej wykorzystywano do pozyskiwania form do odlewania na wosk tracony.

Chronologia epoki brązu:

- wczesna BA (I EB) - czas dominacji unietyckiej ugrupowań pośrednich
- środkowa BB - BC/BD (II - II/III EB) - okres mogiłowy
- późna BD - HaB3 - okres mogiłowy
- wczesna epoka żelaza CD
- okres przedrzymski - laten AB

Zaczynamy od późnej EB i kończymy nad starszym okresem przedrzymskim:
1 300 - 390 BC

System Reinecke'go i Montelious'a - podziały terytorialne, dana faza na ziemiach polskich nie musi być obowiązująca np. dla terenu Niemiec.
- BrD - HaA1  III EB
- tempo rozwoju w poszczególnych ekumenach może być różnie, dlatego traktować takie podziały powinno traktować jedynie modelowo

„Chińczycy mają rok szczura, albo jakiegoś innego paszczura a nas to nic nie obchodzi dlatego jest potrzebna chronologia bezwzględna” - modele czysto idealizacyjne.

Europa wczesnobrązowa, w której powstaje dopiero wytwórczość wczesno-metalurgiczna - dominacja struktur unietyckich, z drugiej strony społeczności straubińskie jest niekwestionowana jeśli chodzi o wdrażanie metalurgii brązu.

Świat unietycki - recepcja metali unietyckich większa niż teren zajmowany przez kulturę.
Powstają pierwsze sztylety, przedmioty insygnialne jak berła sztyletowe, ozdoby, najczęściej obręczowe. Przede wszystkim kształtuje się technologia wyrobów, która później pomimo tego procesu po zaniku kultury unietyckiej następuje zmiecenie świata wczensobrązowego z powierzchni ziemi.
Pomimo wkroczenia na arenie KMo, umiejętności metalurgiczne nie poszły w odstawkę. Społeczności mogiłowe, wytwarzają na poziomie porównywalnym, nawet lepszym to co przejęły od społęcnzości unietyckich, To wszystko jest podłożem do wykształcenia się społęcnzości pól popielnicowych.

Osiągnięcia unietyckie.

Faza klasyczna - skarby składane z przedmiotów metalowych o różnym charakterze. Przyczyna składania skarbów: ekonomiczne, kulturowe, polityczne - badania pokazały że w trakcie nasilenia wydarzeń politycznych , czyli niepokoje zw. z pojawieniem się kimmerów i późniejszym pojawieniem się Scytów - skarbów nie tylko nie ma więcej w ziemi, nie ma ich prawie wcale. Zwyczaj składania skarbów w ziemi, najbardziej zanika w okresie HaC, czyli pod koniec okresów zw. z niepokojami scytyjskimi.
Skarby od samego początku miały charakter wotywny, albo przynajmniej zw. ze sferą wierzeń. „Palą mnie, to coś tam sobie zakopie i wezmę ze sobą w zaświaty, albo złoże dla przebłagania bogów, żeby zabrali mnie w lepsze miejsce, albo rodzina mnie oszwabi i przy pochówku i nic mi nie włożą do trumny”.
Skład inwentarzy: np. zmultiplikowane liczby tego samego wzoru siekierki - rodzaj płacidła? Dlaczego zakopany w ziemi?
Dlaczego w Trosbergu wrzucano roń do zbiornika wodnego, bo przecież nie po to żeby go kiedyś znowu użyć w trakcie bitwy - bogom oddano oręż, który być może przyczynił się do zwycięstwa.

MYŚŁENIA EKONOMICZNEGO NIE WYKRZESAMY Z TAMTYCH LUDZI.

Zestawy unietyckie o charakterze insygnialne - przenoszone na dużym obszarze i kupowane przez elity, które zdarza się kazały się grzebać w grobach bardzo wystawnych. Kulturotwórcza rola polegała na tym że jako surowiec pożądany był przewożony nie tylko jako przedmiot ale wraz z nim musieli docierać ludzie. Brąz wędrował na bardzo olbrzymie wielkości początkują proces który nazywamy dalej procesem unifikacji idei i bytu.

Pojawiają się także przedmioty ze złota: Leubingen, Helmsdorf, Łęki Małe (tu wg. Bursztynowego Janusza można mówić o nekropoliach dynastycznych).

Kultura OtomaniFuzesabony - rola w dystrybucji bursztynu. Bardzo prężny ośrodek metalurgiczny, który został potem przejęty przez kulturę Gava. Ośrodek skupiony w KK, której od samego początku towarzyszy niesamowite prosperity zw. z występowaniem tam bardzo bogatymi złożami miedzi.

KULTURY MOGIŁOWE - zmiotły porządek świata wczesnobrązowego z powierzchni ziemi. Zdawałoby się że ludność konnych wojowników, jest ludnością dzikusów. Nic bardziej mylnego, zmiana trybu życia nie doprowadziła do stagnacji a do nawiązania kontaktów wymiennych ze środowiskiem śródziemnomorskim na tyle intensywnych które pozwalają na wytyczenie linii dalekosiężnej wymiany od pałaców mykeńskich aż po krąg nordyjski - widzimy to w stoliczkach królewskich (mykeńskie w kurhanach nordyjskich.) Przedmiot wymiany brąz i bursztyn.
W późnej EB, brąz staje się towarem obojętnym.

Dalekosiężna wymiana - zjawisko FRENDEFRAUE - obce kobiety - na obcych cmentarzyskach obecność kobiet z sąsiednich grupo kulturowych pochowanych w strojach charakterystycznych dla swoich grup. Środkowy brąz, przenoszenie elemntow głównie metalowych. Następowała również recepcja tych elementów przez kobiety miejscowe co widać w pochówkach. Zapewne związane z zawieraniem sojuszy, które od zawsze najlepiej wiązane były poprzez małżeństwa.
Dlaczego w późnym brązie takie obserwacje są trudne? Z powodu kremacji. Kremacja powodowała po pierwsze - destrukcję części stroju, po drugie z początkiem późnej EB i okresu popielnicowego następuje tendencja odwrotna do znanej z śrEB - kobiet mają całe wyposażenie brązowe z mężczyźni całe zestawy oręża. Natomiast w okresie PP całe to zatrzęsienie brązów trafia do skarbów, na cmentarzyskach są tylko brązu drobne i jak pisze Blajer wyposażenie grobów i skarbów są komplementarne jeśli weźmie się całe wytwórstwo brązowe. Przykład, szpile brązowe występują namiętnie w grobach natomiast nie ma ich w skarbach. (tyczy się to zachodu, na ziemiach polskich nie ma większych rewelacji).
Konkluzja - wycofano z grobów to, co zaczęto wkładać do skarbów. Tyczy się to także terenów wschodnich i północnych.
My możemy mieć kompleks tzw. trzeciego świata.
Jutlandzkie brązy funkcjonowały na surowcu importowanym.

CERAMIKA PÓŹNEJ EB I WCZESNEJ EŻ - technologia
1. Ujednolicenie technologii
2. Formy
a) naczynia wazowate - forma przechodnia z HaC
b) czarki
c) amforki, amfory
d) misy - najbogatszy ornament
e) czerpaki
f) naczynia flaszowate
3. Technologia
1) lepione z jednej bryły gliny
2.) lepione z części - miejsca lepienia wałeczków, z części gliny

Grzechotki gruszkowate - lepione z częśći gliny.

Od okresu Ha lepiono z jednego kawałka gliny. Im większe naczynie, tym więcej części gliny.

Narzędzia do lepienia naczyń:
- zazwyczaj organiczne
- słabo uchwytne archeologiczne
- kamienne i kościane łopatki i gładziki
- tłuki do rozdrabniania masy ceramicznej
- pędzelki z włosia zwierząt hodowlanych

Ornamentyka:
- plastyczna, ryta i malowana
- geometryczne motywy zdobnicze
- ceramika malowana i grafitowana
Grafitowanie od VEB
Czernienie ceramiki - i wybłyszczanie, co daje efekt podobieństwa do metalu
Angobowanie - bardzo gładka i błyszcząca powierzchnia naczyniach

Wypał:
od 600-700 stopni, w ognuskach, w paleniskach. Interpretacja piecy - problem? Jasne plamy - temp. Utleniająca? Ciemne plamy - temp. Redukcyjna?

Reperowanie naczyń:
- smoła, glina
- żywica
- żelazne nity

KULTURY PÓL POPIELNIOCYCH

1300/1250 BC - czas ciałopalenia zwłok, które nie jest jakąś wyjątkową nowością w dziejach pradziejowej Europy
- przepastne cmentarzyska, gdzie chowano spopielone zwłoki w pojemnikach zwanych popielnicami
- czas stabilizacji, osiadłego trybu życia
- ekumeny nie zmieniały się w sensie makro
- cmentarzyska przyrastały powierzchniowo
- cmentarzyska od wczesnego brązu do wczesnego żelaza mogą mieć po kilka tysięcy grobów (np. prof. Gedl odnalazł w Kietrzu ok.4,5 tys.)

W starszej literaturze zastanawiano się czy ciałopalenie związane było z próba uniknięcia epidemii(charakter racjonalny) lub z wierzeniami (charakter nieracjonalny).
Podobna sytuacja jak ze skarbami, aby to miało charakter racjonalny potrzebna jest wiedza aprioryczna.
Są to czasy kultu słońca, wiążące się z herezją amarnejską (w Starożytnym Egipcie - Aton jedynym bogiem).
Być może proces spalania zwłok ma być symbolem słońca.
Platon i Arystoteles - niszczymy ciało, dusza zostanie.

Aby ciało było całkowicie spalone, potrzeba co najmniej 7 kubików drewna, osiągnięcie temperatury minimum 1000C - trzeba się było hardo narąbać takimi siekierkami brązowymi…
Absolutnie nieracjonalne obrządki, należy więc uznać za powodowane systemem wierzeń.
Kolor kości zbierany ze stosu zależy od temperatury stosu - im bielsze tym wyższa temperatura.
Ze stosu nie zbierano wszystkiego - od tego było takie Sonderkomando epoki brązu, czarna robota. Wybiera się fragmenty kości długich, fragmenty szczęki, koś

ca kranialnego, paliczków na pewno nie reszta prawdopodobnie jest rozwiana i rozdmuchana, gdyby miało się zbierać wszystko to trzeba by było dwóch popielnic, zatem czy mamy do czynienia z pars pro toto?

Na ziemiach polskich, ciałopalenie trwa do wprowadzenia chrześcijaństwa.
Potem chrześcijaństwo pozbywa się wszystkiego co pogańskie, a w latach 90. Pierwsze krematorium w Polsce, w Poznaniu na Miłostowie.
W tym miejscu debil Łukasz powiedział, że pierwsze krematorium powstało w Majdanku…Idź ty się istoto lepiej dupnij w tyn pusty łeb.

Grupa górnośląsko-małopolska - enklawa z ciałami niepalonymi

Krąg nordyjski - zmiana pochówków z tych w trumnach dębowych na cholerne popioły (Malwinka <3)

Kultura pilińska - pogranicze słowacko-morawskie i słowacko-węgierskie - pierwsze ugrupowanie, które wchodzi w nowy cykl, zmieniają się dane więc bywa czasami tak że kulturę łużycką uważa się za najwcześniej datowaną, z tym sytuacja wygląda różnie, datowanie dla tego okresu nie jest najlepsze, oznaczenia dednro dopiero od żelaza.
Groby skremowane, wkładanie przepalonych kości do grobu który składa się kilku popielnic oraz dostawiania przystawek, kultura pilińska od BrC/D do Ha1/2, potem rozmywa się w mgławicy ugrupowań strefy przykarpackiej.
Naczynia jajowate, wazowate, misowate + kubki i czerpaki - pełen zestaw. Zdarzają się naczynia specjalne typu puchary bądź jakaś plastyka figuralna.

Ten wielki asortyment garncarstwa wynika stąd, że groby w ogromnej przewadze wyposażone są głównie w ceramę bo brązy pojawiają się głownie w skarbach.

Środkowodunajska kultura pól popielincowych (Stredodunajskepopelnicovepolia…ah jooo)
- amfory
- amforovitevazyxD

GRUPY:
- Chotin (kultura Val lub karpacka kultura velatycka)
- Caka: BrD-HaA2
nie wszędzie są przepastne pola popielnicowe - tu są groby kurhanowe, mieszczą się w nich elementy uzbrojenia i pancerza zwane kirysami które mają bezpośrednie odniesienia odo uzbrojenia mykeńskiego, korelacja z czasem upadku okresu pałacowego w k. mykeńskiej
Nagminnie występujące szpile o różnie uformowanych główkach i siekierki o różnie uformowanych tulejkach oraz siekierki ze skrzydełkami.
Zdarzają się też sierpy a poa tym różne drobne ozdoby, tarczki ,guziki, które traktowane są jako elementy naszywane na czepce. Brzytwy dwuostrzowe. Noże brązowe

- velatycko-podolska
ok. HaA2/B1 - naczynia brązowe w postaci czerpaków typu Fuchstadt i Jenisovice-Kirkendrup - wytwarzane w ośrodku rudawskim, przykarpackim, wschodnioalpejskim. Uważa się, że są to wytwory zamawiane prze elity na potrzeby rytualne - kosztowne, ponieważ naczynia te wykonywane były w technice kucia na zimno, wymagały trybowania - toreutyka, w niektórych miejscach trzeba było użyć nitowania. Małe sztuki wykonywano z jednego arkusza blachy w całości, duże egzemplarze np. wiadra typu Kurt (podobnie jak ciuchy zszywane). Istniały pewne standardy estetyczne, mody na które było powszechne zapotrzebowanie. Szpile Deinsdorf, sierpy ze sztabą do rękojeści, pięknie zdobione miecze. Standaryzacja powoduje, że brąz zaczyna przyjmować funkcje kulturotwórcze - łączy się z przemieszczaniem pewnych idei co łączy się z unifikacją.
- Dobova (Ruse)

„Stary mieszkał przy Biskupińskiej jeden - o Kostrzewskim tak mówili tutej w Poznaniu.”

Ceramika malowana:
- naczynia flaszowate
- malowanie HaC
- grafitowanie HaD

Styl guzowy, późnobrązowy, uracki, ceramika halsztacka

Ceramika malowana i inkrustowana
Aglomeracja ceamiki guzowej

Styl guzowy - GDZIE?
Łużycka ceramika guzowa
Styl uracki - ostroprofilowany, późnobrązowy styl gdzie występuje eramika malowana (mapa)
Ceramika inkrystowana (kiedy i gdzie?)

Naczynia metalowe HaA2 (I poł IVOEB)
HaB1 - najczęstsze naczynia to czerpaki, wiadra typu kurt i heideburg - niezwykle rzadko, w większości są to skarby

Grupa Gurzycka:
- cmentarzysko szkieletowe, mogiłowe na ziemi lubuskiej, cmentarzysko wczesnołużyckie, cmentarzysko OWR - fibule prowincjonalnorzymskie, wcześredniowieczne, skarby naczyn ceramicznych w Niemczech

BAWARIA - południowoniemiecka KPP

Phaubalkulturen - osady palafitowe, złoża miwdzi - prężny ośrodek metalurgiczny - szczególnie produkcja mieczy:
- ze sztabą do rękojeści
- z kolcem do rękojeści
- z pełną rękojeścią

BrD - HaA1 - faza Riegsee

W ośrodku alpejskim obecność noży, które wypierają sztylety
- szpile z wazowatą i turbanowatą głóką

Moda mogiłowa jest też obecna w KPP
- zawieszki binoklowate
- czerpaki typu Fuhstadt

Modele wózków - stylizowane wyobrażenia ptaków (kaczuszki, łabędzie) - element kultu

Kręgi kamienne otaczająca gorby popielnicowe

Brzytwy dwustronne

Badenia-Witembergia, Bawaria-Hesja:
- próba naśladowania naczyń drewnianych

Złote stożki
- toreutyka
- wybijanie wzoru od środka
- przedmiot kultowy

Hesja, Nadrenia - Paltynat
- świetnie wykonana ceramika, estetyczna

Środkowe Niemcy - slraby brązowe
- skarby ze zwielokrtonionych naczyń ceramicznych

Zróżnicowanie wewnętrzne łużyckich pól popielnicowych

1. Ciałopalny, poielnicowy obrządek pogzebowy

2. Styl łużyckiej ceramiki

1. Ciaopalenie i składanie szczatków do popielnic występowało na szerokim obszarze

2. Garnki jajowate, naczynia wazowate, dwustożkowate, czerpaki i kubki

1. Plastyka figuralna - dpeonowanie skarbów (na zachodzie i na Pomorzu, na wschodze nie ma!)

Kultura łużycka jest tak zróżnicowana w grupach, że masakra! Czy możemy mówić o jednej tylko kulturze?

Rozdrobnienie w kulturze materialnej i terytorialnej.

VOEB (HaB2-HaB3)
(HaC-D) - w HaD pojawia się kultura Pomorska

Jan Dąbrowski - wyróżnił kilka kultur łużyckich

1. Strefa nadodrzańska - ślaśk, ziem. Lubuska, część wielkiopolski - nadodrzańska kultura łużycka

2. Małopolska, Górny Ślaśk - grónośląsko-małopolska kultura łużycka !(pochówek szkieletowy)!

3. Tarnobrzeska kultura łużycka

4. Mazowiecka kultura łużycka

5. Nadmorska kultura łużycka - Pomorze

Odra miałą ogromne znaczenie w późnej EB

W późnej EB i wczesnej EŻ można mówić o widocznym podziale strefowym ziem polskich

1. zachodnia - kontakty z obszarami nadalpejskimi, obecność skarbów, wyższy rozwój

2. wschodnia - niski, konserwatywny rozwój

3. pomorze

Fazy rozwojowe ŁPP:

1. wczena - schyłek IIOEB - początki IVOEB

2. środkowa - połowa IV OEB-VOEB

3. późna - HaC-HaD

Wczesna:
początek kształtowania się ŁPP, Śląsk lewobrzeżny, na Slowacji, w Łużycach, na Morawach

Optimum w VOEB i HaC

W HaD w Wielkopolsce:
praktycznie w ogóle ie ma cmentarzysk w łużyckim obrządku pogrzebowym, tam w tym czasie występuje więcej cmentarzysk pomorskich - nie było to jednak efektem przemieszczeń, zmiana kulturowa, konwersa światopoglądowa

Groby szkieletowe w grupie górnośląsko-małopolskiej - olbrzymie nekropolie

We wschodniej strefie prze 500 lat zanikło składanie skarbów!

Początki ŁPP w strefie zachodniej

Saksonia i Łużyce:
- wyznacznikiem są gorby popielnicowe
- dramika guzowa (NIE MA JEJ NA WSCHODZIE), rozcąga się wzdłuż całej Odry tworząc coś w stylu aglomeracji
- „guzy talerzowe” - wypycha się je w mokrym naczyniu
- jajowate garnki, naczynia baniaste, niekiedy naczynia dwustożkowate
- zestawy szpil, pastorałowate, uchate. Kolbowate
- od IVOEB pojawia się ceramika ostroprofilowana, styl urancki (Uranty pod Słubicami)
- najwcześniejsze zepoły powstawały na śląsku lewobrzeżnym, środkowym - wynika to z planigrafii w Kietrzu (woj. Głubczyckie)
- mają ornamentykę guzową na naczyniach. Które kształtem przypominają mogiłowe
- guzy słąsko-wielkopolskie - obwiedzione „rożki”, guzy występują na: wazach, dbanach, amforach

Fundstellen - groby szkieletowe - III OEB w towarzystwie naczyń utożsamianych z KT (teren górnośląsko-małopolskiej ŁPP, tarnobrzeskiej - zawsze wracał do inhumacjji) w IVOEB pojawiają się tam cmentarzyska popielnicowe

VOEB powraca obrządek szkieletowy

Wyposażenie: popielnice przykryta misą, 2-3 przystawki

Osady obronne i budownictwo ŁPP:
Ba1-BB1 - pierwsze grody
II-IIIOEB - pojawienie się grodów łużyckich
IIIOEB - okres przedrzymski - wczesne śrendiowieczne grody

Faza I (II-IIIOEB) - prymitywne grody występujące na Mlorawach, Górnym Śląsku i w Małopolsce
- dzielone ze względu na konstrukcje wału:

1. palisadowe - nasyp gliniano/ziemny

2. wał o konstrukcji skrzyniowej (Biskupindorf)

3. wal rusztowy

4. wał kamienny

Występują cechy charakterystyczne, ale grody są bardzo zróżnicowane.

- szkieletowe - tradycja w strefie górnośląsko-małopolskiej, która zdanie m badaczy sięga tradycji mogiłowej - cały ten rejon pokryty pochówkami szkieletowymi miały bym mieć związek z mogiłówką lub trzcińcem (strefa nakładania się wpływów mogiłowych i trzcinieckich) - trudno orzec ile jest prawdy w takim twierdzeniu, gdyby było to tylko przeżywanie się tradycji nie doszłoby w piątym okresie do erupcji obrządku inhumacji, wszędzie indziej funkcjonuje bezdyskusyjnie - KREMACJA
- obecność inhumacji w VOEB - skłoniła do stworzenia koncepcji (Tadeusz Malinowski) - „O kwestii pogranicza prasłowiańsko…” - próba utożsamiania grobów z ludami nadadriatyckimi, dane antropologiczne wskazujące na typ dynarski-śródziemnomorski, słaba argumentacja jakoby praimirowie mieli się tutaj osiedlić - brak logicznego motywu, po co przenosić się z ciepłego klimatu na tereny chłodniejsze
- jak wytłumaczyć zatem przywiązanie w tej strefie do inhumacji - silnym uwarunkowaniem tradycji, nowe idee nie przemówiły do społeczeństwa

Szczególnym przejawem grobów we wczesnej fazie LPP są tak zwane groby typ kietrzańskiego - mają wyjątkowy charakter z uwagi na odniesienia do terenów Niemic północnych - w jamach przygotowanych dla zwłok nieskremowanych rozsypywano skremowane szczątki ludzkich, które przybierały postać pochówków niespalonych. Cechy charakterystyczne:
- w kliku obiektach odkryto ślady konstrukcji słupowych, które istniały nad tymi jamami a ponad to ślady trumien drewnianych - trumna dębowa, w której w środku były szczątki pokremacyjne, ad jamą znajdowało isię prawdopodobnie jakieś zadaszenie, ponieważ w bliskim otoczeniu jam znajdowały się słupy, które mogły być elementem konstrukcyjnym zadaszenia (w strefie zachodniej w Niemczech takie konstrukcje nazywa się domami zmarłych - kłoda czy trumna z kłody znajdowała się na poziomie ówczesnego gruntu i była zadaszona taką konstrukcją). Pas transmisyjny - Odra?

Początek ŁPP na Pomorzu
- obok strefy zachodniej stanowi najbardziej interesujący obszar ale również obszar pewnego sporu pomiędzy badaczami polskimi a niemieckimi co do obecności ŁPP w ogóle w tym miejscu oraz charakteru tego osadnictwa i tej kultury
- faktografia: IOEB na Pomorzu jawi nam się jako wielka mgławica, w której w starszej literaturze wyróżniało się coś jako kultura grobsko-śmiardowska - ZANEGOWANA, są to jakieś ugrupowania post-neolityczne (grupa płonie), tego wczesnego brązu tam jest niewiele i sprowadza on się do rejestrowania skarbów i poszczególnych metali o charakterze unietyckim trudno mówić jednoznacznie o zespołach które się wyróżniają na osadach żeby miały jeden charakter kulturowy

- II OEB przynosi włączenie pomorza w orbitę wpływów nordyjskich, już prężnego oraz śląsko-wielkopolskich ośrodków mogiłowych, grupa ostrowicka (stanowisko w Trzebiatowie- Ostrowicach/ zachodni0-pomorska.wkszańska) - ceramika swoją marnością może idealnie korespondować z kulturą mogiłową, natomiast co do metali znajdujemy świadectwa wpływów południowych, północnych/nordyjskich oraz wykształcenie własnego stylu oraz stylistyki mogiłowej
- grupa ostrowicka stosuje inhumacje ale młodsze groby są już grobami ciałopalnymi
- po zaniku grupy ostrowickiej na większej części pomorza pojawiają się groby łużyckie, z ceramiką podobną do łużyckiej oraz z całym zestawem brązu które charakterystyczne są dla fazy wczesno-łużyckiej oraz istnienie od początku istnienie elementów wytwarzanych wyłącznie na pomorzu

- IV OEB a pomorzu dochodzi do ukształtowania się kultury w typie poł popielnicowych/dawnie k. łużyckiej, jakkolwiek charakter tej kultury jest lekko dyskusyjny. Generalnie ceramika grobowa wykazuje podobieństwa do rejonów lubuskich i zachodnio-wielkopolskich, rys stylu ceramiki łużyckiej z drugiej strony istnieją całe zestawy naczyń charakterystyczne wyłącznie dla pomorza, z charakterystyczną ornamentyką a także w samych zespołach grobowych ta ceramika występuje w nieco innych konfiguracjach niż na linii Noteci-Warty, groby nie są tak zatłoczone ceramiką jak w Wlkp. I na śłunsku. Brązy oprócz brązów łużyckich mają także charakter nordyjskich, większość brązów trafia do skarbów a nie do inwentarza

- KONTROWERSJE: w starszej literaturze przyjmowano, że k. łużycka była materialnym świadectwem bytności Prasłowian w obszarów dorzecza Odry i Wisły, miałaby świadczyć o zasiedleniu co najmniej w późnej epoce brązu, teza wygodna dla nauki polskiej szczególnie po wojnie - legitymizacja tzw. ziem odzyskanych, kompletna bzdura, Imperium Lechitów było od czasów początku „rewolucji/ewolucji neolitycznej” - element karty przetargowej w walce o Pomorze „typowy Prusak, zabobonny jak murzyn”
- analogie ceramiki względem zachodniej wielkopolski, tutaj można by upatrywać się genezy

PÓŹNA EPOKA BRĄZU NA MAZOWSZU, PODLASIU, WARMII I MAZURACH
- początki ŁPP w strefie kojarzonej nieodłącznie z Trzcińcem przypadają dopiero na IVOEM i wiążą się ze stopniowym powstawaniem cmentarzysk popielnicowych które charakteryzują się stosunkowo dużą ilością naczyń oraz małą ilością brązów
- ok HaA2 prawie całkowicie zanika zwyczaj składania depozytów z przedmiotów brązowych (zarzucenie samego zwyczaju depozycji) - zanik metalurgii, która w jakiś rachitycznych śladowych wymiarach istniała, nie przyjmując jednak obrazu w którym można byłoby mówić o kształtowaniu się lokalnych form, mało dało połączenie się z obszarami karpackimi - „bryndza, bryndza i jeszcze raz bryndza jeśli chodzi o brązy”
- co cechuje materiały mazowiecko-podlaskie? - długie trwanie, ta bryndza też umarła, w młodszym halsztacie pojawiają się skarby, jakieś muszelki i inne przedmioty które świadczą że po pięciuset latach te regiony znowu weszły w orbitę oddziaływań cywilizacyjnych
- są formy naczyń, które niektórzy badacze uważają za formy tzw. stylu łużyckiego: naczynia wazowate, dwustożkowe, garnki jajowate - przewijają się przez całą późną EB, wykazują statykę formalną i ornamentacyjną są też naczynia nieco bardziej „fikuśne”, które pozwalają wskazywać że to ten region. W początkach halsztatu tutaj o tym i się nie słyszało nie ma ceramiki czernionej ani jakiś zmian na cmentarzyskach nie wspominając o brązach czy żelazie. Pojawia się na pewną skalę plastyka figuralna - pewien kanon stylistyczny w strefie zachodniej - nie nawiązuje do strefy zachodniej, jest jej bardzo mało, nie stanowi jakiejś awangardy stylistycznej w porównaniu z tym co obserwujemy w dorzeczu Odry
- jeśli chodzi o brązy, to jeśli trafi nam się skarb na północy, na Warmii albo na Podlasiu to są to siekierki importowane z terenów sambijskich, siekierki typu „mela” wzorowane na modelach szwedzkich, ponad to na Warmii pojawiają się pojedyncze brązy typu sambijskiego: czekany typu nortycken, naszyjniki z końcami sklepanymi

GRUPA TARNOBRZESKA KŁ
- zespoły popielnicowe pod koniec IIIOEB ale i rozwój kultury tarnobrzeskiej przebiega w zupełnie inny sposób
- gdyby naczynia przyrównać do śląskich, pomorskich czy wielkopolskich, - nie znajdziemy żadnych analogii
- zasadniczą rolę w tej strefie, w której jest obrządek birytualny, odgrywają wpływy południowo-wschodnie - od kultur Noua i białogradzkiej
- pod koniec, widoczne są wpływy scytyjskie

POMORZE W PÓŹNEJ EB
- krąg nordyjski  kultura jastorfska
- społecznością zachodniopomorskim, przynajmniej w dolinie Parsęty, zdecydowanie bliżej do k. nordyjskiego niż do ŁPP - czego efekt wdać w halsztadzie
- całą późną EB istnieją dosyć wyraźne różnice między pomorzem zachodnim i wschodnim
- to pod wpływem k, nordyjskiego jest zasilane brązami, zawsze było prężniejsze
- sytuacja zmienia się w VOEB - zmienia się w tym sensie że pomorze wschodnie doszusowuje do pomorza zachodniego i np. jeśli chodzi o składanie skarbów i w VOEB tych skarbów jest wuchte, stopień zagęszczenia jest mniej więcej równomierny na całym pomorzy, wcześniej tylko na zachodnim
- na pomorzu zachodnim w późnej EB, trafiają się w pobliżu Odry zespoły o wyjątkowym charakterze tzw. groby książęce między innymi w miejscowości Banie, gdzie pod nasypem kurhanowym znaleziono grób który charakteryzuje się czernioną ceramiką, dwa noże + brzytwa, fibula nordyjska, trzy tordowane naszyjniki, etc.
- ponad wymiarowa obecność brązów w skarbach w późnej EB - wynikała z dwóch powodów: 1. Mamy do czynienia z Selbsaustatung - samo-wyposażanie się, 2. Kryteria ekonomiczne, jest równie mało prawdopodobny, ponieważ przyjmowano że wycofywano większą część brązów aby uzyskać wyższą cenę surowca - jedynym wytłumaczeniem jest konieczność składania tego bóstwom
- na Pomorzu jako jedynym regionie mamy najwięcej skarbów składających się z mieczy - 5-6- w zestawie

KRĄG NORDYJSKI - zarys problematyki

- był sprzężona dalej niż w zakresie swojej działalności
- na czym polegał fenomen?
- początki sięgają wczesnej epoki brązu
- nie jest to strefa kulturowa wyłącznie dla późnej epoki brązu i wczesnego żelaza
- krąg nordyjski jest kręgiem kulturowym właściwym dla wczesnej epoki brązu i trwający przez tych okresów 6 - do wytworzenia kultury halsztadzkiej
- Montelius tworząc swoją periodyzację poprzez stworzenia seriacji - początek chronologii od kręgu nordyjskiego
- krąg nordyjski formuje się u schyłku neolitu, który w Skandynawii - Skania, ścisłe jądro
- na społeczności gruby grobów jednostkowych, będące pewnym odłamem cyklu sznurowego nałożyły się społeczności PDZ i najprawdopodobniej w jakimś stopniu zaznajomiły tamte społeczeństwa z obróbką miedzi - krystalizuje się nowa jakość kulturowa KRĄG NORDYJSKI
- wizytówką kręgu nordyjskiego będzie metalurgii brązu postawiona na bardzo wysokim poziomie
- pierwociny obróbki epoki brązu - pierwsze sztylety (część pakietu PDZ) wykonywane były w krzemieniu, naśladując nawet szwy odlewnicze
- przedmioty ze strefy karpackiej, miecze typu apa, typu heidesamson
- ośrodek ten nie dysponował rudami miedzi a tym bardziej cyny- skąd ludność nordyjska miała środku na sprowadzanie takiej ilości metalu aby je potem przetwarzać?
- kształtuje się zatem krąg nordyjski w swojej okazałej formie przyjmując postać przede wszystkim kultury bardzo zaawansowanej metalurgicznej
- „miernota” ceramiczna
- na słynnym stanowisku Hollota - ceramika podobna do ŁPP
- Herman Muller Kaper - najbardziej okazałe zestawy: krzemienie, kamienie i mnóstwo brązów - garów nie ma prawie wcale - środkowy brąz II/IIIOEB, czasy mogiłowe w Europie Środkowej - do badań nad kulturą nordyjską jest to czas najfajniejszy  później wprowadzenie kremacji, pewne reperkusje ale nie takie żeby brąz zginął, rytuał wyposażenia pochówku nie zmienił się tak drastycznie jak w Europie Środkowej

- przeważają ornamenty spiralne, ornament „płynącej fali”, powstają pierwsze grzebienie, powstają „tutulusy” - guziki o najprostszej konstrukcji
- wytwory o charakterze sakralnym - wózek z Trundholm (wyobrażenie związane z mitologią nordyjską sięgającą EB aż do czasów wikińskich, tarcza aplikowana złotem, mająca przedstawiać tarczę słoneczną wwożoną i wywożoną przez konie - symbol ruchu po widnokręgu)
- obrządek pogrzebowy kurhanowy, który z czasem zanika na rzecz cmentarzysk płaskich z grobami ciałopalnymi, jednym z najbardziej okazałych pochówków jest kurhan z Kivik - po raz pierwszy odkryty w XVIII w.
- groby kurhanowe są zróżnicowane - mocno zaawansowane konstrukcje kamienne, z wieloma wieńcami dookolnymi nie tylko centralne ale też boczne pochówki
Na Jutlandii, kurhany zawierające pochówki w kłodach dębowych - XV i XIV stulecie przypada największy zasyp pochówków w kłodach
- KARLICA Z BAGICZA - PZP V
- trumny w kłodach grobowych są doskonałym datownikiem EB w Skandynawii
- co w grobach? Komplety strój, które pokazują że większość tkanin wykonywana była z owczej wełny, filcowe kapelusze, panowie nie mieli spodni a kubraki, panie spódniczki i kaftanek; taboret tronowy - TYPOWY DLA MYKEN, cała kopa organicznych przedmiotów, skarby w walizkach drewnianych
- lury - trąby jakieśtam, często pojawiają się na rytach naskalnych, mają swoją anegdotyczną historią zw. z „popularyzacją”, w Kopenhadze stoi pomnik dwóch lurników

- Kivik - grobowiec kurhanowy, rozkopany pod koniec XVII wieku, potem eksplorowany w latach 30.
- płaszcz kurhanowy z eratyków
- ściany komory grobowej pokryte są rytami
- wejście do komory - analogia do pałaców mykeńskich
- przedmioty - topór, naczynie brązowe, fragment gałki miecza/sztyletu, fragment fibuli

- Pochowki w „łodziach” - nie występują na terenie Danii a na terenie przybrzeżnej Szwecji oraz wysp towarzyszących
- w środku pochowki ciałopalne składane w obrębie obrysu łodzi

- Ryty naskalne - analogie dopiero w Val Camonica
- w Danii nie występują
- duże zagęszczenie w Vester Gotland
- wyobrażenia łodzi wielowiosłowych
- sceny porno
- faceci z wielkimi toporami i zaznaczonymi atrybutami męskości
- zwierzęta
- bywa, ze dwa trzy wyobrażenia stanowią narracje

- Krag nordyjski dokonuje żywotu do VI OEB - powstaje tam potem kultura jastorfska
- w ogóle wyspy duńskiej oraz Jutlandiia i Skania traktowana jest jako matecznik ludów germańskich i późniejszych wędrówek

Epoka brązu na obszarach Eurazji - ostatni wykład z późnego brązu

1. Kaukaz - bogactwo surowców naturalnych, rud metali kolorowych, szlaki prowadzące przez przełęcze kaukaskie, Morza Kaspijskiego i Czarnego, połączenie między Mezopotamią a stepami

Obszar kaukaski przyciągał stepowych noadów i bliskowschodnich rolników, rejony kaukazu - ochrona przed zagrożeniem - moazika kultur - mozaika etniczna

Zjawsiko kulturowe wczesnego Br na obszarze kaukazu z wpływami z Mezpotamii: A1-B1 na terenie Anatolii 3500-2800BC

Kultura kuro-aracka: obejmowała Zakaukazie po Iran i wschodnią Anatolię, centrlany i północnowschodni Kaukaz, dominowały wzorce o rolniczym charakterze
Podstawą gospodarki było rolinctwo zbożowe i sprzężaj.
Na terenach wyżynnych - hodowla z sezonowym wypasem stad.
Osiedla typu tellowego, tzw. Tepe.
Domostwa na planie kolistym z kamienia lub suszonej cegły, niekiedy dobudowywano do nich budowle czworokątne.
- wysoki rozój wytwórczości brązu (cynowego)
- charakterystyczne formy naczyń o wygładzonej powierzchni (czarnej lub czerwonej), na bazie wzorcow bliskowschodnich
- dominują pochówki szkieletowe - zmarli ułożeni w skrzyniach kamiennych również podkurhanowe, na boku, z podkurczonymi nogami
- z poł. III tys. p.n.e. rolniczą gospodarkę Zakaukazia dotknął kryzys - zmniejszenie isę liczby osiedli, napływ ludności o gospodarce pasteskiej
formowanie się kultury BADEŃSKIEJ

• Pojawienie się monumentalnych kurhanów z ogromnymi jamami, ceramika typu kuroarackiego, ozdoby z metali szlachetnych

Tradycje kuroaraskie zanikają pod koniec III tysiąclecia p.n.e.

KULTURA MAJCHOVSKA:
- przybysze z zakakukazia, wytwarzali brąz cynowy
- druga poł. IV tys. p.n.e.- największa ekspansja ludności, zespoły typu konstankurwacośtam, nawiązanie kontaktu z kulturą grobów jamowych
- gospodarka pasterska
- bogato wyposażane groby kurhanowe
- miedziane, złote, srebrne naczynia i złote figurki byków
- pod kurhanam konstrukcje dolmenowe, oprócz kurhanów znane są budowle w technice plecionkowej, oblepione gliną, w środku palenisko, naczynia śłużace do przechowywania ziarna

W środkowej EB - kultura północno-kaukazka - ogromna aktywność ośrodków brązownictwa
- gospodarka - rozne odmiany hodowli, uprawa roli, znaleziska sierpów, lite sierpy metalowe

Na Zakaukaziu miejscowe tradycje kuroarackie były kontynuowane

Kultura Trialetu - monumentalne kurhany o głębokości 8m

1. 24 naczynia miedziane, srebrny kubek, bogate hetyckie tradycje jubilerskie + własny styl

Na cmentarzyskach Trialeti - silnie rozwarstwienie społeczne, w różny sposób traktowano zwłoki - inhumacja i kremacja.
Ok. poł II tys. - konflikty twierdze o konstrukcjicyklopich murów, w okresie między 14 a 13 tys. p.n.e. - miecze niekiedy z wygiętą rękojeścią
-wyposażanie grobów w jedzenie (np. baranina)
- ofiary z ludzi (ze śłużby)
W zachodniej części terenów zakaukaskich - uformował się związek plemion Chajkurwacośtam, w południowej części, pod wpływem aryjskich plemione Nari.

KULTURA KOLCHICKA:
- pojawienie się państwa Kolcha - 8-9 tys. p.n.e.

KULTURA KOBAŃSKA:
- duża aktywnośc centrów obróbki brązu, podobieństwo do ośrodków bliskowschodnich, model gospodarczy - klasyczne pasterstwo
- konie wierzchowe - zajęcia codzienne i militarne, pochówki konia wraz z ludzkimi
- poprzedzała ją północnokaukaska
- zmarli na boku, w jamach otoczonych kamieniami, nakrywane płytą
- bogata ornamentya ryta, motywy zoo- i antropomorficzne
- kobańskie ośrodki brązownicze zachowaly swą ciągłość nawet podczas najazdów kimmerów i Scytów

STEP:
obok niskiego poziomu umiejętności rolniczych i zmiany klimatu
- Morze Czarne i Kaspijskie, Kaukaz, strefa leśna północy
- na obszarze wielkiego stepu - hodowla od przydomowej, stacjonarnej, po strefy wymagające dalszej węd®ówki
- dominująca rola hodowli odcisnęła piętno w organizacji społecznej, tradycji materialnej i duchowej
- mobilność - przemieszczanie się za stadem bydła, tendencje do zwiększania mobilności pojawiały się już w neilitycznych społecznościach Srednij Stog

Ruchliwy tryb życia, brak długotrwałych osiedli, punktem odniesienia nie jest dom, ale miejsce spoczynku, górb. Brak kultu ogniska domowego, ale widoczny kult kurhanów i grobów z kamieni.
Monilny tryb życia ludności grobów jamowych - krótkotrwałe osady + mogiły roziasne na dużym terenie, jamy przykrywane drewnianą płytą, posypywani ochrą, skurczona na boku, minimalne wyposażenie

Kultura grobów katakumbowych - druga połowa III tys. p.n.e. - świątynie w strefie nadazowskiej - monumentalna „piramida stepu” - lokalne sanktuarium.

Groby szkieletowe w poatci NISZ I KATAKUMB, zmarli wyposażeni w broń, rolnicy i wojownicy, pasterze, specjalny rytuał - oddzielenie głowy + maski gliniane + użytkowanie przez jakiś czas do rytułów

Sintashta:
- 2150-2000 p.n.e.
- fluktuacja klimatyczna, rozwój klimatu suchego
- wymuszenie koncentracjo osadnictwa w obrębie większych rzek, osiadły tryb życia, silniejsza eksploatacja stepu rozwój rolnictwa

HALSTATT - początki epoki żelaza w Europie

Drastyczna zmiana jakości kulturowej od poł. VIII wieku p.n.e. przejście od społeczności egalitarnych
Czynniki które zmieniły dotychaczasowy ład:
- obróbka żelaza - nie pojawiło się to znikąd
- żelaza kilka wieków wcześniej znane było już kilka wieków wcześniej u Hetytów na Bliskim Wschodzie (wedle źródeł pisanych), wiarygodnośc jest równie mocna jak opowiecści kadłubka xD
- do Europy środkowej tę znajomość przytaszczyli ze sobą najprawdopodobniej Grecy na skutek kolonizacji (VIII wiek) oraz pojawienie się ludów prowiniencji stepowej
- wielka kolonizacja grecka miała u swych podstaw tzw. głód ziemi - przy kolejnych podziałąch i wzroście demograficznym zaczęło brakować ziemi zatem grecyzaczęłi w jej poszukiwaniu podróżować: południowe wybrzeża Anatolii, Pontu nad południe płw. Italskiego, do ujścia Rodanu a nawet na tereny południowych wybrzeży płw. Iberyjskiego. Grekom udało się wykształcić idealny pas kolonii jońskich na wybrzeżu anatolijskim skolonizować południową część buta italskiego i Sycylię (tam powstały Syrakuzy), udział Greków na terenach dzisiejszej Toskanii, założenie ok. VII wieku Masalii (dzisiejsza Marsylia). Strefa płn. Pontyjska - najwidoczniejsze terytorium przenikania się kontaktów z Barbarcium (Grecy wykonujący ozdoby dla Scytów).
- ludy stepowe: inicjacja początków epoki żelaza przypisywana jest Kimmerom, pojawiającym się w źródłach pisanych np. w Biblii jako niebywali okrutnicy. Wg. relacji Herodota kimmerowie zostali zostali wyparci z terenów stepów przez Scytów i znaleźli swoją drogę ujścia na terenie Wielkiej Niziny Węgierskiej. Znaleziska fazy czernogrowskiej i nowoczerkawskiej są łączone z pojawieniem się Kimmerów w tym rejonie: głownie zw. z uprzężą końską i uzbrojeniem. Ich wjazd na tereny Europy Środkowej, w strefę naddunajską nosi ślady dosyć gwałtownych zajść które miały miejsce ok. IX wieku. Cały proces kształtowania się wczesnej epoki żelaza rozpoczął się już w HaB2 wg. Reineckego, a realny wymiar w fazie B3 - pojawienie isę koczowników. Określenie Kimmerowie jest określeniem ogólnym - podobnie jak z Celtami - lud którego faktycznie nie było.
- Grecy od południa.Kimmerowie od wschodu, za Kimmerami Scytowie
- Kimmerowie są pierwszym ludem znanym z nazwy z źródeł historycznych, który otwiera korytarz wielkich najazdów koczowników. Pamiętać należy, że pierwsze pojawienie się stepowców to kultura grobów katakumbowych (3 tys. BC). Musiał istnieć również czynnik wew. który powodował, że te ludy były podatne na zmianę.

Co powstaje na gruzach ugrupowań ŁPP - ludy stepowe mają to do siebie że szybko się przemieszczają i zostawiają po sobie widoczne w krajobrazie cmentarzyska - podbijają co da się podbić, eksploatują społeczności rolnicze, które wokół nich mieszkają. Jak wygląda Europa w momencie krystalizacji wczesnej epoki żelaza/okresu halsztackiego.

- Cmentarzysko w Hallstatt odkryto w XIX wieku, natomiast osady dotąd nie znaleziono. Cmentarzysko jest zespolone z kopalnią soli i tejże kopalni przypisuje się bogactwo pochówków. Saltzakammerbung - zestaw dóbr solnych.

Cmentarzysko badane od poł. XIX wieku a Alpach Salzburskich - superaśna dokumentacja, wykonana w akwareli. Doskonały poogląda na to jak wyglądały groby.
Pochówki w wannach kamiennych, wymoszczone gliną, w środku nie popielnice a szkielety, „obrzydliwie pięknie wyposażone”, ciałopalne w ogromnej mniejszości. Inwentarz - mnóstwo uzbrojenia. Łączenie metali.

Co mamy na cmentarzysku?
A no niebywałe atrakcje:
- Der Hallstatt Kunst - praca napisana w czasach NRD, tylko czarno białe zdjęcia
- hełm prowiniencji śródziemnomorskiej
- miecze - zwłaszcza głownia przedstawiają bardzo sprytne łączenie metali
- taka rozrzutność wskazuje na spore bogactwo
- nawiązania do form, które można podejrzewać że były naśladowane u koczowników - niebywała zręczność rękodzielnicza, nie koniecznie musiało to być zamówione u Greków lub wykonane przez tych ludzi - bimetalika: brąz i żelazo
- toreutyka - nie tylko przedstawianie jakiś tam modeliale potrzeba wyilustrowanie pewnych zdarzeń, ciąg narracyjny, doskonałe przedstawienia figuralne - sposób przedstawienia właściwy kręgowi śródziemnomorskiemu a to przcie Alpy Salzburskie + elementy stylu zwierzęcego czyli koczownicy maczali a tym palce
- z drugiej strony utrzymuje się nadal podobny model przedstawień znany z LPP - na pewno koń bo jego rola wzrasta - etos wojownika-jeźdźcy
- charakterystyczne fibule z licznymi wisiorkami
- fibule kabłąkowe: sprężynka, szpilisko zachodzące na pochewkę - jak agrafka, jak w OWR
- wszelkie brzękadełka i uprzęży końskiej - koń musiał być dobrze udekorowany, podobnie odo swojego pana
- na dużą skalę naczynia brązowe - ie zwykłe czerpaki czy wiadra, teraz każde takie naczynie jest specjalne zdobione, ma ornament wybijany puncą punktową lub kreskową, zdobienie w postaci „kaczuszek”, naczynia uważane za obrzędowe - kielichy, kotły
- krowa z cielaczkiem, która sobie wchodzi do takiego naczynia
- ptaki na naczyniach: kaczka, bocian, łabędź
- zwierzęta dzikie w pochodach - nie wątpliwe wpływy stepowe, sceny pożerania łani czy jeleni przez drapieżniki, które mają cechy stworzeń mitologicznych - półgryfy - wyobrażenia mitów- np. przypominające lamassu - animalistycznym mitologia, silnie zw. z ludźmi stepów
- miecz żelazny, mało trwały ale jest to miecz paradny z przedstawieniami toreutystycznymi
- naczynia bardzo popularne stanowiące identyfikator okresu halsztackiego - SITULE czyli wielkie wiadra, nie ornamentowane ale w strefie nadadriatyckiej są ornamentowane strefowo

Kopalnia soli była eksploatowana do czasów nowożytnych - przykłady narzędzi
- łopata, młotek, coś w rodzaju kilofa, plecak na stelażu drewnianym, czapka
- nakrycie głowy charakterystyczne dla Medów
- w kopalni w XVIII wieku znaleziono zmumifikowane zwłoki człowieka - górnik solny

HEUNEBURG nad górnym Dunajem
- osiedla obronne krystalizują się o wiele wcześniej, być może B2/B3
- bardzo okazałe osiedla obronne pochodzą z okresu halsztackiego już z wczesnej epoki żelaza z Heuneburg
- kilkanaście tomów RGF - HeuneburgStudien
- cmentarzysko kurhanowe z grobami książęcymi
- kilkadziesiąt hektarów na plateu
- Heuneburgowie przypisuje sięrolę faktorii handlowej, w której zgodnie z panuącym poglądem, w której prawdopodobnie stacjonowały karawany kupieckie - jakieś grupki ekspedycyjne które się tam zatrzymywały
- jaka była rola faktorii? Chroniono się tam po części a po części był to punkt dystrybucyjny

0 wielkość heuneburga jako osady i zamożność mieszkańców ilustrują zabytki: obecność ceramiki greckie czarnofigurowej, obecność przedmiotow wyk, ze zlota i luksusowych naczyń - odkrycia dokonane na osadzie - jeśli to jest wybór negatywny to jak wygląda pozytywny

Groby książęce okresu halsztackiego
- najlepiej ilustrują zmianę do okresy pół popielnicowych
- wyjątkowo bogate groby, łamią zasady egalitaryzmu kulturowego
- pochowki które sąniezykle okazałe pod nasypami kurhanowymi, okazałość mierzymy nie tylko samym fktem nasypu ale tkże jego wielkości
- w środku komory drewniane w technice zębowej
- zmarły wyposażony jest w bardzo luksusowe przedmioty - często pochodzenia śródziemnomorskiego albo i dalej
- pochówki których elementem niezbędnym jest wóz czterokołowy lun jego elementy

- Hohmichele - cmentarzysko niedaleko Heuneburga - badania w latach 50. i 60. główny kurhan niestety splądrowany
- proporcje wielkości podobne jak piramidy w Gizie - wedle ważności
- piasty kół, ślady osi, fragment naczynia brązowego, elementy okucia i uprzęży końskiej, ozdoby
- wóz jest symbolem ale nie ma dokładnego przepisu na to gdzie on ma stać i w jakiej ma być relacji z nieboszczykiem

Hochdorf nad Renem
-zwłoki faceta ok. 40-50 lat
- na manekina wrezerwacie nałożyli oryginalne znaleziska - „ubrany jak cygan”
- torkwesy, bransolety, zapinki wężykowate - klasyczny HaB2, sztylet złoty
- całość komory: wóz na którym znajduje się cała zastawa grobowa w postaci naczyń metalowych, wielki kocioł, sofa brązowa z pięknym oparciem i przedstawieniami figuralnymi, na ścianach rozwieszone całe kolekcje rogów do picia
- buty z okuciami ze złota
- kapelusz wykonany z kory brzozowej, który przypomina kapelusze Azjatów, którzy pracują na polach ryżowych
- kołczan ze strzałami
- brak towarzyszki życia, czy innych ofiar zwierzęcych lub ludzkich
- największy kocił z lewkami - a każdy jest inny
- brzytwa brązowa
- paciorki bursztynowe - toczone na tokarce

Vix - pochówek księżniczki
- dziewczyna ok. 18 lat
- stanowisko dosyć dziwne
- odkryto niebywałe naczynie, przedstawiane w literaturze w sposób dobrze zagadkowy
- datowanie wczesnolateńskie: HaD3/LtA-LtA
- kurhan - w oczy rzuca się naczynie
- same okoliczności odkrycia - marginalizowane
- o ściany oparte są okucia koł wozu: piasty i obręcze
- Romischgermanischeforsungen - poświęcone wozom w okresie halsztackim
- szkielet, czaska otworem potylicznym do góry
- KRATER - w strefie śódziemnomorskiej, tak okazałego krateru nie ma, wysk. 1,64, śr. 1,27, waga >208 kg,
poj. 1100 litrów, kunsztowna robota, wg Marii Ludwiki Bernhard - koryncka, przykrywka z figurką
- rekonstrukcja 3d - ok. 1,58m - księżniczka, wóż jest zrekunstuowany (niemiecka publikacja)
- naczynia metalowe - brązowe i srerne
- nacyznie greckie, czarnofigurowe
- wóż, który jest niezbędnym elementem wyznaczającym kategorię tzw. grobów książęcych
- nie ma konstrukcji zrębowej
- elementy okonograficzne krateru: wyobrażenia gorgon; we fryzie: ornament spiralny, greckie kwadrygi, pochód wojenny, hoplici
- krater jest z połowy VI w. pn.e.
- groby książęce mają charakter halsztacko-wczesnolateński
- niektóre są trudne do rozwarstwienia chtronologicznego

STYL SITUL
- pojawia się w strefie adriatyckiej i alpejskiej
- mapa wyst. Situl zdobionych ornamentyką figuralną, nierzadko o walorach scen które mają charakter narracyjny
- domena na Słowenii i częściowo Chorwacji : Vace, MagdalenskaGora, Este, Kuffen
- mnóstwo prac, m.in.: lata 50. Otto Herman FreY: Diesitullenkunst

Kuffern:
- sceny biesiad, uroczystości
- sceny pochodów wojennych czy wręcz walk
- coś w rodzaju zawodow sportowych odbywających się być może na miejscu panującego
- sceny rytuałów
- pochody zwierząt
- nakrycia
- rytuały polegające na libacjach  - dyferencjacja społeczna
- technika reliefu wypukłego i obrysowana prostą puncą

Magdalenka Gora:
- dominują pochody zwierząt
- rytuały gdzie odgrywana jest ,uzyka i pite są napoje
- pochody kopytnych - kozice na których siędzą ptaki

Este:
- przedstawia byka
- podobna technika jak w Kuffen

Certosa
- u góry pochód wojskowy, żołnierzy ubranych podobnie do hoplitów (włócznicy)
- pas tylny - pochód procesyjny
- potem coś w rodzaju powrotu z polowania
- na dole znow pochód zwierzęcy, zwierząt o cechach niemalże mitologicznych
- scena przedstawiająca dwóch muzykantów

Vace:
- podobne przedstawienia jak niegdyś w świecie bliskowschodnim

Większość situl datowana jest na wiek VI/V przed Chr.

Okres halsztacki doprowadził do stałego rozpadu świata późnobrązowego - społeczeństwa popielnicowe zastąpione zostały systemem egalitarnym, wykształciły się struktury społecznej o znacznej dyferencjacji: metalurgia, wydobycie soli, ponowne zainteresowanie bursztynem, wykształcenie większej sieci dalekosiężnych dróg wymiany, zarysowanie pierwszych w starożytnej Europie stref o charakterze proto-etnicznym: ptroto-halsztacka = proto-celtycka, południowo-protohalsztacka = ilyryjska, w rejonie dolnego Dunaju - halsztat tracki.
Prawdopodobnie sól po raz pierwszy jako konserwant.

TEN ETAP KONCZY ETAP PRAHISTORYCZNY w części Europy zachodniej, inicjując czas protohistoryczny (Herodot idalej pisarze antyczni)

15 czerwca 2015 - godzina 10:00, egzamin

Okres halsztacki na ziemiach polskich

W starszej lit. Sądzono że ten okres na ziemiach polski zazyna się ze sporym opóźnieniem w stosunku do obszarow gdzie wykrystalizowała się k. halsztacka - 100-150 lat opóźnienia.

Halsztat we wschodniej strefie ine imał żadnego opoźnienia - poł VIII wieku - ze względu na budowę grodów.

Cykl łużycko-pomorski - dość okazale na mapie świata wczesno żelaznego:
- w pisamch pisarzy antycznych szczególnie nad Adriatykiem i nad morzem czarnym - zaczynek układów protocywilizacyjnych - protoilyryjski, protoceltycki

Początek na ziemiach polskich
- pojawienie się stylu halsztackiego - manifestuje się w ceramice oraz wyrobach metalowych, pozostałe aspekty nie są tak wyraźne
- styl wczesno halsztacki (śląski) - nowe naczynia, z charakterystyczną lejkowatą, wychyloną szyją, plastyczna aplikacja guzów
- nowe techniki - czernienie, czasem grafitowanie, odymianie, polerowanie - postać metalowego połysku, ceramika ekskluzywna, galanteria wysokiej klasy - „pradziejowa porcelana”,technika wyświecania
- technika malowania naczyń
- ceramika specjalnie wykonywana - przygotowanie angoby, zanurzenie naczynia, zdobienie swastykami, trykwertami: trzy kolory - czerwień, brąz i czerń
- bogactwo układów
- datowanie na HaC - czy słusznie? Na pewno w dużej mierze, ale czy do końca?
- trzecia forma stylu halsztackiego, która przejawia się w ceramice jest to ceramika inkrustowana - czyli czerniona, którą zdobi się w ten sposób, że na obwodzie przed wypalem robi się głębokie nacięcia a powypala wypełnia się to rycie węglanem wapnia
- w starszej lit. Ceramika malowana i inkrustowana jest względem siebie ulożone diachronicznie - najpierw malowana (typowa dla HaC) a później ceramika inkrustowana - wg. Kostrzewskiego
- co innego twierdził Wieczorek w 1939 - monografia która podważyla tezę o diachroniie)

METALE
- zmiana konstrukcji fibul
- roboczo „kabłąkowo-sprężynkowe”
- tu jest konstrukcja kontynuowana dalej w okresie przedrzymskim i rzymskim
- fibule typu certoso-podobnego
- fibule z ozdobną nóżką
- fibule typu pauken-fibeln


- nadal najpopularniejszą formą są szpile brązowe
- szpile z łabędziowatą, wygiętą szyjką - wyznacznik okresu halsztackiego
- b. często posiadają formę znaną w późnym brązie - starą formę główki nakłada się na szpile, której trzpień jest wygięty w kształcie łabędziej szpile
- poza tym: szpile z wolutami

- pojawienie się przedmiotów z żelaza jako wyznacznik okresu halsztackiego
- ozdoby lub narzędzia
- za adaptację przyjmuje się wykonywanie przedmiotów, które nie są tylko ozdobami
- siekierki z bocznymi wyrostkami - wyznaczniki HaC (Armchenbeile)
- pojawiają się miecze
- siekierki tulejkowe - w bardzo prostej formie, prosty cios i zwyła tulejka

- docierają naczynia brązowe - najwcześniej w HaB1 (4OEB)
- ściśle zw. Z formami ze stanowiska eponimicznego z halsztatu
- zdobienia „kaczuszkowate” z grzebieniami na grzbiecie
- wiadra żebrowane - tzw. Cisty, HaD

- fibula odmienna od innych konstrukcji - fibula harfowata, wyznacznik HaC, wyłącznie tutaj

Przybory toaletowe
- garnitury notuje się w co lepiej wyposażonych grobach
- pensety, łyżeczki - do usuwania woskowiny?, igielniki - do dziergania?
- w wersji luksusowej, garnitur miał kółko spinające z bursztynu, które było dodatkowo toczone

Groby komorowe
- budowanie komór drewnianych w technice zrębowej
- bardzo bogato zdobione i we wszystkim właściwie przypomina groby książęce - alie ma wozu
- konstrukcje koliste, które służą wyróżnianiu grobów i nadaniu im wyższego statusu w stosunku do otoczenia cmentarzyska, które nadal w większości posiada budowę egalitarną

Przykłady zespołów z HaD na ślunsku
- był on dystrybutorem i głównym ośrodkiem halsztatyzacji ziem polskich
- natomiast faza HaD to widoczna zapaść
- osłabienie potencjału osadniczego demograficznego, spadek prosperity  uproszczenie stylu
- przejście od kwiecistego HaC w bardzo proste naczynia HaD
- brak zdobnictwa
- ubogie wyposażenie grobów
- na szczęście część z nich wyposażona w fibule z HaD
- HaD od końca VI w.p.n.e. - pojawienie się Scytów w Kotlinie Karpackiej, przerwanie szlaków wymiany dalekosiężnej, zanik prosperity społeczności śląskich
- zniszczenie grodu grupy biało wickiej w Wicinie - poza opisami kołodziejskiego inne informacje są praktycznie nieznane

Elementy zapaści:
-Scytowie
- zmiany klimatyczne na przełomie okresów subborealnego i subatlantyckiego - zmiana wilgotności, podnoszenie luster wody
- w tym czasie wlkp przeżywa okres prosperity
- dotyczy miejsc gdzie nie pojawia się kultura pomorska
- nawarstwia się chronologia samego halsztatu, która u nas jest na poziomie katastrofalnym - większość badaczy operuje starym podziałem Kostrzewskiego
- wg. Kostrzewskiego, zapaść śląska miała się połączyć czasowo z jednoczesną erupcją rozkwitu północno-wschodniej wielkopolski

Zjawisko postawania grodów łużyckich: 755-750 p.n.e. (ścisłe daty kalendarzowe)
- nie zamieszkiwane dłużej niż 50 lat

550 p.n.e. - kona grupa śląska

Nie ma żadnych podstaw by twierdzić, że centrum łużyckiego serca halsztatyzacji przeniosło się ze śląska do pólnocno-wschodniej wielkopolski.
Zatem zjawisko to, jest synchroniczne.
Rozpierzchnięcie się zespołów łużyckich w Wielkopolsce.

!!!! Ostatnie daty dendro z Biskupindorfów 750-738!!!!!

Historia Grodu w Biskupinie.

Gród w Sobiejuchy
- próbki dendro potwierdzaj poł. VIII wieku
- gród nieco większy od Biskupina
- Bliźniacze względem Biskupina Izdebno.

TEMAT GRODÓW JEST WCIĄŻ OTWARTY!

Przestrzenny rozwój kultury pomorskiej:
- nie oznacza to jakiejkolwiek przestrzennej inwazji ludności kultury pomorskiej, a raczej zjawiska, pewnego typu obrządku pogrzebowego - właściwego kulturze pomorskiej
- początek zjawiska to faza wielkowiejska: HaC
- faza klasyczna: HaD
- powstanie cmentarzysk pomorskich w starszym okresie przedrzymskim

Rzut pierwszy: faza wielkowiejska
- przełom późnej EB i wczesnego Halsztatu
- dociera do przedproża Wlkp
- przykrywanie naczyć misą, która z czasem przyjmuje formę pokrywy - znaleziska z nad Noteci
- powstanie tzw. Elementów oczkowych - pojawienie się popielnic bądź pokryw, które mają dwa symetrycznie umieszczone otworki
- elementy właściwe la okresu halsztackiego - szpile z łabędziowato wygiętą szyją
- niewątpliwie najwcześniejsze materiały pochodzą z HaC
- rozprzestrzenia się na południie w strone wielkopolski później w stronę Kujaw i osiąga tzw.

FAZĘ KLASYCZNĄ:
- eksplozja antropomorfizacji popielnic - bardzo realistyczne wizerunki twarzy, ale nie są to przedstawienia personalne - REALIZM ANTYPERSONALNY (jakie to ładne określenie <3)
POPIELNICE
- Kruk, podział na trzy morfo typy: Typ A - najbardziej realistyczne wyobrażenia z zachowaniem oddania szczegółów oczu, ust; Typ B - mniej realistyczne, ale zawierający wszystkie detale twarzy; Typ C - typ grupujący, okazy o bardzo schematycznym wyobrażeniu twarzy  postęp anty-ewolucjonistyczny - chylenie się ku upadkowi - klasyczny HaD, czernione, rycie jest wypełniane CaCO3
GENEZA POPIELNIC: przez wiele lat z kręgu etruskiego, Malinowski udowodnił jednak, że tradycja popielnic twarzowych istniała w Skandynawii już od neolitu, Niemcy z kolei upierają się przy Bastarnach i Jastorfie.
Na nadłabiu występują np. urny domkowe - więc następowała wymiana.

ARCHITEKTURA GROBOWA
- na cmentarzyskach groby skrzynkowe - postać małych arcydzieł, ze specjalnie dobieranych płyt kamiennych, od kilku do kilkunastu-kilkudziesięciu popielnic ustawionych w jednych dwóch rzędach
- od strony południowej drzwi ruchome do dostawiania popielnic
- tzw. „Groby rodzinne”
- groby skrzynkowe występują przez cały czas trwania kultury pomorskiej, ale z czasem ulegają małej degrengoladzie - zatracają charakter długich skrzyń i czasem mieszczą tylko jedną popielnicę

CMENTARZYSKA
- odmienne od łużyckich
- nie są tak liczebne - nie więcej niż 10 grobów, często 10, 12 15 - dezintegracja dotychczasowego modelu osadniczego
- Janusz Ostoja-Zagórski: romans naukowy z antropologami, MODEL - grody padły w skutek zmian klimatycznych, podniosło się lustro wody, zalało terasy nadzalewowe te, które ludność łużycka najczęściej eksploatowało gospodarczo - museli więc przejść na nieco inny system gospodarowania - więc się po prostu rozpierzchli, przeszli na wysoczyzy i podzielili się na osady rodowe

KULTURA HALLE - Skrypt Gedla

Niemierzyce - pow. Grodziski
HaD - groby rodzinne?
- wiele wskazuje na to że osoby pochowane w tego typu grobach musiały łączyć jakieś więzi, jednak nie koniecznie były to więzy krwi
- w takich grobach mogła być pochowana nawet wspólnota wioskowa
- w tej chwili jest to kwestia nie do udowodnienia
- dla grobów skrzynkowych mamy fazę klasyczną, bo w środku są tej fazy wyznaczniki: czernione naczynia z białą inkrustacją, oraz pochodne popielnice w kształcie gruszkowate + pokrywy obejmujące (takie czapeczki), fibule czertoso-podobne, o konstrukcji „kabłąkowo-sprężynkowej“, paciorki szklane, bursztyn, szczypczyki (pensety), genrealnie jednak ryt funeralny jest odmienny niż w łużycach, ponieważ groby zawierają gora po jednej lub dwie przystawki, zdarzają się kości zwierzęce, oraz takie „myki“, że w jednej popielnicy może być pochowana połowa osobnika a w drugiej popielnicy druga połowa
- odwołania do pólnocnej Italii - moment przepływania importów: alpejskich i z Italii
- antropomorfizacja w sztuce

URNY TWARZOWE
- „temat sam w sobie“
- skatalogowane przez Kwapińskich, stypologizowane przez Janusza Kruka
- rycie na popielnicach: fibul krzyżowych i post-pseudo-czertozowskich, napierśników (np. Zakrzewo, Wróblewo)

ZADOWICE, Kalisz
- zwykło się przyjmować coś takiego jak terytorialna ekspansja kultury pomorskiej idąca od pomorza gdańskiego na południe - chronologiczno-przestrzenny cykl który ujawnia się tym że k. pomorska w pewnym momencie dochodzi do fazy klasycznej, a potem w młodszym okresie przedrzymskim zanikają popielnice twarzowe
- fizyczna ekspansja
- popielnicy twarzowej w Zadowicach nie powinno być - tym bardziej popielnicy typu A wg Kruka
- wyjaśnieniem mogłoby być to co Hensel nazywał rozprzstrzenianie się idei drogą stopniowej adaptacji przez poszczególne populacje
- cmentarzyska niewielkie: 100, w porywach 150
- kontynuacja zasiedlenia tych samych ekumen, ale ze zmienionym obrządkiem pogrzebowym
- kultura pomorska stanowi z ŁPP jedno ugrupowanie kulturowe
- pomorska jest kontynuacja z nowymi elementami funeralnymi
- Napierśniki: Mrowino, pod Poznaniem - odwzorowania na popielnicach możemy traktować tak jak dzisiejsze odznaczenia mundurowych- noszą żeby wszyscy widzeli, że miał

ALTERNTYWNA DROGA NAPŁYWU IDEI:
- podobne zjawiska na terenie nadłabia, jest prawdopodobne, przynajmniej w przypadku dolnego śląska

KULTURA GROBÓW KLOSZOWYCH
- pojawiją się już w późnej EB, szczególnie na Pomorzu
- można go nazwać substytuem grobu z obwarowaniem kamiennym lub skrzynkowego
- klosz nakładany był na popielnice - zabezpieczenie pochowku przed zniszczeniem
- na dużą skalę we wczesnej epopce żelaza w dorzeczu dolnej wisły
- na Mazowszu sytrefa występowania grobów kloszowych, czy też podkloszowych
- kulturę wydziela się na podstawie: na tym obszarze, występują tak zwane CZYSTE CMENTARZYSKA KLOSZOWE - nie ma skrzynkowych ani innych potworów

Inwentarz - bardzo słaby:
- stylistyka halsztacka - podobna do późnej fazy pomorskiej
- węgrzynowicz i malinowski - czy wydzielać kulturę grobów kloszowych czy moż jednak potraktować ją jako element pomorski
- estetyka naczyń niewybredna - nie ma czeronych, wygładzanych, czy wybłyszczanych
- materiału metalowego nie ma za grosz - jest to odbicie ogólnej tendencji
- klosze najczęściej są uszkodzone w partii przydennej czyli w partii stropowej grobu - naruszone najpeniej prze pług w trakce orki
- schyłek ugupowania LPP około weky IV/III p.n.e. - nie da się dokładniep owiedzieć bo brakuje dokładnych wyznaczników
- potem pojawia się kultura przeworska a styk pomiędzy kulturami wygląda tak jak między innymi kulturami w pradziejach, nie ma cmentarzysk gdziem ożna powiedzieć: „O! Tu się skończyła jedna kultura, a zaczęła się druga!” - tak nie.
- na podstawie zmian populacyjnych można uzyskać pewien model przemian kulturowych

---