WCZESNA EPOKA ŻELAZA (OKRES HALSZTACKI)- VIII-V w a.C.
okres halsztacki C- 800-600 a.C.
okres halsztacki D- 600-400 a.C.
SCYTOWIE
Chronologia
przybyli z Centralnej Azji, zmiany klimatyczne?
Wypierają Kimmerów
VI w a.C. stepy nadczarnomorskie,
III w. a.C.- utrata pozycji, wyparci na Krym przez koczowniczych Sauromatów, Sarmatów
Centralna Azja
k ałdy-bielska- Tuwa, kurhan w Arzan (wielki, pochówki koni i ludzi, szkielet drewniany), gliniane miniatury wozów
k pazyrykska- kurhany (świetnie zachowana organika), wielkie maty- przedstawienia zwierząt, tatuowanie ciała (motywy animalistyczne), pochówki koni,
k tagarska- grociki, miecze podobne do akinakesów
Zabytki
akinakesy- sercowaty jelec, krótki, dwusieczny,
trójgraniaste groty
żelazny rząd koński-wędzidła, pobocznice etc.
styl zoomorficzny
(tzw. triada scytyjska)
goryt- połaczenie kołczanu i pojemnika na łuk
złote aplikacje stroju
łuki refleksyjne (kompozytowe)
aplikacje strojów/tarcz
wiele przedmiotów przez rzemieślników greckich na zamówienie
pancerz- łuski naszyte na kaftan
Ceramika
ręcznie lepiona,
też grecka
Obrządek pogrzebowy
inhumacja, kurhany, na wznak, głowa na zachód, konie
kamienne stele na kurhanach- tzw. kamienne baby, męskie figurki, w rękach akinakesy/rytony
wielki kurhan różanowski
Podział na Scytów królewskich (koczowników) i oraczy (rolników)-Herodot, „Dzieje”
Scytowie królewscy- stepy nadczarnomorskie, hodowla bydła, koni, owiec, brak osad, handel z koloniami greckimi (Chersonez, Olbia)
Scytowie oracze-
bardziej na północ, lasostep,
rolnictwo, handel z królewskimi,
podbici przez Scytów? przejęli ich kulturę?
duże ufortyfikowane osady
inhumacja, pochówki koni, brak kurhanów,
szpile, kolczyki goździkowate
ceramika- źródła w kult. zrębowych, wyrób miejscowy
KULTURA SCYTOTRACKA
obszar Tracji,
najpierw obce elementy (np. groby) potem Scytowie i Trakowie wymieszali się
KULTURA ŁUZYCKA W EPOCE ŻELAZA
Chronologia
VIII-V w. a.C.
brak większych zmian, na zachodzie (tam gdzie przedłużycka) powstają warowne grody- zagrożenie kimeryjskie?
Grupa śląska- VIII- ok. VI w. (do początku HD)
gł. Górny Śląsk, Małopolska, b. zyskuje na znaczeniu
silny wpływ k. halsztackiej,
Ceramika
naczynia malowane,
wzory geometryczne (wpływy halsztackie),
dużo motywów solarnych (np. tryskelion),
wzory antropomorficzne, zoomorficzne
Gospodarka-
silne kontakty z południem,
kontrola nad handlem bursztynem (Brama Morawska!),
przewaga rolnictwa, hodowla
Upadek-nagły, Scytowie na południu- upadek handlu, najazd Scytów przez Bramę Morawską
Grupa wschodniowielkopolska- rozkwit w HD
przejęli handel bursztynem?
Ceramika
inkrustacja białą masą
Biskupin-
chronologia: HD (ostatnie badania dendrochronologiczne- lata 30. VIII w.), półwysep czy wyspa?
obwarowania- konstrukcja izbicowa (drewniane skrzynie, w środku kamienie/ziemia), szerokość 3-4 m., wieżyczka wymysłem rekonstruktorów, zachowała się brama- znamy minimalną wysokość wałów
zabudowa- ulica okrężna, placyk przed bramą, domy techniką sumikowi łątkową, ponad 100 domów, 3 izby w domu,
falochron- kra, fale, poziome belki, pionowe słupy pod kątem
dlaczego opuszczony? zmiany klimatyczne, wyjałowienie gleb, podniesienie się poziomu jeziora, zagrożenie kimeryjskie
KULTURA HALSZTACKA
Chronologia
do V w. a.C.
okres halsztacki C- 800-600 a.C.
okres halsztacki D- 600-400 a.C.
Geneza
skokowa zmiana w niektórych grupach pól popielnicowych,
wpływ ludów stepowych-najazdy- Kimerowie?
Obszar
zachodniohalsztacka wschodnia Francja, dorzecze górnego i środkowego Renu górnego Dunaju,
wschodniohalsztacka środkowy Dunaj,
południowo-wschodnio-halsztacka dorzecze Drawy i Sawy
daleko idąca unifikacja
Stanowisko Hallstatt
górna Austria, kopalnia soli,
bogate cmentarzysko, płaskie, birytualne (szkieletowy, ciałopalny-przeważa jamowy),
na styku wschodniohalsztackiej i zachodniohalsztackiej,
dużo importów greckich/etruskich
Obrządek pogrzebowy
pojawia się szkieletowy,
„groby książęce”- podkurhanowe, wozy czterokołowe, oporządzenie konne (wpływ koczowników), komory drewniane,
wschodniohalsztacka- kurhany, ale zmarli najczęściej paleni, przewaga popielnic
Ceramika
zachodniohalsztacka-
grafitowanie, wyświecanie (naśladowanie naczyń metalowych)
ornament geometryczny,
rycie, czasem malowanie
wschodniohalsztacka-
motywy zoomorficzne, antropomorficzne,
malowanie (całe na czerwono, wzór najczęściej czarny- wpływy śródziemnomorskie), rycie,
rzadziej grafitowanie,
ornament plastyczny (najczęściej głowy zwierząt np. byków),
naczynia ceramiczno-metalowe
Hallstatt C
żelazne miecze- wyraźny sztych, zwęża się w środku głowni, długie,
pochwy z trzewikami o rozchylonych wąsach
melonowate bransolety,
siekierki z występami
Hallstatt D
zapinki (typowe dowieszanie dzwoneczków)- bębenkowe, wschodnioalpejskie, z ozdobną nóżką,
brak mieczy
krótkie ozdobne sztylety z antenowatą głowicą, pięknie zdobione pochwy
siekierki z tulejką
situle
KULTURA POMORSKA
(grobów skrzynkowych, urn twarzowych, wejherowsko-krotoszyńska)
Chronologia
HD, LTA, LTB, część LTC1
600-220 a.C.
Geneza
grupa kaszubska kultury łużyckiej (do końca epoki brązu.)
w grupę wielkowiejską (urny domkowe)
w kulturę pomorską
Obrządek pogrzebowy
kremacja,
groby skrzynkowe (komora kamienna, nakryta, czasem wybrukowana),
popielnice, przystawki,
groby zbiorowe (jednoczasowe?),
ubogie wyposażenie,
groby kloszowe (naczynie na popielnice- różne konfiguracje- we wschodniej części- Mazowsze, Podlasie),
popielnice twarzowe (najpierw realistyczne, potem schematyczne, kolczyki, pektorały na popielnice
Zabytki
szpile z tarczką, z wiosłowatą główką,
zapinki- piekary wielkie (soczewkowaty kabłąk, długa sprężyna, tarczka, cięciwa okręcona wokół kabłąka), kowalowickie (?)
dużo smuklejsze,
mało żelaza (importy, też przetwarzane na miejscu)
Ceramika
inna niż łużycka, w okresie lateńskim prawie identyczna jak łużycka,
KULTURA KURHANÓW ZACHODIOBAŁTYJSKICH
Chronologia:
I faza IV-V okres epoki brązu 1000?-700 a.C.
II faza koniec do końca HD 700-400 a.C.
III faza LTA-okres przedrzymski 400- nawet I w p.C. (przekształcenia od I w. a.C.)
Geneza-
ludność przybyła z terenów naddnieprzańskich,
w IV okresie epoki brązu. pierwsze stałe osady.
Bałtowie
Osiedla-
nieduże, obronne (wzniesienia, palisady, fosy),
prostokątne, słupowe domy,
osiedla nawodne,
osiedla rusztowe- na specjalnych platformach z bali zakotwiczone palami, kamieniami,
przewaga hodowli
Groby-
kremacja,
podkurhanowe, konstrukcje ziemno-drewniane,
bywają kamienne kręgi, bruki, skrzynie,
nawet kilkanaście popielnic