GRECJA

UWAGI WSTĘPNE:

Kraj i ludzie:

• Najbardziej górzysta część północno-zachodnia z masywem Pindosu (2456 m), najwyższy szczyt; Olimp (2917 m).

• Rzadkie obszary równinne to: środkowa i wschodnia część kraju, w Beocji i Tesalii.

• Krainy idąc od północy: Macedonia, Tesalia, Epir, Etolia, Fokida, Beocja, Attyka, Megaryda i na Peloponezie: Przesmyk Koryncki, Achaja, Arkadia, Elida, Mesenia i Lakonia.

• Klimat śródziemnomorski, suche lata i wilgotne zimy.

• W wyniku małej ilości ziemi uprawnej wykorzystywano zbocza gór.

Źródła:

• literatura hellenistyczna zostałaby dla nas w dużym stopniu nieznana, gdyby nie znaleziska papirusowe (np. Arystoteles; Ustrój polityczny Aten).

• Ważne też inskrypcje, ok. 20 tys. z samej tylko Attyki (w kamieniu, tablicach z brązu czy skorupkach glinianych; ostraka). Dużą część stanową inskrypcje sakralne.

• Najstarszą inskrypcją zachowaną są prawa pochodzące z miasta Dreros na Krecie datowane na koniec VII w. p.n.e.

• Absolutna większość zachowanych tekstów pochodzi z epoki hellenistycznej.

Uwagi o terminologii i chronologii:

• Nazwy; Grecja, grek początkowo dotyczyły niewielkiego plemienia zamieszkującego pogranicze Attyki i Beocji. Uczestniczył on w zakładaniu kolonii w Italii, jego nazwa z czasem przeniosła się na wszystkich mieszkańców Grecji.

• Helleni, Hellada, od mitycznego przodka Greków; Hellena (Homer)

• Podział na okresy:

• Archaiczny: od początku VIII w. p.n.e. do początku V w. p.n.e. (zakończenie wojen- persko greckich).

• Klasyczny: wieki V i IV p.n.e.

• Hellenistyczny: od śmierci Aleksandra Wielkiego (323r p.n.e.) do podboju przez Rzymian Egiptu, ostatniej wielkiej monarchii hellenistycznej (30r p.n.e.)

GRECJA W EPOCE BRĄZU:

• Epoka brązu w Grecji rozpoczyna się ok. 3000r p.n.e. dopiero jednak koło II tys. p.n.e. na tereny Grecji napływa ludność którą możemy uznać za przodków Greków.

• Język grecki dzielił się na różne grupy dialektyczne, najstarszy achajski, z którego wywodzą się: eolski, joński i attycki.

Kreta minojska:

• Kreta; największa z wysp morza egejskiego (ok. 8300 km2). Najstarsze ślady osadnictwa; VI tys. p.n.e. Od III tys. p.n.e. rozwój rzemiosła i intensyfikacja kontaktów ze światem zew.

• Liczne mity związane z Kretą (np. Minos, syn Europy i Dzeusa).]

• Odkrywcą cywilizacji minojskiej był; archeolog Artur Evans (ang.) w 1897r prowadził prace w Knossos, zaproponował podział dziejów Krety:

• Okres wczesnominojski 3000-2000r p.n.e.

• Okres średniominojski 2000-1580r p.n.e.

• Okres późnominojski 1580-1100r p.n.e.

Pałace:

• Najwspanialsze, odkryte w Knossos; pałace Fajstos i Malia wzniesiono po 1700r p.n.e.

• Pałac siedzibą władcy, ośrodkiem produkcji rzemieślniczej.

• Ok. 1500r p.n.e. wulkan na wyspie Thera zniszczył dużą część Krety

• Około 1450r p.n.e. prawie wszystkie ośrodki na Krecie zostały zniszczone, wyjątek stanowi pałac w Knossos, który zniszczony został w 1375r p.n.e. W tym czasie pojawili się najeźdźcy z Grecji kont. Mykeńczycy.

• Kreteńczycy posługiwali się pismem hetyckim, później pojawiło się pismo linearne A, oraz późniejsze linearne B.

• Kreteńska thalassokracja- słabo udokumentowana teoria o istnieniu w drugiej połowie II tys. kreteńskiego imperium morskiego.

• Utrzymują kontakty handlowe m. in. z Egiptem

Wierzenia:

• mieszkańcy Krety czcili swoich Bogów przed wszystkim w górskich grotach.

• Dominująca rola bóstw żeńskich, o nie znanych imionach.

Kultura mykeńska:

• Epokę brązu w Grecji kont. dzielimy na trzy okresy:

• Okres wczesnohelladzki 2900r p.n.e.- 1900r p.n.e.

• Okres średniohelladzki 1900r p.n.e.- 1580r p.n.e.

• Okres późnohelladzki 1580r p.n.e.- 1200r p.n.e. (epoka pałaców)

Mykeny:

• ojczyzna Agamemnona dowodzącego Achajami pod Troją

• Początki osadnictwa XVI w p.n.e., rozkwit po 1400r p.n.e. kiedy otoczono murami ok. 30 km2 terenu. Szerokość murów sięgała 8m, a najwyższe miejsca miały też 8m.

• Zainteresowanie Mykenami rozpoczęło się od H. Schliemanna, który w 1876r odnalazł na terenie mykeńskiej cytadeli wspaniałe groby, które uznał za grób Agamemnona i jego towarzyszy (brak dowodów, groby są starsze niż hipotetyczna walka o Troje ok. 1180r p.n.e.).

Pismo Linearne B:

• tabliczki z pismem linearnym B pochodzą głównie z Knossos i Pylos na Peloponezie (ok. XIII w. p.n.e., kreteńskie nieco starsze).

• Mykeńczycy nie pozostawili kronik, listów, hymnów religijnych.

• M. Ventris i J. Chadwick odczytali pismo linearne B, badania opublikowali w 1953r, ustalili że skrybowie w Knossos i Pylos posługiwali się dialektem achajskim.

• Na kontynencie pismo linearne B pojawiło się dzięki Achajom, którzy w XV w p.n.e. zawładnęli Knossos.

System pałacowy:

• pałac tworzy władca i urzędnicy, kieruje scentralizowanym systemem gospodarczym. Domeną pałacu był handel, ogromna rola w gospodarce. Głównie eksport ceramiki, również wino, zboże i niewolnicy, wyroby z kości słoniowej.

• Oprócz ziemi publicznej występowała własność gminna, władca (wanaks) mógł wydzierżawić pałacowym dostojnikom.

Wierzenia:

• Wśród Bogów mykeńskich byli; Zeus, Hera, Ares, Dionizos czy Posejdon. Posejdon był głównym Bogiem Mykeńczyków.

• Megaron; najważniejsze pomieszczenie mykeńskiego pałacu, związane z religijnymi obowiązkami władcy.

Państwo czy państwa Achajskie?:

• ślady osadnictwa mykeńskiego znaleziono w wielu miejsach w Grecji kont. i na wyspach morza egejskiego, oprócz Myken, ważne ośrodki to na Peloponezie: Tiryns i Pylos, oraz beockie twierdze Teby i Orchomenos (z nich tylko Pylos nie miało murów obronnych).

• Wszędzie kluczowa rola pałacu, można by przyjąć, że w XIV-XII w p.n.e. istniało państwo achajskie, rządzone przez władcę Myken, a w innych ośrodkach rezydowali namiestnicy.

Upadek kultury mykeńskiej:

• Pod koniec XIII w p.n.e. rozpoczyna się proces destabilizacji świata mykeńskiego (zniszczenie i opuszczenie pałaców w wyniku konfliktów, buntów i migracji plemion greckich tzw. Dorów)

SPOŁECZEŃSTWO I POLITYKA W EPOCE ARCHAICZNEJ:

Grecja w początkach I tysiąclecia p.n.e.:

Wieki ciemne:

• To cztery wieki dzielące upadek kultury mykeńskiej i epokę archaiczną (VIIIw p.n.e.)

• Wyraźny regres cywilizacyjny, wyludnienie obszarów Grecji, zubożenie ludności. Brak wyrobów z kości słoniowej i złota, dominuje ceramika na niskim poziomie.

• Trzy fazy zdobienia ceramiki:

• Submykeńska (do połowy XI w p.n.e.)

• Protogeometryczna (do połowy X w p.n.e.)

• Geometryczna (do połowy VIII w p.n.e. główny ośrodek; Ateny)

• ok. 1000r p.n.e. ludność z Grecji zaczyna osiedlać się na wybrzeżach Azji Mniejszej

• upowszechnia się żelazo, które wypiera brąz począwszy od połowy XI w. p.n.e. (okres submykeński) kończąc dopiero w VIII w p.n.e.

• W okresie geometrycznym powstają pierwsze ogólnogreckie sanktuaria: Dodona, Thermon i Delfy w Grecji środkowej, Olimpia na Peloponezie i Apollina na Delos, oraz Hery na Samos.

Świat Homerowy:

• autor Iliady i Odysei, poematów ułożonych i spisanych być może w VIII w. p.n.e.

• wędrowni śpiewacy zwani aojdami, śpiewali fragmenty o dziejach Achillesa i innych bohaterach grając na formindze (czterostrunowa).

• Fragmenty zostały skomponowane w całość, później spisane być może w VI w p.n.e. na dworze ateńskiego tyrana; Pizystrata

• Wyrażenia homeryckie zawierają ślady dialektu achajskiego, ale struktury społeczne opisane w poematach są dalekie od mykeńskiego systemu pałacowego.

Kształtowanie się struktur społecznych i form sprawowania władzy:

Powstanie polis:

• dwa typy organizacji społeczeństwa; polis i ethnos. Ten drugi charakteryzował się brakiem centrum miejskiego, występował na terenach gdzie słabo oddziaływała kultura mykeńska (północno- zach. obrzeża Grecji; Akarnania, Fokida, Tesalia), zamieszkane przez społeczności pasterskie. Niektóre ethne przekształciły się później w państwa związkowe jak np. Związek Tesalski.

• W Beocji istniały autonomiczne Poleis, ale rozwinęło się federalne państwo beockie z Tebami na czele.

• Serce miasta; agora (plac będący miejscem zgromadzeń i handlu, na nim budynki sakralne i publiczne).

• Synojkizm; proces łączenia wiejskich osad w jedną instytucję polityczną, np. Sparta.

• Wraz z rozwojem miast zanika władza królewska, pojawiają się ciała kolegialne. Władza królewska utrzymała się na obrzeżach Grecji (Macedonia, Epir, niektóre kolonie oraz Sparta). W użyciu pozostał tytuł króla nadawany niektórym urzęnikom, m.in. w Atenach, Argos, Koryncie.

• Początek VIII w p.n.e. okres kształtowania się struktur polis.

• Polis; niezależna wspólnota obywateli zamieszkująca określone terytorium, złożone najczęściej z ośrodka miejskiego i otaczającego go terenu wiejskiego. Np. Ateny jako miasto było określeniem geograficznym, jednostkę polityczną stanowili Ateńczycy.

• Politai; ludzie związani z miastem.

• Fratria; rodzaj bractw, członkowie uważają że pochodzą od wspólnego boskiego przodka organizacja, w której m. in. przyjmowano nowych członków do obywatelskiego grona.

Społeczeństwo polis. Rola arystokracji:

• w epoce archaicznej władza w polis należała do aristoi („najlepsi”- arystokracja). Podstawą ich władzy była ziemia.

• W Grecji termin arystokracja oznacza typ rządów sprawowanych przez aristoi

• Głównym organem władzy w ustroju arystokratycznym była rada (boule), zgromadzenie obywateli odgrywało jeszcze niewielką rolę.

• W opozycji była reszta obywateli; kakoi (źli).

• Sympozjon; najważniejsza forma życia towarzyskiego arystokracji. Wymieniano poglądy, kształtowano gusty i oceniano twórczość poetów. Spotkanie dzieliło się na dwie części: wspólny posiłek i właściwy sympozjon (picie wina z naczynia; krater. Pierwsze krople przeznaczano na ofiarę dla Bogów; libacja). Mężczyzną mogły towarzyszyć tylko poza niewolnicami były hetery.

• Homoseksualizm mężczyzn najwyższą formą miłości, partnerów o równej pozycji.

• Zawody sportowe jak i np. konkursy poetyckie Grecy nazywali agonami.

• 776r p.n.e. w Olimpii pierwsze igrzyska. Od 582 r p.n.e. datuje się historia igrzysk Pytyjskich w Delfach, od 581r p.n.e. Istmijskie w Koryncie i od 573r p.n.e. Nemejskie w Nemei w Argolidzie.

Falanga:

• Od VII w. p.n.e. w niektórych poleis upowszechnił się nowy sposób walki; falanga.

• Falangę tworzyli ciężkozbrojni piechurzy; hoplici (hełm, metalowy pancerz, krótki miecz, włócznia, okrągła tarcza z dwoma uchwytami).

• „rewolucja hoplicka” powoduje powstanie klasy średniej (tańsze uzbrojenie niż kawalerzysty), które zaczyna się domagać udziału we władzy.

Wprowadzenie pieniądza:

• Pierwsze monety w Azji Mniejszej pod koniec VII w. p.n.e. upowszechnienie nastąpiło w VI w p.n.e. za sprawą Greków, którzy przejęli monety od królów Lidyjskich.

• Moneta zadwkowa upowszechniła się dopiero w V w. p.n.e.

Konflikty społeczne:

• Głównym czynnikiem naruszającym równowagę w ówczesnym świecie był brak ziemi, zw. ze wzrostem liczby ludności oraz prawem spadkowym nakazującym podział ziemi między synów. Małe gospodarstwa, które w przypadku nieurodzaju nie mogły zapewnić ekonomicznego bezpieczeństwa, używane jako zastaw (później zastaw pod rodzinę i osobę) pod pożyczki, a w wyniku niemożności spłaty długu właściciel stawał się niewolnikiem.

Prawodawcy:

• Kodyfikacją zajmowali się ludzie cieszący się powszechnym zaufaniem i autorytetem.

• Ajsymneci; urzędnicy powoływani na czas określony do przeprowadzenia reform ustrojowych (tyrania z wyboru wg. Arystotelesa).

Tyrania:

• Tyran; osoba która przywłaszczyła sobie władze, nie mając do tego prawa.

• Tyrania zjawiskiem charakterystycznym dla okresu archaicznego.

• Władza tyrana najczęściej nietrwała z powodu silnego oporu innych arystokratów

• Nie wiemy kiedy pojawiła się tyrania, jednak wiadomo że w VII w. p.n.e. była w Koryncie.

• Miasto (Korynt), bogaty ośrodek handlowy. Tam tyran; Periander (627-585r p.n.e.) wybudował tzw. Diolkos, czyli drogę przecinającą Przesmyk Koryncki, po której przeciągano statki. Tyranię wprowadził jego ojciec; Kypselos (657-627r p.n.e.), który wypędził z miasta wrogą mu rodzinę Bakchiadów i skonfiskował ich majątki.

• Tyrani rządzili też w Sykionie (Peloponez), wielu miastach Azji Mniejszej, m.in. Milet. Pod koniec VI w. p.n.e. tyrania upowszechniła się na Sycylii (m. in. Gelon i Hieron I rządzący Syrakuzami w I połowie V w. p.n.e.).

Kolonizacja:

• ruch kolonizacyjny zapoczątkowany w połowie VIII w. p.n.e. kieruje nadwyżki ludności na poszukiwanie nowych terenów pod uprawę.

• Przyczyny ruchu to głód ziemi i handel. Poszukiwano nowych surowców, szczególnie metali.

• Kolonie często zakładali przegrani w konfliktach wewnętrznych, np. Tarent wg. tradycji założony w 706r p.n.e. przez wykluczonych ze wspólnoty Spartan

• Apoikia; nowo założone miasta, określenie kolonia jest terminem współczesnym.

• Emporia; rodzaj faktorii handlowej, przystań oraz punkt wymiany i zaopatrzenia dla kupców, powstawały gdy założenie kolonii było niemożliwe (silny organizm państwowy). Nie posiadały autonomii politycznej, zależały od lokalnej władzy (np. Al.-Mina powstała u schyłku IX w. p.n.e. w Syrii, czy Naukratis w delcie Nilu).

• Zanim koloniści ruszyli, delegacja udawała się do Delf, na czele kolonistów stał oikistes- założyciel kolonii delegowany przez polis, z bardzo dużymi uprawnieniami.

• 632r p.n.e. założenie przez kolonistów z wyspy Thera miasta Kyrene.

• Głownymi obszarami kolonizacyjnymi Greków była; Sycylia i południowa Italia zwana w starożytności Wielką Grecją.

• Pierwsze Greckie kolonie na zachodzie; Pithekussaj (775r p.n.e.) i Kyme (751r p.n.e.) założone przez przybyszów z Chalkis i Eretrii na Eubei.

• W II połowie VIII w. p.n.e. powstają pierwsze kolonie dzięki Eubejczykom na Sycylii (Naksos, Leontinoj, Katana).

• Syrakuzy założone przez Koryntczyków w 733r p.n.e. na czele z Archiaszem.

• Gela (689r p.n.e.) założona przez Rodyjczyków.

• Na dalekim zachodzie pionierami kolonizacji byli mieszkańcy Fokai; 600r p.n.e. Massalia (Marsylia), Alalia na Korsyce (565r p.n.e.), ich kolonizacja ograniczana przez Kartagińczyków. Pierwsze starcie zwycięskie dla floty greckiej odbyło się w 535r p.n.e. pod Alalią.

• Duża aktywność kolonizacyjna, szczególnie Aten na wybrzeżu Morza Czarnego (spichlerz Grecji). Założono tam na przełomie VII i VI w p.n.e. Bizantion, kolonię Megary, oraz Synopę, Odessos, Olbię i Pantikapajon.

• W latach 750-500r p.n.e. Grecy założyli około 200 kolonii (Sycylia, południowa Italia, wybrzeża Francji i Hiszpanii oraz Morza Czarnego, Syria i Egipt.

• W zachodnich koloniach pojawiają się pierwsi prawodawcy; Zeleukos w Lokrach i Charondas w Katanie.

• Wielkimi nieobecnymi kolonizacji były Ateny i pominąwszy Tarent; Sparta.

• Konsekwencjami kolonizacji były nowe szlaki handlowe, intensyfikacja handlu, podniesienie się poziomu zamożności społeczeństwa.

KULTURA GRECJI ARCHAICZNEJ:

Literatura:

Alfabet grecki i język literatury:

• U schyłku IX w. p.n.e. Grecy przejęli za pośrednictwem Fenicjan alfabet semicki. Najstarsze zabytki pisane alfabetem greckim pochodzą z połowy VIII w p.n.e. (czara Nestora z Pithekussaj z napisem w heksametrze.)

• Różne grupy dialektyczne; w Sparcie, Koryncie, na Rodos i Sycylii mówiono dialektem doryckim. W Beocji, na Lesbos i w Eolidzie (część Azji Mniejszej) dialektem eolskim, w Jonii dialektem Jońskim, u Ateńczyków dialektem attyckim.

• Twórcy epiki, posługiwali się dialektem Homera czyli jońskim z domieszką eolskiego.

• Począwszy od V w p.n.e. językiem historii był dialekt attycki (dzięki dominacji Aten).

Epika: Homer i Hezjod:

• najstarsze dzieła literatury greckiej, dwa epickie poematy; Iliada i Odyseja. Powstały w VIII w p.n.e. w Jonii, skomponowane w heksametrze, autorstwo przypisano Homerowi.

• Do poezji epickiej należą poematy Hezjoda, beockiego rolnika żyjącego na przełomie VIII i VII w. p.n.e. Z jego twórczości do dziś zachowały się poematy; „Teogonia” (narodziny bogów) i „Prace i Dnie”.

• Do utworów epickich zaliczamy też tzw. Hymny homeryckie (około 30 utworów, z najstarszym „Hymnem do Apollina” pochodzącym z VII w p.n.e.

Liryka:

• W dziejach greckiej literatury wieki VII i VI nazywa się epoką liryki.

• Liryka dzieli się na chóralną i monodyczną, czyli wykonywaną solo.

• Różnice między liryką a epiką; wiersze liryczne są krótsze, pisane innym rodzajem wiersza, inna problematyka, częste odniesienia do aktualnych wydarzeń politycznych.

• Wybitnymi twórcami elegii greckiej byli Tyrtajos (VII w. p.n.e.) i Solon (VII/VI w. p.n.e.). Pierwszy był piewcą wojskowych ideałów Sparty, drugi w swoich utworach tłumaczył sens i konieczność reform.

• Najwięksi przedstawiciele liryki monodycznej; Alkajos i Safona, poeci z wyspy Lesbos (VII/VI w p.n.e.) oraz Anakreonta z Teos (VI w. p.n.e.)

• Najwyżej ceniona przez greków była liryka chóralna.

• Peany; pieśni ku czci Apollina, dytyramby; pieśni ku czci Dionizosa.

• Powstanie liryki chóralnej związane ze Spartą gdzie w VII w p.n.e. tworzył Alkman. Dużą rolę w jej rozwoju odegrał Stesichoros (VII/VI w p.n.e.) tworzący w Himerze na Sycylii.

• Za najwybitniejszego twórcę liryki chóralnej uznawany jest Pindar z Teb (VI/V w p.n.e.), arystokrata piszący na zamówienie tyranów (np. Hierona z Syrakuz).

Początki filozofii:

• Przełom VII i VI w. p.n.e. w Jonii i płd. Italii pojawiają się filozofowie. Myślicieli tych nazywamy; „filozofami przyrody”, „fizykami” (Arystoteles) ew. „presokratykami”.

• Przyjmuje się że pierwszym filozofem był Tales z Miletu (VI w. p.n.e.). Tak samo jak on jego rodacy; Anaksymander (VI w p.n.e.) oraz Anaksymenes (VI w p.n.e.) poszukiwali podstawowej cząstki z której składa się wszechświat. Tales wskazał wodę, Anaksymander „bezkres”, a Anaksymenes powietrze.

• Heraklit z Efezu (VI/V w p.n.e.); wszystko co istnieje pozostaje w wiecznym ruchu. Tworzywem świata był ogień, a siłą sprawczą we wszechświecie walka przeciwieństw

• Paramenides z Elei (VI/V w p.n.e.), neguje odbieranie świata zmysłami (złudzenie), stworzył pojęcie Absolutu (doskonały i niezmienny byt).

• Pitagoras z Samos (schyłek VI w. p.n.e.), założył w Krotonie wspólnotę- bractwo religijne. Celem było poznanie prawdy poprzez ascezę i ćwiczenia duchowe.

• Empedokles (I połowa V w. p.n.e.) z Akragas (Sycylia); w świecie działają dwie przeciwstawne siły; Miłość i Nienawiść.

• Demokryt z Abdery (460-370r p.n.e.) głosił teorie swojego nauczyciela; Leukipposa, że świat składa się z niezliczonej liczby niepodzielnych cząstek; atomów.

Sztuka:

Ceramika:

• w epoce archaicznej przodujące ośrodki ceramiczne; Ateny, wyspa Paros i Korynt.

• Począwszy od VI w p.n.e. rozwija się nowy styl; attycki czarnofigurowy. Na przełomie VI i V w. p.n.e. pojawia się styl czerwonofigurowy.

Architektura i Rzeźba:

• pod koniec VII w p.n.e. zaznaczają się dwa porządki architektoniczne; joński i dorycki.

• W stylu jońskim (np. świątynia Artemidy w Efezie) wyraźny wpływ sztuki orientalnej.

• Architektura Dorycka oprócz Grecji rozwinęła się w południowej Italii i na Sycylii, najsłynniejszy przykład tej architektury; Partenon wzniesiony w V w. p.n.e.

• W połowie VII w p.n.e. pojawia się rzeźba posągowa, pod koniec VII w. p.n.e. kamień staje się materiałem rzeźbiarskim. W VI w p.n.e. udoskonalona zostaje technika odlewania brązu.

• Typowe dla sztuki archaicznej; przedstawianie nieruchomych młodzieńców; kurosów. Odpowiednikami kurosów były postacie dziewcząt; kory.

• W Grecji dzieła powstawały na zamówienie, tyranów, a w V w p.n.e głównie poleis, na czele z Atenami. Przedstawiają często wydarzenia historyczne i polityczne (np. Harmodios i Aristogejton, Ateńczycy którzy w 514r p.n.e. zamordowali tyrana Hipparcha na święcie Panatenajów.

DWIE DROGI ROZWOJU- SPARTA I ATENY

Ustrój i społeczeństwo Sparty:

• Sparta leży na Peloponezie, nad rzeką Eurotas w krainie Lakonia.

• Powstała w wyniku syjonkizmu czterech wsi.

• Przełomem w dziejach Sparty były wojny w VIII i VII w p.n.e. z mieszkańcami Mesenii. Po jej podoboju (650-620r p.n.e. II wojna meseńska) terytorium Sparty zwiększyło się i było trzykrotnie większe od Attyki zajmując 4100 km2

• Meseńczycy zostali ludnością zależną zwaną helotami.

• Po nieudanych podobojach w VI w p.n.e. Sparta rezygnuje z aneksji nowych terytoriów, a umacniają się poprzez system sojuszy; symmachie spartańską.

• Symmachia Spartańska; Pierwszym ogniwem było przymierze z arkadyjską Tegeą, później dołączyło do porozumienia wiele polis Peloponezu łącznie z Koryntem.

• Symmachia Spartańska = „Lacedemończycy i ich sprzymierzeńcy”

• Członkowie Symmachi nie płacą danin, ale muszą wysłać wojsko na wezwanie Sparty, ale mają możliwość odmowy. Od VI w p.n.e. do podjęcia akcji militarnej konieczna była zgoda zgromadzenia Spartiatów i kongresu sprzymierzeńców odbywającego się zwykle na Istmie Korynckim.

Ustrój:

• Ustrój Sparty wiązany z Likurgiem, prawodawcą żyjącym co najmniej w VIII w p.n.e. Przypisuje mu się autorstwo tzw. Retry, w którym zawarto zasady ustrojowe Sparty (tak naprawdę VII w p.n.e.), dziełem Likurga miałby być także podział ziemi. Duża wątpliwość istnienia Likurga, formowanie się ustroju procesem długotrwałym.

• Pod koniec VI w p.n.e. w Sparcie rządzi dwóch dziedzicznych królów, z dwóch różnych rodów, rada (geruzja), zgromadzenie ludowe (apella) i kolegium pięciu eforów.

• Nie jest to jednak monarchia, raczej typ arystokratycznej polis, król był rodzajem dziedzicznego urzędnika.

• Król; szerokie uprawnienia religijne, byli kapłanami Zeusa, zwierzchnictwo nad armią

• W VI i V w p.n.e. władza królów ograniczana, odebrano im prawo na rzecz zgromadzenia do samodzielnego decydowania o wypowiedzeniu wojny, a mobilizacją zarządzali eforowie.

• W czasie wypraw wojennych królowie często chcieli zdyskontować swoją popularność np. bohaterzy wojen persko-greckich Leotychidas, zwycięzca spod Mykale i Pauzaniasz zwycięzca spod Platejów. Pierwszego oskarżono o przekupstwa, drugiego o zdradę na rzecz Persji i konszachty z helotami (uciekł do świątyni Ateny, tam go zamurowano, wyszedł konając z głodu). Obu pozbawiono tronu.

• Geruzja; 28 starszych wiekiem obywateli (powyżej 60 lat), wybieranych dożywotnio, oraz dwaj królowie. Przygotowuje pod kierownictwem eforów uchwały na głosowanie pełni też często funkcję trybunału najwyższej instancji.

• Pięciu Eforów; wybierani na jednoroczną kadencję, szerokie uprawnienia szczególnie w egzekwowaniu prawa, sprawują kontrolę nad agoge, kontrolują królów, na których mogą nałożyć areszt. Dwóch Eforów towarzyszło królowi w czasie wypraw poza Spartę. Nadzór nad kontaktami zewnętrznymi, przyjmowali poselstwa innych polis.

• Zgromadzenie Ludowe (apella); stanowione przez wąską grupę pełnoprawnych obywateli; Spartiatów lub homoioi. Zgromadzenie wybierało gerontów, tzn. członków geruzji i eforów, decydowało o wojnie i pokoju. Głosuje nad ustawami królów i eforów. Nie prowadzono debat jak w Atenach, obywatel nie ma prawa głosu i składania wniosków. (Głosowanie bardzo proste np. gdy wybierano gerontów głosowano krzykiem, którego intensywność oceniali pozostali członkowie zamknięci w pobliskim budynku...)

Społeczeństwo:

• O przynależności do grona Spartiatów decydowało; urodzenie (NIE dla cudoziemców), przejście agoge oraz uczestnictwo we wspólnych posiłkach (syssytia).

• Kleros; specjalny nadział ziemi państwowej na którym pracowali heloci, nie można tej ziemi ani sprzedać ani zastawić, dziedziczył ją najstarszy syn.

• Periojkowie; zamieszkiwali osady na obrzeżach Lakonii i Mesenii. Ludzie wolni i niezależni ekonomicznie, bez praw politycznych ale z obowiązkami wojennymi.

• Heloci; zależni chłopi, uprawiają ziemie Spartiatów, z której część dochodów zostawiają dla siebie. Powoływani do służby w wojsku, czasami dopuszczano nawet do agoge.

Wychowanie Spartańskie:

• Od ukończenia siódmego roku życia wspólne zajęcia, dwunastolatkowie opuszczali dom i przenosili się do koszar.

• Agoge kształtowało dyscyplinę i umiejętność życia w grupie.

• Krypteje; najlepszych z młodzieńców pozostawiano na pewien czas nagich na odludziu ze sztyletem, muszą przeżyć. ]

• Po przekroczeniu progu dorosłości (20 lat) jeszcze przez dziesięć lat Spartiata nie opuszcza koszar, ale może założyć rodzinę. Dopiero 30-letni Spartiata stawał się pełnoprawnym obywatelem.

Oryginalność Sparty:

• Jeszcze w początkach VI w p.n.e. w Sparcie tworzą sławni poeci; Alkman i Tyrtajos. W VI w p.n.e, życie kulturalne jednak zamarło, a Sparta zamknęła się na wpływy z zewnątrz.

• Sparta rzadko angażowała się w konflikty poza Peloponezem, bo nieobecność dużej liczby Spartiatów powodowała strach przed buntem Helotów.

• Cechą Sparty była ksenofobia, oraz obawa przed zróżnicowaniem majątkowym Spartiatów, którym zakazano posiadać złote i srebrne monety.

• Podobny typ organizacji państwowej istniał na Krecie.

Od Solona do Klejstenesa- Ateny w VI w. p.n.e.:

• W Atenach na przełomie VII i VI w p.n.e. narastała sytuacja kryzysowa. Władza należała do wielkich właścicieli ziemskich; eupatrydów, którzy spośród siebie wybierali archontów i najwyższych urzędników.

• Pierwszym z Archontów był eponymos, którego imieniem nazywano rok. Towarzyszyli mu; basileus (archont-król) i polemarchos (dowódca wojskowy) oraz sześciu tesmotetów (tych którzy tworzą prawo).

• W rękach eupatrydów znajdował się również Areopag (nazwa od wzgórza Aresa), rada złożona z byłych archontów, którzy zasiadali w niej dożywotnio.

• Nieudana próba zdobycia władzy tyrańskiej przez Kylona (ok. 632r p.n.e.) udaremniona przez rodzinę Alkmeonidów.

• Eupatrydzi władają całą ziemią w Attyce, ich majątki uprawiali chłopi; hektemoroi (sześcioczęściowcy, od podziału plonu 5/6 dla siebie, 1/6 oddawana właścicielowi)

• Pojawiają się pożyczki pod zastaw osoby, czego konsekwencją było niewolnictwo, tych którzy nie byli w stanie spłacić długu.

• Pierwszy z prawodawców; Drakon w 621r p.n.e. uporządkował prawo karne.

Reformy Solona:

• Solon został wybrany archontem na rok 594/593 p.n.e.

• Jego najważniejszą reformą była; seisachtheia („strząśnięcie długów”), czyli jednorazowe umorzenie długów.

• Zakazuje udzielania pożyczek pod zastaw dłużnika lub członków jego rodziny. Podobno miał też wykupić obywateli sprzedanych poza granice Aten (wątpliwości).

• Pojawiła się duża grupa ludzi wolnych ale pozbawionych stałego dochodu, gdyż Solon nie zdecydował się na nowy podział ziemi.

• Solon podzielił ateńczyków na cztery grupy w zależności od dochodu (na podstawie plonów w wartościach; medymnach 51-52 litry). Tylko przedstawiciele najwyższej grupy mogli sprawować urząd archonta.

• Najbogatsi obywatele; pentakosiomedimnoi (pięćsetmedymnowcy), ponad 500 medymnów rocznego dochodu.

• Druga grupa; hippeis (jeźdźcy), ponad 300 medymnów dochodu.

• Trzecia grupa; zeugithai (Ci, znajdujący się pod wspólnym jarzmem), prawdopodobnie hoplici, albo Ci którzy mają parę wołów. Dochód powyżej 200 medymnów.

• Ostatnia grupa; tetów (parobków), Ci którzy nie posiadali stałego dochodu.

• Uważano także, że Solon był twórcą heliai, czyli instytucji sędziów przysięgłych, ale to wątpliwe żeby taka instytucja funkcjonowała w początkach VI w p.n.e. Instytucja powołana przez Solona miała być rodzajem trybunału odwoławczego od decyzji urzędników.

• Solon uchodził za twórcę Rady Czterystu, w co wątpi wielu historyków.

• Po wyjeździe Solona z Aten, zaostrzyły się ponownie konflikty, w wyniku których władze przejął tyran Pizystrat.

Tyrania Pizystratydów:

• Po ustąpieniu Solona, na scenie politycznej dominowali; Likurg, wspierany przez „mieszkańców równiny” (pediakoi). Megakles z wpływowego rodu Alkmeonidów opierających się na „mieszkańcach wybrzeżach” (paralioi) oraz właśnie Pizystrat stojący na czele „mieszkańców gór” (diakrioi).

• Po raz pierwszy Pizystrat przejął władze w 561/560r p.n.e. później dwukrotnie ją stracił, zmarł jednak jako tyran w 528/527r p.n.e. pozostawiając władze synom; Hippiaszowi i Hipparchowi.

• W 514r p.n.e. Hipparch został zamordowany przez Harmodiosa i Aristogejtona.

• W 510r p.n.e. ugrupowanie rodziny Alkmeonidów przy współudziale wojsk spartańskich doprowadziłu do wygniana Hippiasza, który schronił się w Persji.

• Pizystrat nie ingerował w kompetencje urzędników, nie ograniczał istniejących instytucji. Powołał sędziów objazdowych, którzy mieli zapewnić ochronę prawną chłopom z najdalszych zakądków Attyki. Jego rządy to okres rozwoju Aten. Na Akropolu wzniesiono wielką świątynie Ateny.

• Na dworze Pizystrata tworzyli sławni poeci; Anakreont i Symonides.

Reformy Klejstenesa:

• Alkmeonidzi zostali odsunięci od władzy, ale związany z nimi Klejstenes odwołał się w 508/507r p.n.e. do Zgromadzenia Ludowego i doprowadził do uchwalenia reform, które zmieniły ustrój Aten.

• Nowy podział administracyjny Attyki, którego postawą były; demy (niewielkie, samorządne wspólnoty).

• Dem posiadał własne zgromadzenie, urzędnika z tytułem demarchos i lokalne kulty. Przynależność do Demów była dziedziczna, a zapisywano do nich obywateli którzy ukończyli osiemnasty rok życia.

• Demy zgrupowane były w trzydziestu trityes, które wchodziły w skład dziesięciu fyl.

• Fyle tworzono łącząc po jednej trityes z trzech stref: miasta (asty), wybrzeża (paralia) i wnętrza kraju (mesogeia). Fyle otrzymywały imiona herosów, czczeni byli teraz jako herosi- założyciele.

• Posiadłości eupatrydów znalazły się teraz w różnych jednostkach administracyjnych co osłabiło ich wpływy.

• Klejstenes zachował istniejące instytucję, urzędy jak Areopag czy urząd archonta, oraz podział obywateli na cztery klasy majątkowe.

• Wyboru urzędników dokonywano w fylach, tam też formowano oddziały wojskowe oraz losowano spośród kandydatów wybranych w demach przedstawicieli do Rady Pięciuset (boule).

• Głównym zadaniem Rady Pięciuset było przygotowanie porządku obraz zgromadzenia oraz nadzorowanie urzędników.

• Klejstenesowi przypisywano wprowadzenie za pomocą glinianych skorupek (ostrakon), czyli ostracyzmu. Po raz pierwszy zastosowano go dopiero w 488/487r p.n.e. W tajnym głosowaniu pozbawiano obywatela praw politycznych i skazywano na dziesięć lat wygnania.

• Praktyki ostracyzmu zaniechano pod koniec V w p.n.e. po nadużyciu procedury w 417r p.n.e. (który z polityków, czy Nikiasz czy Alkibiades ma pozostać w Atenach, obaj się porozumieli i doprowadzili do wygnania Hyperbolosa).

EPOKA WOJEN PERSKICH:

Miasta greckie w Azji Mniejszej. Przyczyny wojen perskich:

• Na wybrzeżach Azji Mniejszej Grecy pojawili się u progu I tys. Żyli w izolacji do VI w. p.n.e. kiedy powstało w południowo-zachodniej Anatolii państwo lidyjskie.

• 560r p.n.e. miasta Greckie w Jonii pod panowaniem Lidyjskim. Panowanie Lidyjskie nie było uciążliwe, dużo wspólnego łączyło lidyjczyków z grekami.

• W 546r p.n.e. król Lidii; Krezus został pokonany przez Cyrusa II Wielkiego (557-529r p.n.e.) Początek formowania się imperium Perskiego.

• 522r p.n.e. na tronie Perskim zasiada Dariusz. Podjął wyprawę przeciwko Scytom z rejonów Morza Czarnego, Persowie zostali przepędzeni, ale udało się im uzyskać przyczółki na trackim wybrzeżu. Pod wpływy Perskie dostały się wyspy Samos, Lesbos i Chios, ekspansję Persów w tym rejonie przerywa powstanie w Jonii.

• Dokuczliwe płacenie rocznej daniny dla Persów, ingerencja w sprawy miast greckich powoduje w 499r p.n.e. wybuch powstania w Milecie do którego dołączają inne miasta. Pomocy udzieliły tylko Ateny i Eretria.

• Po początkowych sukcesach (zdobycie Sardes) powstanie w 494r p.n.e. krwawo stłumione (zdobyto i zniszczono Milet).

• Bunt Jonów stał się pretekstem do interwencji odwetowej przeciwko Atenom, inwazje ułatwił fakt stacjonowania perskich oddziałów w Tracji.

• Zadanie ukarania Aten otrzymał w 492r p.n.e. zięć Dariusza; Mardonios. Starcił on jednak część floty podczas burzy i nie wylądował w Attyce. Umocniono perskie przyczółki w Europie i ponownie potwierdzono zwierzchnictwo nad Macedonią.

Przebieg konflktu:

I wojna perska 490r p.n.e.- Maraton.:

• 490r p.n.e. ruszyła z portów Cylicji wyprawa dowodzona przez Datisa, któremu towarzyszył Hippiasz (tyran wygnany z Aten). Liczono że jego stronnicy w Atenach spowodują zaniechanie oporu przez miasto.

• Pierwszą ofiarą najazdu padła Eretria, miasto leżące na Eubei, gdzie wylądował Datis.

• Póżniej udali się na równine Maratońską, gdzie można byłoby wykorzystać konnicę Perską, ale ta z niewiadomych przyczyn nie wzięła udziału w walce.

• Ateny proszą o pomoc inne miasta, Spartanie odmawiają z powodu corocznego święta ku czci Apollina Karnejskiego.

• Obok Ateńczyków dowodzonych przez Miltiadesa stanął niewielki oddział z Platejów.

• Grekom udało się zwyciężyć, flota perska odpłynęła w stronę Aten. Błyskawiczny powrót ateńskich hoplitów zapobiegł lądowaniu Persów w Faleronie. Datis odpłynął.

II wojna perska 480-479r p.n.e.- Salamina, Plateje, Mykale.:

• W 486r p.n.e. umiera Dariusz, ale jego syn; Kserkses dalej chce podbić Persję. Każe wybudować mosty nad Hellespontem i rzeką Strymon oraz przekopać kanał u nasady przylądka Atos, aby uniknąć kłopotów Mardoniosa.

• Temistokles w 483r p.n.e. przekonuje Ateńczyków aby nowo odkryte złoża srebra z gór Laurion przeznaczyć na rozbudowę floty. Konkurencyjny polityk; Arystydes proponuje podział całej kwoty między obywateli. Zaakceptowano plan Temistoklesa, a Arystydes w wyniku ostracyzmu musiał udać się na wygnanie.

• Szybko flota ateńska osiąga liczbe 200 trier. Triera była okrętem wojennym o długości 38 m, z trzema rządami wioseł osbługiwanymi przez 170 wioślarzy.

• Budowa floty miała konsekwencje społeczne. Do armii dopuszczono teci; najuboższą grupę społeczeństwa ateńskiego, z nich rekrutowano żeglarzy.

• Przywódcy polis greckich chcących walczyc spotkali się na Istmie Korynckim. Większość polis północnej i środkowej Grecji (m.in. Tesalia i Beocja) poddała się Persom bez walki. Także wyrocznia Delfijska zasugerowała, że opór jest bezcelowy i jedynym wyjściem jest opuszczenie Attyki.

• Na spotkaniu na Istmie powołano Sprzymierzenie Hellenów, powierzono Sparcie dowództwo na lądzie i morzu. Postanowiono obsadzić wąwóz Termopilski na granicy Tesalii i Beocji. Flota Ateńska zajęła pozycje u przylądka Artemizjon (Eubea).

• 480r p.n.e. przez Hellespont ruszyła inwazja Perska w stronę Termopil.

• Pierwsze ataki na wąwóz nieskuteczne, później udaje się Persom (zdrada) obejść pozycje greckie. Leonidas; król Sparty odsyła wojska i pozostaje sam ze Spartanami na pewną śmierć.

• Pod Artemizjon doszło do bitwy, która nie została roztrzygnięta.

• Persowie zajęli Ateny plądrując je, bronił się jedynie z małym garnizonem Akropol.

• Flota Ateńska zgromadziła się koło wyspy Salamina, Temistokles zmusił Kserksesa do przyjęcia bitwy w niekorzystnym dla niego miejscu. Pełny sukces Greków.

• Kserkses musiał wrócić w wyniku rozruchów w Babilonie. Dowództwo przejął Mardonios. Namawiał Ateny do przyjęcia zwierzchnictwa Perskiego, to spowodowało reakcję Sparty która zdecydowała się ruszyć na Persów pod dowództwem Pauzaniasza (regenta małoletniego syna Leonidasa).

• 479r p.n.e. pod Platejami zwyciężają Grecy, głównie dzięki Spartanom.

• 479r p.n.e. pod Mykale zwycięstwo “floty” greckiej. (marynarze perscy nie chcieli walczyć na morzu i zeszli na ląd, tam pokonali ich żeglarze ateńscy).

• Ateńczycy zdecydowali się na zaatakowanie Sestos; ostatniej polis po europejskiej stronie Hellespontu okupowanej przez Persów.

Zakończenie wojen z Persją:

• 468r p.n.e. Ateńczyk Kimon; syn Miltiadesa pokonał Persów u ujścia rzeki Eurymedon (Pamfilia). Doprowadziło to do faktycznej niezależności miast grekich w Azji Mniejszej.

• Ateńczycy podejmuje ataki na należące do Persji; Egipt i Cypr.

• 460-454r p.n.e Ateny angażują się w antyperskie powstanie w Egipcie. Duże straty floty ateńskiej.

• 450r p.n.e. zwycięskie walki Aten o Cypr (Kimon zmarł w trakcie tej wyprawy)

• 449/448r p.n.e. pokój Kalliasa; potwierdzono ateńskie panowanie na Morzu Egejskim i autonomie miast greckich w Azji Mniejszej.

Powstanie symmachii ateńskiej i konflikt ze Spartą:

Symmachia Ateńska w latach 478-454r p.n.e.:

• 478r p.n.e. przymierze między Ateńczykami a wyspiarskimi polis zagrożonymi ze strony Persji (I Związek Morski, Związek Delijski lub Związek Ateński).

• Symmachia ateńska nie była tylko sojuszem obronnym. Ateny były hegemonem (władza nad wspólną armią i nadzór nad finansami).

• Każdy z członków symmachii miał jeden głos w radzie sprzymierzonych (synedrion), która raz na rok zbierała się w Delos, oraz zobowiązany był do dostarczania żołnierzy oraz okrętów lub płacenia składek (phoros). Jedynie Chios, Samos i Lesbos regularnie dostarczały okrętów, inne polis wolały płacić składke.

• W latach 454-439 p.n.e. składkę płaciło 275 polis.

• Opuszczenie sojuszu powodowały atak Aten. Bunty nasiliły się po pokoju z Persją, ale już wcześniej wybuchały; ok. 470r p.n.e. w Naksos i ok. 463r p.n.e. w Tazos.

• Architektem ateńskiej polityki pierwszego okresu istnienia symmachii był Kimon. Chciał on utrzymania przymierza ze Spartą, co spowodowało jego wygnanie w 462r p.n.e. kiedy Spartanie walcząc z buntem Helotów nie wpuścili wcześniej wezwanych na pomoc hoplitów ateńskich.

Konflikt ze Spartą:

• Ateny zawierają sojusz z Argos, odwiecznym rywalem Sparty na Peloponezie i z Megarą. Doprowadzają do izolacji Koryntu. Prowadzi to do starcia ze Spartą.

• W latach 459-457r p.n.e. Ateny zostały ufortyfikowane i połączone murami (tzw. długie mury) z portami w Pireusie i Faleronie.

• 457r p.n.e. hoplici Spartańscy pojawiają się w Beocji, dochodzi do starcia z ateńczykami; bitwa pod Tanagrą zwycięska dla Sparty. Walka o dominacje w Grecji Środkowej. Atenom udaje się pokonać siły Beotów, ugruntowują wpływy w Fokidzie i sanktuarium Apollina w Delfach.

• Wsparcie powstania antyperskiego w Egipcie wymusił na Atenach rozejm ze Spartą.

• Po pokoju z Persją (449/448) dalsza walka o dominację w Grecji Środkowej, gdzie oba polis chcą przejąć kontrolę nad wyrocznią delficką.

• Miasta Beockie wraz ze Spartą zrzucają Ateńskie zwierzchnictwo i wypierają ateńskie wojsko do Attyki. Armia Spartańska dowodzona przez króla Plejstoanaksa dociera nawet na przedpola Aten, do Eleuzis. Z niejasnych przyczyn Spartanie się wycofali.

• 446/445r p.n.e.; pokój trzydziestoletni. Stronami Ateny i Sparta i jej sprzymierzeńcy. Ateny zachowują swoją pozycje na Morzu Egejskim, Sparta uzyskała potwierdzenie swojej hegemonii na Peloponezie. Procedura arbitrażu w razie konfliktu między sygnatariuszami paktu.

DEMOKRACJA ATEŃSKA

Perykles i jego reformy:

• Demokratyzację Aten zapoczątkował Klejstenes, a jego dzieło kontynuowali przedstawiciele obozu demokratycznego z I połowy V w. p.n.e. Wprowadzili m. in. obsadzanie urzędów drogą losowania i od 487/486r p.n.e. tak wybierano archontów.

• 462r p.n.e. Efialtes odebrał Areopagowi większość uprawnień. Od tej pory rada orzeka w sprawach o umyślne zabójstwo i pewne przestępstwa religijne, jego funkcje kontrolne i sądownicze przejęła Rada Pięciuset i heliaia; sąd ludowy.

• Perykles, ur. 495r p.n.e. arystokrata z rodu Alkmeonidów, po śmierci Efialtesa (462r p.n.e.) patronuje dalszym przemianom demokratycznym. W 457/456r p.n.e. z jego inicjatywy dopuszczono przedstawicieli zeugitów do urzędu archonta. Ok. 450r p.n.e. przyznał sędziom sądu ludowego (heliaia) dzienną dietę (misthos), dzienny żołd otrzymali także hoplici i żołnierze floty ateńśkiej. Peryklesowi przypisuje się także prawo obywatelskie z 451/450r p.n.e. Od tego czasu obywatelstwo należy wyłącznie do Ateńczyków, z obojga rodziców.

• Później także rozciągnięto diety na Radę Pięciuset i większość urzędników. Od ok. 400r p.n.e. zaczęto wypłacać dietę za udział w posiedzeniach Zgromadzenia Ludowego.

• W IV w. p.n.e. funkcjonował specjalny fundusz teatralny (theorikon), z którego wypłacano drobne sumy widzom uczestniczącym w spektaklach teatralnych.

Demokracja- teoria i praktyka:

Główne zasady demokracji:

• Reformy Peryklesa zakończyły proces demokratyzacji Aten. W najpełniejszej formie realizowany był w II połowie V w. p.n.e. za rządów twórcy; Peryklesa.

• Wg. Peryklesa wolność (eleutheria) i równość wobec prawa (isonomia) to głownie zasady demokracji ateńskiej.

• Izonomia, czyli równość wobec prawa oznacza także równe prawo do udziału we władzy. Izonomia przeciwstawiana była tyranii.

• Termin demokracja (demos) upowszechnił się później, po raz pierwszy pojawia się u Herodota na oznaczenie ostroju przeciwnego oligarchii.

• Poza zasięgiem większości obywateli był urząd Stratega; człowieka o wysokich kompetencjach i niezależności finansowej. Strategowie nie otrzymywali wynagrodzenia i wymagano od nich posiadania ziemi w Attyce.

• Izegoria (isegoria); prawo do wypowiedzi, zgłaszania wniosków i projektów uchwał dla wszystkich uczestniczących w Zgromadzeniu Ludowym.

Instytucje i urzędy:

• Urzędy w Atenach były jednoroczne.

• Rada Pięciuset; organizuje porządek obrad zgromadzenia. Rozpatruje donosy na urzędników. Członków rady losowano spośród kandydatów wybranych w demach. Dzielono ich następnie na 10 komisji grupujących po 50 buleutów z jednej fyli. Taka komisja pełni swoją rolę przez 1/10 roku. Okres ten, tak jak piędziescięcioosobową część rady nazywano prytanią, a jej członków prytanami.

• Obywatele Ateńscy (demos) stanowili Zgromadzenie Ludowe (ekklesia); w czasach Peryklesa miejscem posiedzenia był Pnyks, w IV w. p.n.e. zgromadzenie zbierało się 40 razy w roku (4 razy w czasie prytanii).

• Demagogowie; Ci którzy prowadzą demos, politycy zdobywający wpływy i popularność dzięki wystąpieniom na zgromadzeniu (IV w. p.n.e.)

• W niektórych sprawach, jak np. ostracyzm prawo wymagało udziału przynajmniej 6 tys. osób. Głosowano poprzez podniesienie ręki, bądź tajnie wrzucając kamyki do odpowiedniej rury (najczęściej w sprawach prywatnych).

• Istniały także zgromadzenia w demach; funkcjonowanie lokalnej administracji.

• Główną instytucją sądowniczą była heliaia; sąd ludowy. Składał się z 6 tys. sędziów losowanych po 600 z każdej fyli. Każdy obywatel po ukończeniu 30 lat mógł zostać sędziom. Poszczególne trybunały liczyły zazwyczaj 501 osób. Głosowanie tajne. Do uruchomienia procedury sądowej konieczna skarga obywatela.

• Wykształciła się grupa „zawodowych” donosicieli (sykophantes). W przypadku skazania oskarżonego mieli prawo do jego majątku. W przypadku niepotwierdzenia zarzutów, sąd nakładał kare na oskarżyciela.

• Stratedzy; urząd istniał od końca VI w. p.n.e. ale dopiero w czasach Peryklesa wzrosło jego znaczenie. Stratedzy byli wybierani. Mogą pełnić funkcję wielokrotnie, bez ograniczeń. W czasie wypraw wojennych dowodzą armią i flotą, negocjują traktaty. Perykles pełnił ten urząd wiele razy, w latach 443-429r p.n.e. nieprzerwanie. Ich rola zmienia się w IV w. p.n.e. kiedy przestają być politykami, a stają się zawodowymi oficerami.

• Przed objęciem funkcji urzędnicy przechodzili wstępny egzamin (dokimasia). Przepytywanie odbywało się publicznie.

• Z trzydziestu strategów których w V w. p.n.e. postawiono przed sądem, aż dziewiętnastu skazano na śmierć.

Społeczeństwo Aten w epoce klasycznej:

Obywatele i cudzoziemcy:

• Obywatelami Aten byli mężczyźni, których ojcowie byli obywatelami, a matki córkami obywateli. Samo pochodzenie nie wystarczało, konieczne było wpisanie na listę obywateli danego demu (dopiero po osiemnastym roku życia).

• Zgromadzenie Ludowe mogło specjalnym dekretem nadać obywatelstwo pojedynczym osobom, bądź grupom cudzoziemców.

• Proksenia; relacje między cudzoziemcem a jego reprezentantem (opiekunem).

• Opiekun (proksenos) był ateńskim obywatelem i pełnił funkcję honorowo. Reprezentuje cudzoziemca wobec instytucji i pomaga w interesach.

• Metojkowie; cudzoziemcy osiedli na stałe w Atenach. W V-IV w. p.n.e. ich głównym skupiskiem stał się Pireus

• Wobec polis reprezentowali metojków; prostates (opiekunowie).

• Metojkowie musieli płacić specjalny roczny podatek (metoikion)/

Biedni i bogaci:

• Pod koniec V w. p.n.e. tracił znaczenie Solonowy podział obywateli na klasy majątkowe. Wykształcił się podział na bogatych i biednych; posiadających i nieposiadających.

• Ateny w czasach Peryklesa zamieszkiwało 40 tys. obywateli, z czego tylko kilkaset rodzin stać było na poświęcenie życia polityce.

• W IV w. p.n.e. bogaci obywatele zmuszeni zostali do płacenia podatku od majątku (eisphora), wcześniej taki podatek nakładno w sytuacji nadzwyczajnej (np. 427r p.n.e. wojna peloponeska).

• Oprócz wynagrodzeń za życie publiczne wypłacano także zasiłki ofiarom wojny.

• Liturgie; świadczenia bogatych na rzecz wspólnoty. Najważniejsza z nich to trierarchia; obowiązek wyposażenia i utrzymania przez rok tiery i choregia (opłacenie chóru biorącego udział w przedstawieniu teatralnym).

Kobiety:

• Kobiety należą do wspólnoty obywatelskiej ale nie miały praw politycznych („dożywotnia niepełnoletność”).

• Ginecea (gynaikeion); wydzielona część domu dla kobiet.

• Kobiety uczestniczyły wraz z mężczyznami w ceremoniach religijnych, ale nie na równych prawach (np. Panatenaje).

• Istniały także kulty zastrzeżone wyłącznie dla kobiety (np. Tesmoforie).

Niewolnicy:

• Jedyny znany bunt niewolników, w czasie wojny peloponeskiej zbuntowali się niewolnicy zatrudnieni w kopalniach srebra.

• Głównym źródłem niewolników był handel, największe targi znajdowały się w Koryncie, na Delos, na Eginie, w Attyce na przylądku Sunion oraz w Atenach.

• Prawo ateńskie zakazywało znęcania się i zabijania niewolników (bez powodu).

• Niewolnik mający okrutnego właściciela mógł schronić się w świątyni Tezeusza lub przy ołtarzu Erynii (bogiń zemsty), miejsca te posiadały prawo azylu.

• Istniała możliwość wyzwolenia przez prywatnego właściciela, lub przez państwo. Jeżeli niewolnik zebrał wystarczającą sumę pieniędzy mógł się wykupić.

• Wyzwolony niewolnik miał status metojka, a dawny właściciel stawał się opiekunem.

Symmachia ateńska w czasach Peryklesa:

• 445-431r p.n.e. apogeum ateńskiej dominacji w grecji („imperium ateńskie”).

• Część polis będących w sojuszu z Atenami, po zawarciu pokoju z Persją, chciała z niego wystąpić. Ateny brutalnie przywoływały takie miasta „do porządku” (W 448r p.n.e. sprzymierzeńcy gremialnie odmówili płacenia phoros).

• W miastach sojuszniczych przebywali ateńscy urzędnicy, instalowano garnizony wojskowe i zakładano kleruchie.

• Kleruchia; osady na ziemi skonfiskowanej sprzymierzeńcom, którą dzielono na działki i przydzielano ateńskim osadnikom. Ogółem w II połowie V w. p.n.e. poza granicami Aten osadzono około 6 tys. kleruchów.

• Ateny dekretem zakazały posługiwania się sojusznikom innymi monetami niż ateńskie (ujednolicono też miary i wagi).

• W 445r p.n.e. Perykles doprowadził do skolonizowania Eubei, rok później zorganizował wyprawę do południowej Italii, gdzie założono kolonię Thurioj.

• W 440r p.n.e. mieszkańcy Samos wznieśli bunt zbulwersowani mieszaniem się Aten w ich konflikt z Miletem. Po 9-cio miesięcznej blokadzie Samos zostało zmuszone do zburzenia fortyfikacji oraz obciążone kontrybucją.

WOJNA PELOPONESKA

Przyczyny wojny peloponeskiej:

• 443r p.n.e. wygnany został Tukidydes (ostracyzm), przywódca arystokratów po śmierci Kimona, zwolennik pokoju ze Spartą.

• Wolna ręka Peryklesa w przygotowaniach do wojny.

• Pokój trzydziestoletni Sparta zrywa w obawie przed totalną hegemonią Aten, tak naprawdę winni wybuchu wojny są Ateńczycy.

• Przyczynami wojny był;

• konflikt Koryntu z jego kolonią Korkyrą (435r p.n.e.) o miasto Epidamnos. Korkyra poprosiła o pomoc Ateny co naruszało interesy Sparty. 433r p.n.e. pod Sybotami dochodzi do wielkiej bitwy morskiej między Koryntem a Korkyrą. Ateny wysłały tylko małą liczbę okrętów, które dotarły z opóźnieniem.

• Ustawa z 432r p.n.e. zamykająca przed statkami megaryejskimi porty symmachii ateńskiej. Megara była sojusznikiem Koryntu.

• Ultimatum z 432r p.n.e. do kolonii Koryntu; Potidai. Ateńczycy domagają się wydania urzędników z Koryntu oraz zburzenia murów. Potidai zwraca się ze skargą do Sparty, a ta obiecuje mu pomoc.

• Osadzenie ateńskiego garnizonu w Platejach, uprzednio zdobytego przez tebańskich hoplitów. Był marzec 431r p.n.e.

Charakter i etapy konfliktu:

• Wojna toczyła się w latach 431-404r p.n.e. Inna niż wszystkie poprzednie wojny.

• Wojna dwóch potęg; Sparty i jej symmachii wraz z Koryntem, Megarą, Beocją bez Platejów, Lokrydę i Fokidę oraz Leukas i Ambrakię. Wspierana przez Macedonie.

• Oraz Aten i jej symmachii; Cyklady bez Melos, Zakynthos, Kefalenię i Korkyrę, Plateje, Akarnania, Tracja i Tesalia.

Wojna archidamijska. Pokój Nikiasza:

• Ateńskiej flocie Sparta mogła jedynie przeciwstawić małą flotę, głównie z Koryntu.

• Taktyka Peryklesa to wyczerpanie zasobów finansowych Sparty i unikanie walnej bitwy ze Spartami.

• Ateńczycy schowali się za długimi murami, okres nazwę zawdzięcza królowi Spartańskiemu; Archidamosowi, który pojawił się pod miastem i niszczył okoliczne domy i gaje oliwne.

• Do 424r p.n.e. Attyka przeżyła jeszcze 5 spartańskich najazdów.

• W 430r p.n.e. w przeludnionym mieście wybuchła zaraza i dziesiątkowała obywateli Aten do 426r p.n.e. Możliwe, że był to tyfus. Zaraz uszczupliła ateńską armię o 1/3.

• 429r p.n.e. śmierć Peryklesa, jego miejsce zajęli; Nikiasz (jeden z najbogatszych obywateli), umiarkowany i ostrożny. Drugim politykiem był Kleon; grabarz, ewenement, gdyż nie pochodził z rodziny arystokratycznej.

• Spartanie w tym okresie bezskutecznie atakują Plateje, Ateńczycy osłabieni w wyniku zarazy, nie podejmują większych działań. Gdy udało się w końcu zdobyć miasto, wszystkich mężczyzn Spartanie wymordowali.

• 428/427r p.n.e. zbuntowała się wyspa Lesbos, jednak zdobycie głównego miasta; Mityleny przez Ateny przywróciło porządek.

• Od 425r p.n.e. sytuacja zmienia się na korzyść Aten. Sparta poniosła porażkę w Ambrakii, później na wyspie Sfakterii.

• Sparcie brakuje żołnierzy; w Tracji Brazydas ma w armii najemników i wyszkolonych helotów. Obu stronom brakuje pieniędzy, obie patrzą w stronę Persji.

• Gdy zginął Kleon; główny zwolennik walki, rozpocząć można rokowania pokojowe.

• 421r p.n.e. pokój Nikiasza, obowiązywać ma 50 lat (co rocznie miał być odnawiany).

Wyprawa Sycylijska:

• główną rolę w Atenach po 421r p.n.e. odgrywają: Nikiasz, Hyperbolos, który zastąpił Kleona i Alkibiades.

• 417r p.n.e. Hyperbolos wygnany z miasta w wyniku ostracyzmu i jest to ostatni znany przypadek tej praktyki.

• Alkibiades w 420r p.n.e. został strategiem, przekonał Ateńczyków do wyprawy na Sycylię.

• Spartanie w latach 421-416r p.n.e. odbudowują swoją potęgę, doszło nawet do bitwy z Atenami (mimo pokoju) pod Mantineją (418r p.n.e.), którą Sparta wygrała.

• 416r p.n.e. Ateny siłą zmusiły wyspę Melos (stronnika Sparty) do podporządkowania się ich hegemonii.

• 416/415r p.n.e. Segesta atakowana przez Syrakuzy i Selinunt prosi Ateny o pomoc. Pada decyzja o wysłaniu silnej armii na Sycylię. Dowodzić będzie; Nikiasz, Alkibiades i Lamachos.

• W wyniku nocnych ekscesów (pogwałcenia religijnych zasad) Alkibiades stracił popularność w Atenach. Gdy został wezwany z wyprawy do Aten zdecydował się uciec do Sparty, gdzie namówił Spartan na pomoc Syrakuzom. Na Sycylię wysłano Gylipposa, który miał dowodzić obroną miasta. Formalnie zerwano pokój (414r p.n.e.)

• 413r p.n.e. porażka Aten na Sycylii, stracili około 200 okrętów i 12 tys. ludzi, z czego 3 tys. hoplitów. Imperium Aten zaczyna się rozpadać.

Ostatnie lata wojny. Kapitulacja Aten:

• 413r p.n.e. Spartanie obsadzają Attycką twierdzę; Dekelei i przejmują kontrolę nad drogami do Aten. Ateny odcięte od surowców i zaplecza.

• Jedynie zostało rozprawić się z wciąż silną flotą Ateńską. Pomoc Sparcie obiecują Lesbos i Chios (sojusznicy Aten).

• W Jonii Spartański dowódca; Chalkideus sprzymierza się z Dariuszem II. W zamian za perskie pieniądze, wszystkie ziemie jakie król Perski posiada i jego przodkowie kiedyś posiadali należeć będą do Persji. Traktat ten modyfikowano, ostatecznie podpisując go w 411r p.n.e. Satrapa Perski; Tyssafernes ma opłacać flotę peloponeską, aż do włączenia się okrętów fenickich, później będzie to pożyczka.

• Ateny też szukały sojuszu z Persją (której teraz doradzał Alkibiades) ryzykując nawet odejście od demokracji (przewrót z 411r p.n.e.).

• Ateny wybaczają Alkibiadesowi zdradę i mianują go strategiem. Odnosi sukcesy w walce o Hellespont i w 407r p.n.e. witany jest jako zwycięzca. Rok później na czele floty ateńskiej w jego miejsce staje Konon.

• Zmiany także w Sparcie; flotą dowodzi teraz ambitny Lizander.

• 406r p.n.e. koło wysepek Arginuzy flota peloponeska rozbita, ale później okręty ateńskiej ucierpiały w wyniku sztormu. Po tej bitwie Sparta proponuje rozejm (status quo), ale demagog Kleofon namawia Ateńczyków do odrzucenia propozycji.

• 405r p.n.e. Lizander zajmuje Lampsakos, tam pojawia się flota Konona. Do bitwy dochodzi naprzeciwko miejsca; Ajgospotamos (Kozia Rzeka). Spartanom udało się zwyciężyć, Ateńczyków stracono, ale innych jeńców puszczono wolno.

• Kilka miesięcy później Lizander blokuje port w Pireusie a królowie Spartańscy; Agis i Pauzaniasz stają pod Atenami. Ateny zmuszone do kapitulacji w 404r p.n.e.

• O pokoju decydować ma symmachia Spartańska. Teby i Korynt domagają się zniszczenia Aten i sprzedania obywateli (sprzeciw Sparty).

• Ateny muszą wydać swoją flotę oprócz 12 okrętów, ewakuować wojsko z państw sprzymierzonych i zburzyć długie mury oraz przyjąć politycznych wygnańców.

Wojna i demokracja. Przewroty oligarchiczne w Atenach:

• Śmierć Peryklesa (429r p.n.e.) miała kluczowe znaczenie dla losów wojny, żaden inny przywódca nie miał takiej charyzmy i umiejętności.

• Siłą Aten była ich pozycja w Związku Morskim, siła jej floty.

• Ok. 20 tys. ludzi (połowa ateńskich obywateli) żyła z imperium.

• Gdy sprzymierzeńcy zamiast dawać flotę, płaciły phoros, przede wszystkim z tetów rekrutowano żeglarzy.

Przewrót oligarchiczny w Atenach w 411r p.n.e.:

• Klęska na Sycylii spotęgowała konflikt między najbogatszymi a resztą społeczeństwa ateńskiego.

• Wielu zwolenników zyskała idea obalenia demokracji podsycana przez Alkibiadesa. Obiecywał on przychylność króla perskiego za dopuszczenie do władzy oligarchów.

• Przywódca demokratów; Androkles został zamordowany, co zastraszyło innych oponentów.

• Głównymi postulatami oligarchów były; ograniczenie wynagradzania za pełnienie funkcji publicznych i zmniejszenie liczby obywateli. Za zdolnych do pełnienia wszystkich urzędów uznano tylko 5 tys. osób i Ci mieli stanowić grono obywatelskie.

• Rada Pięciuset została przekształcona w Radę Czterystu, której skład powoływano w sposób: najpierw wybierano 5 obywatel, którzy desygnowali do Rady 100 osób, Ci zaś dobierali pozostałe 300 osób.

• Jednym z najważniejszych polityków obozu oligarchicznego był Teramenes.

• Po przejęciu władzy wielu oligarchów chciało pokoju ze Spartą, co nastawiło negatywnie do nich społeczeństwo i przyczyniło się do upadku ich rządów.

• Nie powiódł się przewrót oligarchiczny na Samos i flota samijska gotowa była przybyć z pomocą dla demokratów Ateńskich.

• Radę Czterystu pozbawiono uprawnień, proces przywracania demokracji kontrolować miało zgromadzenie pięciu tysięcy obywateli, na czele z Teramenesem.

• Ustrój demokratyczny w Atenach przywrócono ostatecznie w 410r p.n.e.

Proces Strategów spod Arginuz w 406r p.n.e.:

• Dwóch spośród ośmiu dowódców wolało do miasta nie wracać po klęsce, Ci co wrócili zostali oskarżeni o zaniechanie ratowania rozbitków i niedopełnienie religijnego obowiązku zebrania ciał poległych i urządzenia im godnego pogrzebu.

• Proces odbył się przed Zgromadzeniem, wszystkich skazano na śmierć, pośród skazanych był też syn Peryklesa.

• Jedynym który głośno upierał się że proces jest bezprawny (każdy miał prawo do osobnego procesu i obrony) był pełniący wtedy funkcję prytana; Sokrates.

• Później uświadamiając sobie błędy wszczęto proces przeciwko tym którzy domagali się skazania strategów.

Przewrót oligarchiczny w 404/403r p.n.e. Tyrania Trzydziestu:

• Po klęsce Aten Oligarchowie przebywający na emigracji po przewrocie z 411r p.n.e. zaczęli powracać do Aten licząc na opiekę Spartan.

• Zgromadzenie wybrało trzydziestoosobową komisję: projekt reform ustrojowych, pełnienie funkcji „rządu tymczasowego”.

• Komisja wybrała członków do Rady Pięciuset i ważniejszych urzędników. Zorganizowano również „bojówki” mające pilnować spokoju w mieście.

• Prawa obywatelskie przyznano jedynie 3 tys. obywateli.

• Działania „trzydziestu” opierały się na terrorze. Zaatakowano Sykofantów i demagogów, wielu skazano na śmierć. Represje dotknęły bogatych metojków i obywateli (bogatych, szlachetnie urodzonych).

• Podział wśród oligarchów; umiarkowanych na czele z Teramenesem i ekstremistów, którym przewodził Kritiasz (spartanofil, doprowadził do śmierci Teramenesa).

• Demokraci skupieni teraz (po Teramenesie) wokół Trazybulosa zdobywają Pireus (w walkach ginie Kritiasz), ekstremiści wycofują się do Eleuzis, licząc na pomoc Sparty, ale garnizon na Akropolu nie wie jak się zachować.

• W Atenach pojawiają się Spartańscy królowie proponując mediacje i w końcu zawarto pokój kończąc krwawą wojnę domową.

• Przywrócono zasady i instytucje demokracji, amnestia dla przestępców z czasu wojny domowej.

• Dopiero w 401r p.n.e. zniszczono enklawę ekstremistów w Eleuzis, ich również objęła amnestia z 402r p.n.e.

WALKI O HEGEMONIĘ W GRECJI W I POŁOWIE IV W. P.N.E.

Dominacja Sparty:

Sparta po wojnie peloponeskiej:

• Lizander w miastach należących do Związku Morskiego instaluje garnizony i urzędników zwanych harmostami (wspieranie miejscowych oligarchów).

• Sparta popiera tzw. dekarchie, dziesięciu przedstawicieli zwolenników skrajnej oligarchi („kolegialna tyrania”).

• Sparta wymaga od swoich nowych sprzymierzeńców rocznego trybutu.

• Lizander był pierwszym grekiem, który w niektórych polis odbierał cześć boską. Oskarżany był o chęć obalenia systemu podwójnej monarchii.

• Sparta nieprzygotowana do zarządzania obszarami poza Peloponezem.

• Bogactwa, będące konsekwencją zwycięstwa w wojnie zachwiały równowagą w grupie homoioi.

• Zmniejszyła się liczba spartiatów, Ci którzy nie byli w stanie płacić syssytii byli degradowani. Szacuje się że w epoce Platej (479r p.n.e.) było 8 tys. Spartiatów, pod koniec V w. p.n.e. 3 tys.

• 398r p.n.e. zdegradowany Spartiata; Kinadon wywołał powstanie wraz z helotami i periojkami. Uwięzienie jego i dowództwa pozwoliło opanować sytuację.

• Efor Epitadeus usankcjonował nierówności, nie dopuścił do wolnego obrotu ziemią, umożliwił jednak przekazywanie działek w testamencie.

Od bitwy pod Kunaksą do pokoju królewskiego:

• Przyczyny wojny Sparty z Persją był traktat z 412/411r p.n.e. który po zwycięstwie nad Atenami stał się dla Sparty bardzo uciążliwy. Nie była w stanie zwrócić pieniędzy pożyczonych na budowę i utrzymanie floty.

• Persja zaczyna siłą przywracanie swojego zwierzchnictwa nad miastami w Azji Mniejszej, Sparta decyduje się na kontrakcje.

• Persja w kryzysie; zbuntował się Cyrus, młodszy brat króla Artakserksesa II Mnemnona.

• Cyrus obiecuje Sparcie (Lizandrowi) autonomie dla miast greckich w zamian za pomoc. Sparta oficjalnie popiera Cyrusa i wysyła duży oddział hoplitów.

• 401r p.n.e. pod Kunaksą, niedaleko Babilonu Grecy rozbili wojska Artakserksesa, ale w czasie bitwy zginął Cyrus. Grecy rozpoczynają odwrót („wyprawa Dziesięciu Tysięcy”) znad Eufratu przez góry Kurdystanu i Armenię ku Morzu Czarnemu.

• Po śmierci Cyrusa Sparta musi otwarcie walczyć z Persją w obronie polis Azji Mniejszej. Od 400r p.n.e. wodzowie Tibron i Derkylidas prowadzą nieudane operacje na tych terenach.

• 396r p.n.e. Sparta wysyła króla Agesilaosa jako pomoc do Azji Mniejszej. Pod Sardes rozbija armię Tyssafernesa, ale niepomyślne wieści z Grecji zmuszają go do powrotu.

• Teby i Korynt zawiązują antyspartańską koalicję, do której dołączają Ateny (wojna koryncka). Sparta uderza na Beocję, działania prowadzą armie Lizandra i króla Pauzaniasza. Obaj mają spotkać się pod murami Haliartos, Pauzaniasz się spóźnił i Lizander został pokonany przez Beotów.

• Eforowie odwołują Agesilaosa z Azji i pojawia się on w Grecji środkowej w 394r p.n.e. i rozbija wojska koalicji pod Koroneą.

• W Azji Mniejszej Persowie zaatakowali resztki armii Spartańskiej i część floty , którą zaatakowano pod przylądkiem Knidos (flotą perską dowodził Ateńczyk Konon). Tym razem zwyciężyli Persowie. Koniec nadziei Sparty o utrzymaniu Azji Mniejszej.

• Pokój królewski (pokój Antalkidasa) podpisany w Sardes w 387/386r p.n.e. Sankcjonował zwierzchnictwo Perskie nad polis greckimi w Azji Mniejszej i zobowiązuje Greków do respektowania zasady powszechnej autonomii. Prawo interwencji w razie gdy jakieś polis nie zaakceptuje postanowień przyznano Sparcie.

• Autonomia nie dotyczyła Aten (pozwolono im zachować kontrolę nad wyspami Lemnos, Imbros i Skyros) oraz Sparty (nie rozwiązano symmachii peloponeskiej).

Teby i rozpad suymmachii spartańskiej:

• pokoju królewskiego nie uznają Teby, które zostały zobowiązane do rozwiązania Związku Beockiego. Sparta wykorzystując swoje uprawnienia rozpoczyna przeciw Tebom działania.

• W latach 382-379r p.n.e. Spartanie okupowali nawet Tebański akropol; Kadmeę, a do 374r p.n.e. na terenie Beocji były spartańskie garnizony.

• 371r p.n.e. pod Leuktrami w Beocji wielka porażka Sparty. Spartanami dowodzi młody król Kleombrotos, na czele armii Tebańskiej; Pelopidas i Epaminondas.

• Epaminondas na lewym skrzydle ustawił najlepszych hoplitów w kolumnach aż po 50 ludzi, za nimi na czele elitarnej jednostki „świętego hufca” postawił Pelopidasa. Prawe skrzydło zachowało tradycyjną głębokość szyku; 8 hoplitów.

• Klęska Sparty wywołała reakcje na Peloponezie. Demokratyczny przewrót w Mantinei, która wraz z Tegeą utworzyła Związek Arkadyjski, do którego dołączyły potem Argos i Elida. Obawiając się odwetu Sparty, wezwały Teby na pomoc.

• 370-369r p.n.e. Tebańczycy dwukrotnie wyprawiali się na Peloponez, do ataku na Spartę jednak nie doszło. Epaminondas doprowadził jednak do uwolnienia Mesenii. Agesilaos ogłosił wolność dla Helotów, którzy zgłoszą się do armii.

• Uwolnienie Mesenii i powstanie Związku Arkadyjskiegoupadek symmachii Sparty.

• 367r p.n.e.- król perski odnawia pokój królewski w Suzie. Oderwano Mesenię od Sparty, a Atenom nakazano wycofać flotę do portów.

• 362r p.n.e. pod Mantineją armia Beocka starła się z koalicją pod wodzą Aten i Sparty. Mimo przewagi, w wyniku śmierci Epaminondasa Teby poniosły porażkę. Rozpad hegemonii tebańskiej.

II Związek Morski:

• od 384r p.n.e. Ateny zawiązują sojusz z polis egejskimi(Bizancjum, Chios, Rodos, Mitylena). Z 377r p.n.e. akt fundacyjny II Związku Morskiego.

• Związek nie był przeciwko królowi Perskiemu bo nie dotyczył miast z Azji Mniejszej.

• Sprzymierzeńcy mieli pełną autonomię, Ateny nie mieszały się w ich wewnętrzną politykę, w zamian za to mieli przyjść z wszystkimi siłami na wezwanie.

• Rada Sprzymierzonych (synedrion); najwyższa instancja związku. Każdy ze sprzymierzonych ma jeden głos. Wszystkie decyzje podejmowane większością.

• Synedrowie decydują o wojnie i pokoju, przyjmowaniu nowych członków i rozstrzyganiu konfliktów pomiędzy członkami.

• Ateńczycy nie byli w radzie reprezentowani, a eklezja miała pełną suwerenność; demos mógł odrzucić bądź przyjąć postanowienia synderów.

• Później ustalono składki (syntaxis) które określała rada.

• 371r p.n.e. gdy Ateny porozumiały się ze Spartą przeciwko Tebom II Związek Morski nie miał racji Bytu. Ateny zaczęły dążyć do odzyskania hegemonii.

• 357r p.n.e. satrapa Karii; Mauzolos namówił Rodos, Chios i Kos do buntu. Siły morskie Aten rozbito pod Embatami (356r p.n.e.). Artakserkses III zmusił Ateny do zawarcia niekorzystnego pokoju.

Przemiany w świecie greckim po wojnie peloponeskiej:

Grecy poza Grecją:

• Najdalej wysuniętym na północ portem, dokąd docierały ateńskie konwoje był Tanais.

• W II połowie V w. p.n.e. na terenie Chersonezu Tauryckiego (Krym) powstało królestwo Bosporańskie ze stolicą w Pantikapajon z dynastią Spartokidów. W IV w. p.n.e. przyznali Atenom pierwszeństwo w skupie zboża.

• Grecy na zachodzie (Sycylia i Wielka Grecja) toczą walki z Kartagińczykami, Etruskami i Rzymem.

• Pod koniec V w. p.n.e. głównym ośrodkiem dzięki Dionizjosowi Starszemu (strateg w obliczu zagrożenia kartagińskiego) na Sycylii stały się Syrakuzy. W 405 r p.n.e. zawarł pokój z Kartaginą, później podporządkował sobie wszystkie tereny na wyspie, wolne od wpływów kartagińskich. Rządzi Syrakuzami przez 38 lat. Gdy umarł w 367r p.n.e. do Kartaginy należała 1/3 Sycylii. Nie udało się wyprzeć Kartaginy z wyspy.

• Dionizos Młodszy (syn Starszego ) musi walczyć o władze, miastem wstrząsają konflikty wewnętrzne.

• Wezwany na Sycylię przez politycznych przeciwników Dionizjosa; Koryntyjczyk Timoleon w 344r p.n.e. przejmuje władze w Syrakuzach. W 337r p.n.e. zrezygnował z władzy.

• Ostatnim z rządzących Syrakuzami w IV w. p.n.e. był Agatokles; w 307r p.n.e. przyjął tytuł króla.

Przemiany społeczne i ekonomiczne w poleis greckich:

• Grecja w IV w p.n.e. przeżywała kryzys agrarny. W wyniku wojny wielu rolników zmuszonych było do opuszczenia swojej ziemi.

• Nasilają się konflikty społeczne, m. in. po porażce Sparty pod Leuktrami w miastach Peloponezu dochodzi do przewrotów demokratycznych.

• 378r p.n.e. Kallistratos; jeden z organizatorów II Związku Morskiego, przekształcił podatek nadzwyczajny (eisphora) nakładany tylko w czasie wojny, w stałe świadczenie zamożnych obywateli. Płacący podatek zostali podzieleni na 100 grup związanych z symmoriami. Na każdą grupę przypadała jedna setna część ogólnej sumy podatku.

Najemnicy:

• Wiek IV p.n.e. przyniósł kryzys armii obywatelskiej. Miejsce obywateli zaczynają zajmować najemnicy.

• W IV w. p.n.e. pojawiają się bardzo mobilne oddziały lekkiej piechoty; peltastów. Rozwija się również sztuka oblężnicza.

WIERZENIA STAROŻYTNYCH GREKÓW

Mit i mitologia:

• mitologia grecka to zbiór opowiadań o bogach i herosach oraz ich kontaktach z ludźmi. Termin wywodzi się od słowa mythos oznaczającego „opowieść” bądź „opowiadanie”, lub ogólniej „słowo”, „mowę” i było synonimem logos.

• W V w p.n.e. mythos oznaczało opowieści niesprawdzalne a logos odnosiło się do prawdy poznawalnej rozumowo.

• Trzy typy mitów; mity o początkach, o genealogii i dokonaniach bogów oraz mity o herosach.

• Kosmogonie; mity o powstaniu świata, teogonie; mity o powstaniu bóstw.

• Tukidydes krytykował przydatność mitów, bo były niesprawdzalne.

• Filozofowie kwestionowali antropomorficzny obraz Bogów z ludzkimi przywarami.

• Ksenofanes z Kolofonu (VI i V w. p.n.e.) wątpił w obraz Bogów obecny u Homera czy Hezjoda.

• W IV w. p.n.e. największym krytykiem mitów był Platon.

• Niektórzy filozofowie próbowali interpretować mity; punkt wyjścia to założenie, że twórca mitu mówił co innego (allegoria) niż chciał w rzeczywistości przekazać. Twórcą nurtu był Ksenofanes Teagenes z Region („allegorie homeryckie”).

Charakterystyka religii Greckiej:

Politeizm i cechy greckiej religijności:

• religia grecka ma charakter politeistyczny (wielobóstwo). Termin wprowadzony przez Filona z Aleksandrii (I w. n.e.) dla przeciwstawienia judaizmowi. Religia grecka jest religią tradycyjną. (nie objawioną, nie „religią ksiąg”).

• Panteon grecki ukształtował się w początkach VIII w. p.n.e.

Religia obywatelska:

• Silny związek życia publicznego z praktykami religijnymi. Kapłaństwo jest urzędem.

Bogowie, demony i herosi:

• Mojra; abstrakcyjna bogini losu.

• W IV w. p.n.e. ustaliła się lista dwunastu bogów zwanych olimpijskimi, później przejęta przez Rzym: Zeus, Hera, Posejdon, Demeter, Apollo, Artemida, Ares, Afrodyta, Hermes, Atena, Hefajstos i Dionizos (czasami jeszcze Hestia).

• Świat greckich Bogów dzielił się na dwie strefy: uraniczną (niebo) i chtoniczną (ziemia).

• Inne siły o boskiej naturze; demony (np. Harpie, Satyrowie, Nimfy, Syleny, Meduza).

• Boskimi istotami byli również herosi.

Kult, kapłani, świątynie:

• Elementami kultu były; modlitwy, ofiary i obrzędy oczyszczające.

• Człowiek uczestniczący w ceremonii religijnej musiał być wolny od zmazy (miasma).

• Człowiek stawał się czysty (katharos) dzięki obrzędom oczyszczającym (głównie obmywanie).

• Nadzór nad sprawami kultu należał do urzędników. W Atenach do archontów, w Sparcie do królów. Najczęściej obrzędy religijne sprawowali jednak kapłani i kapłanki.

• Nie było w Grecji stanu kapłańskiego.

• Pojawienie się świątyń związane z rozwojem polis, przed VII w. p.n.e. miejscami kultu były gaje, szczyty wzgórz, groty czy źródła.

• Świątynie Greckie wznoszono zawsze na planie prostokąta. Składały się z przedsionka i sali głównej (naos) gdzie znajdował się posąg bóstwa. Czasami wydzielano pomieszczenie (adyton) dostępne dla kapłanów tylko w określone dni.

Kulty Panhelleńskie, wyrocznie:

• W epoce archaicznej rozwijają się wyrocznie, z czego najważniejsze; Apollina w Delfach, Zeusa w Dodonie (Epir).

• W Delfach wieszczyła kapłanka Pytia.

• W epoce archaicznej największym szacunkiem cieszyło się sanktuarium Apollina.

Misteria i Związki Religijne:

• Dla modlitwy osobistych misteria i stowarzyszenia religijne (sekty).

• Najpopularniejsze misteria odbywały się w Eleuzis; niedaleko Aten.

• Misteria, kulty religijne; wyznawców obowiązuje inicjacja oraz tajemnica. Za jej zdradzenie czekała śmierć.

• Wtajemniczeni w misteria eleuzyńskie mogli być wszyscy bez względu na stan i pochodzenie, wykluczeni tylko Ci którzy splamili się krwią.

• Misteria eleuzyńskie podlegały ateńskim urzędnikom.

• Wyznawcy Dionizosa organizowali się w stowarzyszenia (thiasoi), w czasie obrzędów wchodzili w trans; „wyjście z siebie” (ekstasis) i „wypełnienie przez boga” (enthusiasmos).

• W początkach VI w. p.n.e. rozwinął się ruch filozoficzno-religijny; orfizm. Stworzyli własną wizję powstania świata, bogów i ludzi. Na spotkaniach czytano „święte księgi” autorstwa Orfeusza...

• Eschatologia; centralne miejsce w doktrynie orfików. Dusza ludzka jest nieśmiertelna.

• Trzy kategorie dusz ludzkich wg. orfików: Ci którzy przestrzegali życia orfickiego od razu osiągali zbawienie. Zbrodniarze skazani na bytowanie w Tartarze. Zwykli grzesznicy musieli poddać się oczyszczeniu.

• Wiara w reinkarnacje była podstawą orfickiej eschatologii.

• Wiele reguł koncepcji orfickich przejęli pitagorejczycy, a następnie Platon.

KULTURA GRECJI W EPOCE KLASYCZNEJ:

Filozofia:

Sofiści:

• Filozofię do Aten wprowadza przyjaciel Peryklesa; Anaksagoras z Kladzomenaj (ok. 500- ok. 428r p.n.e.). Na Anaksagorasie kończy się dochodzenie istoty wszechświata.

• Sofiści (sophistes- mędrzec). Zawodowi nauczyciele nauczający wszystkich, którzy za to zapłacili. Najsławniejszym był Protagoras (485?-411?r p.n.e.) z Abdery. Wątpił w poznanie prawdy o Bogach i wszechświecie. Do pierwszej generacji Sofistów należeli także; Gorgiasz z Leontinoj i Prodikos z Keos.

• W czasie wojny peloponeskiej nowe pokolenie sofistów; m. in. Kritiasz; jeden z głównych bohaterów przewrotu oligarchicznego z 404/403r p.n.e.

Sokrates (ok. 470- 399r p.n.e.):

• Sokrates sam niczego nie napisał. Jego naukę poznajemy z dzieł Platona i Ksenofonta, oraz jego krytyka; Arystofanesa.

• Uważa, że celem życia jest poznanie siebie, poznanie duszy. Twierdzi że poznanie siebie jest najwyższym dobrem i jest tożsame z cnotą (arete).

• Kwestionuje tradycyjne wartości; bogactwo, sławę. Krytykował demokracje, nie pochwalał obejmowania urzędów poprzez losowanie.

• Jako jedyny krytykował proces strategów spod Arginuz.

• Z powodu amnestii nie można było oskarżyć Sokratesa o misodemię (wrogość demokracji.

• 399r p.n.e. Sokrates stanął przed ateńskim sądem oskarżony o bezbożność i deprawację młodzieży.

• Założycielem szkoły cynickiej (odwołującej się do Sokratesa) był Antystenes. Najsłynniejszym cynikiem był Diogenes z Synopy.

• Do Sokratesa odwoływali się także cyrenajkowie. Arystyp z Cyreny był hedonistą, gloryfikował przyjemność fizyczną, którą stawiał wyżej niż duchową.

Platon (ok. 427- 347r p.n.e.)

• 387r p.n.e. zakłada w Atenach szkołę filozoficzną, wzorowaną na stowarzyszeniach pitagorejskich.

• Pozostawia około 30 traktatów, w których Sokrates jest postacią pierwszoplanową (oprócz Listów). Dzielimy na: dialogi sokratyczne (np. obrona Sokratesa, Protagoras), dialogi okresu średniego (np. Fedon, Państwo, Uczta) i dialogi okresu późnego (np. Timajos, Prawa).

• Neguje poznanie poprzez zmysły. Uznaje nieśmiertelność duszy.

• Idealne państwo powinno składać się z rządzących, strażników i żywicieli.

Arystoteles (384-322r p.n.e.)

• pochodził ze Stagiry. Jego ojciec był lekarzem na dworze macedońskiego władcy; Amyntasa II.

• W 367r p.n.e. Arystoteles przybył do Aten, później na zaproszenie Filipa II był wychowawcą Aleksandra.

• Wrócił do Aten i w 336r p.n.e. założył własną szkołę filozoficzną; Likejon lub Perypat.

• Wyodrębnia nauki szczegółowe: logika (traktaty Kategorie i Topika), zoologia (o Anatomii zwierząt) i psychologia (o Duszy). Problematyce literatury poświęcił Poetykę i Retorykę.

• Napisał także Ustrój polityczny Aten oraz Politykę. Jego zdaniem dobre ustroje to; monarchia, arystokracja i rządy ludu, a złe tyrania, oligarchia i skrajna demokracja.

• Najsłynniejsze dzieła filozoficzne to: Metafizyka i Etyka nikomachejska.

• Odrzuca Platońską naukę o ideach. Wszystko co nas otacza składa się z materii i formy. Materia jest niezniszczalna i nie ma początku.

Literatura:

Dramat:

• Pod koniec VI w. p.n.e. pojawiają się w Atenach nowe gatunki: tragedia, dramat satyrowy i komedia, zaliczamy je do dramatu.

• Rozwój gatunków literackich związany jest z kultem Dionizosa, w trakcie jego świąt organizowano agony (zawody poetyckie). Tragicy rywalizują podczas Wielkich Dionizjów a komediopisarze podczas Lenajów (od V w. p.n.e.).

• Przygotowaniami do wystawienia sztuk teatralnych kierował urząd archonta eponyma.

• Choregia; liturgia na rzecz sztuki teatralnej.

• Proskenion; miejsce gdzie występowali aktorzy

• Skene; za proskenionem drewniany budynek służący m.in. za deokracje.

• Theatron; miejsca przeznaczone dla widowni.

• Najwybitniejszymi tragikami greckimi byli; Ajschylos, Sofokles i Eurypides.

• Ajschylos (525/524- 456/455r p.n.e.) urodzony w Eleuzis, zmarł na Sycylii. Walczył pod Maratonem i Salaminą. Napisał m. in. Persowie, Siedmiu przeciw Tebom, Agamemnon. Cechą jego tragedii jest wielkość i posągowość jego bohaterów. Wprowadził na scenę drugiego aktora.

• Sofokles wprowadza trzeciego aktora. Sofokles (487-406r p.n.e) dwukrotnie był strategiem, raz skarbnikiem Związku Morskiego. Napisał m. in. Antygona, Król Edyp, Elektra, Ajas.

• Eurypides (ok. 485-406r p.n.e.) jego dzieła m. in. to Medea, Alkestis, Hekabe, Trojanki. Sceptyczny wobec bogów i tradycyjnej religii.

• Arystofanes (445- 385r p.n.e.) napisał m. in. Osy, Rycerze, Lizystrata, Żaby (tworzył w okresie komedii staroattyckiej).

• Po porażce w Wojnie Peloponeskiej zmienił się styl komedii ateńskich. Powstaje komedia obyczajowa, ten okres nazywa się komedią średnioattyckim, a komedię po przemianach w ostatnim ćwierćwieczu IV w. p.n.e. nowoattycką.

Historiografia:

• Pod koniec VI w. p.n.e. pojawiają się w Grecji pisarze porządkujący przeszłość. Najsłynniejszy; Hekatajos z Miletu (VI/V w. p.n.e.) autor genealogii bohaterów mitycznych.

• „Ojcem historii” nazywano Herodota. Urodził się w Halikarnasie przed 480r p.n.e. napisał Dzieje (Historiai), dzieło o konflikcie grecko- perskim. Zmarł między 421 a 415r p.n.e.

• Tukidydes (ok. 454- ok. 400r p.n.e.), uczeń Sofistów. Był strategiem w 424r p.n.e., skazany na 20 lat wygnania za zajęcie przez Spartę Amfipolis.

• Kontynuatorem stylu Tukidydesa był Ksenofont (ok. 430- ok. 355r p.n.e.) również ateńczyk). Nie był zwolennikiem demokracji, po jej przywróceniu w 403r p.n.e. zaciągnął się do armii Cyrusa Młodszego, walczył pod Kunaksą, stanął na czele Dziesięciu Tysięcy, później walczył u boku Agesilaosa (Sparta), za co Ateny go wygnały. Napisał m. in. Wyprawa Cyrusa, Cyropedia, Ustrój polityczny Sparty. Jego głównym dziełem była Historia Grecka (kontynuuje dzieło Tukidydesa od 411r p.n.e. do 362r p.n.e. bitwy

• Poza Ksenofontem znamy jeszcze innych historyków z IV w. p.n.e. To Teopomp z Chios, Kallistenes z Olintu, Efor z Kyme czy Timajos z Tauromenium.

Mówcy:

• Pod koniec V w. p.n.e. pod wpływem Sofistów rozkwita w Atenach retoryka.

• Przełom V i IV w. p.n.e. pojawiają się pierwsi wybitni adwokaci ateńscy, m. in: Lizjasz (ok. 455-378r p.n.e.), który był metojkiem. Jego uczeń Izajos z Chalkis, późniejszy nauczyciel Demostenesa.

• Izokrates (436-338r. p.n.e.), założyciel pierwszej szkoły retorycznej. Jego najważniejszy manifest polityczny to; Panegiryk. Zwolennik podwójnej hegemonii (Aten na morzu i Sparty na lądzie), odebrał sobie życie po klęsce pod Cheroneją. Z jego szkoły wyszli: zwolennik Filipa Macedońskiego Ajschines (390-315r p.n.e.) i Demostenes (384-322r p.n.e.) przeciwnik króla Macedonii.

• Demostenes w latach 340-337r p.n.e. sprawował w Atenach faktyczną władzę i przygotowywał miasto do walki z Filipem. Namawiał rodaków do oporu przeciwko Macedonii.

Rozwój sztuki greckiej w V i IV w. p.n.e.:

Architektura i rzeźba:

• Ważne budownictwo użyteczności publicznej; gimnazjony (miejsca do ćwiczeń sportowych), buleuteriony (siedziby Rad), teatry. Najlepiej zachowany teatr znajduje się w Epidauros.

• Nowym typem są monumentalne grobowce. Symbolem było Malzoleum w Halikarnasie.

• W IV w. p.n.e. kształtuje się styl koryncki. Najczęściej używany w architekturze wnętrz.

• Tolos; budowla sakralna wznoszona na planie koła i otoczona kolumnadą (m.in. świątynia Ateny w Delfach).

• Do najwybitniejszych twórców V w. p.n.e. zaliczamy Fidiasza (posągi na Akropolu i w Olimpii; Atenę Parthenos i Zeusa Olimpijskiego). Myron; twórca Dyskobola i Poliklet; ustalił idealna proporcję ciała męskiego (kanon), słynny jego posąg Doryforos.

• Sztukę Grecką w IV w. p.n.e. ukształtował Praksyteles. Jego posąg Afrodyty w Knidos to pierwszy akt kobiecy. Wybitnym twórcą tego stulecia był również Skopas (m. in. Szalejąca Menada). Najmłodszy z wielkich tego stulecia był Lizyp, który wypracował własny kanon rzeźbiarski (m.in. Apoksyomenos).

Akropol:

• Znacząco ucierpiał w czasie najazdu Kserksesa w latach 480-479r p.n.e. Zniszczono wówczas świątynie Ateny wzniesioną przez Pizystrata. Odbudowę podjęto dopiero w 449r p.n.e. gdy strategiem był Perykles. Jego projekt zakładał budowę monumentalnego wejścia na Akropol (Propyleje) i świątyni Ateny Nike, rekonstrukcję świątyni Erechteusza i budowę Partenonu, oraz rozbudowę sanktuariów Artemidy Braurońskiej i Ateny Ergane.

• Partenon wzniesiono w latach 447-432r. p.n.e. a Propyleje w latach 437-431r p.n.e. Całą pracę zakończono w 406r p.n.e.

• Przebudowa Akropolu była dziełem Fidiasza, jego rzeźbiarzy i architektów; Kallikratesa, Iktinosa i Mnesiklesa.

EKSPANSJA MACEDONII W II POŁOWIE IV W. P.N.E.:

Panowanie Filipa II (360-336r p.n.e.)

Wzrost znaczenia Macedonii:

• wzmianki na temat Macedonii u Herodota i Tukidydesa.

• Władcy Macedońscy uznają że pochodzą od Heraklesa, a ród swój wywodzą od Temenidów (Temenes; syn Heraklesa).

• Zgromadzenie; składało się z żołnierzy na czele ze starszyzną wojskową. Potwierdzało przez aklamacje wybór króla lub wyznaczenie regenta.

• Najbliżsi współpracownicy króla tworzyli radę przyboczną.

• Archelaos (413-399r p.n.e.) fortyfikuje wiele miejsc, wyznacza szlaki komunikacyjne, ze stolicy; Pelli uczynił ważny ośrodek kultury. Został zamordowany w czasie wyprawy do Tesalii.

• 360r p.n.e. w starciu z Ilirami zginął Perdikkas III; władza w rękach jego brata; Filipa.

• Filip usprawnia administrację, modernizuje rolnictwo, tworzy sprawną armię. Jej sprawdzian w bitwie z Ilirami w 358r p.n.e. (zwycięstwo).

• Trzonem armii była jazda tzw. towarzysze (hetairoi) króla, w której służyli arystokraci. Zreformowana piechota na wzór armii tebańskiej. Na wzór „świętego hufca” utworzył elitarny oddział piechoty.

• Charakterystyczną bronią była długa włócznia (sarisa).

• Falanga Macedońska charakteryzowała się luźniejszym i głębszym szykiem.

• 357r p.n.e. wybucha rewolta ateńskich sprzymierzeńców na Morzu Egejskim. Filip zajął Amfipolis. Pretekstem do interwencji w Grecji była tzw. III wojna święta z 356r p.n.e. (przyczyną był konflikt Fokejczyków z radą Amfiktionii Delfickiej o kontrolę nad sanktuarium Apollina). Fokejczyków poparły Ateny i Sparta, a Tebańczyków (wspierających radę) Filip. Filip został wybrany hegemonem Związku Tesalskiego.

Walka Filipa o opanowanie Grecji:

• Filip podporządkował sobie Tesalię i Trację oraz zburzył Olint.

• Ateny decydują się podpisać pokój z Filipem w 346r p.n.e. zwany Filokratesa. Zachowany status quo, ale Fokijczycy zostali wykluczeni z Amfiktionii, a ich miejsce zajął Filip jako hegemon związku Tesalskiego.

• 346-340 p.n.e. działalność Demostenesa (I Filipka, Mowy olintyjskie), przeciwnik Macedonii. W opozycji do stronnictwa promacedońskiego kierowanego przez Ajschinesa.

• Z inicjatywy Demostenesa reorganizacja floty, nowy arsenał w Pireusie, nowy skarb wojenny.

• 342r p.n.e próby zawiązania koalicji antymacedońskiej, ale mały odzew. Po stronie Aten opowiedzieli się m.in. Teby.

• 340r p.n.e Ateny sprowokowane przez Filipa zrywają pokój.

• W Beocji pod Cheroneą w 338r p.n.e. dochodzi do bitwy. Filip musi uporać się ze „świętym hufcem” na prawym skrzydle. Na Tebańczyków natarł Aleksander na czele konnicy. Filip zwyciężył.

• Filip traktuje łagodnie Ateny. Wdzięczni Ateńczycy obdarowali Filipa i Aleksandra obywatelstwem, na agorze stanął pomnik króla.

• W Tebach wprowadzono macedońskich żołnierzy, władze przejęła oligarchia i rozwiązano Związek Beocki.

Związek koryncki i plany podboju Persji.

• 337r.pne. Zawiązanie Związku Korynckiego skupiającego wszystkie miasta greckie poza Spartą. Członkowie mieli zachować autonomię i dostarczać Filipowi oddziały wojskowe.

• Rada - naczelny organ Związku Korynckiego (synedrion)

• hegemonem był Filip - władza wykonawcza

• Greckie poleis zostały zmuszone do podporządkowania się ogólnogreckiej instytucji (w zakresie ustroju społecznego i politycznego)

• W Persji po zamordowaniu w 338r.pne. króla Artakserksesa III Ochosa zapanowała anarchia. Kryzys ten został dopiero przezwyciężony wraz z wstąpieniem na tron Dariusza III Kondomana.

• Wiosną 336r.pne. korpus ekspedycyjny Parmeniona przeprawił się przez Hellespont i rozpoczął w Azji Mniejszej działania mające uwolnić miasta greckie spod perskiego zwierzchnictwa. Król miał podążyć za nim, ale w lipcu został zamordowany przez członka straży przybocznej, zamachowiec nie działał bez wiedzy żony Filipa Olimpias i syna Aleksandra. Powodem być może była praktykowana przez królów macedońskich poligamia; Filip w trakcie przygotowań do perskiej wyprawy, zdecydował się na siódme małżeństwo. Olimpia pozbyła się wszystkich, którzy mogli przeszkodzić Aleksandrowi w zdobyciu władzy. Ocalał jedynie przyrodni brat Aleksandra, niepełnosprawny Arridajos.

2. Podboje Aleksandra Wielkiego (336 - 323)

Sytuacja w Grecji po śmierci Filipa.

• Wybrano Aleksandra hegemonem Związku Korynckiego

• Rok później, kiedy do Grecji dotarła pogłoska o jego śmierci w wojnie z Ilirami Teby za namową Aten wystąpiły przeciwko Macedonii.

• 335 Aleksander zrównuje z ziemą Teby a mieszkańców sprzedaje do niewoli.

Wyprawa Aleksandra przeciwko Persji.

• Armia Aleksandra ok. 40 tys. Piechoty i około 5 tys. jazdy.

• Eumenes z Kardii - sekretarz Aleksandra, którego zadaniem było redagowanie dziennika wyprawy

• Kallistenes z Olintu - historyk oraz geografowie i topografowie, ich wiedza miała pomóc przy poruszaniu się w nieznanym kraju.

• Czerwiec 334r.pne. Bitwa nad rzeką Granikos, otworzenie sobie drogi do Sardes - perskiej stolicy w Azji Mniejszej oraz zajęcie miast greckich na wybrzeżu Morza Egejskiego

• Memnon z Rodos - wódz greckich najemników w służbie perskiej chciał wpuścić armię Aleksandra w środek swego terytorium i zastosować taktykę „spalonej ziemi” Persowie się nie zgodzili.

• 333r.pne. Armia perska dowodzona przez Dariusza III Kondomana zastąpiła drogę Aleksandrowi u wrót Syrii pod Issos. Dzięki bocznej jeździe hetajrów Aleksander odniósł zwycięstwo. Dariusz uciekł z pola bitwy, a Aleksander wziął do niewoli jego harem, żonę, matkę i dwie córki. Podjęto próby rokowań, ale Aleksander kontynuował marsz na południe ku Fenicji i Palestynie.

• Palestynie 332r.pne. ukaranie Tyru i Gazy za stawianie oporu.

• Zajęcie portów fenickich, odcięcie Persów od ich floty

• W Egipcie (332 - 331) witano Aleksandra jako wyzwoliciela. Kapłani w Memfis koronowali go podwójną koroną faraonów.

• Założenie Aleksandrii.

• Wizyta w oazie Siwa, w wyroczni Zeusa - Amona, gdzie powitany został jako syn Boga.

• Wiosnom 331r.pne. opuścił Egipt przez tereny Palestyny, Fenicji i Syrii skierował się ku Eufratowi. Dariusz proponował mu rozejm oddając rękę jednej z córek.

• Bitwa pod Gaugamelą (331r.pne.) Aleksander uderzył na oddziały otaczające bezpośrednio Króla Królów, który uciekł.

• Babilon, Suza zostały przejęte bez walki, przejęcie skarbów królów perskich, które były w Suzie. Witano go jako wyzwoliciela.

• W Persepolis spalono pałace królewskie.

Podbój wschodnich prowincji monarchii Achemenidów

• W lipcu 330r.pne. Bezssos jeden z Satrapów (Bakterii), zamordował Dariusza III. Aleksander nakazał pochować go w grobowcu Achamenidów w Pasargade. A królobójcę (Bezssosa) ściąć.

• Od tej chwili Aleksander uznawał się za ostatniego sukcesora z dynastii Achemenidów.

• Macedońskie otoczenie Aleksandra (dawni towarzysze Filipa) nie mogło zaakceptować sukcesji po Achemenidach.

• Parmenion przeciwstawiał się kontrowersyjnym pomysłom młodego króla. Syn Parmeniona imieniem Filotas dowodzący jazdą macedońską został oskarżony o udział w spisku przeciwko królowi i skazano go na śmierć przez zgromadzenie armii macedońskiej. W trakcie śledztwa miał przyznać się, że jego ojciec wiedział o całej sprawie. Z rozkazu Aleksandra Parmenion został zamordowany w Egbatanie.

• Aleksander odsunął w armii większość starych oficerów i powierzył ich funkcje swoim rówieśnikom.

• 330 - 328r.pne. Macedończycy zajęli Drangianę, Archozję, Bakterię i Sogdianę

• Zaciągnął najemników najemników obsadził ich na zajmowanych ziemiach.

• Małżeństwa macedońskich oficerów z córkami tamtejszej elity.

• Aleksander ożenił się z Roksaną córką Sogdańskiego dostojnika.

Wyprawa Aleksandra do Indii

• 326 - 325 r.pne. Aleksander dotarł do Doliny Indusu.

• Żołnierze odmówili posłuszeństwa.

• W drodze powrotnej Aleksander rozdzielił swe siły. Część rannych żołnierzy, tabory wysłał przez Arachozję ; flotę na której czele stanął Nearchos z zamiarem odkrycia nowej drogi popłynął w dół Indusu ku Zatoce Perskiej i dalej wzdłuż wybrzeży Oceanu Indyjskiego; sam Aleksander z pozostałą częścią armii ruszył najtrudniejszą trasą przez pustynne obszary Gedrozji.

• W 325r.pne. dotarł do Mezopotamii. Część taborów zbytnio się uniezależniła, Aleksander zrezygnował z usług sporej liczby najemników.

• Harpalos - królewski skarbnik uciekł do Grecji zabierając ze sobą wielu najemników najemników dużą sumę pieniędzy.

• Pieniędzy 323r.pne Aleksander przybył do Babilonii i planował morską wyprawę do Arabii.

• 10 lub 13 czerwca 323r.pne. Aleksander zmarł po krótkiej chorobie (prawdopodobnie malaria lub otrucie)

Państwo Aleksandra

• przyjął wschodni ceremoniał dworski i nakazał go wprowadzić w całym macedońskim otoczeniu - czołobitny pokłon oddawany monarsze przez Persów (proskynezis), Król Perski rządził dzięki trosce Boga - Achuramzady, uważany był za pośrednika między bogiem a ludem. Nie był natomiast Bogiem.

• Kallistenes z Olintu stał na czele Greków i Macedończyków, którzy sprzeciwili się oddawania boskiej czci Aleksandrowi. Został on oskarżony o spisek.

• Powoływanie do armii przedstawicieli elity irańskiej, w latach 328 - 327 pne. Powołał do swojej armii około 30 tys. młodych Irańczyków.

• Irańczyków 324 r.pne po powrocie z wyprawey indyjskiej Aleksander zorganizował w Suzie uroczystość w której kilkudziesięciu wyższych oficerów macedońskich poślubiło córki perskich arystokratów. Sam Aleksander poślubił obie córki królów Dariusza i Artaksekrsesa Ochosa. Po śmierci Aleksandra te małżeństwa rozpadły się.

• Aleksander będąc sukcesorem achamenidów nie mógł już bowiem występować wzorem Filipa jako król Macedończyków

• Nie był też królem Persów w takim sensie jak Dariusz.

POWSTANIE I ROZWÓJ PAŃSTW HELLENISTYCZNYCH

Następca Aleksandra

Podział władzy:

• Pierwsze ustalenia poczynione zostały w Babilonie w 323r.pne gdzie znajdowali się wszyscy najbliżsi towarzysze Aleksandra w tym najważniejszy Perdikas.

• Zgodnie z tradycją wybór nowego władcy dokonuje Armia, Perdikas zaproponował, aby nowym władcą został syn nowo narodzony syn Aleksandra i Roksany. Jednakże falanga nie zgodziła się aby tron Argedów przypadł synowi kobiety barbarzyńskiego pochodzenia i żołnierze opowiedzieli się za Arridajosem - chorym umysłowo przyrodnim bratek Aleksandra.

• W wyniku porozumień wybrano dwóch królów syna Roksany Aleksandra IV i Arridajowsa, który przybrał imię Filipa III.

• Faktycznie władza znajdowała się w rękach wodzów Aleksandra - diadochów (co oznacza „spadkobiercy”). Spośród siebie wybrali oni opiekuna królów imieniem Krateros główno dowodzącego armią Perdikasa.

• Zwierzchnictwo nad Grecją i Macedonią pełnił Antypater

• Egipt - Ptolemeusz (Ptolemajos)

• Babilonia - Seleukos

• Tracja - Lizymach

• Frygia - Antygon zwany jednookim (Antigonos monofthalamos)

• Wszyscy byli Macedończykami, jedynym grekiem spośród diadochów był sekretarz Aleksandra Eumenes z Kardii, który otrzymał Kapadocję i Paflagonię.

• Antypater i Antygon należeli do nielicznej już grupy weteranów Filipa.

• Tylko Perdikkas a po jego śmierci Antygon dążyli do zachowania całości imperium.

• 40 - letnie walki między diadochami w rezultacie których doszło do wytworzenia odrębnych państw rządzonych przez macedońskie dynastie.

• Spychanie Persów i ludów Azji do kategorii ludności podbitej

Sytuacja w Gracji. Wojna Lamijska 323 - 322r.pne

• Powstanie w Grecji po śmierci Aleksandra stronnictwa anty macedońskiego pod przywództwem Demostenesa i Harpalosa (który przywiózł najemników i pieniądze)

• Wystawiono silną armię najemników flotę ateńską.

• Antypater został zepchnięty do defensywy i zamkną się w twierdzy Lamia - stąd nazwa wojny

• Przybycie z Azji armii weteranów pod wodzą Kraterowa opiekuna królów

• Antypater nałożył na miasta greckie kontrybucję a władza przeszła w ręce oligarchii.

• Demostenes popełnił samobójstwo

• Rozwiązanie związku Korynckiego (powstałego 337r.pne, miasta grackie zostały bezpośrednio podporządkowane Antypatrowi)

Wojny Diadochów

• W 321r.pne został zamordowany Perdikas wkrótce po nim zginął Krateros

• Nowym opiekunem królów został wybrany Antypater, który zmarł w 319r.pne; wyznaczył on w testamencie opiekuna królów bez zgody macedońskiego zgromadzenia , był nim Poliperchon dawny towarzysz Filipa ; pominął swojego syna Kasandra który rozgoryczony sprowokował wojnę o odzyskanie spuścizny po ojcu.

• W 317 r.pne został zamordowany Filip III a inicjatorką tego zabójstwa była Olimpias, za co zgromadzenie Macedończyków skazało ją na śmierć.

• W 310 r.pne Kasander kazał zamordować Aleksandra IV

• W 306 r.pne tytuł króla (bazileusa) przyjął Antygon

• 305/304r.pne królem został Ptolemeusz , później Seleukos , Lizymach i Kassander.

• Antygon Jednooki próbując zostać władcą całej Azji chciał usunąć z Babilonu Seleukosa. Z jego inicjatywy na morzu Egejskim został zorganizowany tzw. Związek Wyspiarzy który stanowił oparcie dla silnej floty Demetrionsa, syna Antygona.

• Demetrios od czasu spektakularnego oblężenia Rodos w 305rpne nazywany był Poliorketesem (grec. Ten który oblega miasta)

• Pozostali monarchowie zaniepokojeni tak znaczącym umocnieniem pozycji Antygona zjednoczyli się przeciwko niemu.

• W 301r.pne doszło do decydującej bitwy pod Ipsos we Frygii, gdzie wojska koalicji pokonały Antygona. On sam zginał w walce, ocalała jedynie flota dzięki któ®ej Demetrios Poliorketes mógł w przyszłości podjąć walkę o wpływy w Grecji i Macedonii.

• 298/297 zmarł Kasander syn Antypatera a o spuściznę po nim upomniał się syn Antygona Demetrios Poliorketes. W 295r.pne armia obwołała go królem Macedonii, ale już w 288rpne został wyparty przez wojska Lizymacha sprzymierzonego z królem Epiru Pyrrusem. Ostatecznie Macedonia przypadła jednak Antygonidom

• w 281rpne śmierć Lizymacha w walce z Seleukosem, najazd Celtów na Macedonię i północną Grecję.

• Opór najeźdźcom stawił Antygon Gonatas syn Demetriosa Poliorketesa. Armia obwołała do królem w 286r.pne

• Ptolemeusz zmarł w 284r.pne a Seleukos w 281r.pne.

• 3 dynastie macedońskie: Ptolemeuszy (od imienia Lagosa ojca Ptolemeusza, zwanej też dynastią Lagidów) rządzących Egipcie. Seleukidów na północnej Syrii, Azja Mniejsza, Mezopotamia i Iran. Antygonidów władających Macedonią i Grecją.

2. Charakterystyka monarchii hellenistycznej

• Królowie:

• Dynastie opierały swoją władzę na armii i biurokracji

• W IV wieku Platon i Izokrates kreślili portret dobrego władcy, czyli króla filozofa, wg Greków Bazileia oznaczała zespół cnót, którymi powinien odznaczać się monarcha.

• Zdolności wojskowe były gównym uzasadnieniem przyjęcia tytułu królewskiego

• „Ziemia zdobyta włócznią” - teren na którym panował król

• królowie przyjmowali przydomki Aniketos - Niezwyciężony, Nikeforos - Niosący zwycięstwo, Nekator - zwycięzca.

• Do władcy zwracano się jak do „zbawcy” (Soter) i „dobroczyńcy” (Euergetes)

Kult władców

• Idea boskiego władcy charakterystyczny element wschodniej koncepcji monarchii.

• Kult własnej osoby zapoczątkował Aleksander ale rzeczywisty kult władców narodził się po jego śmierci.

• Pierwszymi do których grecy zwracali się jak do bogów byli Antygon Jednooki i jego syn Demetrios.

• Za życia Diodach nie stawał się oficjalnie bogiem

• Ustanowienie przez Ptolemeusza I oficjalnego kultu Aleksandra jako opiekuna państwa, gdyż miał jego ciało, bo zapierdolił je z konduktu :)

• W 283 r.pne Ptolemeusz II deifikował swojego zmarłego ojca Ptolemeusza I a w Aleksandrii ustanowiono obrzędy ku jego czci.

• Podobnie uczynił Tanioch I ubóstwiając Seleukosa jako Zeusa Zwycięzce.

• Pierwszym który dostąpił boskiej czci za życia był Ptolemeusz II Filadelfos (miłujący siostrę) w 270r.pne przyznał on boską cześć swojej zmarłej siostrze małżonce Arsinoe. Jako jej małżonek też stał się bogiem.

• Tylko żaden z Antygonidów nigdy nie był dla Macedończyków bogiem.

3. Grecja i Macedonia pod rządami Antygonidów

Monarchia Antygonidów:

• Antygon Gonatas nawiązywał do tradycji dynastycznej Argedów Argedów zachował system administracyjny stworzony przez Filipa II. W skłąd monarchii wchodziły tereny oprócz Macedonii sąsiednich obszarów, również Tesalia oraz greckie miasta na wybrzeżu Trackim i Grecja Właściwa (król Macedonii wybierany był dożywotnio hegemonem Związku Tesalskiego)

• w latach 267 do 262/261 Ptolemeuszowi II udało się nakłonić Ateny i Spartę do zbrojnego wystąpienia przeciw Macedonii.

• Wojna Chremonidejska (od imienia Ateńskiego polityka), zwycięstwo Antygona Gonatasa i zdobycie Aten, od tego czasu Ateny przestały się liczyć w wielkiej polityce.

Związek Eolski i Achajski

• Do Związku należały poleis i etchne (ludy)

• Związek Eolski. Powstał wV w. pne grupował miasta i plemiona z terenów Grecji północnej i środkowej. Głownym ośrodkiem było sanktuarium Apollona i miejscem obrad zgromadzenia. W IVw. Przekształcił się w rodzaj państwa federacyjnego zorganizowanego na dość demokratycznych zasadach.

• Naczelnym organem było Zgromadzenie, obok niego funkcjonowała Rada w któ®ej reprezentowani byli wszyscy członkowie Związku. Z czasem z Rady wyodrębniła się kilkudziesięcio osobowa komisja, która faktycznie kierowałą Związkiem.

• Najważniejszym urzędnikiem był Strateg wybierany przez Zgromadzenie.

• Związek Achajski - miasta północnego Peloponezu. Powstał w 280r.pne. ropne połowie III.w.pne przezżywał okres świetności . Strategiem został Arotas z Sykionu, usunął on macedoński garnizon z Korynu i uwolnił Peloponez spod kontroli Antygona Gonatesa. Strateg, rada, zgromadzenie, ale działające na mniej demokratycznych zasadach niż w Związku Eolskim.

Sparta

• W IV w. kryzys spowodowany drastycznym spadkiem liczby pełnoprawnych obywateli a co za tym idzie słabość militarna

• 245/244 królem Sparty został Agis IV, podjął próbę reform, zamierzał on znieść długi i skonfiskować grunty należące kiedyś do państwa i wydzielić na nich działki obywatelskie. Obywatelom posiadającym działki nie podobał się ten pomysł i z inicjatywy Eforów Agis został zamordowany.

• 235 królem Sparty został Kleomenes III

• sojusze ze związkiem Etolskim wzmocnienie pozycji na Peloponezie, co doprowadziło do wojny ze Związkiem Achajskim w 229 r. W bezpośrednim starciu odniósł zwycięstwo.

• W 227r dokonał w Sparcie zamachu stanu, zlikwidował urząd Eforów i siłą doprowadził do nowego podziału ziemi.

• Arotos (strateg Związku Achajskiego) wezwał na pomoc przeciw Kleomenesowi króla Macedonii Antygona III Dozona.

• Wojna z lat 225 - 222 pokazała że możliwości Sparty, szczególnie finansowe są ograniczone . Kleomenes aby zdobyć fundusze pozwolił nawet wykupić się kilku tysiącom helotów.

• 222r pne - bitwa pod Sellazją . Wojska macedońskie pokonały Kleomenesa.

• Antygon Dozon zajął Spartę (zdarzyło się to po raz pierwszy w dziejach)i anulował reformy Klemensa, kóry uciekł do Egiptu i tam popełnił samobójstwo po nieudanej próbie wzniecenia buntu przeciwko Ptolemeuszowi IV.

• Zwycięski król Macedonii zorganizował na Peloponezie przymierze Hellenów, rodzaj symachii, której został hegemonem.

• W III w.pne kolejne próby reform podjęto przez uzurpatora Nabisa (205 - 192) który zdobył władzę przy pomocy najemników najemników został królem. W 207 r zmusił bogatych spartan do oddania ziem. W 192r. został zamordowany. Po jego śmierci włączono Spartę do Związku Achajskiego.

Interwencja Rzymu

• Od 219r.pne część Ilirii została objęta rzymskim protektoratem. Król Macedonii Filip V zawarł rozejm z Hanibalem przeciw Rzymianom, próbował wypędzić ich z Ilirii ale bez skutku, Rzym był popierany przez Związek Eolski.

• Pierwsza wojna Macedońska 215 - 205r.pne zakończona pokojem w Fojnike na mocy którego rzymianie zachowali swoje wpływy w Ilirii ale Filip uzyskał dostęp do Adriatyku.

• Druga Wojna Macedońska wszczęta przez Rzymian 200 - 197r.pne objęcie dowództwa nad Armią rzymską przez T.Kinkcjusza Flaminusa . Zorganizował on przymierze antymacedońskie ze Spartą, Związkiem Eolskim i Achajskim.

• W 197r.pne bitwa w Tesalii w Kynoskefalaj (psie głowy) Król Macedoński utracił kontrolę nad Tesalią i Grecją właściwą i musiał zapłacić kontrybucję.

• 196r.pne Na igrzyskach Istmijskich Istmijskich Koryncie Flaminus proklamował wolność Hellenów Hellenów tym samym państwa greckie uwolnione zostały spod zwierzchnictwa Macedonii. Grecja znalazła się w rzymskiej strefie wpływów.

• Wśród rozczarowanych rzymską polityką znaleźli się Etolowie, zwrócili się z propozycją sojuszu do Antiocha III wciągając go do wojny z Rzymem. Ekspansja Antiocha do Grecji zakończyła się fiaskiem.

• Trzecia Wojna Macedońskia (171 - 168r.pne) Macedonią rządził syn Filipa III Perseusz (wystąpił on z hasłami zniesienia długów i podziałem ziemi)

• Klęska pod Pydną w 168r. - król dostał się do niewoli a Macedonia została podzielona na 4 republiki a mieszkańcy mieli płacić Rzymowi połowę trybutu ściąganego dotychczas przez Króla.

• W 148r.pne po stłumieniu uzurpacji Andriskosa który pod imieniem Filipa ogłosił się królem (twierdził że jest synem Perseusza)

• Macedonia staje się rzymską prowincją

• W 147r.pne doszło do ponownej interwencji Rzymu. Tzw. Wojna Achajska. Wojska konsula Lucjusza Mummiusza w 146r spaliły Korynt.

• Osobną prowincję Achaję na terenie Grecji w 27r.pne utworzył dopiero Oktawian August, oprócz Grecji właściwej objęte nią zostały Tesalia i Epir.

4. Monarcha Seleukidów

Administracja i gospodarka

• Seleukos otrzymał najwięcej ziem Azja mniejsza, Syria, Fenicja, Palestyna, Mezopotamia, Iran.

• Zakładanie nowych miast min. Selekcja nad Tygrysem i Antiochia nad Orontesem.

• Dynastie lokalne płaciły daniny i dostarczały wojska, król był właścicielem państwa.

• Chora (teren) - ziemie królewskie

• Od czasów Antiocha III namiestnicy satrapii nosili tytuł Stratega

• Tylko specjalni urzędnicy (następcy tronu) ((wprowadził to w 294r Seleukos I))byli ponad Satrapami i służyli do pełniejszej kontroli Mezopotamii i Iranu

Rozpad państwa

• Obszar zróżnicowany etnicznie, rozległy, trudny do administrowania

• Seleukos I odstąpił Czandragupcie z indyjskiej dynasti Maurów część Archozji i Gedrozji czyli dzisiejszy Pendżab

• Syn Seleukosa Antioch Tanioch (281 - 261) utracił północną i środkową część Azji Mniejszej, gdzie powstały niezależne królestwa: Bitnia, Paflagonia, Pont i Kapadocja. Natomiast swoje państwo zwane Galicją utworzyli Celtowie

• W połowie IIIwieku w Azji Mniejszej uniezależnił się Pergamon a na wschodzie Baktria, Sogdaina i Partia

• Królem Pergamonu ogłosił się w 240r.pne Attalos I, który sprzymierzył się z Rzymem na wypadek interwencji Seleukidów.

• Attalidom udało się wkrótce opanować całą południową Anatolię. Byli oni głównymi beneficjentami pokoju w Apemei. (188) kończącego wojnę Antoicha z Rzymem. Na mocy którego otrzymali większość terenów utraconych przez Seleukidów.

• Synem i drugim z kolei następcą Eumenesa po Attalosie II był Attalos III (139 - 133) - oddał on w testamencie królestwo Pergamonu Rzymowi. W rezultacie tej decyzji z części państwa Pergamońskiego utworzona została Rzymska prowincja Azja. (miasto Pergamon miało otrzymać status wolnej polis)

• W III w. pne na wschodzie Partowie założyli własne państwo pod rządami dynastii Arsakidów

• Antioch III w 209r. wyprawił się na wschód ale nie powstrzymał Partów.

• Partowie za panowania Mitrydatesa I (171 - 138) odnieśli największe sukcesy. Władca ten odwołując się do tradycji Achemenidów przyjął tytuł Króla Królów w latach 40-stych II wpne zajął Media i Babilonię później całą Mezopotamię a jego stolicą stał się Ktezyfont nad Tygrysem.

• 192r Antioch III wmieszał się w wydarzenia w Gracji co spowodowało konflikt z Rzymem tzw. Wojna Syryjska. Klęska pod Magnezją w 190r. zmusiła go do podpisania w 188r.pne ropne Apamei bardzo niekorzystnego pokoju którego konsekwencją były straty terytorialne i wysoka kontrybucja dla Rzymu.

• Od lat 80-tych IIIw.pne Seleukidzi walczyli z Egiptem o południową Syrię i Palestynę. Pierwsza część tej wojny tzw „Wojny Syryjskie” (274 - 168)

• Podczas ostatniej wojny Antioch IV Epifanes dotarł nawet do Aleksandrii, ale został zmuszony przez Rzymskich posłów do opuszczenia Egiptu.

Żydzi

• Diaspora - rozproszenie żydów po niewoli babilońskiej najwięcej ich było w Egipcie, Grecji (Sparta, Sykion) i na wyspach morza Egejskiego (Rodos, Kos, Delos)

• Szybka hellenizacja elity Żydów

• V Wojna Syryjska prowadzona przez Antiocha III w jej rezultacie rezultacie monarchi Seleukidów znalazła się Palestyna. Rządził on w Palestynie przy pomocy Sanhedrynu (w skłąd któ®ego wchodzili kapłani i Arystokracja)

• W 169r.pne kiedy Antioch IV prowadził wojnę w Egipcie w Palestynie Wybuchły zamieszki spowodowane zagarnięciem przez króla skarbu ze świątyni Jerozolimskiej. Wojska Antioch zdobyły miasto i Świątynię a żydom zakazano przestrzegania Prawa Mojżeszowego.

• Konsekwencją tych zdarzeń było powstanie na czele którego stanął Juda Machabeusz . Pod długoletniej wojnie żydom udało się stworzyć w 141r niezależne państwo rządzone przez dynastię z rodu Hasmoneuszy. Przetrwało do 63r.pne kiedy Jerozolima została zdobyta przez Rzymskiego Pompejusza.

• W 64.pne Pompejusz pozbawił tronu ostatniego z Seleukidów Antiocha XIII rzadzącego już tylko Syrią i częścią Cylicji.

5. PAŃSTWO PTOLEMEUSZY W Egipcie

Papirusy

• Większość znalezisk archeologicznych pochodzi z oazy Fajum w północno zachodnim Egipcie i dotyczy 2 połowy III w.pne

Ptolemeusze

• Twórcą potęgi monarchi Lagidów był Ptolemeusz I Soter (323- 283) Do Egiptu przyłączył Cyrenajkę, Cypr, południową Syrię, Fenicję z mastem Tyr i Sydon

• Ptolemeusz II Filadelfos (283 - 246) małżeństwo z własną siostrą Arsinoe

• Ptolemeusz III Euergetes (246 - 222)

• Ptolemeusz IV Filopater (222 - 204) - pierwsze symptomy kryzysu, w imieniu króla władzę sprawowali doradcy

• Ptolemeusz V Epifanes (204 - 180) - stopniowy upadek państwa, zamieszki, walki między przedstawicielami dynastii

• Ptolemeusz XII Auletes - został wygnany przez Aleksandryjczyków, wraca do Egiptu pod osłoną rzymskich żołnierzy. Jego curką była słynna Kleopatra VII ostatnia władczyni hellenistycznego Egiptu, która popełniła samobójstwo w 30r.pne po wkroczeniu Wojski Oktawiana.

Administracja i gospodarka

• Podział administracyjny na Nomy i Komy(wsie) i szczebel pośredni Parchie - grupujące po kilka wsi.

• Urząd stratega - dowódca wojsk

• Podatki płacone w pieniądzu

• Djojketa odpowiadał za całą administrację

• Monopol państwa min. W rolnictwie np. centralny plan zasiewów

• Surowce: na Cyprze miedź, w Nubi - złoto a w Libanie drewno

Grecy i Egipcjanie

• W III w Ptolemeusz IV zformował oddziały egipskiej falangi w 217r oddziały te odniosły błyskotliwe zwycięstwo nad siłami Antiocha III - wojny syryjskie

• Religia autonomiczna

• Sanktuaria Amona w Tebach i Ptaha w Memfis

• Urzędy były w większośći w rękach macedońskich macedońskich greckich

• Pełną tytulaturę faraonów przyjął dopiero Ptolemeusz IV

6. Polis greckie w epoce hellenistycznej

• Poleis w sprawach wewnętrznych miała dużą autonomię i rządziła się własnymi prawami

• Ustrój demokratyczny wzorowany na ateńskim

• Pogłębienie się róznic ekonomicznych wśród ludności

• Efebia - szkolenie wojskowe najczęściej 2-letnie którego koszty pokrywała Polis

KULTURA GRECKA W EPOCE HELLENISTYCZNEJ

1. Nauka i literatura

• V - IV w.pne wzrost znaczenia dialektu attyckiego, który stał się podstawą nowej uproszczonej formy języka greckiego tzw. Koine

• Ptolemeusze, dwór Attalidów w Pergamonie (władcy tej dynastii ufundowali bibliotekę rywalizującą z biblioteką w Aleksandrii) czy Hieron II w Syrakuzach od początku swego apnowania opiekowali się kulturą

Aleksandria - muzeum i biblioteka

• Gr. muzeion - świątynia MUZ

• Za Ptolemeusza I powstało muzeum

• Za Ptolemeusza II biblioteka, ogród botaniczny, zoologiczny, obserwatorium astronomiczne, sale do przeprowadzania sekcji zwłok

• Ptolemeusz VIII Euergetes w 145.r.pne wypędził uczonych z Aleksandrii

• Z Aleksandrią zwizani byli uczeni: Euklides (autor dzieła Elementy - wiedza matematyczna), Eratostenes - twórca geografii matematycznej, Arystach z Samos - astrnom, który głosił pogląd że słońce jest nieruchoma a ziemia krąży wokół niego, Herofilos i Erasistratos - lekarze, z których pierwszy wyjaśnił zasady funkcjonowania układu nerwowego a drugi stworzył podstawy fizjologii, Archimedes z Syrakuz - fizyk i matematyka

• Biblioteka - założył ją Ptolemeusz I około 286r.pne

• w połowie IIIw.pne liczyła około 500 tys. zwojów

• filologia (filologos - miłośnik wiedzy) - analiza tekstu

• zespół badaczy z Zenodotem z Efezu na czele opracował utwory poetów Epickich i lirycznych oraz tragików

• Kallimach wydał teksty pisane prozą, był też twórcą katalogu biblioteki znanego pod tytułem Pinakes tzn. Tablice, katalog ten zawierał 120 ksiąg, zawierał wykazy autorów od Homera do Arystotelesa, ich biografie, podstawowe informacje o tekstach. Kallimach był również poetą, autorem kunsztownych elegii o początkach różnych miast oraz hymnów np. Na Zeusa, Na Apollona

• Teokryt z Syrakuz - twórca sielanki - poezja chwaląca życie zgodne z naturą.

• Meander (około 341 - 290) Ateńczyk, przedstawiciel komedii nowo attyckiej, odrzucił zaproszenie na dwór Ptolemeusza I, utwór: Odludek albo Mizantrop, komedie pozbawione akcentów politycznych

• W Aleksandrii przygotowany został Grecki przekład Nowego testamentu tzw. Septuaginta - ponieważ prace te wykonywało 70 tłumaczy to w rzeczywistości wykonało ją kilka pokoleń tłumaczy! Pod koniec IIIw. Przełożono tylko Torę a w całości ukończono dopiero około 77r.pne.

Historiografia

• Polubisz (około 200 - 118r.pne) - pochodził z Megalopolis na Peloponezie, po II Wojnie Macedońskiej znalazł się wśród zakładników, któ®ych Związek Achajski przekazał do Rzymu, tam zaprzyjaźnił się między innymi z rodziną Scypionów

• Uważał się za naśladowcę Tukidydesa

• Napisał Historię pragmatyczną (pragmatike historia) była ona poświęcona wyłącznie sprawom politycznym i wojskowym , innym dziełem były Dzieje (gr. Historiai) obejmujące wykład historii powszechnej od I Wojny Punickiej po zamieszki w Grecji w 146.rpne.

Artyści, architekci, inżynierowie

• Realizm: „Gal zabijający żonę” wykonane na zamówienie Attalosa I jako króle Pergamonu, jako ex voto po zwycięstwie nad Galatami w 238r.pne.

• Innym przykładem jest bardzo sugestywnie przedstawiona postać starej kobiety ściskającej w ramionach pękate naczynie do przechowywania wina tzw „Stara pijaczka”

• Wielkim osiągnięciem hellenistycznych rzeźbiarzy był fryz zdobiący ołtarz Zeusa w Pergamonie wzniesiony z inicjatywy Eumenesa II w latach 180 - 160 , przedstawia motyw walki bogów z gigantami

2. Główne kierunki filozofii hellenistycznej

• Zagadnienia moralne

• Przedmiotem zainteresowań filozofii stało się szczęście człowieka, które założeniem greckich myślicieli zależało od sposobu w jaki człowiek żyje i postępuje

• W epoce hellenistycznej głównym ośrodkiem mysi filozoficznej pozosały Ateny gdzie z powodzeniem działały stare szkoły, Akademia i Likejon

• Przedstawiciele głównych szkół hellenistycznych to Epikurejczycy Epikurejczycy Stoicy

• Epikur (341 - 270) - przyjął atomistyczną teorię Demokryta, założył wspólnotę od miejsca spotkań nazywaną Ogrodem. Pomagał zwalczać lęk przed Bogami i śmiercią.

• Sensem ludzkiego życia jest przyjemność lecz nie zmysłowa ale duchowa, rodzaj spokoju duszy, który można osiągnąć wyrzekając się niepotrzebnych pragnień.

• Zenon z Kation (336 - 262)

• Twórca stoicyzmu

• Jego uczniowie zbierali się w malowanym portyku na ateńskiej Agorze gr. Stoa - portyk, stąd Stoicyzm

• 3 okresy:

• starsza Stoa - Zenon Kleantes z Assos i Chryzyp z Soloj

• średnia Stoa - Panajtios z Rodos i Posejdon z Apamej

• późna Stoa - okres cesarstwa rzymskiego

• głosili ideę cyklicznego ginięcia i odradzania się w świata w cyklicznym pożarze

• człowiek jest częścią kosmosu

• człowiek powinien żyć zgodnie z prawami rządzącymi wszechświatem, więc zgodnie z naturą - to daje szczęście.

3. Nowe zjawiska w religii

• Grek do bóstw nie zwracał się z prośbą o opiekę nad ojczyzną, lecz nad sobą

• Zwracanie się do bóstw wschodnich - egipskich, syryjskich - któ®e niosło ocalenie. Np. Soter

• Czystość rozumiana w kategoriach moralnych

• Identyfikowanie jednych bóstw z drugimi np. Zeus - Helios

• SYNKRETYZM

• Asklepios - bóstwo uzdrowicielskie

• W IV w. pne teoria dotycząca interpretowania tradycyjnych mitów

• euhemeryzm - nazwa od filozofa Euhemeresa autora św. Napisu , uważał, iż bogowie byli kiedyś ludźmi.

---