ARCHITEKTURA, Zachomikowane, Nauka, Studia i szkoła, Kultura, sztuka, Grecja


ARCHITEKTURA

1. Wieki Ciemne 1150-900

- niemal zupełny brak architektury monumentalnej.

2. Okres geometryczny 900-720/700

- brak charakteru monumentalnego, na ogół tylko skromne pozostałości niezbyt dużych budowli. Fundamenty i dolne partie wykonane z nieobrobionych kamieni, wyższe z cegły suszonej, stosowano też drewno, krycie strzechą. Większość budowli miała charakter mieszkalny.

- Do rzadkości należą budynki o planie owalnym (np. Smyrna - podzielony wewnątrz na kilka pomieszczeń). Często obiekty zakończone absydą (np w Antissie na Lebos). Budowle owalne i apsydalne powoli wypierane przez domy prostokątne (Zagora). Zaczęły one dominować w budownictwie od VIII w. Niektóre z nich miały wejście na dłuższym boku (Olounta na Krecie, Torikos w Attyce)

- wiejskie (domy w pewnej odległości od siebie): Lefkandi, Eretria na Eubei, Smyrna

- Smyrna - fortyfikacje od poł. IX w, później jeszcze bardziej okazały.

- „miejskie” (domy blisko siebie, czworoboczne, bardziej regularny charakter, obok domów warsztaty rzemieślnicze): Zagora na wyspie Andros, Wroulia na Rodos, różne miejscowości na Delos, Naxos, Paros, Rodos, Emporio na Chios,Torikos w Attyce.

- Zagora na Andros - na szczycie wzgórza, od k IX do końca VIII, później nigdy więcej nie zasiedlona. Domy całkowicie z miejscowego kamienia. Budowla w centrum osady interpretowana jako budynek świątynny (bo wydzielona i nie otoczona innymi obiektami) - powstała dopiero w VI po opuszczeniu osady, prawdopodobnie na miejscu wcześniejszego ołtarza. W niektórych budynkach odkryto pitosy, a wzdłuż ścian kamienne ławy. Imponujący mur obronny (140m x 2,65 m h, szerokość do 7m)

- typ 1 - budowla prostokątna z wejściem na dłuższym boku lub kwadratowa z ławami wzdłuż ściany (lub ścian)

- Delfinion w Dreros (Kreta) - wewnątrz 2 podpory ustawione na osi po obu stronach centralnie umieszczonej eschary (prostokątny ołtarz ofiarny). Dym uchodził przez dymnik w dachu. W prawym narożniku ława, na której składano ofiary, przed nią figurki wykonane w technice sphyrelaton - Apollo, Leto i Artemida => świątynia jako miejsce kultu Apollina Delfiniosa. VIII.

- świątynia w Gortynie na Krecie

- typ 2 - budowla z apsydą, najczęściej z podporami przed wejściem

- św. Hery Akraja w Perachorze używana 800-735. Do rekonstrukcji służyły znalezione w św terakotowe modele. Po raz pierwszy prostylos - budowla typu megaronowego, w której podpory ustawione są przed antami a nie pomiędzy nimi.

- św Apollina Dafneforosa w Eretrii (Eubea), wcześniejsza budowla pochodzi z środkowego geometrycznego (ok 800) i imituje „wawrzynową chatkę”. W późniejszym okresie w pobliżu kolejny przybytek (późnogeometryczny) - hekatompedon (długość 100 stóp) z drewnianą kolumnadą wewnętrzną na osi. Przed św ołtarz z okrągłym botrosem - dołem ofiarnym pośrodku.

- typ 3 - budowla prostokątna z przedsionkiem w wejściem na krótszym boku, przypuszcza się, że wywodzi się on z mykeńskiego megaronu

- megaron B w Termos (Etolia) powstały obok absydalnego megaronu A z IX w. Podzielony wewnątrz na 3 nierówne części, brak podpór podpierających dach, odkryto botros. Otoczony na zewnątrz przez 18 płyt ustawionych skośnie do murów w celu częściowego ich odciążenia, wg starszych badań miała to być kolumnada. Megaron B powstał od późnej mykeńskiej do wczesnej epoki żelaza, następnie zniszczony, w k IX na nim lekka konstrukcja z nietrwałych materiałów. Wolnostojąca peristaza na miejscu megaronu B w VII.

- budynek T w Tirynsie - na pozostałościach mykeńskiego megaronu w pałacu w Tirynsie, VIII - mniejsza świątynia na planie megaronu. Hipoteza, że jest to św Hery (jej botros odkryty w pobliżu zawierał wota z VIII i VII w)

- Herajon I na Samos pocz VIII - typ megaronowej wydłużonej budowli z prostokątnymi podporami wewnętrznymi, hekatompendion. Ok końca wieku otrzymała peristazę => mogła być pierwszym peripterosem w świecie jońskim. Posąg kultowy - ksoanon Hery stał na prawo od osi wewnętrznej kolumnady świątyni.

- św Artemidy Orthia w Sparcie - plan podobny do Herajonu, drewniane podpory na kamiennych płytach. Resztki bazy posągu kultowego. Ołtarz ofiarny, starszy od świątyni, znajdował się przy krótszym boku na zewnątrz. Temnos miał ogrodzenie i był wyłożony odłupkami kamienia.

- św w Iria na Naxos - pierwszy przybytek z IX/VIII. Ok 730 zastąpiony przez znacznie większą budowlę z kamienia. Wewnątrz kamienne ławy. Płaski dach podtrzymywany przez serię podpór, prostokątny dół z pozostałościami po spalanych ofiarach i fragmentami naczyń.

- terakotowy model budowli złożony jako dar wotywny w okręgu Hery w Argos - prostylos z dwoma czworograniastymi słupami na froncie, dat. K VIII. Widoczny podział na cellę i pronaos, dwuspadowy dach z późniejszymi przyczółkami. Poziomy fryz na belkowaniu - na przemian ciemne i jasne prostokąty.

3. Okres orientalizujący 720/700-600

- powstanie architektury monumentalnej, wykształcenie się porządku doryckiego i jońskiego. W wykształconej formie są to porządki na wskroś greckie. Modelową budowlą jest świątynia - dom bóstwa, w VII stała się budowlą wzniesioną prawie całkowicie z kamienia. Stosowane starannie opracowanego kamienia wapiennego, na wyspach pojawił się marmur.

- typowa św jest prostokątna, orientowana EW, wejście na krótszej wschodniej fasadzie (wykształcone z geometrycznych świątyń 3 typu). Była mieszkaniem bóstwa (thalamos) i stanowiła część sankturarium (hieron - święte miejsce). Niektóre świątynie posiadały adyton - miejsce najświętsze, tylko dla kapłanów (np św Apollina w Delfach, Bassaj, Kabirion w Tebach). Czasem założenia okrągłe - tolosy (szczególnie IV w)

- cella (sekos, naos) - podstawowa część świątyni, wg niektórych wywodzi się z megaronu, wysunięte do przodu boczne ściany zakończone antami (parastas). Sala otwarta. Mogła być podzielona wewnątrz kolumnadą na nawy, najczęściej 3, z których środkowa - najszersza, mieściła posąg kultowy.

- hekatompdeon - o długości 100 stóp

- anty (parastas) - występy w formie filara

- templum in antis - jeśli między zakończeniami murów znajdują się 2 kolumny - świątynia w antach

- świątynia o podwójnych antach - anty z tyłu świątyni

- pronaos - przedsionek, połączony z cellą

- opistodomos - tylny przedsionek, z reguły nie połączony z cellą, w św jońskich często brak opistodomosu.

- peristaza (pteron) - kolumnada

- peripteros - świątynia z kolumnadą

- pseudoperipteros - cellę otaczają przylegające do niej półkolumny

- peripteros okrągły - na planie koła z kolumnadą

- monopteros - pteron bez ścian celli

- pteroma - boczne podcienia

- prostylos - gdy podpory usytuowane są przed zakończeniem murów bocznych (a nie między nimi)

- amfiprostylos - gdy prostylos otrzymuje kolumny w tylnej fasadzie (np. Atena Nike na Akropolis)

- distylos - gdy są 2 kolumny, tetrastylos - gdy są 4 kolumny (itd: 6 - heksastylos, 8 - oksostylos, 10 - dekastylos, 12 - dodekastylos)

- dipteros - świątynia otoczona dwoma rzędami kolumn (Herajon na Samos, Artemizjon w Efezie)

- pseudodipteros - brak im wewnętrznego rzędu kolumn, choć mógłby się tam znaleźć

Dorycki - dwa poglądy na temat jego genezy (ewolucja z elementów drewnianych lub od razu w kamiennej świątyni, w której poszczególne elementy mają charakter wyłącznie dekoracyjny. PAPUCI i większość badaczy uważa jednak, że został on wykształcony z niewielkich budowli na planie wydłużonego prostokąta z drewna i cegły suszonej. Za taką genezą przemawia min. przekaz Pauzaniasza, który jeszcze w II ne widział w opistodomie Herajonu w Olimpii jedną drewnianą kolumnę. Styl dorycki rozwijał się na Peloponezie oraz na terenie Wielkiej Grecji i Sycylii, oddziaływał też na obszar całego Morza Egejskiego. Wielki wkład w jego rozwój wniósł Korynt, wg Pindara dorycki przyczółek (aetos) był wynalazkiem Koryntu. W świetle dzisiejszych badań koryntyjczycy wynaleźli także system dachówek umożliwiający skonstruowanie spadzistego dachu z przyczółkiem. Wg Piliniusza Korynt uznawany był za ośrodek, który zapoczątkował system dekoracji terakotowej dachu, włącznie z antefiksami w postaci głów, wprowadzony przez Butadesa z Sykionu. Witruwiusz za najstarszą dorycką świątynię uważał Herajon w Argos.

Dość ścisłe zasady kształtu elementów, proporcji i planów - kanon dorycki. Ciężkie proporcje, dość ścisłe stosowanie zasad, surowość, monumentalność, jednorodność struktury, ścisła symetria. Kanon polegał na stosowaniu prostych stosunków liczbowych i na odpowiednim ich układzie w całości budowli. Podstawową jednostką układu poziomego było interkolumnium mierzone w stopach od osi do osi sąsiadujących ze sobą kolumn. Świątynia stała na krepidomie, kolumny bezpośrednio na stylobacie (bez bazy). Liczba kolumn dłuższego boku = kolumny boku krótszego x 2+1 (np św Zeusa w Olimpii - kanoniczna 6x13 kolumn, Partenon 8x17)

- kolumna:

- trzon - zwęża się ku górze

- monolitowy - z jednego bloku kamienia

- z bębnów cylindrycznych łączonych za pomocą drewnianych czopów - najczęściej

- głowica (kapitel) - pełniła istotną fukncję - przenoszenie obciążeń i napięć w budowli. Istotny element w datowaniu

- hypotrachelion - szyja, na której znajdowały się żłobki. Od trzonu oddzielały ją 3 poziome wcięcia

- echinus - rozszerzający się ku górze krążek. Początkowo płaski, potem prostujący się w górę echinus

- anuli - 4 plastyczne pierścienie u podstawy echinusa

- abakus - kwadratowa płyta nad echinusem

- kanelury - żłobki w liczbie 18-20, stykają się ze sobą ostrymi krawędziami

- entazis - lekkie wybrzuszenie kolumny na jej ½ lub 1/3 wysokości (jakby uginanie kolumny pod ciężarem)

- belkowanie

- architraw (epistylon) - z kamiennych belek sięgających od osi jednej kolumny do osi kolumny sąsiedniej, gładki.

- taenia (tainia) - listwa oddzielająca architraw od fryzu

- fryz tryglifowo - metopowy (tryglifon)

- tryglify - bloki o powierzchni frontowej podzielonej na 3 pasy dwoma pionowymi żłobkami

- metopy - prostokątne płyty rozmieszczone między truglifami

- regulae z 6 łezkami (guttae) - poniżej taenii pod każdym tryglifem, najprawdopodobniej pozostałość po czasach, gry belkowanie było drewniane.

- gzyms (geison) - nad fryzem, chronił górną część świątyni przed deszczem

- mutuli - prostokątne płyty zdobiące dolną powierzchnię gzymsu, umieszczone nad każdym tryglifem i metopą. Dekorowany 3 rzędami łezek, po 3 w każdym rzędzie

- dach - dwuspadowy. Istniały też budowle hyperalne (bez dachu) lub z otworem oświetleniowym w dachu

- trójkątny przyczółek (fronton, aetos, aetoma)

- tympanon - wewnętrzna trójkątna ściana przyczółka. Początkowo niezdobiony, później płaskorzeźby, a pod koniec VI rzeźby pełne.

- gzymsy ukośne, gzyms poziomy

- sima (rynna) - opierała się na gzymsach z rzygaczami (gargulcami) - często jako lwie głowy. Nie występowała we wczesnych budowlach, później początkowo z terakoty, następnie z marmuru

- akroteriony (naszczytniki) - mogły się znajdować na szczycie i 2 bocznych końcach przyczółka

- więźba z drewna

- dachówki terakotowe => marmurowe

- tegulae - dachówki dolnej warstwy

- imbrices (kalypteros) - kryły miejsca stykowe teguli, o przekroju trójkątnym (korynckie) lub półokrągłe (lakońskie)

- antefiksy - dekoracyjne elementy rzeźbiarskie, najczęściej z terakoty, umieszczane nad bocznym okapem lub na grzbiecie dachu

Zasada tryglifu - schemat wzajemnego ułożenia 3 elementów

  1. tryglif musiał się znajdować pod każdą kolumną i nad każdym interkolumnium

  2. na krawędziach fryzu w narożnikach budowli stykały się 2 tryglify pod kątem prostym

  3. każdy tryglif znajdował się dokładnie nad środkiem każdej kolumny i nad środkiem interkolumnium

szerokość tryglifu (T) = grubości belki architrawu (A) - możliwe do osiągnięcia w małych budowlach. W większych budowlach trudne do zrealizowania, bo architraw musiał być odpowiednio masywny. Jeżeli szerokość tryglifu stawała się mniejsza od szerokości architrawu, to na krawężniku fryzu schodziły się ze sobą 2 połówki metop => powstawały puste narożniki w belkowaniu - niezgodne z drewnianą tradycją. Aby fryz zamykał się w narożnikach - przesunięcie tryglifów ze wzoru A-T/2 => ostatnie metopy wydłużały się (św. Ateny w Paestum)

Później inne rozwiązania dla „zasady 2 tryglifów” -przesunięcie tryglifu ze środka ostatniego interkolumnium ku narożnikom o połowę wielkości (1/2 x A-T/2) - lepszy efekt optyczny, bo wydłużenie rozkładało się na 2 ostatnie metopy (św. Apollina w Koryncie z VI)

Kontrakcja - zwężenie narożnych interkolumniów (św. Apollina w Koryncie VI w)

- Kontrakcja pojedyncza - zwężenie tylko narożnych interkolumniów (św. G w Selinuncie na Sycylii) - prawie nieuchwytne wzrokowo wydłużenie 4 ostatnich metop

- Kontrakcja podwójna - dopiero w klasycznym

Stosowanie krzywizn - lekkie wydęcie stylobatu i belkowania - miało usunąć wrażenie uginania się belkowania (św. Apollina w Koryncie, Afai na Eginie, Partenon, Didymajon w Milecie)

Różnicowanie średnic kolumn

W okresie klasycznym pogrubianie narożnych kolumn (Partenon)

Joński - jego ojczyzną jest Jonia, szczególną rolę odgrywały wyspy Naxos i Paros. Oddziaływała na Grecję Właściwą (szczególnie Attyka) i od VI na kolonie na Zachodzie (chociaż tam preferowano styl dorycki). Do rozwoju stylu jońskiego przyczyniły się wpływy wschodnie. Element wolutowy, znany na Cyprze, mógł przeniknąć do Grecji Właściwej za pośrednictwem Krety. Lekkość, smukłość proporcji, duża ozdobność, spore zróżnicowanie, indywidualizacja, rozluźnienie kanonu, tendencja do oddzielania wszystkich części architektonicznych dekoracyjnymi wstęgami i listwami. Brak powiązań pionowych między kolumną a belkowaniem. Powszechne stosowanie powiększonych interkolumniów. W attyckich spotykane poszerzone przęsło narożne.

- kolumna - ma bazę.

- baza azjatycka - okrągła baza stojąca na stylobacie składająca się z plinty (kwadratowej płyty), trochilosa (krążka o wklęsłym profilu) i leżącego na nim torusu (wypukłego krążka) - liczba zestawionych torusów i trochilusów może być różna. Tak bogate bazy mają przede wszystkim świątynie na E, istnieją różnice między świątyniami na Samos a w Efezie i różne lokalne odmiany

- baza jońska - powstała w V w, forma kanoniczna: dwa profilowane wałki torusy rozdzielone trochilosem (wklęską) bez plinty - w Erechtejonie. W późniejszych czasach najczęściej stosowaną bazą (rzym, bizancjum, renesans). Niektóre elementy dekorowane motywem astragala (perełkowania)

- trzon - 24 gęsto rozmieszczone żłobki (w starszych świątyniach nawet 48 - Artemizjon w Efezie). Żłobki zaokrąglone i oddzielone wąskimi ścieżkami (stegae) - listewkami.

- głowica - bogato zdobiona, oddzielona od trzonu motywem astragala. Inaczej wygląda od przodu, tyłu i z boku (problem z narożnikach => modyfikacja wolut -> pod kątem 45 st). Kiedyś myślano, że ewoluowała z głowicy eolskiej. Najstarsze zachowane: z postumentów wotywnych w Delfach - sfinks Naksyjczyków, najstarsza - marmurowa kolumna pod wotum z Sangri na Naxos (VII/VI) -wiele cech wskazujących, że wywodzi się z podpory drewnianej. Kapitel z Eginy

=> kapitel eolski - woluty pionowo wzniesione ku górze, nie połączone ze sobą u dołu, przypominają motyw kwiatowy lilii. U góry między wolutami palmieta, poniżej wolut wypukły torus z reliefowym motywem liścia. Kapitele z 1 poł VI znalezione w Larisie i na Lesbos, podobne - kolumny pod dary wotywne na Delos i w Atenach.

=> kapitel palmowy - rodzaj bębna z długimi liśćmi odchylonymi u góry na zewnątrz. Występowały w okresie archaicznym od VII w - skarbiec Massalii w Delfach w okr Ateny Pronaja (VI)

- Woluta (ślimacznica) - jej wstęga jest początkowo wypukła, a od V w wklęsła

- środek zwoju najczęściej akcentowany okiem (małe dyski - oculi)

- echinus - między zwojami, najczęściej zdobiony kimationem (jajownikiem)

- szyja (hypotrachelion) - w niektórych kolumnach, zdobiona najczęściej palmetami (antemionami) np. Erechtejon

- abakus - nad ślimacznicą, niski, czasem rozszerzający się ku górze, dekorowany

=> Niekiedy zamiast kolumn posągi kariatyd (kobieta z koszem (kalatos) na głowie (głowica)). Pierwsze takie przykłady z Bliskiego Wchodu, w Grecji od VI w - kariatydy ze skarbca Knidyjczyków, skarbca Syfnijczyków w Delfach, kory z Ganku w Erechtejonie (ale tam nie mają koszy, tylko jakby echinus zdobiony jajownikiem)

- belkowanie

- architraw - nie jest gładki, lecz trójczłonowy (trójpasowy) - z 3 belek ułożonych jedna na drugiej, wysuwających się ku przodowi, może być u góry zwieńczony małym profilowanym, zdobionym (np jajownikiem) gzymsem.

- fryz

- małoazjatycki - wilcze zęby (zębnik, denticuli) - pozostałości zakończeń belek drewnianych

- attycki - płaskorzeźbiony fryz ciągły figuralny. Najstarszy w skarbcu Knidyjczyków w Delfach

=> połączenie fryzu ciągłego i nad nim zębnika w IV w (pomnik Lizykratesa)

- gzyms - nad fryzem, silnie wysunięty, koronujący

- poszczególne belkowania rozdzielone motywami kimationów i astragali

- przyczółek - w okresie archaicznym brak dekoracji rzeźbiarskich (w odróżnieniu do doryckich) - wyjątek to skarbiec Syfnijczyków w Delfach (ale nie jest to budowla sakralna), później rzeźby we frontonach (św Artemidy w Efezie)

Koryncki - różni się od jońskiego przede wszystkim dekoracją głowicy

- głowica - kształt kosza (kalatos) okolonego 2 rzędami liści akantu, na których opierają się 4 woluty dźwigające profilowany abakus. Wszystkie boki jednakowe. Wg źródeł wynalazcą kapitelu korynckiego miał być Kallimachos. Pierwszy znany kapitel z 2 poł V w w św Apollina w Bassaj na Peloponezie. Po raz pierwszy na zewnątrz moumentu w pomniku Lizykratesa w Atenach z 334. W III w występowały najczęściej w powiązaniu z belkowaniem jońskiml. W okresie hellenistycznym św Zeusa Olbiosa w Diocezarei w Cylicji, Olimpejon w Atenach. W cesarstwie rzymskim najczęściej.

- świątynia A w Prinias (Rizenia) na Krecie - templum in antis, filar między antami. Pośrodku celli eschara, po obu stronach drewniane podpory. Dach płaski (brak dachówek). Bogata dekoracja - fryz, posągi bogiń w nadprożu. Mogła być poświęcona Artemidzie

- świątynia B w Prinias - oprócz przedsionka i celli ma trzecią salę

- św Apollina Pytiosa w Koryncie (I) - pierwsza kamienna, na Wzgórzu Świątynnym. Cella, pozbawiona peristazy. Ściany z ciosów kamiennych, drewniane krokwie dachu przykryte ciężkimi, prymitywnym dachówkami. Dach dwuspadowy, żółto-czarne dachówki (najstarsze zachowane terakotowe z Grecji Właściwej - potwierdza teorię, że zostały wynalezione przez koryntyjczyków). Wewnątrz ściany malowane w ornament prostokątnych pól. Spłonęła 570/60.

- św Posejdona na Istmie - kamienna, na dwustopniowej podstawie, regularne ciosy, Kolumny i belkowanie z drewna. Zniszczenie w wyniku pożaru w czasie wojen perskich. Zachowane dachówki. Głęboki pronaos, cella podzielona nad 2 nawy, anty. Pewne elementy porządku doryckiego,

- św w Termos w Etolii - trzecia faza (C) poświęcona Apollinowi, hekatompedon. Brak przedsionka i pełnej ściany, z tyłu otwarty opistodomos. Na osi wewnętrzna kolumnada (także w opistodomosie) - cecha z geometrycznego. Ściany z cegły suszonej na kamiennym cokole. Świątynię ze wszystkich stron otaczała regularna kolumnada. Kolumny i belkowanie drewniane, metopy terakotowe, malowane (zachowane). Fryz tryglifowo - metopowy => najstarsza świątynia dorycka. Antefiksy dekorowane głowami

- Herajon w Olimpii - jej pozostałości widoczne w okręgu kultowym Zeusa w Olimpii. W tym samym miejscu istniał wcześniejszy hekatompedon poświęcony tej samej bogini, w którym czczono równolegle Zeusa. Św z 600 miała plan prostokąta z pronaosem i opistodomosem. Cella otoczona kolumnami, jej wewnętrzna struktura nietypowa: ze ścian występowały 4 filary z każdej strony zakończone kolumnami, między nimi dodatkowe kolumny. Drewniane podpory sukcesywnie zastępowane kamiennymi (przekaz Pauzaniasza).

- Herajon II na Samos - hekatompedon, wydłużona wąska cella, 2 rządy kolumn przy ścianach podpierają ach. Brak opistodomosu, św otoczona kolumnadą. Czterokolumnowy prostylos. Jeden z najwcześniejszych przykładów zgrania rytmu kolumnady zewnętrznej i wewnętrznej - zalążki porządku jońskiego na poziomie planu. Drewniane kolumny na bazach kamiennych, dach ze słomy lub gliny. Otoczony murem, po str SW najstarszy znany portyk kolumnowy (stoa)

- św Ateny w Milecie - in antis, głęboki przedsionek bez peristazy, wewnątrz drewniane kolumny na osi, przydatna w rekonstrukcji ewolucji z form drewnianych w kamień w porządku jońskim.

- Iria na Naxos - zapowiedź narodziny stylu jońskiego na wyspach, odbudowa starszej świątyni. Czterokolumnowy portyk. Dach płaski. Cella 3nawowa. Zniszczona w poł VII.

- Kolumnada - wywodziła się z peristazy świątyni, jako odrębny element nabrała utylitarnego znaczenia. Podstawowy element portyków, otaczała dziedzińce i place

- dziedziniec - od VII ważny element domu, wokół niego grupowano pomieszczenia. Mógł posiadać kolumnadę - dziedziniec + kolumnada => perystyl. Zapewniał dostęp do światła i powietrza.

- portyk (stoa) - dawał cień i schronienie. Przede wszystkim w sanktuariach i na placach publicznych. Wydłużony prostokąt, otwarta przez kolumnadę. Często jeszcze jedna kolumnada wewnątrz (z mniejszą liczbą kolumn - co drugą), często w głębi sklepy, tawerny itp. Przeznaczenie portyków otaczających agorę było różne. Obok prostych portyków także w kształcie litery L, a niektóre miały 2 boczne skrzydła wysunięte do przodu (stoa Zeusa w Atenach). Najwcześniejsza stoa z k VII na S od Herajonu II na Samos. W hellenistycznym stoa były dwukondygnacyjne. Żaden portyk nie zachował się w całości. Dobre wyobrażenie daje stoa Attalosa na Agorze.

- Skarbiec (thesauros) - budowla świecka, na planie św templum in antis. Wystawiany bóstwom w podzięce za odniesione zwycięstwo. Były w nim przechowywane dary wotywne, najczęściej wznoszone w panhelleńskich sanktuariach. Oznaka prestiżu. W nich po raz pierwszy zastosowano importowany marmur. Przykłady: dorycki Ateńczyków w sankt Apollina w Delfach (po bitwie pod Maratonem), joński syfnijczyków (w tym samym okręgu). Ten typ budowli nie występuje przed VI

- tolos - budowla peripteralna na planie koła. Pierwszy znany tolos w VI w Delfach, dookoła 13 kolumn doryckich, fryz tryglifowo-metopowy. Tolosy w Delfach w okr Ateny Pronaja, w Epidauros (Asklepios), Filipejon w Olimpii (w nim chryzelefantynowe posągi członków rodziny Filipa II). W okresie hellenistycznym tolos w sanktuarium Kabirów na Samotrace.

- Propylon - budowla bramowa o jednym przejściu, często z fasadą, umieszczano je zwykle po obu stronach wejścia do sanktuarium. Rozwiniętą formą są propyleje (Proypeje na Akropolis)

- gimnazjony - ich najważniejszą częścią była palestra, w wielu miastach palestry istniały niezależnie. Początkowo gimnazjony miały charakter boisk i bieżni pod gołym niebem, w IV wieku przekształciły się w zespół budowli kamiennych, częściowo krytych. Gimnazjon różnił się od palestry tym, że dysponował bieżniami. A Atenach przed okresem klasycznym istniały 3 gimnazjony znane ze źródeł: Akademia (w okręgu boga Akademosa =>Platon 388 -529 szkoła), w Likejonie (=> nauki Arystotelesa =>Liceum), Kynosarges (obok okręgu Heraklesa).

- Palestra - wydzielony plac do ćwiczeń, zawodów sportowych. Klasyczną formę osiągnęła w IV w - kwadrat z kolumnami ze wszystkich stron, w głębi portyków szatnie, łaźnie, składy. Wysypane piaskiem. Najlepiej zachowana w Olimpii. Palestra przypisywana jest herosowi ateńskiemu Tezeuszowi lub jego mistrzowi Forbasowi.

- Stadion - zwane tak od miary 600 stóp, sytuowane na zboczu wzgórza wykorzystywanego jako widownię (po drugiej stronie mogły być ustawiane drewniane siedzenia, potem tworzone nasypy z siedzeniami kamiennymi, ale połowa mniej rzędów niż na naturalnym zboczu). Najstarszy i największy stadion w Olimpii - dł. 192,27m. Stadion w Nemei - najstarszy przykład półkolistego zakończenia jednej z krótszych stron, IVw.

- hipodrom - do wyścigów konnych, znajdował się obok stadionu w Olimpii, miał 4 stadiony długości. Dane na temat trybun dostarcza malowidło na wazie Sofilosa z VI.

- hotel (katagogejon) - powstawały dopiero w okresie klasycznym, kwadrat z perystylowym dziedzińcem otoczonym licznymi pomieszczeniami. Dobrze zachowany w Olimpii, wzmianki Tykidydesa i hotelu pod Platejami.

- Agora - miejsce zebrań obywateli, miejsce życia politycznego, centrum administracyjne, kultowe i handlowe. W najwcześniejszym stadium brak portyków, plac. Już w późnym geometrycznym usytuowana zazwyczaj między domem lokalnego władcy a budowlą o charakterze sakralnym. Najstarsza planowa agora na krecie. W Dreros agora ze schodkowymi kamiennymi siedzeniami. Ponieważ świątynie kierowane były na E, sytuowano je po W stronie agory. Przy świątyniach powstawały budowle państwowe. Handlowa funkcja skupiała się po stronie E (takie rozplanowanie w Agorze ateńskiej). Agora jako centrum religijne miała charakter święty, zbrodniarze nie mieli tam wstępu. Bóstwa opiekuńcze, herosi i protektorzy miasta mieli na agorze swoje miejsca kultu, świątynie, ołtarze (Ołtarz 12 bogów w Atenach). Ołtarz był miejscem azylu, składano przy nim przysięgi sądowe. Od poł V rozpowszechniła się agora typu jońskiego - plan prostokątny, otoczona z 4 storn portykami, często monumentalna brama jako wejście.

- Buleuterion - miejsce zebrań rad miejskich i państwowych. Budowla na planie prostokątnym lub kwadratowym. W Olimpii (VI), Atenach (za Solona). Później przewaga w kształcie kwadratu, siedzenia ujęte w podkowę (starszy buleuterion w Atenach) lub półkole (nowy z k V).

- Prytanejon - znajdował się w nim ołtarz Hestii i płonął wieczny ogień, urzędowali tam prytani. W V w na Agorze miał kształt okrągły, VI/V w Olimpii.

- teatr - początkowo na placach, na gładko ubitej ziemi (potem brukowanej) - orchestrze, chóry tańczyły wokół ołtarza Dionizosa (tymele). Z 3 stron urządzano plac dla chóru - taki prymitywny teatr za Pizystratów na Agorze (zawalił się w V). Nowy teatr na S stoku Akropolis (IV w) - z inicjatywy Ajschylosa naprzeciw widzów wzniesiono barak - skene (garderoba i tło akcji). Na zboczu wzgórza (koilon), o które opierały się siedzenia widowni - teatron, wykute w jego zboczu. Chór i aktorzy występowali początkowo na orchestrze. Skene z prymitywnego baraku przekształciła się w wydłużony parterowy budynek - garderoby, z biegiem czasu otrzymała boczne skrzydła wysunięte do przodu (paraskenia), między nimi a widownią przejścia - paradoi, którymi wchodził do teatru chór. W końcu IV w między paraskenionami podwyższenie - proskenion, połączone schodami z orchestrą. Aktorzy oddzielili się wtedy od chóru i występowali na proskenionie. Pomiędzy kolumnami proskenionu zawieszano malowane płyty (pinakes) - element dekoracji. Na dachu skene deus ex machina. Naprzeciw skene widownia, najpierw drewniana, potem kamienna. Pierwszy rząd siedzeń z ozdobnymi fotelami był przeznaczony dla urzędników i kapłanów. Widownię dzieliły chodniki (diazomata), sektory z ławkami dla widzów (kerkides). W okresie hellenistycznym orchestra stanowiła wycinek koła, proskenion był głębszy, skene bardziej rozbudowana.

Najstarsze pozostałości z VI (Thorikos w Attyce), Epidauros, Pergamon, Priene, Delos, Efez, Megalopolis, Delfy, Syrakuzy

- odeon - na przedstawienia muzyczne. Mniejsze od teatrów, przykryte dachem wspartym na kolumnach. Odeon w Atenach za Peryklesa po E str okręgu Dionizosa, odeon Herodesa Attykusa (też Ateny)

- Telestron w Eleuzis - oryginalny obiekt związany z misteriami eleuzyjskimi. Powstał w czasach Solona, ulegał licznym przebudowm. Za Peryklesa odbudowa zniszczonego telesterionu przez Iktinosa. Kwadratowy budynek o boku 50 m, wewnątrz kolumny, dookoła ścian siedzenia. Charakter kultowy, mieścił tłumy wtajemniczonych, podzielonych w zależności od stopnia wtajemniczenia, uczestniczących w spektaklach.

- Dom grecki archaiczny - zanik budowli na planie owalnym, przewaga prostokątnych, często o rzucie megaronowym. Obok wolnostojącego domu z paleniskiem (w Emporio na Chios) coraz częściej z poprzedzającymi je dziedzińcami (Smyrna, Korynt, Eleuzis, Megara Hyblaja). Występują gęsto i ciasno zabudowane osadu (Wroulia na Rodos). Pomieszczenia sytuowane wokół dziedzińca (aule), z niego wchodziło się do innych pomieszczeń. Wejście do domu znajdowało się z dala od jego centralnej części (ochrona prywatności). Główne pomieszczenie to ojkos, z którym łączą się drugorzędne pokoje, następnie andron -sala męskich przyjęć i uczy (często dwudzielny) z łożami wzdłuż ścian (klinai), przy nich stoliki. Sale biesiadne łatwo zidentyfikować - przetrwały bazy pod łoża. Pokoje sypialne i częśc domu dla kobiet - gynajkonitis najczęściej na górze. 2 typy domów:

- typ pastas - z wydłużoną salą otwartą w stronę dziedzińca, leżącą przed frontem izb mieszkalnych

- typ prostas - dostępny z węższego boku przez mały przedsionek i westybul (halę poprzeczną)

- ujęcia wodne - miejsca spotkań kobiet, jedne z najwcześniejszych znane z Koryntu (studnia Peirene), posiadała portyk od strony frontalnej, 4 owalne zbiorniki wykute w skale i skomplikowany system kanałów. Wielokrotnie przebudowywana w hellenistycznym i rzymskim. Najsłynniejsza studnia ateńska - Enneakrunos - 9 otworów w z rzygaczamni w kształcie lwich głów

- Olimpia - sanktuarium Zeusa Olimpijskiego, znane z przekazu Pauzaniasza - dokładne opisy. Pierwsze badania w 1829 - metopy św Zeusa (Francuzi), systematyczne badania niemców do 1965, nadal prowadzone badania. Olimpia leży u zbiegu 2 rzek w Elidzie (W Peloponez) u stóp wzgórza Kronosa. W igrzyskach olimpijskich (od 776) nagrodą był wieniec oliwny i dozgonny tytuł olimpijczyka, od k. VI zwyczaj stawiania posągów na terenie sanktuarium. Zawody obejmowały: biegi, pięciobój (bieg, skok w dal, rzut dyskiem, rzut oszczepem, zapasy), pięściarstwo, pankration (połączenie boxu i zapasów), wyścigi wozów i konne. Najważniejsze miasta - Elida i Piza wiecznie rywalizowały o kierownictwo igrzyskami. Początki Olimpii jako miejsca kultu sięgają epoki brązu, najwcześniejsze dary wotywne z X w.

Okręg Zeusa zwany Altis stanowił święty gaj oliwny otoczony z 2 str murem, z trzeciej później zamknięty portykiem, od N przylegał do góry Kronosa. Początkowo w sanktuarium tylko ołtarz boga - kopiec z popiołów spalonych zwierząt ofiarnych (eschara). Usytuowany w pobliżu Pelopejon miał być grobem legendarnego Pelopsa - kopiec o śr 33m z wczesnego archaicznego. Od VI w wraz ze wzrostem sławy sanktuarium jego rozbudowa. W przeciwieństwie do innych sanktuariów Olimpia przeżywała wielki rozkwit w czasach rzymskich zyskując nawet nowe obiekty. Kiedy w 267 pne Herulowie splądrowali sanktuarium wzniesiono mury. Igrzyska odbywały się tutaj do 393 aż do zakazu Teodozjusza. Ostateczny cios - trzęsienie ziemi z VI ne, wylewy rzek.

- świątynia Hery - najstarsza, między grobem Pelopsa a wzgórzem Kronosa. Zachowała się ogromnej wielkości głowa Hery w technice akrolitu. Pauzaniasz wymienił grupę kultową - stojący Zeus, siedząca na tronie Hera. Świątynia służyła jako swego rodzaju muzeum cennych darów, min był tam posąg Hermesa wg oryginału Praksytelesa, skrzynia z kości słoniowej Kypselosa (tyrana Koryntu)

-VI w skarbce od W na E: Sykion, Syrakuzy, Epidauros, Byzantion, Sybaris, Kyrene, niesnane miasto, Selinunt, Metapont, Megara, Gela - przewaga polis doryckich i ich kolonii. Po Megarze sporo pozostałości (przyczółek)

- VI w prytanejon

- VI przekształcenie grobu Pelopsa, bardziej trwały ołtarz Zeusa

- VI - poza obrębem Altis - buleuterion - prostokątny z apsydą, poszerzony w V i IV.

- 1 poł V - św Zeusa - Olimpejon. Otaczały go pomniki wotywne, np Nike Pajoniosa, zwycięzców olimpijskich, dalej znajdowały się ołtarze (np Heraklesa). Wraz z wystrojem rzeźbiarskim - najważniejszy zespół okresu wczesnoklasycznego

- poł IV - portyk nimfy Echo zamykający sanktuarium od E. Matroon (św Matki Bogów) - peripteros. W pobliżu Herajonu Filipejon - tolos Filipa II

- za murami Altis (formalnie wytyczone w czasach rzymskich) różne budowle: buleuterion (także jako archiwum olimpijskie), ołtarz Zeusa do przysięg, Prytanejon (VI-V w) na N od św Hery - ucztowali tam także zwycięzcy. Na W od sanktuarium budowle hellenistyczne: palestra, ogromny gimnazjon, hotel Naksyjczyka Leonidasa (Leonidajon), mieszkania kapłanów (Theokleon, IV), warsztat Fidiasza ze słynnym kubkiem neleżę do Fidiasza. W I ne także łaźnie. Stadion połączony z Altis kryptoportykiem. Hipodrom zniszczony przez rzekę.

- zachowana grupa terakotowa - Zeus porywający Ganimedesa. Obiekty brązowe, figurki, trójnogi, kotły, uzbrojenie.

- Delfy - położone w Fokidzie, na S stoku Parnasu, trudno dostępne miejsce. Portem była Kirra u Zatoki Korynckiej. Pożar w VI, międzynarodowa pomoc i odbudowa. W V w doszło do świętych wojen, które osłabiły sanktuarium. W 297 zaatakowali je Galowie, następnie kontrolę przejęła Etolia. Rzymianie złupili je dwukrotnie (sam Sulla wywiózł 500 obiektów). Neron odbudował Delfy i otoczył je opieką. Konstantyn Wielki nakazał wywiezienie reszty pomników do Konstantynopola. Znaczenie sanktuarium wynikało z roli tego miejsca jako wyroczni - międzynarodowy prestiż. Administrowane było przez amfiktionię delficką, której rada organizowała igrzyska pytyjskie. Wola boga objawiała się głosem kapłanki Pytii, która wieszczyła siedząc na trójnogu w adytonie św Apollina nad szczeliną skalną, z której wydobywały się opary. Wg mitu sanktuarium zwane Pyto poświęcone było pierwotnie Gai i wężowi Pytonowi (rodzaju żeńskiego) zrodzonemu z Gai. Apollo przybył z Olimpu, zabił Pytona i przepędził Gaję. Ruiny badane od k XIX przez Francuzów - 3 kompleksy: okręg święty - hieron Apollina, okręg Ateny Pronaja (Marmaria), gimnazjon.

- okręg Apollina - na W od źródła Kastalii, miał kształt trapezu, otoczony murem z VI. Przecięty 6 tarasami. Wejście w rogu SE temnosu, bez bramy. Pielgrzymi poddawali się rytuałom oczyszczającym w źródle Kastalii. Droga wijąca się serpentyną, wybrukowana w czasach rzymskich łączyła tarasy i prowadziła do świątyni. Świątynia Apollina - dorycki peripteros, znajdowała się na wysokiej terasie w śr części temnosu, dominowała nad okręgiem. Terasę podpiera mur poligonalny (548) pokryty inskrypcjami (ok 700) o doniosłym znaczeniu historycznym. Po obu stronach świętej drogi liczne pomniki etc. Wśród najsłynniejszych posągów: kurosy Kleobisa i Bitona, Aurigia, Sfinks Naksyjczyków, Kolumna Akantowa, posąg Agiasa Lizypa. U podnóża terasy wotum upamiętniające rozgromienie Persów - na stylobacie inskrypcja. Przed świątynią ołtarz ufundowany przez Jonów z Chios. W pobliżu pomnik upamiętniający bitwę pod Platejami oraz pomnik Rodyjczyków.

- skarbce - większość polis wystawiała skarbce w Delfach a nie Olimpii, było ich 23, większość znajdowała się w hieronie Apollina, 2 w okręgu Ateny. Budowle te były rozrzucone po całym sanktuarium, a nie gromadzone razem jak w Olimpii czy na Delos.

- Najstarszym był ojkos dorycki zbudowany przez tyrana Koryntu Kypselosa - po upadku tyranii zwany też skarbcem Koryntyjczyków. Z okazji obalania rządów arystokartycznych

- skarbiec joński - zbudowany przez Jonów z wyspy Syfnos - z okazji odkrycia złóż srebra. Na wysokiej platformie z lokalnego wapienia, pierwotnie poza obrębem sanktuarium, potem włączony w jego teren

- skarbiec ateńczyków

- od świątyni droga prowadzi do niewielkiego teatru, który jest integralną częścią okręgu.

- na skraju sanktuarium budynek z V w - Lesche Knidyjczyków - rodzaj klubu, miejsce sympozjonów, z malowidłami Polignota.

- w N cz okręgu exwoto Kraterosa - polowanie Alexandra Wielkiego na lwa.

- w pobliżu sanktuarium droga wiodła na stadion położony na W od temnosu, powyżej niego. Na E od temnosu król Pergamonu Attalos ufundował portyk, który przeciął mur sanktuarium.

- okręg Ateny Pronaja (Marmaria) - /strażniczka świątyni/. Pozostałości z kolejnych świątyń z VII-IV. Największą osobliwością tego okręgu jest tolos. W nim także skarbiec Massalii z palmowymi kolumnami.

4. okres archaiczny rozwinięty i subarchaiczny 600-480

- św Artemida w Gartisa w Korfu (= Korkyra), ok 590, niemalże pseudodipteros, całkowicie z kamienia, cella podzielona 2 rzędami kolumn ustawionych w 2 kondygnacjach na 3 nawy. Znana przede wszystkim ze względu na płaskorzeźby przyczółkowe z centralnym motywem Gorgony

- św Apollina w Koryncie (II) -zastąpiła w 2 ćw VI wcześniejszą św, która spłonęła. Peripteros, 6x15 kolumn, całkowicie z porosu pokrytego stiukiem, zachowało się 7 kolumn z architrawem. 4stopniowe podmurowanie, istnienie krzywizny horyzontalnej - max nad dwiema centralnymi kolumnami na poziomie trzonów. Po zewnętrznej stronie architrawu ślady po gwoździach, na których zawieszano przedmioty wotywne. Cella dzielona na 3 nawy, pronaos, pomieszczenie zachodnie kwadratowe (skarbiec? 4 podpory), połączone z opistodomosem. Częściowo zachowane dachówki z antefiksem i simy, 2 palmety szczytowe, fragmentaryczny sfinks. Wielki wpływ tej św na inne budowle, szczególnie na Delfy. W pełni wypracowany porządek dorycki

- Akropolis -W okresie mykeńskim Akropolis była fortecą, otoczona murem cyklopowym (Pelizgikon/Pelargikon) - zachowane na S od Propylejów. Charakteru wielkiego sanktuarium Akropoli nabrała za Solona i Pizystrata. Zastąpił on bramę mykeńską w murze zachodnim propylejami (potem powstały Propyleje Mnesiklesa. Ufortyfikowana Akropolis służyła tyranon, jednak po ich upadku w 510 resztki murów zostały rozebrane. Persowie zdobyli i spalili Akropolis (480) mszcząc się za św Artemidy w Sardes. Odbudowanie wzgórza - zrzucenie do zsypu po S stronie resztki rzeźb itp => „rumowisko perskie” (Perserschutt) - wtedy po raz pierwszy przekonano się, że rzeźby były kolorowe.

- świątynka/kaplica Ateny Medeousse z okresu geometrycznego, wspomniana przez Homera. Z nietrwałych materiałów, na S od późniejszego Erechtejonu. Zachowały się bazy chronione kratą akroterion. W tym miejscu zachowały się fundamenty późniejszej, dużej świątyni - koło Erechtejonu znajdowała się stara św Ateny, a hekatompedon (Ur-Parhenon) był pierwszą św na miejscu Partenonu, poprzedzający pierwszy Partenon.

- Stara Świątynhia (św Dorpfelda), mniej więcej pośrodku wzgórza, jej fundamenty częściowo przykrył S mur w Erechtejonie. Przechowywano w niej prastary ksoanon Ateny (jak wierzono, zesłany przez niebiosa) do 406, kiedy św spłonęła, a statuę przeniesiono do Erechtejonu. Peripteros 6x12, hekatompedon. Wnętrze podzielone jak w Koryncie pełnym murem na 2 części. Od E 3nawowa cella poświęcona Atenie, w części W 3 pomieszczenia dla Posejdona oraz być może herosów i innych bóstw.

- św Ateny Polias (Archaios Naos) - spór dotyczący datowania, liczby faz i dekoracji. Powstała w VI po Solonie. Porosowy wystrój rzeźbiarski. W czasach Pizystratów ok 520 dekoracja została zmieniona, po raz pierwszy w dziejach porosowe reliefy zastąpiono rzeźbami pełnymi z marmuru - gigantomachia z udziałem Ateny, rzeźbiarz Endojos. Ucierpiała w 480, ale ksoanon nie uległ zniszczeniu - Ateńczycy zabrali go na Salaminę. Po wojnach perskich św odbudowano (prawdopodobnie bez peristazy), służyła jako skarbiec prawie do końca Vw.

-budowle poprzedzające Partenon:

- Ur Parthenon = identyfikowany ze znanym z inskrypcji Hekatompedonem, rozebrany po bitwie pod maratonem

- Starszy Partenon - budowany od 488, z marmuru. Nie ukończono przez najazd Persów, który go zniszczył

- św Zeusa Olimpijskiego - poza murami na SE od wzgórza, budowa rozpoczęta przez synów Pizystrata. Miała to być duża św dorycka, dipteros. Nie została ukończona, jej budowę podjęto ponownie w okresie hellenistycznym

- sanktuarium Apollina w Delfach - resztki najwcześniejszej kamiennej budowli datuje się na ok 600, spłonęła w 548, a po zebraniu środków z Grecji i Zagranicy przystąpiono do odbudowy, którą ukończono w 505. Przyczynili się do tego w znacznym stopniu członkowie wygnanego z Aten rodu Alkmeonidów. Wzniesiony z porosu i marmuru paryjskiego, dorycki peripteros 5x15 kolumn (jak św Apollina w Koryncie). Nie jest jasne, gdzie znajdował się mantejon - wyrocznia. W św adyton 1,2 m poniżej posadzki => Pytia. Opodal rósł laur i znajdował się omfalos („pępek świata”) chroniony specjalnym baldachimem. W adytonie także miejsce z ławkami dla czekających na wyrocznię. Św Alkmeonidów zniszczona w IV przez trzęsienie ziemi, wkrótce odbudowana.

- św Afai na Eginie - Afai - lokalna bogini, czasem identyfikowana z Ateną. Budowla z VI/V w, najlepiej zachowana dorycka budowla sakralna okresu archaicznego z Grecji Właściwej. Obserwujemy dalszy rozwój porządku - zarzucenie zbyt wydłużonych proporcji, proporcje zbliżone do klasycznych: 6x12. Plan nie jest aż tak wydłużony jak w innych św archaicznych, wewnętrzna kolumnada dzieli cellę na 3 nawy. Ściany celii - stopa utworzona z 2 warstw niskich kamieni, na nich wysokie orostaty z zastosowaniem techniki anatyrosis. Dość dobrze zachowane rzeźby przyczółków. Dachówki terakotowe korynckie, tylko dolny rząd marmurowy. Klasyczny profil echinusa, kolumny wysmukłe, średnice zbliżone do klasycznych => św ta jest przykładem znacznego postępu.

- św Apollina w Syrakuzach - peripteros, VI w, bardzo wydłużony plan (6x17). Głęboki pteron z dodatkowym rzędem kolumn o ciężkich proporcjach

- św Zeusa Olimpijskiego w Syrakuzach - peripteros, nieco młodszy od św Apollina

- św C w Selinuncie na Sycylii - poł VI, 6x17, wąska, przed pronaosem 2 rzędy kolumn, 8stopniowa krepidoma przy fasadzie. Opistodomos stanowił oddzielne pomieszczenie za cellą. Wyjątkowo wysokie belkowanie. Terakotowy relief - ogromna głowa Gorgony.

- św Zeusa w Akragas (Sycylia) - VI w, niewiele z niej zostało

- św Heraklesa (Sycylia) - przykład przejścia budowli doryckiej archaicznej do klasycznego: cella z podwójnymi antami, które znajdują się na linii 3 kolumn na dłuższym boku, zrównoważenie przedniej i tylnej części budowli, jednakowe interkolumnia na krótszych i dłuższych bokach.

- św Hery w Paestum (S Italia), dawniej zwana „Bazyliką” - ok 530, w kapitelach widocznie wpływy jońskie, poniżej echinusa fryz palmetowo-lotosowy lub linearny.

- „skarbiec I” - budowla z I poł VI z okol Paestum (nad rzeką Silaris), prostylos 4kolumnowy (bez opistodomosu i peristazy) z płaskorzeźbionymi metopami.

- św Ateny (Paestum) - 510, ornamentowane szyje poniżej kapiteli

- Herajon II (Paestum) - datowana już na okres klasyczny (460), z porosu, rozmiary prawie jak Zeusa w Olimpii, we E części celli schody prowadzące na rodzaj attyki. Największy peripteros w S Italii, jeden z najbardziej dojrzałych św doryckich. Po raz pierwszy w Wielkiej Grecji krzywizna stylobatu przenosząca się na belkowanie.

- św Hery koło Paestum nad rzeką Silaris - ok 510, większa od starszego przybytku, plan pseudodipterosu (nietypowy jak na WG). Głęboki pronaos, brak opistodomosu, zamiast niego pomieszczenie podobne do adytonu. Kontrakcja, rampa zamiast schodów na froncie. Zachowały się metopy.

- św Apollina w Kyrene (Cyranejka) w Libii - 600

- św Zeusa w Kyrene w Libii - 540, z wapienia, 8x17

- św Apollina w Naukratis (Delta) - nie udało się ustalić planu

- św Ateny w Assos (Myzja) w Azji Mn - peripteros, duża swoboda - architraw zdobiony płaskorzeźbami

- św w Iria (Naxos) - wcześniejszy przybytek uległ zniszczeniu, prace nad nowym od 580 - nigdy nie ukończony. Plan to kontynuacja poprzedniej św, ale znacznie bardziej monumentalny. Marmur użyty do najważniejszych części, także do dachówek.

- Herajon III na Samos - arch. Rojkos i Teodoros 570-560. Pierwsza w świecie greckim olbrzymia świątynia o 2x rzędzie kolumn w peristazie - dipteros. Stylobat zajmował pow.12,5 x większą od Herajonu II, cella otoczona 104 kolumnami (8/10x21). W fasadzie głównej mniejsza ilość kolumn, 3 środkowe interkolumnia odpowiadały podziałowi celli, wejściowe najszersze. Cella 3nawowa, głęboki przedsionek antowy podzielony na 3 nawy. Ściany i kolumny wewnętrzne z wapienia, kolumny zewnętrzne z marmuru. Zniszczony przez piorun

- Artemizjon w Efezie (starszy)- arch. Chersifron - 560, większy i wspanialszy od przybytku Hery. Biały marmur, budowa trwała 100 lat. Orientacja zachodnia, na froncie 8 kolumn x 3 rzędy, z tyłu 9x2 rzędy, na dłuższych bokach 20 lub 21. Głęboki pronaos, płytki opistodomos, hypetralna (bez dachu) cella bez podpór => nowy typ jońskiej konstrukcji stosowanej tylko w Grecji E - sekos bez dachu - zewnątrz wygląda jak świątynia, a jest to tak naprawdę monumentalne ogrodzenie. Kolumny 18m h miały różną liczbę żłobków, grubość i bazy, przepiękne kapitele. Dolne partie kolumn pronaosu i fasady głównej były rzeźbione (przekaz Piliniusza). Po raz pierwszy marmurowy architraw: największy znany z arch greckiej ważył 20 ton. Nad nim kimation i zębnik, gzyms bez dekoracji i attyka z fryzem o tematyce mitologicznej. Zniszczony przez pożar w 356 wzniecony przez szalonego szewca Herostratesa. Nowy Artemizjon, wzorowany na starszym został zaliczony do 7 cudów świata.

- Herajon IV (Samos) - odbudowa po zniszczeniach III na polecenie Polikratesa, arch Eupalinos z Megary, 530. W zamyśle miał być większy niż Herajon III, ale nigdy nie został ukończony. Potrójna kolumnada na krótszych i podwójna na dłuższych bokach (8/9 x24), 24 żłobkowania - później reguła w jońskich kolumnach. Z porosu. Największa świątynia w świece greckim - 52,45 x 108,62 m.

- św Apollina w Didymie k.Miletu - ogromny dipteros (8/9x21), z wyrocznią Apollina - jej prestiż niemal dorównywał Delfom. Głęboki pronaos, hypetralna cella, wewnątrz przy ścianach pilastry, w tylnej części sekosu kaplica na planie templum in antis chroniąca posąg kultowy. Częściowo zachowana dekoracja. W k VI nowy posąg Apollina w brązie wykonał Kanachos. Przed frontem ołtarz - mur zbliżony do kręgu z 2 leżącymi naprzeciw siebie wejściami, który otaczał kopiec ofiarny (escharę). Od portu (Panormos) wiodła do świątyni droga święta, którą podążała procesja, wzdłuż niej sfinksy i lwy (znalezione tam posągi Branchidów pierwotnie znajdowały się wewnątrz okręgu św). Budowla została zniszczona wraz z miastem przez Persów w 494 w trakcie tłumienia powstań jońskich => Milet traci pozycję na rzecz Efezu.

- skarbiec tyrana Sykionu Klejstenesa 560 - dość niezwykły, bo miał biegnącą dookoła kolumnadę i 14 nadzwyczaj szerokich metop ze scenami mitologicznymi.

- skarbiec Knidyjczyków w okręgu Apollina - poł VI, inskrypcja dedykacyjna. Najstarsza znana budowla grecka, w której zastosowano joński fryz ciągły nad architrawem i kariatydy zamiast kolumn w przedsionku.

- skarbiec Syfnijczyków w okręgu Apollina - jońska budowla, perła architektury i rzeźby. Wotum dla Apollina (podzięka za odkryte złoża srebra i złota). Termin ante quem dla tej budowli to 525 (zniszczenie Samos i zalanie kopalń wodą). Niektóre partie nieukończone lub wykonane w pośpiechu. Budowla in antis, z marmuru, pseudoisodomiczna konstrukcja ścian (wysokość warstw bloków malała ku górze). Architraw gładki, nad nim joński kimation, płaskorzeźbiony fryz ciągły zwieńczony kimationem lesbijskim. Dolna część gzymsu i sima zdobiona fryzem palmetowo-lotosowym. Oba przyczółki zdobione, dobrze zachowany tylko wschodni. Akroteriony - Nike i sfinksy. Doskonałość techniczna, precyzja etc etc.

- skarbiec Massali w okręgu Ateny Pronaja w Delfach - plan templum in antis, anty nie były pogrubione w stosunku do ścian (charakterystyczne dla jońskiej archaicznej). Kapitele palmowe

- skarbiec Ateńczyków w Delfach - dorycki porządek, Pauzaniasz podaje, że zbudowany jako woto po bitwie pod Maratonem. Przed skarbcem taras z inskrypcją dedykacyjną, jednak wielu badaczy odnosi ją do wcześniejszych trofeów a skarbiec uważa za powstały wcześniej/ teorie nt powstania str 114/. Całkowicie z marmuru paryjskiego na 3stopniowej krepidomie, staranne wykonanie. Wątek muru isodomiczny, brak kontrakcji - tryglify nie znajdują się na wysokości kolumn. 30 metop scen z Heraklesem i Tezeuszem. Akroteriony - Amazonki na koniach. Na ścianach budowli inskrypcje, w tym 2 hymny do Apollina z zapisem nutowy, z I pne.

- Agora Ateńska - usytuowana u stóp wzgórza Kolonos Agorajos, zbliżona do kwadratu o boku 200m, wydzielona kamieniami granicznymi (heroi), centrum życia politycznego - do VI w zgromadzenia ludowe (potem przeniesione na Pnyks). Po W stronie buleuterion, prytaneje, małe św i kapliczki: Matroon, Apollina, Zeusa - opiekunowie praw obywatelskich, pod ich egidą obradowały władze. Z pocz. V na str S - Heliaja - budynek sądu. Na N w poł VI Stoa Królewska - w niej archont-basileus sprawował sądy w zakresie przekroczeń religijnych, kilkakrotnie przebudowywana, przechowywanie kodeksów prawnych. Niedaleko portyku w czasach Hippiasza Ołtarz 12 Bogów. Rynek przecinała artetia komunikacyjna od W granic miasta - podążała nią procesja panatenajska (wyruszając z Pompejonu przy bramie Dipylońskiej na Akropol)

5. 1 okres wczesny klasyczny 480-450

- św Zeusa w Olimpii - modelowy przykład porządku doryckiego - peripteros 6x13 (klasyczna liczba kolumn). Architekt Libon z Elidy, budowa 470-456, finansowana głównie z łupów jakie mieszkańcy Elidy zdobyli po zniszczeniu sąsiedniej Pizy. Z wapienia porowatego z muszelkami, widoczne warstwy pokryte cienką warstwą marmurowego stiuku. Ozdoby arch z marmuru paryjskiego. Kolumny wyższe i smuklejsze niż w św Afai, jedna z największych św na lądzie greckim. 64,12x27,68m na poziomie stylobatu, który był wyższy od pozostałych 2 stopni krepidomy. Wejście na stylobat po rampie od E strony. Kontrakcja - zwężono brzegowe interkolumnia. Podział na 3 nawy dwukondygnacyjną kolumnadą. Dekoracja rzeźbiarska z marmuru paryjskiego - w obu przyczółkach na metopach prace Heraklesa usytuowane w pronaosie i opistodomosie ponad kolumnami in antis. Wg Pauzaniasza nad szczytem E miał stać posąg Nike, na rogach tympanonu brązowe trójnogi. Przed posągiem kultowym Zeusa stał basen z oliwą do konserwacji rzeźby. Posąg z basenem oddzielała od pozostałej części św krata z marmuru i brązu. Belkowanie zdobiło 21 złoconych tarcz ofiarowanych przez Lucjusza Mummiusza, który w 146 zdobył Korynt. Między kolumnami exwota, posągi etc.

- św Ateny w Syrakuzach - w pełni dojrzała architektura dorycka

- św Hery w Selinuncie (tzw. E) - w pełni dojrzała architektura dorycka

- św Zeusa Olimpijskiego w Agrygencie (Akragas) - dorycka, pełna śmiałych innowacji, wzniesiona po bitwie pod Himerą w 480, pomnik zwycięstwa nad Kartagińczykami. Na ścianach wewn celli pilastry, którym z zewnątrz odpowiadały półkolumny zastępujące peristazę - pseudoperipteros. Wnętrze celli dzielą filary połączone murem. Między półkolumnami kolosalne posągi gigantów (atlasów) wspartych plecami o ścianę, z rękami do góry. Anomalia: nieparzysta liczba podpór w fasadach głównych.

- św D w Agrygencie poł V dorycka, przeznaczona dla niewiadomego bóstwa (niesłusznie określana jako Junony Lacinia)

- św E w Agrygencie - dorycka, znany pod nieuzasadnioną nazwą św Concordii

5.2 okres dojrzały klasyczny 450-400

- Partenon - 447-438, wtedy też przetransportowano na Akropoli posąg Ateny i dokonano konsekracji. Metopy ukończono w 442, przyczółki w 432, fryz gdzieś pomiędzy tymi datami. Daty możliwe do ustalenia szczegółowo, bo zachowały się rachunki. Twórcy Partenonu to Iktinos i Kallikrates, współpracowali z Fidiaszem. Iktinos zasłynął także dziełem o iluzjonizmie w architekturze, którego wykładnią jest Partenon - oryginalna i odbiegająca od schematów świątynia. Zbudowana z marmuru z attyckich gór Pentelikonu. Ściany celli w isodomicznym układzie, połączonych techniką anatyrosis. Podstawą planu św była koncepcja posągu Ateny Partenos Fidiasza - przybytek był znacznie szerszy niż wszystkie dotychczasowe budowle sakralne. Pod budowę wykorzystano częściowo porosowe fundamenty starszego Partenonu. Na fundamentach krepidoma 3stopniowa, wysoka - ułożono więc przed wejściem bloki pośrednie tworząc schody. Iktinos wprowadził krzywizny stylobatu, co uzyskał przez umieszczenie między fundamentem a stylobatem warstwy bloków marmurowych, które znajdują się tylko od str W i N- różnica poziomów 11 cm po bokach, 6 cm na frontach. Na stylobacie 69,51 x 30,86 przybytek otoczony kolumnadą 8x17. Wewnątrz peristazy podwójny prostylos z płytkim pronaosem i opistodomosem, który przed fasadą E i W miał po 6 kolumn (heksastylos). Z obu przedsionków do wewnątrz wiodły drzwi 10m h , szer 5. E ze szlachetnego drewna, zdobione intarsjami (głowy lwów i byków, gwoździe ze złoconego brązu w kształcie makówek, głowy Gorgon). W z brązu, pancerne. Kolumny ustawione gęsto, podcienia peristazy płytkie. Kontrakcja brzegowa interkolumniów 0,61m. 20 kanelur na kolumnach, stylobat wypukły => lekko ukośnie podcięty bęben. Nad architrawem celli fryz joński panatenajski a nie tryglifowo-metopowy. Belkowanie lekkie, wysokość architrawu = tryglifonu. Fryz dorycki miał w fasadach E i W po 15 tryglifonów i 14 metop, w bocznych 33 tryglifony i 32 metopy. Nad fryzem silnie wysunięty gzyms koronujący. Nad nim przyczółki otoczone gzymsem. Rzygacze w kształcie głów lwów. Akroteriony - palmety i wici. Dachówki z marmuru z Paros. Nie było rynien. Sekos podzielony na cellę tylną i salę zachodnią. Cella była hekotompedonem, szeroka na 19 m, dzielona 2 kondygnacjami kolumn na 3 nawy, w najszerszej posąg Ateny Partenos. Kolumnady wewnętrzne połączone w tylnej części celli poprzecznym rzędem kolumn. Posadzka z płyt matmurowych, sufit kasetonowy. W murze E niegdys 2 wysokie okna, które czyniły posąg Ateny lepiej widocznym. Między ścianą celli a N kolumnadą mała kapliczka a przed nią ołtarz, które były wcześniejszym miejscem kultu wchłoniętym następnie przez Partenon. Tylna sala zachodnia - wielka, prawie kwadratowa, całkowicie oddzielona od celli, pośrodku 4 kolumny jońskie - obok fryzu 2 element joński. Dawniej sądzono, że pomieszczenie W to Sala Dziewic, czyli Partenon (od której cała św przyjęła nazwę w IV pne), dziś sądzi się, że to skarbiec zamknięty pancernymi drzwiami. Partenon pełnił podwójną rolę: przechowywał posąg Fidiasza i skarbiec Ateny, a także obrzędowe instrumenty i bardzo liczne ofiary (np 10 posągów Nike ze złota. Rozwiązanie w postaci dodatkowej dużej sali z kolumnami zostało wcześniej zastosowane w św Apollina w Koryncie. W polichromii dominuje błekit i czerwień.

- Propyleje - monumentalna brama wejściowa na Akropolis, po W stronie wzgórza. Architekt Mnesikles, od 438. Z powodu wybuchu wojny peloponeskiej prace przerwano i nigdy nie ukończono - wzniesiona w porządku doryckim, nie ma dekoracji rzeźbiarskiej, gdyż ozdabiano tak tylko budowle sakralne i skarbce. Marmur pentelicki, w dolnych partiach szaroniebieski wapień eleuzyjski - efekty polichromiczne. Główny korpus na osi E-W i 2 skrzydła: N i S. Główną część stanowiła prostokątna brama podzielona na 2 nierówne części: portyk E położony wyżej (wejście od str sanktuarium) i W zwrócony w stronę miasta. Wewnętrzna ściana dzieląca budynek na 2 części (właściwa granica sanktuarium) miała 5 przejść. Przejście główne było szerokie i stanowił rampę, przez którą w uroczystości panatenajskie wjeżdżały wozy i zwierzęta. Węższe przejścia były przeznaczone dla ludzi, ze schodami. W obu fasadach po 5 kolumn doryckich, fryz tryglifowo-metopowy oraz przyczółki. 3 metopy zamiast 2 nad przejściem głównym. Portyk zachodni był głębszy, wewnątrz niego 2 rzędy kolumn jońskich z widocznym wpływem doryckich (mniej smukłe), nad nimi joński trójpasowy architraw. Skrzydło N to Pinakoteka - prostokątna salka z przedsionkiem z antami, między którymi stały 3 kolumny, belkowanie doryckie, w niej na 17 łożach odpoczywać mogli pielgrzymi. Na ścianach obrazu Polignota i Aglaofona. Zamierzona nieregularność - niezgodność otworów z prześwitami między kolumnami.

- św Ateny Nike (niesłusznie Nike Apteros - Bezskrzydła) - wg projektu Kallikratesa, 425/424. niewielki joński tetrastylos amfiprostylos z marmuru pentelickiego. Kolumny monolitowe, równomiernie zwężające się. Ściany w narożnikach zakończone pilastrami. 2 filary naprzeciw środkowych kolumn. Brązowe akroteriony - Bellerofont i Chimera oraz Nike. Fryz joński ciągły, płaskorzeźbiony. Dookoła balustrada zabezpieczająca, płaskorzeźbiona.

- Erechtejon - ostatnia budowla sakralna zaprojektowana na Akropolis, 421-406 (budowana z przerwami). Nie zachowało się imię architekta. Św Jońska z marmuru pentelickiego, uważana za najwyższe osiągnięcie jońskiej architektury w Attyce. Miał zastąpić zniszczoną przez Persów św Ateny z czasów Pizystratów, w którym przechowywano dawniej ksoanon. Erechtejon stał równolegle do Partenonu, plan nieregularny, na 4 różnych poziomach, 4 kolumnady, składał się z 3 części, każda przykryta osobnym dachem. Część E - heksastylos prostylos z frontonem, 2 okna, oddzielone murem od pozostałej części Erechtejonu - wg hipotezy znajdowały się tam ołtarze min Zeusa. Tylko 1 mur dzielący wnętrze na cz E i W jest z k V w, inne ściany działowe są późniejsze. W część (3m niżej niż E) była głównym sanktuarium, do którego wiódł ozdobny portyk N. Główna cella poświęcona Atenie Polias, w osobnym adytonie znajdował się ksoanon, w innym grób Erechteusa i świętego węża. Do celli 2 wejścia: północny i Ganek Kor. Portk N - 6 kolumn jońskich (potem jako wzór kolumn attycko-jońskich). Ganek Kor od S - 6 kor zwanych niesłusznie kariatydami. Na głowach kapitele z echinusami pokrytymi kimationem i z abakusami. Pomiędzy głowami a echinusem krągłe poduszki. Belkowanie azjatycko-jońskie z zębnikiem, bez fryzu ciągłego. Sufit kasetonowy. Przeznaczenie Ganku Kor do dziś niejasne.

- Hefajstejon - na wzgórzu Kolonos Agorajos, przybytek Hefajstosa i Ateny - najlepiej zachowana św w Grecji Właściwej (bo w V w zamieniona na kościół). Długo uchodziła za Tezejon, bo na niektórych metopach czyny Tezeusza. Wznoszenie przed budową Partenonu - pierwsza św w ramach wielkiego planu przebudowy Aten, ukończona w '20 V w. Architekt nieznany. Niewielka budowla dorycka, peripteros 6kolumnowy z 13 kolumnami po bokach. Wzniesiona z marmuru pentelickiego. W stylobacie krzywizny. Przeznaczona do oglądania głównie od E. Wewnątrz peristazy cella z podwójnymi antami, podzielona dwukondygnacyjną kolumnadą. Posągi kultowe dłuta Alkamenesa w tyle nawy środkowej. Wiele elementów jońskich zaadaptowanych w celu osłabienia surowości doryckiej bryły: ściany celli miały stopę z jońskim profilem, nad architrawem pronaosu i opistodomosu joński fryz ciągły (wschodni - centauromachia). Wpływ arch jońskiej widoczny także w akcentowaniu fasady wschodniej: podcienie od tej strony jest głębsze i tylko ta strona ma dekorowane metopy. Akroteriod - 2 Hesperydy. Z architektem Hefajstejonu łączy się także 3 inne św attyckie: na przylądku Sunion, Aresa w Acharnaj i Nemezis w Ramnus.

- św Apollina Epikuriosa w Bassaj - zastosowanie pierwszej znanej kolumny z kapitelem korynckim. Świetnie zachowana, zastąpiła wcześniejszą św z VII. ma pewne cechy archaiczne (kolumny frontowe grubsze od bocznych, 3 nacięcia pod szyją kapitelu doryckiego), wzniesiona nieco później niż Partenon, uważana za dzieło Iktinosa (zgodne z Pauzaniaszem). Zbudowana z kruchego wapienia, detale marmurowe. Dorycki peripteros 6x15, , orientacja N-S! Pronaos, cella, adyton, opistodomos. Adyton miał własne wejście. Na osi E-W dodatkowy otwór wejściowy w ścianie E, by ustawiony w kaplicy wizerunek kultowy był twarzą do słońca (posąg w adytonie oparty o ścianę). Krzywizny horyzontalne i nachylenia kolumn jak w Partenonie. Fryz tryglifowo-metopowy, płaskorzeźbionymi w pronaosie i opistodomosie. Przy dłuższych ścianach celli pilastry zakończone ¾ kolumn jońskich po 5 w rzędzie, ostatnia para połączona ze ścianą murem ukośnym - kapitele jońskie z elementami zapowiadającymi styl koryncki. Między nimi luźnostojąca kolumna o mniejszej średnicy i kapitelu korynckim. Dekoracja rzeźbiarska dużo późniejsza niż świątynia (ok 400). Jest to pierwsza św na Peloponezie z elementami porządku innego niż dorycki.

- tolos - siedziba prytanów, 470-460l w pobliżu starego buleuerion.

- nowe buleuterion - z siedzeniami zaaranżowanymi półkoliście, zbudowany za starym budynkiem rady, który odrestaurowano (być może służył jako aneks albo przechowalnia dokumentów)

- Stoa Poikile (Portk Pstry) - malowidła Polignota i Mikona

- portyk Zeusa Eleuterisa obok Sta Basilejos (Portyku Królewskiego) - wiele prototypowych rozwiązań z ost 30 lat V w, które stały się rozwiązaniami standardowymi. Dorycki portyk z 2 skrzydłami wysuniętymi do przodu, fronty uformowane na kształt doryckiej św z 6 kolumnami i tympanonem; akroteriony - wyjątkowe zjawisko. Wewnątrz portyku kolumny jońskie bez kanelur. Malowidła Eufanora.

- stoa usytuowana wzdłuż S granicy Agory, między archaiczną studnią a budowlą uważaną za Heliaję. Po wzniesieniu tego portyku Agora miała niemal prostokątny kształt i pełną oprawę z 3 stron.

- Domy z suszonej cegły, czasem w całości z kamienia (Dystos na Eubei). Najlepiej znane z Olintu - prawie kwadratowy plan, osobne pomieszczenie dla mężczyzn (andron) przylegało do dziedzińca (aule) i było największe, czasem z posadzką mozaikową, malowane, z łożami biesiadnymi (klinai). Inne pomieszczenia otwierały się na dziedziniec albo pastas: okikos (skupiało życie rodzinne), sypialnie w tyle domu lub piętrze, kuchnie, łazienki, spiżarnie. Regularna zabudowa. W Atenach zabudowa mniej regularna, dziedziniec bez podcieni, wokół niego pomieszczenia o nieregularnym kształcie. Często w pobliżu wejścia warsztat otwarty na ulicę, bez połączenia wewnętrznego z domem.

5.3 okres późny klasyczny 400-323

- św Asklepiosa w Epidauros - dorycka, 370 arch Teodotos, różne gatunki wapienia. Niewielka, krótka i szeroka (6x11). Głęboki pronaos, cella z kolumnadą (nie przetrwała), brak opistodomosu. Zachowane rachunki => niektóre kasetony miały dek malowaną w postaci masek. Bogata dekor rzeźb

- św Apollina w Delfach - zniszczona przez trzęsienie ziemi, odbudowana po 346 przez Spintarosa. Peripteros 6x15 z adytonem. Trzony kolumny bez entazis, echinusy miały prawie prostolinijne profile, tryglify niemal kanciaste żłobki.

- św Ateny Alea w Tegei na Peloponezie - poł IV, synteza porządku doryckiego i korynckiego. Arch i wystrój Skopasa, być może także Satyros. Na miejscu wcześniejszej budowli, marmurowy peripteros, 6x14, kolumny niezwykle wydłużone. Pronaos i opistodomos, wydłużona cella z dodatkowym wejściem (jak w Bassaj) w połowie dłuższego boku od N. W celli półkolumny korynckie (przy tylnej ścianie). Dość niskie belkowanie, duża wysokość => smukłość. Kapitele korynckie dość masywne, 2 rzędy liści akantu. Chryzelefantynowa statua kultowa Endojosa, a po bokach posągi Asklepiosa i jego córki Hygeji - Skopasa.

- św Zeusa w Nemei - dorycka, kapitele korynckie. Zastąpiła starszą, wzniesiona niemal całkowicie z materiału (porosu) ze starszego przybytku. Niezbyt duża, 6x12, bardzo smukłe kolumny (10m h). Pteron przed pronaosem poszerzony - zaakcentowanie frontowej części świątyni, brak opistodomosu. W celli koryncka kolumnada, powyżej półkolumny jońskie wsparte o 4kątne pilastry. Za kolumnadą krypta. Liczne podobieństwa do św Ateny Alea w Tegeo. Niektórzy uważają, że jest dziełem tego samego architekta i powstała 340-330.

- św Zeusa w Stratos; Matki Bogów (Metroon) w Olimpii - także inne porządki niż dorycki

- św Artemidy w Efezie - odbudowa przybytku spalonego przez szalonego szewca Herostratesa. Nowy przybytek zaliczony do 7 cudów świata, dzieło Dejnokratesa (arch Alexandra Wlk) + Pajonios z Efezu, Demetrios. Zachowano plan starej św i jej orientację na W. Duży dipteros joński, ale nieco mniejszy od starszego, bębny kolumn pokryte reliefami (przekaz Pauzaniasza), 8/9x21. Wizerunki św zachowane na monetach. Płaskorzeźby dolnych partii kolumn w fasadzie przedniej Skopasa, Praksyteles remontował ołtarz, w pracach brał udział także Bryaksis.

- św Ateny Polias w Priene - arch Pyteos, 340-334, w poświęceniu brał udział Alexander Wlk. Pyteos napisał traktat o swej budowli (niezachowany, ale wykorzystany przez Witruwiusza). Niezwykle wysoka jakość wykonania, specyficzny kanon proporcji oparty na wielokrotności stopy jońskiej. Niewielki joński peripteros, 6x11, głęboki przedsionek z 2 kolumnami między antyami, opistodomos - rzecz zupełnie nowa w arch małoazjatyckiej. Naos z przedsionkami jest hekatompedionem. W celli brak kolumnady, marmurowe kasetony. Belkowanie z zębnikiem, bez fryzu ciągłego. Skromna dekoracja płaskorzeźbiona. Świątynia, choć eklektyczna, stała się wzorem klasycznej jońskiej architektury.

- najstarszy peripteros okrągły z Delf - w sanktuarium Ateny Pronaja (Marmaria), arch Teodoros z Fokidy. Marmur pentelicki. 20 kolumn doryckich z zewnątrz, wewnątrz przy ścianach 10 półkolumn korynckich. 2 fryzy doryckie - jeden nad peristazą, drugi na ścianach celli => nowatorskie rozwiązanie (amazonomachia i centauromachia). Plastyczny ornament kimationu lesbijskiego. U dołu ściany orostaty. Gzyms ozdobiono wicią akantu połączoną palmetami (nowość kombinacji) oraz głowami lwów. Skomplikowane obliczenia matematyczne. Lekkość budowli, smukłe kolumny. Nie wiadomo jakie było jej przeznaczenie, najprawdopodobniej świątynia-skarbiec Ateny Pronaja.

- tolos w Epidauros - arch Poliklet Młodszy, usytuowany w okręgu Asklepiosa, wzorowany na tolosie delfickim, na zewnątrz dorycki, w środku koryncki. Drobiazgowa dekoracja. Zachowana tylko w fundamentach. 26 kolumn doryckich, w metopach płaskorzeźbione fiale w kształcie rozet, pośrodku każdej gładki omfalos, od którego promieniście odchodziło 12 kwiatów lotosu, wkomponowanych w obramowanie w postaci gwiazdy o 12 końcach. Ornament środkowy w obrębie kwiatu o 12 płatkach. Bogaty gzyms koronujący nad fryzem tryglifowo-metopowym. Marmurowe kasetony. Bogaty ornament wieńczący orotstaty - nietypowa cecha. 14 kolumn korynckich 24 kanelury - najstarsze zachowane kolumny korynckie (kolumna w Bassaj zaginęła :|). Obok tolosu starannie zakopana modelowa głowica Polikleta Młodszego - lub nowożytna kopia głowic (bo różni się od tolosowych). Drewniany sufit celli malowany, złocony. Dachówki marmurowe, na szczycie kwiaton z liści akantu z palmetą, 2m h - arcydzieło rzeźbiarskie. Płytowanie podłogi (romby i trójkąty czarno-białe) kryło podziemny labirynt koncentrycznych korytarz wokół studni (chtoniczna istota boga). Prawdopodobnie był to grobowiec - heroon Asklepiosa (i wiele innych hipotez)

- Filipejon w Olimpii - wzniesiony w pobliżu św Hery, budowa zapoczątkowana przez Filipa II po bitwie pod Cheroneją (338), ukończona za Alexandra. Niewielki, z białego marmuru, na zewnątrz jońska kolumnada (18), nad 3pasowym architrawem fryz ciągły, a wyżej zębnik i gzyms z rzygaczami-lwami. We wnętrzu kolumny korynckie, pośrodku półokrągła baza, na której stało 5 posągów królewskiej rodziny wykonanych przez Leocharesa w tech chryzelefantyny. W Filipejonie, który był exwotem (darem wotywnym dla bóstwa) przechowywano posągi śmiertelników, z których jeden jeszcze żył, w dodatku wykonane one były ze złota i kości słoniowej zarezerwowanej dotychczas dla bóstw, ale nie ma podstaw, aby uznać Filipejon za budowlę kultową, a posągi za rzeźby bóstw. Aby wybudować tolos poszerzono granice sanktuarium Zeusa.

- pomnik choregiczny Lizykratesa w Atenach przy dawnej ulicy Trójnogów - monumentalna podstawa pod trójnóg - za chór chłopięcy wystawiony przez Lizykratesa w agonach w 334. Biały monument pentelicki, na czworobocznej bazie z wapienia, całość 11 m h. Otoczony 6 półkolumnami korynckimi - pierwszy raz na zewnątrz korynckie! Pomiędzy kapitelami trójnogi, fryz ciągły - scena z Dionizosem. Nad nim wilcze zęby => pierwszy raz takie połączenie. Dach spadzisty z ornamentem łuski. Porządek koryncki na zewnątrz nie występuje aż do II w (św Zeusa Olimpijskiego).

- Teatr Dionizosa w Atenach - prawie całkowicie przebudowany w czasach Likurga na większy. Drewniany budynek scenicznym zastąpiono kamiennym, wykonano kamienną widownię. Szacunkowo 17 000 miejsc. 3 kondygnacje widowni, 78 stopni, częściowo na podmurowaniu, siedzenia w dolnej części mają wgłębienia na stopy i pięty. Środkowy fotel z dekoracją dla kapłana Dionizosa Eleutriosa. Od czasów Likurga w tym teatrze zaczęto ustawiać posągi poetów tragicznych i komediowych, muzyków, mężów stanu itp.

- teatr w Epidauros w okręgu Asklpiosa - arch Poliklet Młodszy, poł IV. 12 00 widzów, wspaniała akustyka (zachwyt Witruwiusza). Budynek sceniczny praktycznie nie zachował się.

- teatr w Megalopolis - największy, na 20 000 widzów. Na Peoloponezie

- teatr w Werginie - niewielki, w nim został zamordowany Filip II, na N od ruin pałacu

Grobowce na Wschodzie:

- Lykia:

- Lwi Grobowiec z Knidos (ok archaiczny) - po raz pierwszy ukształtowanie dachu na wzór egipskich piramid i łączenie piramidy z grecką św

- Grób Harpii (ok 470)

- Pomnik Nereid w Ksantos w Lykii - ok 380, z marmuru i wapienia, składa się z 2 części: dolna - podmurowanie nawiązujące do likijskich grobowców, górna ma kształt św greckiej z małą cellą otoczoną kolumnadą 4x6. Kapitel narożny ma 4 woluty - jest to pierwsza znana tego typu głowica. Wewnątrz komora grobowa z 4 kamiennymi łożami. Wiele detali nawiązuje do tradycji attyckiej. Najwcześniejszy przykład budowli jońskiej w Lykii. Wpłynął na twórcę Mauzoleum w Halikarnasie.

- grobowiec w Trysie - heroon z grobami w obrębie prostokątnego ogrodzenia. Górna część muru zdob reliefami

- Mauzoleum w Halikarnasie IV w - grobowiec władcy Karii Mauzolosa - jeden z 7 cudów świata. Budowa rozpoczęta w 360 jeszcze za życia władcy. Umieszczony w centralnej części miasta przebudowanego przez tego władcę na wzór miast greckich. Arch Pyteos i Satyros, byli oni także rzeźbiarzami (obok Bryaksisa, Leocharesa, Skopasa, Timoteosa, Praksytelesa wg Witruwiusza). Odtworzenie wyglądu nie jest łatwe. Górna część to jońska św otoczona 36 kolumnami (peripteros 9x11), dolna to podstawa - forma czworoboku lub piramidy schodkowej, zwieńczenie - dach w kształcie piramidy schodkowej z kwadrygą na szczycie. Kolosalne rozmiary (45 m h, obwód 125 m). Znaczenie symboliczne: piramida - stos, alegoryczne znaczenie kwadrygi. Zniszczone przez trzęsienie ziemi w XIII, resztki rozgrabione przez joanitów (pozostałości użyte do wzniesienia fortecy w porcie /Bodrum/).

Grobowce macedońskie:

- grobowce komorowe - murowane budowle podziemne na planie prostokątnym nakryte wysokim kurchanem, najczęściej architektonicznie ukształtowana fasada lub dromos, sklepienie kolebkowe, wnętrze podzielone na komorę i przedsionek. Rozwijały się głównie w okresie hellenistycznym.

- Grobowiec Eurydyki - odkryty w Werfinie (star. Ajgaj - stol. Macedonii przed Pellą) - prawie całkowicie ograbiony, z porosu, nie ma architekt ukształtowanej fasady. Tylna ściana zdobiona perspektywicznie ujętym malowidłem przedstawiającym jońską fasadę. Znaleziono tam naczynie Malarza z Eleuzis, część amfory panatenajskiej z fragmentem imienia LYK = eponim Lykisko => datowanie grobowca 340. W larnaxie ślady purpurowej tkaniny => osoba z rodziny królewskiej, charakter darów => pochówek kobiecy => hipoteza - Eurydyka, matka Filipa II

- Wielki Tumulus = odsłonięto 5 obiektów poł IV - pocz III. Jedynie heroon (grób IV związany z obrzędami ku czci zmarłego) był widoczny w starożytności. Pozostałe monumenty pod ziemią - kopce (ale posiadały wspaniałe zasady). Na szczycie kopca stela z inskrypcją zawierającą imię zmarłego. Niektóre grobowce obrabowane przed usypaniem kopca, aby uratować przed ograbieniem pozostałe obiekty Antygonos kazał usypać ok 270 ogromny kopiec - Wielki Tumulus.

- Grób II - pochówek Filipa II, odkryty w 1977, datowany na 336. Fasada dorycka z 2 doryckimi półkolumnami i 2 pilastrami, nad brzegami architraw i fryz tryglifowo-metopowy. Kolorowy tynk. Fasada nie miała przyczółka, lecz attykę zdobiona malowaniem - polowanie królewskie. Między przedsionkiem a komorą marmurowe drzwi. Ściany komory pokrywał tynk bez dekoracji. W komorze po str E - marmurowy sarkopfah zdobiony złotym larnaxem wewnątrz, ze spalonymi szczątkami mężczyzny, śladami purpurowej tkaniny oraz wieńcem żołędzi i liści dębu. Obok łoże kline , ozdobione w tech chryzelefantyny (zachowały się miniaturowe głowy portretowe oraz wyobrażenie Nike powożącej kwadrygą). Kline świadczy zarówno o bogactwie jak i symbolicznym charakterze pochówku (sympozjon). Wiele naczyń srebrnych i brązowych, elementów uzbrojenia. W przedsionku w mniejszym złotym larnaxie szczątki młodej kobiety (Kleopatra - żona Filipa?), szczątki purpurowej tkaniny i diademu z mirtu i kwiecia. Resztki kline, mebli, złoty kołczan z dekoracją reliefową, 4 pary złoconych nagolenników - każdy lewy o 3,5 cm krótszy - potwierdzenie ułomności Filipa II.

- gimnazjony, palestry - jeszcze niewykształcona ostateczna forma

- stadiony:

- Olimpia - przebudowa w IV, 200 m długości na 30 szer, bieżnia na 600 stóp (192,27). Zachowały się dołki startowe. Brak kamiennych siedzeń, Widownia 40 000, z 3 stron. Od południa trybuny dla sędziów.

- Delfy - przebudowa w czasach rzymskich

- buleuteriony

- Ateny - siedzenia ustawione w półokrąg, koniec V

- Herakleja k. Miletu - kamienne ławy ułożone w prostokątną podkowę

- Tersilejon w Megalopolis - na planie prostokąta, mógł pomieścić 10 000 arkadyjczyków

- arsenały (skeutheke) - miejsce, gdzie budowano kręty, ich wyposażenie, uzbrojenie, przechowywano materiały wojskowe dla armii

- arsenał arch Filona w Pireusie (346-320). Wnętrze podzielone na 3 części filarami, 78 okien, fryz tryglifowy i gzyms. Część środkowa była wolnym przejściem komunikacyjnym, w bocznych podzielonych na 2 kondygnacje przechowywano sprzęt okrętowy.

- hotele (katagejony)

- Olipia - mieszkańca Naxos - Leonidasa. Kolumny z zewnatrz

- w okręgu kultowym Asklepiosa w Epidauros, plan kwadratu, bok 76 m. 2 kondygnacje, 4 perystylowe dziedzińce, wokół każdego dziedzińca 20 pokoi. Brak kolumn z zewnątrz

- Dom mieszkalny - ukształtowany pod k V, brak większych zmian, jedynie dziedziniec otaczano czasem kolumnadą, a w pomieszczeniach stosowano mozaikowe posadzki.

- dom typu wiejskiego - w Vari w Attyce - typ pastas, jakby dwupiętrowa wieża. 2 poł IV

- pałac - IV, nowy typ założenia

- Wergina (Ajgaj) - zachowany tylko na poziomie przyziemia, w zasadzie powtórzenie planu domu greckiego. Duży perystylowy dziedziniec, na który otwierały się pomieszczenia. Wejście po stronie E, otoczone z obu stron głębokimi portykami doryckimi. Na S od propylejów okrągła sala zwana tolosem, wyłożona marmuarmi, w której natrafiono na bazę tronu. W skrzydle S - komplex 3 pomieszczeń (andron), środkowe otwarte na perystyl. Używany do k II

- Peliia - w czasach Filipa II, przebudowana przez Filipa V. Ogromne rozmiary (60 000 m), na akropolu. Składał się z 2 części: E - coś jak dom mieszkalny z dziedzińcem perystylowym, W - duży dziedziniec z portykiem.

6. okres hellenistyczny 323-30

- św Dionizosa w Pergamonie - osiowe założenie, zaakcentowanie fasady dzięki frontowym schodom i ustawieniem kolumn tylko z przodu - zapowiedź typu świątyni rzymskiej

- św Ateny Nikeforos (przynoszącej zwycięstwo) w Pergamonie - dorycka, nad teatrem, 1 poł II. Terasa, na której się znajdowała została otoczona kolumnadą. Dość krótka, tendencja do smukłości i lekkości. Szerokie rozstawienie kolumn => między każdymi 2 kolumnami mieściły się aż 3, a nie 2 metopy. Kolumny miały żłobkowanie tylko poniżej kapiteli, nigdy nie zostały ukończone. Pronaos, cella, brak opistodomosu. Przed św wiele pomników, min grupa Galów. Dziedziniec otoczony 2kondygnacyjną kolumnadą: parter - doryckie, piętro - jońskie - po raz pierwszy taki układ porządku => znany jako pergameński.

- Ołtarz pergameński - nieco poniżej tarasu ze św Ateny - temenos z ołtarzem poświęconym Zeusowi i Atenie. Uznany za najwybitniejsze dzieło okresu hellenistycznego, wzniesiony przez Eumenesa II (180-160) po bitwie pod Magnezją (189), która wzmocniła władzę Attalidów - w celu upamiętnienia zwycięstwa Attalosa I. Odkryty w 1871 przez Humanna, wywieziony do Berlina. Wysoka platforma pod budowę w formie nieregularnego prostokąta została sztucznie poszerzona. Ołtarz umieszczony pośrodku tarasu i kompozycyjnie związany z górującą nad nim św. Właściwy ołtarz ofiarny na wysokiej platformie otoczonej kolumnadą. Krepidoma 36,40x34,20. Cokół nad nią oblicowany płytami marmurowymi zwieńczony profilowanym gzymsem, nad którym płaskorzeźbiony fryz z gigantomachią. Wyżej jońska kolumnada: 22 od E i po 21 od N i S. Od W kolumnada cofnięta - tworzy jakby głęboki pronaos z wysuniętymi do przodu murami „ant”. Pomiędzy nimi wielkie schody wiodące do budowli o szer ponad 20 m. Fasada W szeroko otwarta ku schodom. Podcienia obiegały wewnętrzny dziedziniec budowli i osłaniały ścianę zdobioną reliefowym fryzem - mniejszy niż główny fryz ołtarza, dzieje Telefosa (mityczny protoplasta rodu pergameńskiego)

- temenos Apollina Delfiniosa (centralny temenos) - w Olbii, górował nad agorą. Znajdowała się w nim św Apollina Delfiniosa oraz mniejsza św Zeusa i ołtarze. Oba przybytki skierowane na S (cecha charakterystyczna budowli sakralnych z Olbii).

- sanktuarium Asklepiosa na Kos - III i II, najważniejszy obiekt kompleksu (św) w porządku doryckim (w 2 poł III), na najwyższym miejscu, naprzeciw pasma schodów, otoczony portykami z 3 stron. Poniżej 2 wielkie tarasy.

- św Ateny Lindia w Lindos na Rodos - pocz III, na miejscu obiektu z archaicznego. Położona w sanktuarium położonym na terasach. Dodano wspaniałe propyleje, a w poł II okazały dorycki portyk położony u stóp schodów prowadzących do propylejów.

- św Artemidy Leukofreyene (Białobrwej) w Magnezji nad Meandrem - 150-130, modelowe dzieło Hermogenesa. Marmurowa, na wysokim podium o 9 stopniach, kolumny 8x15. Kolumny jońskie, o kapitelach z abakusami ozdobionymi lesbijskim kimationem, regularnie rozmieszczone z wyjątkiem centralnej części fasad, gdzie były rozsunięte. Pseudodipteros. Przed cellą przedsionek dorówujący jej głębokości, płytszy opistodomos. Na zewnątrz płaskorzeźbiony fryz (amazonomachia), ujęty z dwóch stron jońskim kimationem, nad nim zębnik. Brak dekoracji w przyczółkach. 3 okna. Orientacja na W, zaakcentowanie osiowości budowli. Budowla stanowi spuściznę po dorobku architektury attyckiej od V w.

- św Zeusa Sozipolisa - jońska, tetrastylos prostylos, na agorze miasta, uważana za wczesne dzieło Hermogenesa. Fryz w belkowaniu, opistodomos, kolumny małoazjatyckie. Eustylos.

- św Apollina w Didyma k. Miletu - jońska, jedna z najbardziej znanych budowli sakralnych hellenistycznych. Budowa od 300 przez cały II w, nigdy nie ukończona. Arch Pajonios z Efezu oraz Dafnis z Miletul. Jedna z największych św greckich (109x51). Na wysokim podium, 120 kolumn o h 20 m., 10x21. Składała się z 3 części - głęboki pronaos z dużą liczbą kolumn, naos z 2 kolumnami korynckimi (od W zamykały ją wielkie drzwi), sekos/adyton bez dachu (bud hypetralna) otoczony murem. Sekos św Apollina to największa i najwspanialsza sala w dziejach star arch greckiej (21,71x53,63, h 25 m). Otaczał go św gaj wawrzynów ze źródłem, które odgrywało specjalną rolę podczas przepowiedni. Przy krótszej tylnej ścianie sekosu mała, wolnostojąca św (naiskos) jońska, templum in antis, 4 kolumny przed pronaosem - miejsce właściwej wyroczni, chroniła posąg bóstwa. Ponieważ podłoga sekosu znajdowała się niżej od innych części św, od E wybudowano potężne schody o 24 stopniach, które poprzez 3 drzwi z 2 półkolumnami korynckimi wiodły do Sali poprzecznej. W ścianie E znajdowała się święta brama (z największymi blokami arch greckiej). W tej bramie objawień kapłani oznajmiali wiernym słowa wyroczni Apollina. Niezwykła dekoracyjność budowli, nowatorskość kształtowania przestrzeni.

- św Artemidy w Sardes (Lidia) - bud od 300, nigdy nie ukończona

- św Zeusa Olimpijskiego w Atenach - początek od Pizystratów, miała być dużą budowlą dorycką. Prace przy Olimpejonie podjęto ponownie w okresie hellenistycznym z inicjatywy króla Syrii. Arch rzymski Kossutiusz, zmienił on porządek na koryncki. Ogromne rozmiary, 3 rzędy po 8 kolumn w fasadach, 2 po 20 na bokach. Kapitele specjalnie zaprojektowane - prawie cały korpus pokryty liśćmi akantu. Ukończona dopiero za panowania Hadriana.

- św Hekate w Lagina - koryncka, pseudodipteros

- św Zeusa Olbiosa w Diocezarei w Cylicji

- tolos królowej Arsinoe na Samotrace (Arsinoejon) - wg inskrypcji poświęcony „wielkim bogom” czyli Kabriom, można go łączyć z misteriami lub służył jako heroon. Rewolucyjność - szeroka, wolna od podpór sala centralna, największa w arch greckiej (śr ponad 20 m). Wzniesiony z białego marmuru, miał tylko 1 pomieszczenie, w którym na ołtarzach palono ofiary. Ściana podzielona zarówno po str zewn jak i wewn na 2 pozorne kondygnacje. Wyższa partia to jakby galeria 44 filarów podtrzymujących doryckie belkowanie, wewnątrz filary zdobione korynckimi półkolumnami. Stożkowaty dach. W pobliżu studnia służąca za botros.

- stoa - podstawowy element rozwiązań przestrzennych. Agora - W miastach na planie szachownicowym agory otaczano portykami stykającymi się pod kątem prostym, najczęściej z 3 stron (z 4 przylegała do placu główna ulica) - taki typ agory powstał w Azji Mn => agora jońska. Agory obramowywano stoami nadając im regularny kształt.

- Ateny - w II w obudowanie jej z 4 stron portykami.

- W południowej części powstał 4kątny plac (South Square) wydzielony przez portyki Południowy Młodszy i Środkowy (od W znajdowała się Heliaja, od E przylegał do budynku) - dawniej zwany jako agora handlowa, interpretowany jako związany z sądownictwem.

- Stoa Attalosa - od str E, ufundowana przez Attalosa II (wł. Pergamonu) - zniszczona w czasie najazdu barbarzyńców w 267. Budowla dwukondygnacyjna, marmur pentelicki, w tylnej części pomieszczenia sklepowe. W kolumnadzie na parterze podpory doryckie na zewnątrz, jońskie wewnątrz. Ażurowa balustrada. Wewnętrzny rząd podpór (piętra?) miał kapitele liściowe - palmowe => porządek pergameński. W miejscach ruchliwych zrezygnowano z kanelur.

- Portyk Attalosa I w Delfach - pergameński układ porządków

- portyk Eumenesa w Atenach - pergameński układ porządków, przy teatrze Dionizosa. Palmowe kapitele pergameńskie

- „ stoa Posejdona” (w literaturze naukowej - sala hypostyloa) - budowla prostokątna, z 3 str otoczona ścianami, od S rząd 15 kolumn doryckich między antami. Sala nie miała płytowania, tylko ubitą ziemię, na które wznosiły się 24 kolumny doryckie i 20 jońskich (wyższych niż doryckie). 8 kolumn pośrodku dźwigało świetlik. Funkcja podobna do portyków.

- buleuterion

- Milet - składał się z Sali zgromadzeń, przed którą znajdował się dziedziniec z 3 str otoczony podcieniami z dorycką kolumnadą, poprzedzony 4kolumnowym propylonem. Kolumny korynckie, a fryz propylonu powtarzał reliefowe penoplia Pergamonu. Pośrodku dziedzińca wzniesiono w czasach rzymskich heroon Sala posiedzeń miała audytorium jak w teatrze, na 1500 osób. Strop podtrzymywały 4 kolumny jońskie. Budowla fundowana przez króla Syrii.

- Priene - buleuterion zwane często eklsezjasterionem, III/II, plan prawie kwadratowy. Mieściła 600 osób, siedzenia amfiteatralnie z 3 stron.

- gimnazjony i palestry

- Priene

- Pergamon

- Delfy - na W od okręgu Ateny Pronaja gruntownie przebudowany. Na 2 terasach podtrzymywanych murami oporowymi. Na dolnym tarasie obiekty objęte wspólną nazwą palestry z miejscami do kąpieli oraz perystylem, do którego przylegały szatnie itp. Biegacze ćwiczyli na bieżni albo w ksystosie, zapaśnicy w palestrze. W gimnazjonach uczono także literatury, retoryki itp

- palestra w Olimpii - na N od niej wielki plac obudowany w czasach rzymskich nazywany gimnazjonem

- teatr - wyraźne zmiany w wyglądzie teatru. Brak paraskenionów

- Ateny - wprowadzenie proskenionu (podwyższona scena ustawiana na skene). Płaski dach proskenionu - logejon - na nim występowali aktorzy. Początkowo proskenion w Atenach nie miał trwałego charakteru, z czasem (poł II) stał się kamienny. Wprowadzenie tego elementu miało wpływ na kształt orchestry => odtąd okrojona orchestra wycinkiem koła. Tło stanowił episkenion (górna część budynku scenicznego) - najpierw drewniany, potem kamienny. We frontowej ścianie episkenionu zazwyczaj otwory - tyromata, w które wstawiano ruchomą scenerię. Malowane drewniane obrazy - pinakes - przeznaczone do proskenionu.

Efez, Sykion, Korynt, Eretria, Priene, Oropos

- latarnia morska na Faros - na wyspie połączonej z Akexandrią, wybud przez Sostratosa z Knidos, ukończona 280. Zaliczona do 7 cudów świata. Budowa trwała 20 lat. Miała 3 kondygnacje, wysokość ok 13 m. światło latarni widoczne na 50 km. Opał dostarczany schodami lub rampą. W narożach I kondygnacji rzeźby Trytonów dmących w konchy, na szczycie kolosalny posąg Posejdona z Trójzębem. W dolnej kondygnacji zbiornik z wodą do picia.

- Wieża Wiatrów w Atenach - zegar wodny połączony z wieżą meterologiczną (horologion) ufundowany przez Andronikosa z Kyros w Macedonii (2 poł I pne). Znajduje się na E od agory rzymskiej (rynku handlowego położonego na E od Stoa Attalosa). Budowla ośmiobioczna, z marmuru, na 3stopniowym podmurowaniu. Wewnątrz wieży urządzenia do zegara wodnego, po bokach 2 prostokątne przedsionki z 2 kolumnami korynckimi, od S zbiornik na wodę. Ściany gładkie, jedynie u góry płaskorzeźby - poziomo leżące postacie męskie - personifikacje 8 wiatrów. Poniżej na ścianach znaki dla zegarów słonecznych. Pierwsza próba przykrycia budowli okrągłą kopułą (za pomocą płyt marmurowych w kształcie trapezu). Na szczycie obracająca się brązowa rzeźba Trytona, który pałeczką wskazywał kierunek wiatru.

- budownictwo mieszkalne

- Delos - dobrze zachowane domy, ogromny zespół sakralno-urbanistyczny. W centrum hieron Apollina połączony drogą procesyjną ze Świętym Portem. Na S od sankt Apollina dzielnica mieszkalna skupiona wokół teatru (Dzielnica Teatru). Nie istniał z góry ustalony plan => domy różnią się od siebie. W całości z kamienia, urządzenia higieniczne. Domy zamożnych właścicieli: Dom Masek, Dom Dionizosa, Dom Trójzęba, Dom Komediantów - miały perystylowe dziedzińce, mozaikowe posadzki, malowidła naśladujące marmur.

- Priene - domy na ogół parterowe, ściśnięte, niezbyt obszerne, bez urządzeń higienicznych. Większość z drewna i cegły suszonej.

- N wybrzeża Morza Czarnego - duże dziedzińce, często piwnice, łączenie funkcji mieszkalnych z gospodarczymi (wiejskimi). Skromniejsza dekoracja, cechy porządku jońskiego odmiany attyckiej.

- pałace

- letnia rezydencja w Werginie

- pałac królów Pergamonu

- rezydencje władców Alexandrii i Antiochii - znane jedynie z txt

- Budownictwo sepulkralne

- Ateny - zakaz stawiania na grobach stel dekorowanych płaskorzeźbami => skromne kolumienki

- Azja Mn - groby inspirowane mauzoleum w Halikarnasie

- Grobowiec w Belevi (k Efezu) 300-250 - prawdopodobnie dla Lizymacha albo Antiocha II. Częściowo kuty w skale, 11 m h, fryz dorycki tryglifowo-metopowy, powyżej jakby św otoczona kolumnadą z korynckimi kapitelami. Nad gzymsem „św” wykonane z marmuru posągi gryfów ustawionych heraldyzcnie, zwróconych w stronę stojących między nimi marmurowych hydrii. Dach piramidalny z kwadrygą. Płaskorzeźby - sceny atletyczne oraz centauromachia. Grecy zostali przedstawieni jako uzbrojeni wojownicy (nowość). Pewne cechy wschodnie grobowca, ale wykonanie greckie. Jeden z najwcześniejszych przykładów zastosowania porządku korynckiego na zewnątrz budowli.

- murowane grobowce podziemne na planie prostokątnym lub kolistym, nakryte kurhanem

- grobowce macedońskie typu komorowego IV-II w. Znamy ponad 80 obiektów - z wapienia, czasem częściowo kute w skale, komora i przedsionek na jednej osi, we E Macedonii zamiast fasady bnudowano dromos. Wnętrze w całości pokrywano stiukiem (łącznie z podłogą), poszczególne części wnętrza wyróżniane kolorami. Fasady najczęściej doryckie, rzadziej jońskie, czasem łączenie porządków (Wielki Grobowiec w Leukadii). Elementy porządków stosowane swobodnie. Sklepienie macedońskie

- Grób III (Grób Księcia) pod Wielkim Tumulusem w Werginie, koniec IV. Grobowiec 2komorowy, fasada dorycka, nad fryzem doryckim malowidło. Wewnątrz szczątki młodzieńca w srebrnej hydrii zdobionej złotym wieńcem z owoców i liści dębu. Drewniane łoże dekorowane złotem i szkłem. Na podłodze uzbrojenie zmarłego, naczynia. Być może był to grób Aleksandra IV.

- Olbia - groby niszowe kute w lessie (KOSZARY), oraz groby skrzynkowe obudowane blokami kamienia. Na obszarach Npontyjskich kurhany nakrywające groby.

- grobowce kamienne kryte kurhanami - wpływy trackie, pojawiły się w 2 poł IV. Rozprzestrzeniły się w rejonie Bosforu Kimmeryjskiego w III w. Składały się z komory grobowej i dromosu, sklepienie łukowe pozorne. Także 3 komorowe, z łukiem z ciosów klinowych, sklepienie półcylindryczne lub kolebkowe. Liczne malowidła w tech freskowej, enkaustycznej, w stylu strukturalnym

- Złoty, Melek-Czesmenskij, Carski Kurhan, grób 47 na wzg Juz-Oba na Krymie

- grobowiec tolosowy kryty kurhanem - w Kazanłyk w Bułgarii. Kryty korytarz, dromos, tolos pokryty kopułą owalną w przekroju. Wejście zamknięte płyta metalową. Ściany dekorowane stiukiem naśladującym marmur. Wyższe partie - malowidła figuralne.

- nekropola Mustafa Paszy w Alexandrii - grobowce kute w skale wapiennej - liczne pomieszczenia zgrupowane wokół wewnętrznego dziedzińca. Malowidła

- Nekropola Hadra w Alexandrii - w czasach ptolemejskich. Rzadkie typy pochówku na planie koła - hypogea, które składały się ze schodów, westybulu i okrągłej komory.

Wprowadzenie do architektury łuków i sklepień:

- sklepienia w grobowcach macedońskich i nadczarnomorskich

- łuki w bramie wiodącej do teatru w Alindzie, w przejściu łączącym stadion z Altis w Olimpii. Wielkie cysterny do gromadzenia wody. Budowle fundowane przez Attalidów. Łuk klinowy w bramie prowadzącej na agorę w Priene - wartość konstrukcyjna i dekoracyjna.

- zworniki i sklepienia krzyżowe - dolna partia portyku Attalosa w Delfach


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Rzeźba, Zachomikowane, Nauka, Studia i szkoła, Kultura, sztuka, Grecja
Miary długosci w Grecji, Zachomikowane, Nauka, Studia i szkoła, Kultura, sztuka, Grecja
Grecja Brąz, Zachomikowane, Nauka, Studia i szkoła, Kultura, sztuka, Grecja
partenon - dekoracje, Zachomikowane, Nauka, Studia i szkoła, Kultura, sztuka, Grecja
Referat Burn Bond, Zachomikowane, Nauka, Studia i szkoła, Kultura, sztuka, Antropologia literatury p
Uniwersalne pojęcia ludzkie i ich konfiguracje w różnych kulturach, Zachomikowane, Nauka, Studia i s
Tatarkiewicz - Przeżycie estetyczne, Zachomikowane, Nauka, Studia i szkoła, Kultura, sztuka, Estetyk
Ad leones, Zachomikowane, Nauka, Studia i szkoła, Kultura, sztuka, Romantyzm
Stróżewski - O pięknie, Zachomikowane, Nauka, Studia i szkoła, Kultura, sztuka, Estetyka
A Dorio ad Phrygium, Zachomikowane, Nauka, Studia i szkoła, Kultura, sztuka, Romantyzm
Funkcjonowanie w UE - Wspólna Polityka Handlowa, Zachomikowane, Nauka, Studia i szkoła, Kultura, szt
Nie boska komedia, Zachomikowane, Nauka, Studia i szkoła, Kultura, sztuka, Romantyzm
praca licencjacka(1), Zachomikowane, Nauka, Studia i szkoła, praca licencjacka
Opal, Zachomikowane, Nauka, Studia i szkoła, Kamienie szlachetne i minerały
prezentacja - nie zapomnij !, Zachomikowane, Nauka, Studia i szkoła, Prezentacje
Psychologia procesow poznawczych - sylabus 2009, Zachomikowane, Nauka, Studia i szkoła, psychiatria
prezentacja marketing specjalistyczny, Zachomikowane, Nauka, Studia i szkoła, Prezentacje
Prawo konstytucyjne2, Zachomikowane, Nauka, Studia i szkoła, Prawo

więcej podobnych podstron