J. Stróżewski „O pięknie”
1. Wstęp
-często podejmowany temat piękna od starożytności
-współczesna sztuka zdaje się odwracać od piękna i jej ideałów, szuka innych wartości (WZNIOSŁOŚĆ) lub w ogóle odrzuca wartości.
zwł. postmodernizm - odrzuca roszczenia prawdy i dobra jako czynniki prowadzące do totalitaryzmu i zniewolenia - neguje wartość piękna, wybiera WZNIOSŁOŚĆ
- triada platońska: dobro, piękno i prawda
-JPII - piękno jest widzialnością dobra, „kalokagatia” = „pięknodobroć”, piękno jest powołaniem artysty zadanym mu przez Stwórcę wraz z darem „talentu art.”
2. Rozwój problematyki piękna - dwa kierunki: Obiektywistyczny i Subiektywistyczny
a) obiektywistyczny - 1.Pitagorejczycy: piękno to harmonia elementów, właściwe proporcje, harmonia rządzi nie tylko dziedziną sztuki (zwł.muzyki), ale i MORALNOŚCIĄ oraz kosmosem (podlegającym prawom liczby i miary). Piękno i dobro są tym samym
-powyższe to tzw. WIELKA TEORIA, przejmuje ją 2.Platon, nadając jeszcze bardziej obiektywistyczny charakter
- Wielka teoria - wielość elementów potrzebna do zaistnienia proporcji i harmonii
- zakwestionował powyższe PLOTYN - uwaga na piękno rzczy, które są niezłożone, proste: światło słońca, blask ognia i to wspanialsze od pierwszego.
- ŚW.AUGUSTYN „wielka teoria” znów - nie różność, ale RÓWNOŚĆ - piękno to równość liczbowa (np. w rytmice wiersza)
- PSEUDO-DIONIZY AREOPAGITA - ważne zarówno harmonia, jak i blask w pięknie (consonantia et claritas) - to przejęło całe średniowiecze (św.Tomasz, św.Albertyn itd.)
-ODRODZENIE - znów „wielka teoria” wzbogacona o nowe interpretacje: źródłem piękna jest IDEA, zadaniem sztuki jest nadanie jej materialnego kształtu lub wydobycie jej formy wcześniej ucieleśnionej w naturze.
Rozpoznajemy piękno, gdyż jest w nas, w naszym umyśle ZNAJDUJE SIĘ JEGO IDEA (Marsylio Ficino, Rafael, Michał Anioł)
-ROMANTYZM: ROLA IDEI u Hegla i Schopenhauera, u Norwida
-obiektywistyczne stanowiska to nie tylko „wielka teoria” ani tylko teoria idei. Jest jeszcze: koncepcja piękna jako doskonałości, jako jedności w wielości, koncepcja stosowności/odpowiedniości (decorum), teoria formy symbolicznej.
- teoria Jerzego Klingera: koncepcja piękna oparta jest na zasadzie ZGODNOŚCI I KONTRASTU
np. rym zgodność brzmieniowa i różność treściowa, epitet kontrastowy, ale zgodny (suchego przestwór oceanu), METAFORA zarazem zgodność i kontrast. Zwł. poezja nabiera char szczególnej paradoksalności, która różni ją od innych sztuk.
b) subiektywistyczny: 1. Sofiści = „miarą wszystkich rzeczy jest człowiek” (Protagoras) odn też piękna - piękne jest to, co się podoba i dlatego, że się podoba, żadne obiektywne kryteria tu nie obowiązują, piękno jest subiektywne i relatywne, zależne od podmiotu i dla każdego podmiotu inne
-staroż i średniow nie przyjęły tego, choć brały pod uwagę (np. św.Augustyn: czy dlatego coś się podoba, że jest piękne, czy dlatego jest piękne, że się podoba?)
-XVIII DESCARTES, David Hume: „piękno nie jest właściwością przedmiotów samych przez się: istnieje jedynie w umyśle, który je ogląda, a każdy umysł dostrzega inne piękno”
-od XVIII subiektyw coraz częściej, zwł. w teoriach Xix (psychologistycznie nastawionych), u nas Jakub Segał i częściowo Władysław Witwicki
3. Nurt trzeci, łączący
-1. św. Bazyli Wielki - podstawę piękna widział w harmonii przedmiotu i podmiotu przeżywającego piękno.
-św. Tomasz z Akwinu: pulchrum est quod visum placet (pięknem jest to, co ujrzane wzbudza upodobanie). Warunki piękna musi spełniać i przedmiot i podmiot właściwie wyposażony, by na nie odpowiedzieć. Warunki obiektywne to CONSONANTIA ET CLARITAS, subiektywne to odpowiednie ich ujęcie przez władze poznawcze i wywołaniu zachwytu: „podoba się przedmiot, ale satysfakcję sprawia też samo jego poznanie”
- G.E.Moore: to co piękne to rzecz , której kontemplacja jest wartościowa sama przez się, INTEGRITAS (wszystkie elementy potrzebne do kontemplacji nawet jeśli pewne części nie są estetycznie wartościowe).
-Im.Kant - obiektywność piękna+ cechy określone przedmiotu (uzasadnianie powszechności sądu estetycznego - sądu SMAKU)
SĄD SMAKU charakt się:
1. bezinteresownością (obojętny stos do istnienia przedmiotu upodobania)
2. powszechnością (nieopartą jednak na obiektywnych pojęciach, może być subiektywny sąd)
3. formalną celowością (pozbawioną jednak odniesienia do jakiegokolwiek określonego celu)
4. subiektywną koniecznością (bez pomocy pojęcia poznaje się przedmiot koniecznego upodobania
„konieczność upodobania” sprawia, że sąd smaku jest sądem powszechnym
3. ODMIANY PIĘKNA - różnorodność jego konkretyzacji, nie mają jednolitych cech, ale szczególne pokrewieństwa
Piękno (w znaczeniu szerszym - jako to, co estetycznie wartościowe), pokrewieństwa:
1. wzniosłość
-Pseudo-Longinos, Burke, Kant
-postmodernizm, Lyotard: wzniosłość wtedy, gdy wyobraźnia nie jest w stanie przedstawić sobie przedmiotu, który miałby się, choćby z zasady, zgadzać z pojęciem: np. posiadamy ideę świata, kosmosu, ale nie możemy wskazać żadnego przykładu. Pojmujemy je jako coś absolutnie wielkiego i potężnego, ale każda prezentacja jakiegoś przedmiotu przeznaczonego do ich unaocznienia tej absolutnej potęgi wydaje się żałośnie niewystarczająca.
- wskazywanie na nieprzedstawialne - program sztuki awangardowej XXw. „Unaocznić, że istnieje coś, co można pojąć, a czego nie można zobaczyć ani pokazać”
-ale nie chodzi o przeciwstawianie pięknu innych kategorii estetycznych (gdy mowa o różnorodności piękna), ale raczej o WIELORAKOŚĆ ODMIAN W Ramach JEGO ŚCIŚLEJSZEGO ROZUMIENIA - określonej, wyodrębnionej spośród innych jakości estetycznej.
czyli np. piękno statyczne i dynamiczne, klasyczne i romantyczne, liryczne i dramatyczne, piękno racjonalnej jasności i piękno mroku itd.
-piękno a inne kategorie estetyczne (jako współwystępowanie, mieszanie się z nimi): raczej nie ma mowy o „pięknej wzniosłości”, ale można odróżnić piękną komedię/piękny komizm) od brzydkiego lub tylko ładnego
-piękno a jakości poza-estetyczne, np. moralne - z czym się wiąże, z czym wyklucza?
=piękno dostojeństwa i powagi, heroizmu i ofiary
=nie ma piękna tchórzostwa lub pięknej podłości
-zatem chodzi o POWIĄZANIA PIĘKNA Z DOBREM I PRAWDĄ - to co wyklucza się z dobrem musi wykluczać się także z pięknem!
-piękno, piękny, przysł. „pięknie” - postępuje, gra, pięknie jest, że….-możliwość uznania piękna za transcendentalne. Otwiera się nowa perspektywa
4. Szukając istoty piękna:
-różnorodność piękna, które mimo tego nie traci swej identyczności sprawia, że trzeba wyszukać STAŁE I ZMIENNE piękna. Stałe - decydowałyby o tożsamości piękna, Zmienne - o jego realizowaniu się wielorakich konkretyzacjach.
-historia problematyki piękna to historia poszukiwania owych stałych, ale zawsze kończyło się na tym, że docierano do zmiennych, zamiast głębiej badać. nawet „wielka teoria” sztuki ma kontrprzykłady: choćby w postaci piękna dysharmonii.
-próba wyróżnienia stałych w PIĘKNIE (jako jednej z jakości, a nie jako równoważnika estetyczności)
1. KONIECZNOŚĆ - wszystko, każdy szczegół jest właśnie taki, jaki ma być, nie można nic zmienić, dzieło jest takie, jakie musi być. Szczególna koniecznościowa struktura dzieła., jedyny możliwy sposób przekazywania zawartych w nim treści.
Konieczność nie jest koniecznością „uniwersalną”, ale tylko „dobraną” do jednego danego dzieła - konieczność rządzi nim i TYLKO nim. (dlatego rozszyfrowanie dzieła sztuki jest tak trudne). Wszystko to prowadzi do JEDYNEJ POSTACI DZIEŁA, która potrafi nas olśnić (jako consonantia et claritas).
-wielcy artyści mają wolność twórczą, ale rządzi nią COŚ WIĘCEJ niż bawienie się przypadkowymi możliwościami. ARTYSTA MUSI ZNALEŹĆ DO DZIEŁA taki element, KTÓRY MUSI BYĆ. Jedni znajdują to spontanicznie, a inni z trudem (Mozart a Beethoven), ale CEL ZAWSZE TEN SAM - ZNALEZIENIE KONIECZNOŚCI, z której rodzi się DOSKONAŁOŚĆ.
-konieczność tego rodzaju zachodzi wyłącznie wobec dzieł sztuki. Bo obok „jest tak, jak musi być” (w dziele sztuki) możliwe jest też założenie, że TAK MOGŁOBY PRZECIEŻ NIE BYĆ.
konieczność przełamuje tu stan zwykłości estetycznej, przełamuje niebyt piękna - nie brzydotę, lecz nieobecność wartości - rodząca obojętność
nieważne, jak twórca doszedł do ostatecznego, koniecznego kształtu utworu. ważne, że my przeżywamy na widok tego kształtu bezwarunkowej akceptacji, „tak jest” zamienia się w „tak musi być”.
W przypadku piękna przyrody nie możemy powiedzieć: tak nie musiałoby być, raczej „tak jest” i „tak jest i dobrze, że tak jest”. Kontemplacja piękna przyrody wydaje się mieć w sobie moment etycznej afirmacji świata, która dotyka nas samych potęgując w nas dobro lub ju niemu nas wznosząc. TEN ZACHWYT JEST SAMYM DOBREM.
2. POSTAWA BEZGRANICZNEJ AFIRMACJI
odczuwamy wobec dzieła pokorne „tak”, nie widzimy wobec „tak” żadnej alternatywy, nawet jeśli później zaczniemy myśleć, że właściwie mogłoby „tak” nie być. „Tak” wyraża przeżycie konieczności.
Nasze „tak” obejmuje coś więcej niż obiekt naszej bezpośredniej kontemplacji. Obiekt należy do tajemniczego „więcej”, absolutem jest włączonym w absolut. Bez wielkości cech dzieła i jego integralnej (zarówno umysłowej, jak zmysłowej percepcji) to „więcej” nie byłoby nam dostępne. Nie jest dane przez dzieło bezpośrednio, jawi się jako „wielkie INNE”
absolut dzieła zda się łączyć z absolutem piękna, które z jednej strony jest obecne w całym blasku w dziele, z drugiej zaś przekracza je jako Tajemnica.
„Bo piękno na to jest, by zachwycało
Do pracy - praca, by się zmartwychwstało.” (Norwid Promethidion)
praca - trud dociekania istoty piękna, stan zmartwychwstania to jego najpełniejsza, transcendentalna realizacja.
JPII, „List do artystów”: Piękno jest kluczem tajemnicy i wezwaniem transcendencji. Poznanie zarówno smaku życia, jak i marzenie o przyszłości. Piękno rzeczy stworzonych nie przynosi zaspokojenia, bo budzi utajoną tęsknotę za Bogiem.
TRANSCENDENCJA - każde autentyczne piękno wskazuje w swoisty sposób na „więcej”. Samo przez to nic nie traci, lecz zyskuje (wymiar transc).
-Ernst Cassirer: Piękno jest w istocie i koniecznie SYMBOLEM, jest ono zawsze i wszędzie jedno i podwójne. Trzymanie się zmysłowości i wychodzeniu poza zmysłowość - przez to wyraża napięcie, jakie przebiega przez świat naszej świadomości - biegunowość bytu: między skończonym i nieskończonym, między absolutną ideą a jej empirycznym przedstawieniem.
Jedność i dwoistość zarazem. Tak jak w symbolu. Dlatego odwołujemy się do piękna, gdy chcemy przybliżyć się do Transcendencji. Przykład: liturgia kościelna, zwł. kościołu Wschodniego, zwł. w KULCIE IKONY:
*Evdokimov „Sztuka ikony. Teologia piękna”: o ikonie Trójcy Świętej - od widzialnego wznosi się ku boskości. Cześć oddaje się nie materialnej ikonie, lecz Pięknu przez podobieństwo, które ikona w tajemniczy sposób przekazuje.
5. PIĘKNO I PRAWDA:
-stosunek piękna do prawdy często rozważany, nie wprost, lecz poprzez problematykę sztuki. Zależy więc od koncepcji prawdy oraz teorii sztuki (zadań, jakie im przypisywano). Inaczej wyglądało to wtedy, gdy zakładano korespondencyjną teorię prawdy, inaczej gdy widziano w prawdzie szczególne odsłonięcie istoty rzeczy.
Inaczej, gdy sprowadzano sztukę jedynie do jej estetycznego wymiaru, inaczej, gdy jawiła się ona jako swoiste narzędzie przekazywania idei.
1. mimesis - przekazywać prawdę o rzeczy naśladowanej - prawda rozumiana jako odpowiedniość, adaequatio. Odpowiedniość przedstawienia i rzeczy przedstawianej. Ale przedstawienie rządzi się własnymi prawami: prawda może dotyczyć RÓŻNYCH ASPEKTÓW RZECZY PRZEDSTAWIANEJ (przedstaw nie musi ograniczać się do zewnętrzej postaci przestawianego, może sięgać do jego istoty czy idei. Tej możliwości (różnych aspektów) nie widział w swoim mimesis Platon.
Sformuował Plotyn. Potem Pseudo-Dionizy Areopagita (piękno miało wartości symbolu, zdolnego wyrazić jedno z tajemniczych imion Boga: „piękno jest kresem bytów i ich umiłowaniem, wszystko powstaje ze wzgl na piękno, bo wszystko się określa w odniesieniu do niego.
Przedmiot, który naśladuje sztuka już sam jest piękny. U Plotyna tym przedmiotem jest IDEA, u Pseudo-Dionizego NIEWYRAŻALNE. Ale przedmiotem przedstawianym w sztuce może też być ŚWIAT. Godne naśladowania jest tylko to, co piękne.
Przeświadczenie o pięknie świata, niedościgłego wzoru dla sztuki - od staroż po nowoż. Dopiero kwestionuje to HEGEL: sztuka, jako jeden z wyższych przejawów absolutnego ducha jest doskonalsza niż jego obiektywizacja w naturze.
Miejsce prawdy i fałszu w sztuce - św. Augustyn: prawda i nieprawda przeplatają się nawzajem, jedno warunkuje drugie („Jakże obraz konia mógłby być prawdziwym obrazem, gdyby koń namalowany nie był nieprawdziwym koniem?”
Czy i jakie znaczenie ma współwystępowanie prawdy i nieprawdy dla piękna (dzieła).
Alain z Lille: „malarstwo (…) wszelkie wymysły zamienia w prawdę.”
Średniowiecze - poznawcze i dydaktyczne walory sztuki. Sztuka miała nie tylko pociągać pięknem, ale i uczyć. Sztuka jako biblia pauperum: obrazy o Piśmie Świętym zastępują niepiśmiennym teksty PŚ.
Renesans - poznawcza funkcja sztuki: była ona jednym z narzędzi naukowego poznawania świata (np. malarstwo a badania nad perspektywą), miała wartość WIEDZY NAUKOWEJ (da Vinci, gdy osiągał tworząc cele naukowe, nie kończył zaczętego dzieła).
KLASYCYZM: szczególne zderzenie wiedzy i sztuki, czyli też prawdy i piękna („Sztuka jest wiedzą i można jej się nauczyć” - w Akademii Francuskiej (od 1635 roku) studiowanie dzieła sztuki miało nauczyć reguł tworzenia, a także służyć jako dotarcie do istoty piękna, twórczości, prawdy artystycznej.
HEGEL: pojęciem kluczowym dla piękna i prawdy jest IDEA. Idea - etap, w którym Absolut dochodzi do uświadomienia sobie swojej prawdy.
Zadaniem sztuki jest ucieleśnienie idei w konkretnym materiale. Na objawieniu idei polega piękno sztuki. Idea ukonkretniona w dziele jest jego prawdą i pięknem równocześnie. Staje się IDEAŁEM. PIĘKNO JEST OBJAWIENIEM IDEAŁU.
HEIDEGGER: prawda:„aletheia” -„alta”: nie i „letho”: ukrywam. Aletheia oznacza więc to, co nieskrywane, niezatajone.
Zadaniem sztuki jest OBJAWIENIE PRAWDY. To objawienie nie dotyczy jak u Hegla idei, lecz BYTU (objawienie bytu).
BYCIE IDEA ENERGIA ACTUALITAS RZECZYWISTOŚĆ PRZEDMIOTOWOŚĆ SZTUKA PRZEŻYCIE.
Heidegger: piękno zasadza się na formie, gdyż ta rozumiana była jako „prześwitywanie” bytości bytu (jak u scholastyków: splendor formae” - rola blasku, światła dochodząca przebijająca z dzieła).
Momenty wspólne pięknu i prawdzie od strony ich przeżycia, doświadczania:
-ingardenowska koncepcja spotkania estetycznego: niezbędny jest podmiot i przedmiot tego spotkania. Przedmiot musi posiadać dostęp do czegoś różnego od siebie i swoich przeżyć i właśnie by ten dostęp uzyskać, dochodzi do spotkania podmiotu i czegoś innego (przedmiot dowolny).
Podst problemem spotkania poznawczego jest PROBLEM PRAWDY - adekwatność sądu estetycznego do przedmiotu, o którym ten sąd wydany.
Warunek poj się sądu to PRZEŻYCIE ESTETYCZNE (po stronie podmiotu). Odpowiedniość przeżycia est wobec przedmiotu, który je wywołał.
Przeżycie zależy od różnych rzeczy, np.:
1. jego roli poznawczej
2. jego charakteru emocjonalnego
3. dyspozycji oceniających (sprawa wrażliwości, gustu, itd.)
Czy istnieje możliwość adekwatnego sądu estetycznego i jego przedmiotu? Jeśli tak, to na czym polega? Jak należałoby ją nazwać: prawdziwością, trafnością, adekwatnością, sprawiedliwością? I jakie ustalić kryteria tego sądu (jak np. w przypadku prawdziwości kryterium jest oczywistość).
Jaki jest stos. przedmiotu do tego, co ujrzał podmiot? Św. Tomasz mówi o kilku elementach: harmonia, odpowiednia wielkość, blask (claritas).
CZY MOŻNA POWIEDZIEĆ, ŻE ODPOWIEDZIĄ NA BLASK JEST OLŚNIENIE?
Naszym udziałem staje się OLŚNIENIE, moment właściwym przynajmniej niektórym przeżyciom estetycznym i niektórym przeżyciom poznawczym. O zjawisku (przeżyciu) OLŚNIENIA mówią liczni odkrywcy. Ale olśnienie związ z odkryciem prawdy jest dane tylko nielicznym. Zwykłym ludziom zdarza się ono częściej w obliczu wielkich dzieł sztuki.
Przeżycie olśnienia nie jest JEDYNE W SWOIM RODZAJU, nie zawsze mamy takie same przyczyny olśnienia: raz jest to zrozumienie utworu, raz odkrycie niesionej w nim prawdy (katharsis), raz szczególne poruszenie naszej duchowej wrażliwości.
Nie zawsze stan olśnienia pojawi się wobec tego samego dzieła po raz drugi. Ale wystarczy, że zaistniał tylko raz: będzie z pewnością nadal oddziaływał w przypomnieniu i możę się na zawsze skojarzyć z szeroko rozumianym doświadczaniem danego dzieła.
Może stan olśnienia właśnie prowokował dociekania o jego przedmiotowy odpowiednik, który UPATRYWANO W ŚWIETLE, BLASKU (od Plotyna).
Szczególny blask ma także prawda.
KONIECZNOŚĆ dla prawdy i piękna. „tak jest/musi być” - jest w przypadku prawdy jedyną możliwością, nie dopuszcza się możliwości bycia inaczej (w dziele sztuki jest taka możliwość).
Konieczność piękna splata się z wolnością. Konieczność w dziele stworzona została przez TWÓRCZĄ WOLNOŚĆ. Twórczość to wolność i konieczność, trud dochodzenia do konieczności w wolności.
Skrywanie się, nieodgadniona tajemniczość jest istotą piękna. Piękno jest rzeczą trudną (Sokrates), Piękno jest rzeczą, o której trudno mówić ludzkim językiem. (Cesare Ripa).