Rzeźba

1. Okres protogeometryczny 1150 - 900

• drobna plastyka terakotowa

- przewaga postaci kobiecych, odzianych

- nawiązania do okresu egejskiego np. boginie błogosławiące z Karfi IX w

- niektóre formy wykazują dojrzałość w ujęciu np. figurka jelenia z Keremejkosu 925 r (korpus toczony na kole); centaur z Lefkandi

• figurki brązowe - umiejętność ich wytwarzania w formach dotarła prawdopodobnie z Anatolii

- przewaga postaci męskich, nagich

- kobiety sztywne z opuszczonymi wzdłuż ciała rękami, postacie męskie poruszone

- seria 5 figurek męskich z Olimpii IX w, widoczne dysproporcje poszczególnych części postaci

- grupa tańczących w kręgu mężczyzn z VIII w z Olimpii - widoczny duży postęp, lepsze proporcje

2. Okres geometryczny 900 - 720/700

- tylko drobna plastyka, głównie figurki terakotowe i brązowe, czasem kość słoniowa

- w źródłach wzmianki o ksoanonach - prymitywnych wizerunkach bóstw w postaci słupa lub deski z drewna, na której zawieszano szaty lub skóry, często zwieńczonych maską twarzy ludzkiej /prawdopodobnie w Herajonie na Samos/

- figurki ludzkie malowane czarnym pokostem bez zaznaczania szczegółów anatomicznych. Detale anatomiczne ograniczają się do zaznaczenia narządów płciowych i uwypuklenia nosa. We wczesnych figurkach duży korpus i odsunięte od ciała wydłużone ręce i nogi, od IX/VIII bardziej zorganizowane i geometryczne

• figurki terakotowe - także przewaga odzianych kobiet

- od IX w w Attyce liczne wyobrażenia koników ręcznie lepionych. Od VIII w także figurki kobiet (boginie siedzące, płaczki stojące)

- głowa wojownika z Amyklajonu ze Sparty VIII w - znakomite detale

• figurki brązowe - także przewaga nagich mężczyzn

- depozyty w Olimpii i Delfach - ludzie i zwierzęta

- przede wszystkim wojownicy, formy zgeometryzowane. Tors trójkątny lub romboidalny, nogi na osi pionowej, ramiona na poziomej.

- postać lwa przyczepiona do uchwytu kotła z Olimpii VIII

- koniki - różnice stylistyczne między warsztatami (Argos, Korynt, Lakonia)

- Przodowały warsztaty Attyckie (wyróżnik: bardzo wydłużone części ciała)

- posążek wojownika z Akropolis VIII (trzymał włócznię i tarczę)

- grupa zdobiąca kocioł: Minotaur i Tezeusz

- warsztaty argiwskie - także mężczyzna z koniem

- figurka z Olimpii romboidalnym torsie 3 ćw. VIII. Zaznaczenie warg, uszu, włosów

- posążek wojownika z sanktuarium w Delfach

- pod koniec okresu wyobrażanie scen z życia codziennego

- mężczyzna grający na aulosie (Sparta i Olimpia)

- siedzący lirnik z Iraklionu

- łucznik napinający łuk z Delf

- rzemieślnik wytwarzający brązowy hełm

- często woźnice, jeźdźcy i także tematyka mitologiczna: grupa Heralklesa, centaur Nessosa

- brązowe figurki z Delfinionu na Dreros 700 pne, w technice młotokwania (sphyrelaton) - wyklepane kawałki blachy spajano na drewnianym trzonie

- bóg Apollin (największy - 80 cm). Towarzyszyły mu dwie mniejsze figurki odzianych kobiet: Leto i Artemida

• kość słoniowa

- naga bogini z Keramejkosu - była uważana za import ze E ze względu na jakość dzieła (ale jest motyw meandra)

3. Okres orientalizujący 720/700 - 600

- w pierwszej części VII kontynuacja okresu geometrycznego (okres przejściowy). Postęp w kształtowaniu, zwiększenie wysokości i woluminu.

- Apollin Mantiklos - smuklejszy, nieproporcjonalnie wysoka szyja, budowa podporządkowana osi pionowej i dwóm poziomym, zapewne trzymał łuk. Dar wotywny Mantiklosa (inskrypcja)

- „Piękna Helena” ze Sparty - silne wcięcie w pasie, duże odkryte stopy, głowa odchylona w tył

• styl dadalicki VII w od imienia Dedala (różni badacze wyróżniają różne daty w fazach protodedalickiej, wczesnodedalickiej, środkowodedalickiej i późnej - str 76). Ręce przylegające do ciała, sztywna postawa, budowa oparta na osi pionowej i poziomych, zwiększenie masy postaci, udoskonalenie proporcji. Bardzo niskie czoło, oczy i usta dokładnie w linii poziomej, twarz płaska, bujna fryzura. W proto i wczesnodedalickim twarze trójkątne, w środkowym U kształtne, w późnym trapezoidalne. Fryzury w postaci piętrowej peruki (wpływy z Egiptu). Płaska górna część czaszki. Styl dadalicki rozwinął się najwcześniej w drobnej plastyce terakotowej, duży wpływ na jej rozwój miało pojawienie się matrycy do odciskania figurek (masowość) opartych na prototypach orientalnych. Największa popularność: frontalna naga kobieta (np. Asztarte na plakietce). Styl dadalicki objął także brązownictwo i kość słoniową (figurka sfinksa w sanktuarium Hery w Perachorze)

- rzeźba monumentalna: jej początków nie można umiejscawiać w jednym ośrodku (na Krecie czy Naksos)

- typ postaci siedzącej. Takie same cechy jak postacie stojące

- siedząca postać kobieca to prawdopodobnie najstarszy typ wyobrażenia wykształcony w monumentalnej rzeźbie.

- „bogini z Gortyny” - kobieta z być może sanktuarium Ateny w Gortynie. Najstarsze dzieło monumentalne stylu dadalickiego

- posąg z Astritsi na Krecie - ponadnaturalnej wielkości

- posągi zdobiące świątynię A w Prinias - boginie powyżej nadproża

- typ Kory - stojąca odziana młoda kobieta. Ciężki wełniany peplos + epiblema

- Nikandra z Naksos - jedno z najwcześniejszych monumentalnych dzieł plastyki dadalickiej. Przedstawia korę z Delos, dar wotywny Nikandry z Naksos, wyobraża Artemidę lub Potnię Theron (panią nad zwierzętami). Ubrana kobieta, sztywna frontalna postawa, ręce przylegające po bokach do ciała, cechy dadalickie, brak głębi - przypomina drewnianą deskę.

- Perirrhanteria - wykonywane w marmurze pomniki składające się z dużego basenu podpartego przez 3 - 4 odziane kobiety w typie kory. W opracowaniu ich głów brak cech dadalickich. Większość z nich z 2 poł. VII z Lakonii

- Dama z Auxerre z wapienia, łączona z warsztatami Krety, jak Nikandra z Samos typowy dadalicki strój: peplos (ciężki, wełniany) ściągnięty mocno w talii paskiem i epiblema - narzutka na ramionach (ubiór kreteński). Masa włosów karbowanych, spiralna grzywka.

Typ kurosa - stojący nagi mężczyzna

- pojawił się nieco później, za to od początku w pełni wykrystalizowany: stojący nagi młodzieniec z rękami przylegającymi do ciała, pięściami zaciśniętymi, długimi włosami podtrzymywanymi przez opaskę (węzeł Heraklesa). Wysunięcie lewej nogi - ruch. Kurosy z VII często mają pasek w tali

- najstarsze kurosy z Delos i Tery 650 - 600 - warsztaty naksyjskie. Rozmiary naturalne i ponadnaturalne

- brązowy posążek z Delf 630 r

4. okres archaiczny rozwinięty i subarchaiczny 600 - 480

• Ludzie: ujęcie frontalne, symetria wzdłuż osi pionowej, schematyzacja, dekoracyjność (spiralne loczki na czole jako rozety, brodawki piersiowe jako gwiazdki itp - im większa dekoracyjność, tym większa wartość posągu). Brak trójwymiarowości. Do kory, postaci siedzącej i kurosa dołącza typ ofiarnika, półleżącego mężczyzny, jeźdźca.

- typ postaci siedzącej. Tron czy krzesło wskazują na odrębną pozycję społeczną

- w VII w przede wszystkim boginie

- postać z Haghigeorgitika w Arkadii VII/VI - nie wiadomo, czy k czy m. Cechy postdedalickie

- 15 posągów postaci męskich i żeńskich z Didymy (przy Świętej Drodze ze św. Apollina do portu w Panormos). Określane jako posągi Branchidów (kapłanów Apollina), jednak jeden z nich posiada inskrypcję identyfikującą posąg jako wyobrażenie miejscowego władcy. Z upływem czasu rzeźby nabierają objętości i plastyczności, wyraźne zarysowywanie dolnej części nóg.

- grupa rzeźbiarza Geneleosa z Samos z okręgu Hery 560 r.. 6 postaci ukazujących rodziców i dzieci (rodzice, 3 córki, syn). Matka Fileja siedzi na tronie.

- posąg siedzącego Ajakesa z Samos 540 - 530 r. Dar wotywny. Boki tronu podtrzymują lwy

- głowa bogini Hery z Olimpii z wapienia 580 r. Część grupy kultowej (=> Pauzaniasz: z małżonkiem Zeusem)

- posąg siedzącej Ateny rzeźbiarza Endojosa z Akropolis 530-520 r. Na stołku, brązowe węże.

- Dionizos z Aten

- urzędnicy - „skrybowie” z Akropolis

- siedząca bogini z Tarentu 480 r. Zapowiedź monumentalizmu

- typ kory - postawa i strój zmieniają się w miarę upływu czasu. Nie zmienia się uśmiech archaiczny. od pocz. VI w zarzucenie ciężkiego wełnianego peplosu i epiblemy na rzecz cienkiego jońskiego chitonu z długimi rękawami, czasem z płaszczem - himationem. Zainteresowanie plastycznym kształtowaniem fałdów szat. Kanoniczna forma kory ukształtowała się dopiero w II poł VI w - stojąca młoda kobieta w stroju jońskim (cienki chiton, ukośny himation), w jednej ręce trzymająca jakiś przedmiot, drugą podtrzymująca chiton, którego fałdy zbiegają się odpowiednio. Kory są obwieszone biżuterią. Chimation jest krótki i zazwyczaj układany na prawe ramię (choć czasami jest długi lub nie występuje wcale). Chronologia kor oparta jest na tendencji do coraz większego realizmu. Uśmiech archaiczny zanika w VI/V w. Kora nie była tak ściśle określona jak typ kurosa. Odzwierciedlała pojawienie się w życiu publicznym dobrze urodzonych, szlachetnych kobiet.

- dwie kory z Chios 580 r - czysto dekoracyjne fałdy szat

- kory z Moschato i Eginy - chitony bez fałdów

- Kora z Berlina 570 - 560 r - chiton bardziej plastyczny, himation opada symetrycznie. Jedyne odstępstwo od symetrii stanowi układ rąk. Uśmiech archaiczny. Attyka

- Hera z Samos 560 r- najstarsze dzieło ukazujące ukośny himation (typowo joński strój), Epiblema bez fałdów (wyjątek!) i kontrastujący z nią drobniutko pofałdowany chiton. Doskonałość art & tech. Lekki zarys konturów pod szatami. Dedykowana przez Cheramyesa

- posągi Filippe i Ornite z grupy Geneleosa jako pierwsze rzeźby w typie kory przedstawione z wysuniętą prawą nogą. Gest przytrzymania fałdów szaty jedną ręką

- Kora z Akropolis 560 - 550 - chiton, peplos, epiblema

- posąg Frasikleji rzeźbiarza Aristona z Paros, znaleziony w Attyce. Podtrzymanie szaty, w talii pasek. Był to pomnik nagrobny młodej dziewczyny

- Kora z Lyonu 540 r - ukośny himation odsłaniający jedno ramię po raz pierwszy w Attyce. Posąg składa się z 2 części - górna znajduje się w Lyonie, dolna na Akropolis :|

- Peplofora z Akropolis 530 r, Mistrz Rampin - wyjątkowo ubrana w ciężki peplos bez fałdów, postawa sztywna i frontalna. Twarz radosna i harmonijna, widoczny postęp w oddaniu ludzkiego ciała.

- Kora Antenora - typowa kora II poł VI w rzeźbiarza Antenora. 2,15 m - monumentalizm, opracowana ze wszystkich stron, silnie zbudowana kobieta. Schodkowy układ himationu. Frontalny układ, ale lekkie przełamanie sztywności.

- kora rzeźbiarza Aristidikosa ubrana tylko w chiton

- kory z Akropolis wykonane z różnych marmurów np. nr 676 - dysproporcja w deseniu tkaniny

- kora „nadąsana” ofiarowana przez Eutydikosa na Akropolis 490 r - brak uśmiechu archaicznego, powaga.

- kora z Propylejów - ciężkie fałdy, poważny wyraz twarzy

- typ kurosa - wywodzi się od dzielnych wojowników, synów arystokratycznych rodzin. Dawniej kurosy określano jako Apollinów. Kurosy ofiarowywane w sanktuariach, ustawiano je także jako pomniki grobowe. VII/VI - brak szczególnych zmian - nadal jedna noga do przodu, ale nieruchoma. VI w - wyraźny rozwój w opracowaniu: coraz lepsze proporcje i kształty, odsunięcie rąk od ciała, skracanie długości włosów. dzieła wyspiarskie znajdujące się w obrębie oddziaływania Naksos (Tera, Melos i in.) były sztywne, twarde i linearne w modelunku. Kurosy paryjskie (Tazos, Chios) - smukłe, wdzięczne i miękkie opracowane, pozbawione attyckich śladów dociekliwości wobec wewnętrznej struktury. Rzeźby peloponeskie mają ciężkie proporcje, krępą, atletyczną i mocną sylwetkę. Prowincjonalne warsztaty Beockie początkowo tworzyły niezgrabne i jakby „drewniane” w kształtach kurosy.

- kolos naksyjczyków 600-590 r wystawiony na Delos w sanktuarium Artemidy. Ręce odsunięte od ciała, wąska talia, długie włosy, modelunek sztywny (charakterystyczne dla Naksos). Został wystawiony przez Naksyjczyków dla Apollina.

- kolosalny kuros z Samos 570-560 r (5 m h) - dar wotywny. Płynność, miękkość (charakterystyczne dla Samos)

- Kuros z Dipylonu 590 r (Attyka) - przetrwała głowa i dłoń. Pomnik nagrobny. Podłużna twarz, wysokie czoło, duże oczy. Schematyzacja i dekoracyjność

- Kuros z Nowego Yorku 600 - 590 (Attyka) - widoczne tu są wszystkie cechy charakterystyczne kurosów włącznie z uśmiechem archaicznym.

- Kuros z Sunionu 590-580, ponad 3 m h. Opracowanie detali (oczy, uszy). Dar wotywny dla Posejdona (zakopany)

- Kuros z Volomandry 570-560 (Attyka)

- Kuros z Anavysos 530 (Attyka) - widoczny postęp. Zaokrąglone kształty, bardziej naturalny modelunek, detale - kanaliki łzowe, krótsze włosy. Pomnik nagrobny

- kuros przedstawiający Aristodikosa (Attyka) 510-500 - zamyka VI wieczną serię kurosów Attyckich. Dalsze skrócenie fryzury, misterne ułożenie loków. Modułem jest wysokość głowy.

- Blondynek (Attyka - Akropolis) 490-480 - zachowana głowa, lekko opuszczona i przechylona w bok, melancholijny nastrój (uważa się, że ten sam artysta stworzył Korę Eutydikosa (nadąsaną))

- kuros efeba Kritiosa - pierwszy posąg klasycznego typu atlety

- Kleobis i Biton 580 r, znalezieni w Delfach, rzeźbiarz Polymedes z Argos (bliźniaki, legenda o kapłance Hery z Argos) - typ rzeźby peloponeskiej

- Apollo z Tenei (k. Koryntu) 560-550 r- harmonijność ciała, smukłość, elegancja, poprawne proporcje. Jedna z najlepszych rzeźb VI w.

- typ ofiarnika - postać męska trzymająca baranka lub cielątko, podobna do kurosa. Ofiarnik niosący baranka - krioforos.

- przedstawienie z Tazos - 3,5 h, nigdy nie ukończony, krioforos

- Moschoforos z Akropolis (niosący cielątko) 570-560- krótki himation z fałdami. Skrzyżowanie rąk - gest przełamujący sztywność postaci + skrzyżowanie nóg cielątka - zupełnie nowe ujęcie. Łączona z rzeźbiarzem Fajdimosem

- typ stojącej postaci męskiej w ubraniu we E Jonii - długi chiton i długi himation nad lewym ramieniem (odwrotnie niż u kor)

- syn w grupie Geneleosa

- rzeźba dedykowana przez Dionysermosa 520

- półleżąca odziana postać męska we E Jonii

- ojciec z Grupy Geneleosa z Herajonu z Samos 560 550 (po raz pierwszy). W chitonie i himationie

- typ wojownika - rzadko

- obiekty z Samos, Lakonii i Didymy

- typ jeźdźca - popularny w Attyce, nieznany w monumentalnej plastyce większości innych ośrodków archaicznych

- Jeździec Rampin 550, Mistrz Rampin- nagi, głowa lekko pochylona do przodu, zarost, uśmiech, dekoracyjność, wieniec na głowie

- pierwszy w sztuce greckiej pomnik historyczny: Tyranobójcy Antenora (Harmodios i Aristogejton) - ustawiony na Agroze ateńskiej w 510 lub 506, następnie wywieziony przez Persów do Suzy w 480, po czym wrócił do Aten ofiarowany przez Aleksandra Wielkiego lub Antiocha I Sotera. Grupa ta znana jest z kopii rzymskich i przekazów ikonograficznych (np jako emblemat na tarczy Ateny na 3 amforach panatenajskich, na monecie z Kyzikos, na marmurowym tronie). Każda rzeźba stoi na oddzielnej bazie - grupa? Zamachowcy zwróceni do siebie tyłem, uheroizowani (nadzy), oblicza zindywidualizowane. Aristogejon z brodą, Harmodios - młodzieniec. Rytm i równowaga osiągnięte dzięki przeciwstawności ruchu zamachowców. Rzeźba ujęta frontalnie, do oglądania z przodu.

• Zwierzęta, stwory mitologiczne - wzorce zaczerpnięte ze wschodu (sfinksy, syreny), personifikacje idei (Nike)

- Sinksy - ciało lwa, duże skrzydła, kobieca głowa. Sfinksy znalezione w Attyce najczęściej wieńczyły stele nagrobne, często służyły jako akroteriony w świątyniach. Mają charakter chtoniczny i apotropaiczny (odstraszają złe siły). Prawdopodobnie w tym samym celu ustawiano na grobach posągi lwów

- Sfinks Naksyjczyków z Delf 570, ustawiony na jońskiej kolumnie. Wydłużona twarz o łagodnym wyrazie, suchy linearny modelunek

- sfinks marmurowy warsztatu korynckiego 560-550

- Gorgona Meduza - kobieta o dzikim uśmiechu, wystających kłach, włosach zakończonych głowami węży (podobnie jak pasek), kto spojrzał jej w oczy, kamieniał ze strachu. Zwykle przedstawiana w przyklęku (wyraża bieg, lot). Postać apotropiczna. Ustawiane jako akroteriony

- akroterion z Akropolis Ateńskiej

- Nike - uosobienie idei zwycięstwa - kora ze skrzydłami na plecach i nogach. Ukazywana w przyklęku na jedno kolano. Posągi wotywne, akroteriony

- Nike Archermosa - pierwsza uskrzydlona Nike (rzeźbiarz Archermos z Chios) odkryta na Delos. Poł VI, posąg wotywny

- Syreny - ciało ptaka, głowa kobiety, skrzydła. Mniej popularne w tym okresie. Charakter wotywny, nagrobny

- syrena z Kyzikos (Azja Mn.) grająca na lirze (ost ćw. VI)

- Hippalektryon - połączenie konia i koguta, czysto grecki twór, rzadko występuje

- konie, psy (wychudzony pies z Akropolis), byki, pantery, sowy

- lwy - niezgodności z ich faktycznym wyglądem, sylwetka lwów przypomina psa (Grecy nie znali lwów). 3 typy lwów, wszystkie w znacznym stopniu opierają się na wzorcach hetyckich i asyryjskich

1. W Jonii lwy w typie egiptyzującym (na jednym boku ze skrzyżowanymi przednimi nogami, tylnymi schowanymi, głowa na jeden z boków)

- Lwy ze Świętej Drogi w Didymie

2. Inny typ: Lew leżący z głową na wprost, gotowy do ataku

- 2 lwy znalezione w Loutraki koło Korynku

- lew wiązany dawniej z monumentem grobowym Menekratesa z Korkyry

3 typ lwa: podkurczone tylne nogi, wyprostowane przednie, głowa na wprost

- lwy z Delos - ustawione w rzędzie na tzw. tarasie lwów

• Rzeźby architektoniczne - takie same zasady ich kształtowania jak w rzeźbie pełnoplastycznej. Pod koniec VI poros zaczęto zastępować marmurem, w V w marmur stał się regułą. Od VI w postacie ukazywano w coraz wyższym reliefie aż do ich całkowitego oderwania od tła i ustawienia w przyczółkach rzeźb pełnych zamiast reliefów. Artyści stopniowo zmierzali do jednolitości akcji i miejsca oraz eliminowali demony i zwierzęta zastępując je postaciami mitologicznymi. Zespoły reliefów i rzeźb przyczółkowych pochodzą głównie z doryckich budowli Grecji centralnej (wyjątek - skarbiec Syfnijczyków w Delfach); metopy z Grecji centralnej i Wielkiej Grecji i Sycylii, a fryzy z różnych partii budowli jońskich, głównie z Jonii E (wyjątek - dorycka świątynia Ateny w Assos w Troadzie - Azja Mn - połączenie doryckich metop i jońskiego fryzu 550-540

Przyczółki:

- przyczółek Artemidy - Gorgony na wyspie Korfu - najstarszy zachowany. Prawopodobnie wykonany przez artystów z Koryntu (Korynt skolonizował wyspę w k. VIII) W obydwu tympanonach rzeźby porosowe, lepiej zachował się przyczółek zachodni 590-580 (Gorgona, Pegaz, Chryzaor + lwy-pantery + tematy mitologiczne o drugorzędnym znaczeniu - Zeus, zdobycie Troi)

- reliefy odkryte na Akropolis Ateńskiej w rumowisku perskim (480-470)- większość to reliefy porosowe kryte stukiem i malowane, mogą być związane ze św. Ateny Polias i Hekatompedonem i wzniesione przez Pizystratów (rumowisko Pyzystratów 510). Najstarsze zachowane fragmenty są marmurowe (głowa Gorgony)

- Niski relief - mity związane z Heralkesem => „czerwony przyczółek” (mit walki Heralkesa z Trytonem pomalowany na czerwono) 560-550

- płaskorzeźby Starej Świątyni Ateny (Polias) - jeszcze bardzo archaiczne

- Sinobrody (3 mężczyźni z niebieskimi brodami) - istoty symboliczne (ściana wschodnia)

- przyczółek z oliwką 550 - 540 - budynek, dziewczyna +2 kobiety + mężczyzna + drzewo oliwne

- przyczółek skarbca Syfnijczyków w Delfach 525 r - obserwowalne zmiany (oderwanie od tła, bóstwo na osi, marmur)

- wschodni marmurowy przyczółek św. Ateny zastępujący starszą dekorację Starej Świątyni - zerwanie ze starymi regułami po raz pierwszy, nowe zasady: rzeźby pełne, nieco ponadnaturalnej wysokości, w trudnych ujęciach (skręcone, gwałtowne ruchy). Tematem była Gigantomachia (zachowane posągi Ateny i 3 gigantów). Twórcą mógł być Endojos

- wschodni przyczółek odbudowanej świątyni Apollina w Delfach 520-510 - marmurk, kompozycja niejednolita (nawiązanie do starych reguł), temat - objawienie się Apollina w Delfach. W zachodnim - gigantomachia. Dzieło Antenora

- przyczółek archaicznej świątyni Apollina Dafneforosa w Eretrii na Eubei - scena Amazomachii

- przyczółek odkryty na Korfu - niezwykle rzadki temat uczty (biesiadujący Dionizos)

- przyczółek doryckiej świątyni Afai na Eginie - obrazuje przejście od okresu archaicznego do stylu surowego - rzeźby znane jako „Egineci”. Po raz pierwszy jednolitość skali, tematyki, kompozycji. Ilustracja wojen trojańskich

metopy dekorowane płaskorzeźbami (z budowli doryckich!)

- Skarbiec Sykiończyków w Delfach 560 - 14 bardzo szerokich metop - uprowadzenie wołów przez Dioskurów, łódź Argo, porwanie Europy, polowanie na dzika kaledońskiego

- ze świątyni C w Selinuncie - Perseusz zabijający Gorgonę, Herakles z Kekropami, Kwadryga Apollina

- ze świątyni Y w Selinuncie - Europa na byku i sinks

- ze świątyni E (Herajonu) w Selinuncie - duże, prawie kwadratowe, przypominają archaiczne z C, ze złego gatunku wapienia, gruba warstwa polichromii, nagie części ciała z marmuru. Każda metopa to oddzielna scena mitologiczna. Demonstracja siły fizycznej, obojętność osób uczestniczących w akcji

- Skarbiec Syfnijczyków w Delfach - z końca archaicznego, 30 metop (czyny Heraklesa, Tezeusza, Amazomachie, porwanie bydła Geriona). Znakomicie wykonane, bardzo wysoki relief, w każdej przemyślanej kompozycyjnie metopie ukazano 2 postacie. Tezeusz z Amazonką - pierwszy obiekt, w którym widać namiastkę odtworzenia przeżyć postaci. Herakles z łanią - mistrzowska anatomia.

Fryzy i inne dekoracje budowli jońskich

- artemizjon efeski - płaskorzeźbiona sima, dolne bębny kolumn pronaosu

- Didymajon koło Miletu - rzeźbione dolne partie kolumn, architraw (gorgona)

- Herajon III Rojkosa i Teodorosa - fryz

- Herajon IV Polikratesa z Samos - fryz

- Skarbiec Syfnijczyków w Delfach 525 - zamiast kolumn 2 kariatydy oraz dekorowane przyczółki (zachował się zachodni) - wyjątkowa cecha, gdyż frontony budowli jońskich archaicznych nie były zdobione! Kariatydy wykazują związki z korami cykladzkimi. Na ich głowach bęben płaskorzeźbiony a nie polos. Jajowniki, astragale, akroteriony - Nike. W przyczółku walka Heraklesa z Apollinem o trójnóg delficki. Fryz - najwcześniejszy znany i dobrze zachowany fryz o ciągłej dekoracji (wcześniej fryz w skarbcu Knidyjczyjów w Delfach), dość płytki relief. Zachowane częściowo imię jednego z artystów (Endojos lub Ariston z Paros), pracami kierowali dwaj różniący się artyści.

- fryz wschodni: bogowie popierających Troję + bogowie popierający Greków + walka o ciało Sarpedona - temat i kompozycja zupełnie nowatorskie. Postacie zróżnicowane, skrót perspektywiczny, wrażenie głębi (postacie zasłaniają się częściowo), wielka precyzja, dbałość o detale, stłoczenie postaci, mało wolnego tła

• Grobowe

- stele nagrobne attyckie - miały uwieczniać pamięć o zmarłym. Największy i najlepiej przebadany zespół z Attyki - zdobione reliefowo, bardzo grube, na sześciennej bazie. W ich zwieńczeniu wklęsły gzyms cavetto, na którym wznosi się posąg sfinksa. Rozwój stel attyckich od 2 ćw. VI do końca VI (potem zakaz ich wystawiania - przejaw zbytku) /ponownie dopiero w 2 poł V. Pierwsze stele były przysadziste z cavetto + sfinks z podwiniętymi nogami tylnymi, następnie stele wyższe i cieńsze, cavetto zastępowane przez woluty (podwójne ślimacznice) w kształcie odwróconej liry ze sfinksem u góry (2 i 3 ćw VI). W młodszych stelach sfinks siedzi na tylnych łapach, jest bardziej wyprostowany. Na zasadniczej części steli w niskim reliefie ukazanie zmarłego takiego, jakie miał zajęcie (np. atleta, wojownik), z reguły tylko jedna postać ujęta z profilu. W ost ćw VI w Attyce stele jeszcze wyższe i cieńsze, zwieńczone tylko wolutami, z których rozkwitały palmety (antemiony), zmarły nadal w reliefie, lecz także malowanie i rycie

- stela z Nowego Yorku 540 - nietypowa, bo wyobraża 2 postacie: brata i siostrę (Alkmeonidzi)

- stela Aristona wykonana przez Aristoklesa kVI

- stela przedstawiająca nagiego młodzieńca w hełmie

Stele odkryto także w Beocji, na Eginie, w Koryncie, na Samos (wąskie stele palmetowe, bez dekoracji, z k VI pierwsze z wyobrażeniem zmarłego). Od k VI stele zwieńczone antemionami rozpowszechniły się w całym świece greckim z wyjątkiem Attyki (zakaz - wspomina o tym Cyceron w „De legibus”)

- reliefy lakońskie - wyobrażenie pary małżeńskiej lub zmarłego, siedzą na tronie, zazwyczaj towarzyszy im wąż, kantaros - stele czy zabytki wotywne?

- reliefy wotywne - niewielkie prostokątne płyty, składane w ofierze w sanktuariach, wyobrażały bóstwa (bardzo niewiele zachowanych)

- bazy pod posągi, płaskorzeźbione, z Attyki - różne sceny

5. 1 Okres klasyczny wczesny 480 - 450

- postacie pełne powagi i zadumy, części twarzy stają się cięższe, a spojrzenie głębokie. Zaplecione włosy postaci męskich okalają głowę niczym opaska, w postaciach kobiecych często przykrywa je rąbek szaty. Ciężar ciała spoczywa na jednej nodze - przełamanie symetrii, otwarcie drogi do wprowadzenia kontrapostu. Ukazanie momentu najbardziej charakterystycznego dla danej sytuacji, zastygnięcie między jednym a drugim ruchem.

• Rzeźba pełna (ludzie)

- mężczyźni - kuros nadal cieszy się popularnością

- Efeb (rzeźbiarz Kritios), znaleziony na Akropolis, przed 480 - najstarsza rzeźba nowego stylu. Z cech archaicznych pozostały jedynie wąskie biodra i deltoida (jak u kurosów)

- Kritios i Nesjotes wykonali kopię Tyranobójców ustawioną na Agorze w 477/476

- Apollo na Omfalosie - kopia rzymska brązowego oryginału z 460, znaleziony w teatrze Dionizosa. Niektórzy uważają, że jest to kopia posągu Kalamisa (Apollin Aleksiakos)

- Auriga (Woźnica) z Delf (łączony z rzeźb. Pitagorasem z Rhegion) - brązowy oryginał, należał do grupy dedykowanej po zawodach w 478 lub 474. Lekki zwrot korpusu w prawo, ale w porównaniu z innymi brązami jest bardzo nieruchomy. Staranny modelunek, inkrustowane oczy

- Posejdon 460-450 (łącz. z rzeźb. Kalamisem) - wyłowiony przy Eubei, ukazany w chwili między jednym a drugim ruchem, szeroki rozkrok, trzymał trójząb lub piorun. Pozornie ukazany ruch, jednak artystę bardziej interesuje przedstawienie harmonii ujęcia postaci. Nie jest trójwymiarowy

- Brązy z Riace wydobyte w 1972 z wraku statku płynącego z Grecji do Rzymu - dwaj wojownicy A (młodszy) i B (starszy). Wystudiowane pozy na granicy teatralności i patosu. Prawdopodobnie pochodzą z jednej grupy 460-450 r. Różne teorie na temat identyfikacji (str 201)

- kobiety - typ kory był kontynuowany, jednak zmienił się strój: zamiast jońskiego chitonu i himationu - dorycki peplos => peplofory. Peplos był uszyty z ciężkiej i grubej tkaniny, miał grube fałdy, które nie pozwalały na ukazanie zarysów ciała.

- posąg Ateny dedykowany na Akropolis przez Angelitosa, syg. Przez Euneora 480 - najstarszy posąg w stylu surowym. Peplos przewiązany w pasie, zdobiony egidą z gorgejonem

- Hestia Giustiniani przypisywana Kalamisowi- kopia rzymska oryginału z 470, przedstawia Herę, Demeter lub Afrodytę, prawdopodobnie trzymała berło.

- Aspazja (Sosandra, Europa) Kalamisa 460-450 - kopia, oryginał stał w Propylejach, niedawno uznana za Afrodytę. Płaszcz w pięknie oddanych fałdach (przykrywa także głowę), u dołu chiton częściowo odsłania stopy. Niespotykany dotąd wdzięk i łagodność, melancholijne zamyślenie.

• Rzeźba architektoniczna

- mistrz z Olimpii - przyczółki i metopy świątyni Zeusa w Olimpii. Postacie ponadnaturalnej wielkości, jedność miejsca i akcji, ustawienie na osi boga, następnie rytmicznie kolejnych postaci lub grup klęczących, leżących, upadających. Kompozycję zamykają figury leżące. Przeciwstawienie nastroju obu frontonów - reguła.

- przyczółek wschodni - przygotowanie wozów do wyścigu. Statyczność, spokój, brak ruchu, powaga, napięcie. Pośrodku tympanonu - Zeus sędzia zawodów, przy nim pary. Pauzaniasz widział i opisał przyczółek (s 203). Próba realistycznego ujęcia postaci starca jest imponująca - jedno z pierwszych z monumentalnej sztuce greckiej. Młodzieniec siedzący obok wieszczka ujęty en face w przyklęku na jednej nodze - nowość w rzeźbie. Widoczne akcenty wertykalne, ustawienie w pozycji frontalnej (zerwanie z tradycją archaiczną, gdzie ustawiano postacie z profilu)

- przyczółek zachodni - centauromachia (próba porwania Lepitek przez centaurów).Ożywienie, ruch, działanie. Zwraca uwagę Apollo, którego twarz wyraża stanowczość, a postać opracowana jest idealistycznie., choć ujęcie jest frontalne, to detale (podział torsu z zaznaczeniem obojczyków i żeber) wykonane są już w duchu klasycznym, a linia pachwin z zaznaczeniem mięśni skośnych to tendencja rozwinięta później przez Polikleta.

- 12 dekorowanych metop rozmieszczonych po 6 w fasadzie wschodniej i zachodniej znajdowało się na celli, na zewnątrz metopy bez dekoracji. Tematyka zdobionych meto, z których każda ma 1,6 m - dzieje Heraklesa - po raz pierwszy ukazanie 12 kanonicznych prac herosa. Najpóźniej wykonano metopy zachodnie, ilustrują one jednak pierwsze zmagania Herosa. Najlepiej zachowane metopy ukazujące jabłka z ogrodu Hesperyd, Atenę z Heraklesem i ptakami stymfalijskimi oraz herosa z bykiem kreteńskim. Kompozycja bardzo przemyślana, ujęta w figury geometryczne. Metopy wschodnie są najstarsze i ukazują najtrudniejsze czyny, zachodnie mają inny nastrój (bohater zmęczony, zadumany). Najsławniejsza metopa z Atlasem. Prace Heraklesa: 1. Lew nemejski 2. Hydra larnejska 3. Ptaki stymfalijska 4. byk kreteński 5. łania cyranejska 6. walka z Hoplitą 7. Herakles i dzik z Erymantu 8. Uprowadzenie koni Diomedesa 9. Walka z Gerionesem 10. jabłka z ogrodu Hesperyd 11. Uprowadzenie Cerbera 12. Stajnia Augiasza (s. 207)

- za autorów przyczółków Pauzaniasz uważał Pajoniosa i Alkamenesa, ale jest to błędne info (żyli w II poł V). Autorem był jeden człowiek - Mistrz z Olimpu.

• Poszczególni rzeźbiarze:

- Kritios i Nesjotes - uczniowie Antenora, twórcy kopii Tyranobójców. Kritias - modelujący, Nesjotes - odlewnik. Kritiasowi przypisywany jest Efeb

- Pitagoras z Rhegon - samijczyk, emigrował do Wielkiej Grecji, przyczynił się do rozwoju sztuk w S Italii i na Sycylii. Pierwszy rzeźbiarz, który potrafił doskonale oddać muskulaturę męskiego ciała. Rytm, symetria, dbałość o detale anatomiczne. Ulubiony temat to atleci. Dyskobol, Aurigi z Delf, posąg kulawego mężczyzny z Syrakuz.

- Kalamis z Beocji, ulubione tworzywo to brąz. Najsłynniejsze dzieła: kwadryga Hierona (władcy Syrakuz), Sosandra, Hestia Giustiniani, Apollin na Omfalosie, Posejdon z Artemizjonu. Pozostałości okresu archaicznego: sztywność postawy, niepewna równowaga, brak rytmiki, ale także subtelność, wdzięk, zaduma

- Myronz Eleuteraj, obywatel Aten, uczeń Hageladesa. Tworzył przede wszystkim w brązie, jego dzieła znamy tylko z marmurowych kopii rzymskich i opisów literackich. Realizm, nie ukazywanie uczyć i emocji.

- posąg biegacza Ladasa - ukazany w chwili wpadania na metę

- Krowa - na Akropolis

- kolosalna grupa Ateny, Heraklesa i Zeusa na Samos (wprowadzenie herosa na Olimp)

- Dyskobol 450 - dobrze znana z opisu Lukiana. Postawa, w jakiej człowiek może się znaleźć na ułamek sekundy między jednym a drugim ruchem. Do oglądania z przodu. Ciało ukazane w najszerszych płaszczyznach, bez skrótów. Cechy archaiczne: sposób opracowania głowy (fryzura jak czapeczka), jednak twarz nie wyraża uczuć - spokój i obojętność.

- Atena i Marsjasz - grupa wystawiona na Akropolis ateńskiej. Shumanizowanie legendarnych postaci półludzkich i półzwierzęcych zapowiada zintelektualizowanie sztuki greckiej.

• Reliefy wotywne i nagrobne - brak attyckich reliefów nagrobnych (zakaz), zachowały się płaskorzeźby tworzone w innych celach.

- wieńczący się młodzieniec z przylądka Saunion 470. Modelunek bardzo płytki, głowa z profilu, ale tors za pomocą śmiałych skrótów perspektywicznych.

- Atena Zadumana z Akropolis - w hełmie korynckim, fałdowanym peplosie, opiera się o włócznię, patrząc na słup

- Tron Ludovisi 460, znaleziony na terenie Villa Ludovisi w Rzymie - składa się z 3 płaskorzeźbionych płyt, które mogły ograniczać ołtarz lub szyb (na pewno nie tron), środkowa płyta ukazuje narodziny Afrodyty. Artysta nieprawidłowo ukazał biust bogini.

- Tron Bostoński uznawany najczęściej za nieautentyczny

- stele nagrobne produkowane we E i N Jonii, Tesalii, na wyspach Dodekanezu, Tracko, Etoloakarnanii, Beocji itd. Stele są wysokie i dość wąskie, najczęściej ze zwieńczeniem palmetowym (np. kamień nagrobny z Tesalii - młodzieniec z zającem; stela z Akarnanii - lirnik; stela z Tespiów - zmarły z psem; stele z Paros - dziewczynki w Peplosach). Zdarzają się także stele wysokiej jakości ze zwieńczeniem przypominającym przyczółek. Staną się one kanonicznym typem steli w II poł V w.

5.2 Okres klasyczny dojrzały 450 - 400

- Fidiasz - już w starożytności uważany za największego rzeźbiarza. Syn Charmidesa, Ateńczyk, ur ok 490. Uczeń Hadeladesa z Argos. Zanim został rzeźbiarzem, zajmował się malarstwem. Działał w Atenach, Delfach, Platejach, Olimpii. W Atenach powołany przez Kimona, a potem Peryklesa do kierowania pracami na Akropolis.

- Atena dla miasta Pellene w Achaji w tech. chryzelefantyny - wg Pauzaniasza pierwsze dzieło artysty

- grupa wystawiona ze zdobyczy maratońskich w Delfach - 16 posągów z brązu, z czego 13 Fidiasza, prawdopodobnie związane z Kimonem. Przedstawiały Militiadesa, Atenę, Apolla i herosów. Z tą grupą niektórzy badacze wiążą brązy z Riace.

- Atena Enoplos - kolosalny posąg, dla upamiętnienia zwycięstwa nad Persami, prawdopodobnie pierwsza rzeźba Fidiasza, która stanęła na Akropolis 460-450.

- Atena Promachos - z brązu, wystawiona na Akropolis w bramie wejściowej. Przy dekoracji tarczy współdziałał toreuta Mys. Wysoka na 7m widoczna była z morza.

- Atena Areja w Platejach w świątyni Ateny Areja - upamiętnienie zwycięstwa nad Persami. W technice akrolitu - pozłacane drewno, miejscami złocona blacha, do zrobienia rąk, nóg i twarzy użyto marmuru. Za kopię posągu uznaje się Atenę Medici

- Apollin Parnopios - brązowy posąg, miał się znajdować w pobliżu Partenonu. Zachowało się 21 kopii rzymskich, najbardziej znana to Apollo z Kassel. W prawej ręce laur, w lewej łuk. Jeszcze wiele sztywności, ale już lekki skłon głowy, ugięcie rąk i nóg. Głowa, fryzura i długi tors - archaiczne

- posąg poety Anakreonta - ustawiony na Akropolis. 4 kopie

- Atena Lemnia 440 na Akropolis - w jednej ręce włócznia, w drugiej hełm (lub sowa), na który spogląda. Wyraża idee pacyfistyczne - przebiegająca ukośnie egida. Piękna głowa posągu. Połączenie tendencji argiwskich z osiągnięciami attyckimi.

- posąg Apollina znany z rzymskiej kopii Apollo z Tybru

- Afrodyta Urania - w św. Elis, chryzelefantynowa. Znana z kopii Afrodyta Grimani

- Amazonka Mattei - dzieło konkursowe z lat 440-430 na posąg rannej amazonki ogłoszony przez św. Artemidy w Efezie - Fidiasz zajął II miejsce. Amazonka Fidiasza opierała się o włócznię.

- Atena Partenos - posąg w tech chryzelefantyny (okładanie płytami z kości słoniowej i złota drewnianego trzonu) dla Partenonu, stał w celli na wprost wschodniego wejścia do świątyni, ukończony w 438. 12 m h , bogini uzbrojona, lecz odpoczywająca i triumfująca - tarcza i włócznia oparte na ziemi, na dłoni Ateny postać Nike (1,8 m h). Rzeźba była wykładnią koncepcji politycznych Peryklesa i symbolizowała potęgę zwycięskich Aten. Wygląd można odtworzyć na podstawie opisów, kopii rzymskich i wizerunków na różnych obiektach. Uderza architektoniczny układ fałdów szat. Nie był to posąg kultowy. Pokrywało go 40-50 talentów złota (1744 - 2180 kg) Najwierniejsza kopia to Atena Warwakion z II w., najlepiej rekonstruuje głowę Gemma Aspazjosa, tarczę można odtworzyć z figurek Atena Lenormant i innej z Patras. Na tarczy Fidiasz wykonał autoportret i portret swojego przyjaciela Peryklesa - stało się to pretekstem do wystąpienia przeciw niemu. Wytoczono Fidiaszowi proces o bezbożność i sprzeniewierzenie materiałów powierzonych mu do wykonania posągu Ateny (choć zważył każdą złotą płytkę przed jego wykonaniem) - chodziło o zaatakowanie Peryklesa za pośrednictwem Fidiasza. Wg jednej wersji Fidiasz został skazany i uwięziony aż do śmierci, wg innej uciekł do Elidy, a następnie do Olimpii i wykonał posąg Zeusa. Atena tylko raz figuruje w spisie siedmiu cudów świata. (s 236)

- Zeus Olimpijski - wymieniany we wszystkich spisach 7 cudów świata. Brak kopii, gdyż był on posągiem kultowym. Znany z opisów (Pauzaniasz) i monet Elidy oraz kilku głów (np. etruska głowa terakotowa). Przy wykonaniu posągu fidiaszowi pomagali min. Malarz Panajnos i toreuta Kolotes. Posąg równie kolosalnych rozmiarów co Atena Partenos. Władca w pełni majestatu, wyprostowany na tronie. W prawej ręce Nike, w lewej berło.

- Metopy doryckiego fryzu tryglifowo - metopowego Partenonu zaprojektowane przez Fidiasza- to najwcześniej wykonany element dekoracji świątyni. Powstały 92 metopy (po 14 na fasadach krótszych, po 32 od N i S). Relief bardzo wypukły, tło malowane na czerwono, tematyka tradycyjna. Metopy wschodnie - walki bogów z gigantami, przedstawiały przede wszystkim czyny sławiące męstwo Ateny. Układ tych metop jest przemyślany. Zachodnie metopy - amazomachia, uległy dużemu zniszczeniu, są widoczne od razu po wejściu na Akropol. Metopy północne - tragiczna noc po zdobyciu Troi, 3 skrajne metopy nie należą do cyklu - przedstawiały bóstwa towarzyszące scenom na innych metopach. Najlepiej zachowały się metopy od strony S, najmniej oglądanej - centauromachia, dawniej interpretowane jako przedstawiające narodziny Erechteusa-Erichtoniosa i jego czyny. W tym cyklu nie ma jedności miejsca i czasu. Metopy południowe są znakomicie skomponowane, widać różnice stylistyczne w wykonawstwie poszczególnych płyt, metopa 1 (super głowa centaura) - samego Fidiasza.

- Fryz joński ciągły Partenonu (panatenajski) na ścianach celli - ok 160 m długości, 1 m wysokości. Płaskorzeźby te były trudno dostrzegalne, Pauzaniasz pomija je w swoim opisie. Jest to jedna z najlepiej zachowanych dekoracji Partenonu. Fryz przedstawiał ok 400 postaci ludzkich i 200 zwierzęcych w procesji panatenajskiej. Pochód dzieli się na 2, niemal identyczne kolumny na ścianie południowej i północnej. Oba ciągi stykają się po stronie wschodniej nad wejściem. Istnieje teoria, że postacie zmierzające w stronie bogów po stronie wschodniej to uheroizowani Ateńczycy polegli w bitwie pod Maratonem (zgadza się liczba podana przez Herodota: 192) /inna koncepcja: ukazanie 3 generacji Ateńczyków - od S - fyle, od N fratrie, od W - rody/. Zachodnia, najstarsza część ukazywała konnicę ateńską, przedstawienia koni nie są jednak realistyczne. Najważniejsza, wschodnia partia fryzu zwiera postacie ludzi i bogów ujętych w kilka rytmicznie powtarzających się grup flankujących grupę centralną z peplosem. Bardzo interesująco zostali przedstawieni bogowie (12 olimpijczyków). Nie ma dystansu między nimi a śmiertelnymi. Ukazanie konnicy na tak wielu płytach z taką różnorodnością ujęcia wiąże się ze wzrostem jej znaczenia za Peryklesa. Takie przedstawienia nie występowały wcześniej w sztuce greckiej. Najlepiej rozwiązana została partia wschodnia - płyta Ergastinki, uważa się, że Fidiasza.

- przyczółki Partenonu to szczytowe osiągnięcie w rozwiązywaniu problemu kompozycji wpisanej w trójkątne pole tympanonu.

- przyczółek wschodni (dł. Prawie 30m) - 17 posągów, ukazywał narodziny Ateny. Jest bardzo uszkodzony, prawie zupełnie brak grupy centralnej, z głową zachował się tylko Dionizos. Wiadomość o narodzinach jest przekazywana jest od centrum do wszystkich poza nim.

- przyczółek zachodni - spór Ateny z Posejdonem oparty na micie lokalnym. Kompozycja bardziej poruszona, na osi środkowej nie było posągu, co stanowiło przełamanie reguł architektury doryckiej. Bogowie zagniewani, napięta atmosfera, nietypowa kompozycja centralnych postaci odchylonych od osi ustawionych jakby V kształtnie. Z tego przyczółka zachowało się mniej niż ze wschodniego.

- Poliklet - ur w Sykionie, obywatel Argos, działał na Peloponezie, uczeń Hageladesa. Jego ulubionym tworzywem był brąz, czasem marmur, wzmianki o posągu chryzelefantynowym. Jego główne zainteresowanie to akt męski, skupienie na opracowaniu idealnych proporcji stojącej postaci męskiej. Napisał książkę o proporcjach poszczególnych części ciała - „Kanon”. U podstaw kanonu leżą obliczenia matematyczne (być może Poliklet był wyznawcą doktryny Pitagorasa). Głowa mieści się 7 razy w posągu, tors można wpisać w kwadrat, którego bok stanowi szerokość ramion itp (s 254). Poliklet wykorzystywał także regułę „złotego cięcia”. Z kanonem Polikleta wiąże się anegdota o 2 takich samych posągach (s 254). 1 miejsce w konkursie na Amazonkę

- portret Artemona (inż. Peryklesa) wykonany w Atenach

- Apollo Kitarodos - znany z brązowej kopii Apollo z Mantui znalezionej w Pompejach. Zerwanie ze sztywną frontalnością, choć ułożenie włosów nawiązuje do archaicznego

- Doryforos - kanoniczne dzieło Polikleta (najlepsza kopia z Pompejów), ok 440. Kontrapost - przeciwstawne obciążenie kończyn, tutaj - ciężar ciała na prawej nodze, lewa ręka zgięta w łokciu trzyma włócznię. Choć posąg jest doskonale zrównoważony, to oddaje ruch - zasada doprowadzenia ruchu do stanu równowagi w spoczynku. Harmonia, rytm, symetria rytmiczna a nie frontalna jak u archaicznych. Najlepsza kopia głowy - brązowa herma z Herkulanum - widoczny podział twarzy na 3 równe części - h czoła = długości nosa i dolnej partii twarzy - po raz pierwszy. Zmniejszenie podbródka, poszerzenie czoła - większa łagodność wyrazu. Płytki modelunek w kształtowaniu włosów, szerokie i mocne ramiona, czyste i mocno podkreślone mięsnie.

- Dyskoforos - młodzieniec niosący dysk. Zachowały się jego rzymskie kopie. Odejście od osi pionowej, oparcie ciężaru na jednej nodze, opuszczenie głowy.

- ekswoto Kyniskosa z Mantinei (zwyciężył w bosie w 464-460). Zachowała się baza z inskrypcją, odnaleziona w olimpii. Badacze upatrują jego kopię w rzeźbie Efeb Westmacott - szczupły młodzieniec, delikatna budowa, ciężar na lewej nodze, głowa pochylona (nieśmiałość, skromność).

- Diadumenos - brązowy posąg, młodzieniec wiążący sobie opaskę zwycięzcy (ok 430). Udoskonalenie zasad kanonu - smuklejsze i lepsze proporcje, bardziej harmonijna symetria.

- Poliklet wygrał zawody na ranną Amazonkę dla Efezu, posąg zachował się w licznych kopiach. Michałowski za dzieło Polikleta uważa Amazonkę Berlińską, jednak wg Bernhard i wielu innych dziełem jego jest Amazonka Kapitolińsla - lekko wsparta o włócznię w chitonie i płaszczu opadającym z tyłu (atrybut amazonki), krępa, silna budowa, mocne przegięcie posągu, odpoczywająca prawa nora, opracowanie włosów jak u Diadumenosa.

- Namaszczający się oliwą zachowany w kopii Idolino

- Astragalizontes - 2 nagich chłopców grających w kości

- posąg Zeusa z białego marmuru dla Argos

- Kresilas -Ur ok 480 w Kydonii na Krecie, pracował w Atenach. także brał udział w konkursie na Amazonkę - 3 miejsce. Portrecista Peryklesa. Nie zachowały się żadne jego posągi.

- Portret Peryklesa - znany z kilku kopii, przedstawiających tylko głowę, podczas gdy w oryginale posąg był stojącym mężczyzną w uzbrojeniu, opartym o włócznię. Rzeźba wykonana była pośmiertnie i znajdowała się na Akropolis, widział ją Pauzaniasz. Kopia w postaci rzymskiej hermy z inskrypcją to głowa męczyzny w korynckim hełmie na głowie, twarz wyraża spokój i opanowanie. Nie był to portret realistyczny, ale idealizujący. Wydłużony hełm ze względu na jajowaty kształt czaszki Peryklesa ]:->

- w pobliżu Propylejów prawdopodobnie stał posąg Dieitrefesa przeszytego strzałami

- portret Diomedesa

- Atena Belletri, Meduza Rondanini, Diana Ariccia

- Alkamenes - uczeń Fidiasza. Pochodził z Lemnos, był Ateńczykiem, pracował w epoce Fidiasza, ale potrafił zachować indywidualność. Umiejętność oddania niezwykłego majestatu boskiego. Świadome nawiązanie do stylistyki archaicznej. Konkurował z drugim uczniem Fidiasza - Agorakritosem w wykonaniu posągu siedzącej Afrodyty dla Aten.

- Hermes Propylajos ustawiony w Propylejach, widział go Pauzaniasz- kopia: herm wyobrażający Hermesa (słup zakończony głową Hermesa) - archaizujący sposób ułożenia włosów. Na hermie delficka maxyma: „poznaj samego siebie”

- Kory z Erechtejonu - ciężkie peplosy z głębokimi fałdami

- Prokne z Itysem - widział Pauzaniasz. Prokne w sztywnej pozie

- Afrodyta w ogrodach - zwycięska rzeźba w zawodach z Agorakritosem dla Aten, Piliniusz twierdzi, że w jej wykończeniu pomagał sam Fidiasz. Repliką może być Afrodyta typu Dafni

- dekoracja balustrady otaczającej Ołtarz 12 bogów na Agorze Ateńskiej - 4 płyty znane z kopii rzymskich, jedna ukazuje Orfeusza i Eurydykę oraz Hermesa.

- monumentalna grupa kultowa Atena i Hefajstos dla Hefajstejonu - za replikę Ateny uznano Demeter z Cherchel

- Dionizos dla sanktuarium Dionizosa przy teatrze na S stoku Akropolis

- Ares w Sanktuarium Ateny i Aresa na Agorze

- Hera

- Agorakritios - uczeń Fidiasza, pochodził z Paros, działał w Atenach. Rywalizował z Alkamenesem, ale to właśnie Agorakritios był ukochanym uczniem Fidiasza. Przegrał rywalizację w wykonaniu posągu Ateny.

- Nemesis - Atena z przegranego konkursu, sprzedał ją mieszkańcom Ramnus w Attyce i nazwał Nemesis. Wg Pauzaniasza był to posąg samego Fidiasza, a Zenobis podaje, że Fidiasz wykonał posąg, ale pozwolił go podpisać uczniowi. Kopie: Demeter z Watykanu, Hera Borghese z Kopenhagi.

- wyobrażenie o stylu Agorikritiosa daje rzeźba Demeter z Eleuzis wykonana przez jego ucznia. Postacie wykonane przez Agorikritiosa mają cienkie szaty ze skomplikowanymi fałdami (styl bogaty), niektóre ściśle przylegają do ciała i uwypuklają je, zamiast osłaniać - zmysłowy akcent.

- posąg Kybele na Akropolis w Metroonie - pozycja siedząca, w ręku tympanon, po bokach 2 lwy

- brązowa grupa Ateny i Zeusa w Chtonii koło Cheronei w Beocji

- niektórzy przypisują mu grupę Dione (lub Artemis) i jej córki Afrodyty ze wschodniego przyczółka Partenonu, oraz grupę złożoną z Hermesa, Dionizosa, Demeter i Aresa ze zgromadzenia bogów z zachodniej partii fryzu panatenajskiego. Czasem także przypisuje mu się fryz świątyni Ateny Nike na Akropolis.

- Pajonios - z Mende (Macedonia), jego jedyny zachowany ślad działalności - Nike to jedyne zachowane oryginalne dzieło z V w noszące sygnaturę artysty. Przyczynił się do rozpowszechnienia się „stylu mokrych szat” w rzeźbie

Nike - znaleziona w Olimpii w pobliżu świątyni Zeusa, z marmuru, znajdowała się na słupie trójgraniastym. Brak twarzy i skrzydeł, ukazywała boginię spływającą na postument. Rozwiana szata, mokra szata, lewa pierś odsłonięta, chiton uniesiony wiatrem, pod stopami - orzeł. Niezwykle bogata szata - nowatorski element. Zachował się napis - ekswoto było związane ze zwycięstwem nad Ateńczykami pod Sfakterią.

- Kallimachos - rzeźbiarz, toreuta i malarz, pracował w Atenach w k V, najlepszy reprezentant stylu bogatego. Rozwiane, prześwitujące szaty, efekty malarskie. Efekty te osiągnął stosując świder szybkoobrotowy. Wyrafinowany, zręczny manierysta. Wg Witruwiusza wynalazł on kapitel koryncki (do czego miał go natchnąć kosz na grobie młodej dziewczyny), ale informacja ta stoi w sprzeczności z faktem udokumentowanym archeologicznie - pierwszy znany kapitel koryncki pochodzi z wnętrza sw Apollina w Bassaj (420 r) która istniała przed Kallimachosem (jedna dekoracja z 400-390 => problem kapitelu nierozstrzygnięty).

- brązowa, złocona lampa w kształcie palmy ustawiona w Erechtejonie

- relief przedstawiający tańczącą menadę - mocno sfałdowana, prześwitująca szata

- Afrodyta z Frejus (Venus Genetrix) - ok 410, często kopiowana - symbol pramatki cesarskiego rodu Juliuszów. W lewej ręce trzyma jabłko, oparta na lewej nodze, odsłonięta pierś i prześwitująca tkanina - środki expresji zastosowane tu po raz pierwszy w celu uzyskania efektu erotycznego. Kontrast: ruch wyrażający skromność - próba zasłonięcia głowy płaszczem. Harmonia, ale za wąskie biodra i zbyt wysoko osadzone piersi.

- Nike rozwiązująca sandał - relief z balustrady ze św Ateny Nike na Akropolu - przykład stylu mokrych szat rozwijającego się w ramach stylu bogatego.

• Inne rzeźby architektoniczne

- niektóre świątynie powstałe mniej więcej tym czasie co Partenon mieściły się w ramach planu przebudowy Aten, należą do nich: św. Hefajstosa, Posejdona na Sunion, Aresa i Ateny w Acharnaj (za Augusta przeniesiona na Agorę), św Nemezis w Ramanus, Demeter i Kory w Torikos. Dekoracja zachowana w różnym stopniu. Partenon już był ukończony i jego wystrój miał na nie duży wpływ.

- Hefajstejon - przyczółek zachodni z centauromachią, wewnątrz grupa kultowa Ateny u Hefajstosa dłuta Alkamenesea. Nietypowe rozmieszczenie metop: 10 od strony wschodniej i po 4 w narożnikach wschodnich w elewacji północnej i południowej. Metopy stylistycznie przypominają jeszcze rzeźby stylu surowego, widać, iż są najstarszą częścią dekoracji. Wschodnie przedstawiały prace Heraklesa, pozostałe opiewały czyny bohatera narodowego Aten - Tezeusza. Światynia, podobnie jak Partenon miała fryz na murach celli, ale tylko od strony krótszych fasad głównych. W zachodniej części - centauromachia - walki po weselu Pejritoosa i nietypowe ujęcia np centaur padający na grzbiet. Fryz wschodni - walki bogów.

- świątynia Ateny Nikie - przyczółki uległy zupełnemu zniszczeniu, zachowały się natomiast fragmenty fryzu - po stronie wschodniej (frontowej) - zgromadzenie bogów przyglądających się walkom (bardzo wysoki relief - wrażenie rzeźby wypukłej), pozostałe strony fryzu - sceny bitewne (od W - walki z Persami, od S - bitwa pod Platejami). Po raz pierwszy w historii greckiej uwieńczony został moment historyczny (fakty z walk z Persami, np. upadek konia dowódcy jazdy perskiej)., relief jest tu bardziej płaski. Styl płaskorzeźb fryzu tej świątyni określany jest jako styl bogaty, „kwiecisty” - postacie na fryzie są odsunięte od siebie, dużo wolnego tła, rozwiane szaty. Świątynia była otoczona balustradą zabezpieczającą, biegnącą dookoła skarpy - kilkanaście płyt reliefowych w stylu zbliżonym do fryzu, ale o spokojniejszym nastroju - moment uczczenia zwycięstwa i składania ofiary. Pisze się o 6 autorach płyt, Kallimachos jest uważany za autora płaskorzeźby Nike rozwiązująca sandał . Styl bogaty reprezentują także płaskorzeźby Erechtejonu i wolnostojące rzeźby Agorakritosa, Kallimachosa, Pajoniosa.

- Erechtejon - fryz zachował się bardzo fragmentarycznie, prawdopodobnie przedstawiał sceny z życia Erichtoniosa wykonany przy użyciu ciekawej techniki: na tło wykonane z niebieskiego wapienia z Eleuzis nałożone figury wycięte z marmuru pentelickiego. Projekt musiał być dziełem jednego rzeźbiarza, prawdopodobnie Alkamenesa. Na fryzie nowatorskie rozwiązania - siedzące postacie zwrócone w ¾. Od strony południowej - Ganek Kor - powstały w końcu V. Wysokość ponad 2m, masywne, 6 posągów - kory w ciężkich peplosach przewiązanych paskiem, ciężar ciała na jednej nodze, w jednej ręce trzymały fiale, w drugiej unosiły rąbek szaty. Przypisywane różnym rzeźbiarzom, wywarły bardzo duży wpływ na sztukę rzymską - repliki wykonane za Augusta ustawiono na Forum cesarza, a później w Panteonie Agryppy i willi Hadriana.

- świątynia Apollina Epikuriosa w Bassaj - wzniesiona w porządku doryckim, jednak wnętrze celli zdobił fryz joński ciągły z k V ( a więc późnej niż świątynia). Fryz przedstawiał amazomachię z udziałem Heraklesa i Tezeusza oraz centauromachię, każdy zajmuję jedną długą i jedną krótką stronę celli. Bardzo wysoki relief, poziom artystyczny niektórych płyt wręcz prymitywny, niektóre sceny zaskakują brutalnością, choć ukazane są niespotykane wcześniej w reliefach przedstawienia ukazujące współczucie dla ludzkiego cierpienia jak np wynoszenie rannych z pola bitwy. Nowatorska tematyka: kobieta z dzieckiem, odwołanie się do interwencji bóstwa. Kompozycja niejednolita, krępe proporcje sylwetek, wyeksponowanie wysiłku mięsni (charakterystyczne dla sztuki peloponeskiej). Nierozwiązana pozostaje kwestia przyczółków, przeważa pogląd, że świątynia w ogóle nie miała dekorowanych przyczółków.

• Stele nagrobne i wotywne:

- relief eleuzyjski - 440-430, znaleziony w okręgu Demeter i Kory w Eleuzis, niektórzy przypisują go Fidiaszowi. Wyobraża Demeter z berłem i Korę-Persefonę z Pochodnią, między nimi Triptolemos. Pewne elementy stylu surowego, ale szaty partenońskie w stylu.

- stele: ostatnie attyckie reliefy nagrobne pochodziły z k VI w (np. Aristona czy Lizjasza), w I poł V zniknęły (zakaz -Klejstenes?), ale już w II poł - piękne odrodzenie. Zmiana formy steli - kształt prawie kwadratowy, najczęściej z pustym tympanonem doryckim u góry, często z akroterionami. Na początku po bokach nieopracowana, później ograniczona słupami czy antami. Taka forma w 440 r. Więcej miejsca => ukazywanie więcej niż jednej postaci. Najczęściej osoba zmarła siedząca w otoczeniu bliskich, żegnająca się przez podanie ręki, także zwykłe czynności. Wizerunki mało zindywidualizowane. To co wyróżnia zmarłych od żywych, to wzrok utkwiony gdzieś w przestrzeni. Wspaniały rozwój aż do zakazu wystawiania stel wydanego przez Demetriosa z Faleronu.

- Kocia Stela - 410 r, siedząca kobieta trzyma dziecko i ptaszka + chłopiec służący. Fryz z palmet „płomienistych” stanowi jeden z najwcześniejszych przykładów tego typu palmet. Niektórzy łączą ją z Agorakritiosem.

- Kamień nagrobny Hegeso - kobieta na krześle, obok dziewczyna. Hegeso jest pięknie ubrana (mokre szaty)

- reliefy wotywne - niewielkie płyty z wieloosobową dekoracją w dość płytkim reliefie

- Relief Ksenoratei - 420 r, scena z bogiem rzeki Kefiossosem, w duchu sztuki Partenonu

- reliefy związane z dekretami państwowymi

- stela z tekstem o przyjaźni między Samos a Atenami z 405 - Hera i Atena

- inskrypcja wymieniająca skarby w Partenonie zwieńczona reliefem z Ateną i Erechteusem z 410/409

5.3 Okres klasyczny późny 400-323

• Rzeźba architektoniczna

- świątynia Asklepiosa w Epidauros - dekoracja kilku artystów (Timoteos - akroteriony zachodnie, Teodotos - architekt i rzeźbiarz, Hektoridas - przyczółek zachodni, Trtazymedes - posąg kutowy). Metopy na zewnątrz malowane, w pronaosie 6 metop płaskorzeźbionych. W przyczółkach sceny bitewne - we E: upadek Troi, Illiupersis, w W: amazomachia - posąg amazonki na koniu. Akroteriony zachodnie Timoteosa - 3 postacie kobiece. Boczne akroteriony to postacie Aury (personifikacje powiewu morskiego), ma szczycie frontonu Nike lub Epione (żona Asklepiosa). Po stronie zachodniej grupa Apollina, Nike. Nawiązanie do attyckiego stylu mokrych szat, jednak skręcone ciała zapowiadają nowatorskie rozwiązania.

- świątynia Ateny Alea w Tegei (Arkadia) wzniesiona przez Skopasa i Satyrosa. Pauzaniasz podaje informacje o przyczółkach. Identyfikacja postaci ułatwiona dzięki inskrypcją ich imion na gzymsie (farbą). Fronton wschodni - łowy na dzika kalidońskiego, przyczółek zachodni - bitwa w dolinie Kaikosu. Tematyka obu przyczółków jest interesująca i odbiega od przyjętych schematów, gdyż nie przedstawia bogów olimpijskich, lecz lokalne mity. Metopy zachowały się fragmentarycznie, ale dzięki podpisom wiemy, że przedstawiały historię Telefosa. Z przyczółków można się wiele dowiedzieć o stylu Skopasa, głowa Telefosa jest jedną z lepiej zachowanych rzeźb - skręcona, lekko pochylona, duże oczy, wyraża ból. Skopas koncentruje się na opracowaniu głowy, szczególnie oczu, co zmusza widza do skupienia się na nich. Głowy Skopasa są czworograniaste, kubiczne, czoło dość wysokie, podbródek mniejszy, twarz niemal okrągła. Skopas wyrzeźbił także dla św Ateny Alea posągi Asklepiosa i Hygieji z marmuru (niezachowane)

- mauzoleum w Halikarnasie - wg Piliniusza dekoracje 4 rzeźbiarzy: Skopas po stronie E, Timoteos po str S, Leochares na W, Bryaksis na N. W dekoracji wzięli także udział Satyros i Pyteos (kwadryga). Na cokole 2 fryzy, trzeci powyżej (na jakby św jońskiej), czwarty na bazie, na której stała kwadryga. Tematyka płaskorzeźb to amazonomachia (najlepiej zachowana, 17 płyt, z udziałem Heraklesa i Tezeusza, postacie skręcone, ujęte od tyłu, akcja ożywiona, rozwiane szaty, bardziej realistyczne oddanie tumultu bitewnego), centauromachia i wyścigi wozów. Posągi naturalnej i nadnaturalnej wielkości ustawione jak we fryzie i przedstawiały walki Greków z Persami. Zachowały się fragmenty koni z kwadrygi i postacie lwów zdobiące dach. Kwadryga miała sens alegoryczny (idea wyścigów kwadryg). Posąg tzw. Mauzolosa i Artemizji miał wykonać Satyros.

- świątynia Artemidy w Efezie - uznana za jeden z 7 cudów świata, resztki dekoracji przedstawiające Heraklesa, sceny bitewne, Nereidy, Nike, grupy mężczyzn i kobiet. Najbardziej znany zabytek to dolny bęben kolumny zdobiony Hermesem z kadyceuszem., uważany często za dzieło Skopasa.

• Rzeźba pełna - z jednej strony kontynuacja zasad stylistyki z II poł V (Fidiasz, Poliklet), z drugiej - odejście od jednolitego traktowania rzeźby poprzez ukazywanie różnorodnych stanów uczuciowych, emocji, odejście od wzniosłego idealnego eosu i harmonii. Nadal duże znaczenie ośrodka attyckiego. Tendencja do personifikowania idei abstrakcyjnych (szczególnie w rzeźbie attyckiej), w Atenach kult pokoju. Duża doza realizmu, masywność, bogactwo draperii. Artyści lubili ukazywać bogów bawiących się, beztroskich.

- Kefizodotos - rzeźbiarz attycki, ojciec Praksytelesa.

- Eirne z Plutosem - personifikacja Pokoju i Bogactwa, ustawione na Agorze w rejonie Ołtarza Pokoju w 375/374 po bitwie pod Leuktrami. Dziecko ukazane nieudolnie jako zmniejszona dorosła postać z za małą głową. Draperia szaty sfałdowana skomplikowanie, bogata, fałdy układają się w różnych kierunkach, zgodnie z naturą ukazany zarys ciała pod szatą. Intymny kontakt matka - dziecko.

- Praksyteles - ateńczyk, określany w źródłach jako „rzeźbiarz piękna”, działał w 370-330 r, syn Kefizodotosa. Pracował przede wszystkim w marmurze. Polichromię marmurowych rzeźb artysty wykonywał głównie Nikiasz. Praksyteles pozostawał pod wpływem ojca. Działał się także w Azji Mn (dekoracja ołtarza w pobliżu św Artemidy w Efezie), na wyspach Morza Egejskiego, na Peloponezie. Charakterystyczne przegięcie rzeźb i esowata oś nazywana czasem krzywą Praksytelesa. Upowszechnił akt kobiecy (być może autor pierwszego aktu w dziejach greckich), młodzieńcze przedstawienia bogów. Mistrz zmysłowego wdzięku, miękki modelunek, delikatność twarzy, marzące spojrzenie, swobodne pozy, bogowie zwyczajni lub zalotni.

- Satyr Nalewający - rzeźba brązowa, która zadecydowała o jego sławie, 360 r. Satyr jako młodzieniec. Zachowany w 20 marmurowych kopiach. Wiele cech typowych dla poprzedniego okresu (rytm jak Myrona, kontrapost Polikleta), ale są innowacje: noga nieobciążona odstawiona jest w bok a nie do tyłu, przegięcie postaci, esowata linia posągu, uduchowienie i uczłowieczenie Satyra (wygląda jak efeb, ma tylko spiczaste uszy i mały ogonek)

- Eros dla Tespiów (Beocja) /anegdota o kochance Praksytelesa str 303/. Jego kopią jest Eros Borghese oraz Eros z Centocelle. Po raz pierwszy przedstawił boga miłości w rzeźbie pełnej, młodzieniec z długimi skrzydłami do tyłu, w rękach łuk i strzały.

- Hermes z małym Dionizosem - odnaleziony w Olimpii w miejscu, gdzie widział go Pauzaniasz - w niszy wewnątrz św Hery. Nagi Hermes oparty o pień drzewa, na którym powiesił swoją szatę, w lewej ręce spoczywającej na pniu mały Dionizos. Bóg zabawiał dziecko winnym gronem. Przegięcie postaci. Dziecko jako zmniejszona postać dorosła. Miękki modelunek ciała Hermesa, jego postać jest jakby zniewieściała. Tkanina mocno sfałdowana, realistycznie oddana. Wyraźnie widać odejście od „profilu greckiego” - linia czoła ma bruzdę, a nos niezgrabny garb. Hermes ma znudzony wyraz twarzy, spojrzenie rozmarzone.

- Afrodyta Knidyjska - podziwiana za piękno, wielokrotnie kopiowana jednak niezbyt dobrze, najsłynniejsze dzieło Praksytelesa /anegdota o posągach str 305/. Prawą ręką w geście pudica zasłania łono, lewą trzyma szatę nad hydrią. Najlepsze powtórzenie głowy to tzw. Głowa Kaufmana z II w pne, lekko pochylona, cień uśmiechu. Miękki modelunek, charakter idealny i zmysłowy, melancholijne zamyślenie. Włosy rozdzielone nad czołem tworzą trójkątny zarys. Nawet jeżeli nie jest to pierwszy akt kobiecy (współczesny Praksytelesowi Skopas także wyrzeźbił nagą Atenę), to z cała pewnością Praksyteles upowszechnił ten motyw.

- Artemida Brauronia - na Akropolis, kopia w posągu Artemidy z Gabii. Strój łowczyni (krótki chiton)

- Apollo Sauroktonos - z brązu, zabawia się jaszczurką podpierając się o drzewo. Ustawiony skośnie, przegięty, cały ciężar na jednej nodze. Jest to rzeźba sakralna

- Hermes

- Satyr odpoczywający - wiele kopii rzymskich (jedna na Zamku w Warszawie)

- Efeb z Maratonu - brązowy oryginał. Może to być Hermes.

- Baza z Mantinei - 3 płyty reliefowe, na której ustawiona była grupa Leto z Apollinem i Artemidą

- kolumna akantowa z Delf

- Skopas - z Paros, syn rzeźbiarza, działał w 370-330, rzeźbiarz i architekt. Pracował w Atenach, Jonii, Krii, na Peloponezie, w Tebach. Wprowadził do rzeźby greckiej patos (cierpienie, namiętność), w estetyce greckiej - przedstawienie eosu - moralności i spokoju. Postacie silnie poruszone, skręcone, głębokie doznania psychiczne. Wywarł ogromny wpływ na rozwój rzeźby hellenistycznej.

- Erynie (2), Apollin dla Ramnus, wykonane w Tenach

- Eros (miłość) , Himeros (pożądanie), Potos (tęsknota miłosna) - wykonani w Megarze. Wiele kopii Potosa - młodzieniec z jedną nogą założoną na drugą, ustawiony ukośnie, cały ciężar na jednej nodze i podporze. Przy nim zawsze łabędź lub gęś.

- Atena Tritonis w Tebach, którego kopia to Atena Rosigliosi

- dekoracja rzeźbiarska wschodniej strony Mauzoleum w Halikarnasie.

- ozdabianie świątyni Artemidy w Efezie - dekoracja dolnych bęben kolumn

- grupa rzeźb dla Ortygii (gaju, gdzie mieli się narodzić Apollo i Artemida) - Leto z berłem, Ortygia trzymająca na rękach boskie bliźnięta.

- Tiazos morski - nereidy na delfinach, hippolampy, trytony otaczające Posejdona, Tetydę, Achillesa. Jej odpiciem jest mozaika z Olintu oraz tryton Grimami i Nereida na hippokampie.

- Apollin Sminteos (Tępiciel Myszy) - reprodukowany na monetach Troady.

- praca przy budowie św Ateny Alea w Tegei jako rzeźbiarz i architekt. Oprócz fragmentów dekoracji zachowały się posągi kultowe Asklepiosa i Hygeji oraz być morze ołtarza federalnego stojącego przed świątynią. Asklepios z brodą - jego wygląd oddaje posąg z Pireusu, Afrodyta w głowie Pseudo Atlanty (Nimfy) z ołtarza

- Afrodyta Pandemos - siedzi na capie z wielkim wdziękiem (nie na oklep)

- Szalejąca Meneada - najlepiej znana z kopii z Drezna, a także opisu Kallistratosa. Bachantka w gwałtownym ruchu tanecznym.

- Afrodyta na Samotrace, Herakles w Sykionie, Asklepios, Hygieja, Hekate w Argos

- przypisuje mu się Meleagra Belwederskiego, Aresa Ludovisi

Lizyp - najmłodszy z wielkiej trójki, działał 360-310. Pochodził z Sykionu, początkowo tworzył posągi atletów, potem związał się z dworem macedońskim w czasach panowania Aleksandra i brał udział w jego wyprawie do Azji, towarzyszył mu na Rodos, w Tyrze i Egipcie. Potretował Aleksandra od momentu jego wstąpienia na tron. Miał wyłączność na portretowanie go w rzeźbie. Źródła podają, że nie był niczyim uczniem, Piliniusz pisał, że Lizyp stworzył 1500 prac. Tworzył głównie w brązie. Prekursor nowego prądu, który w nauce otrzymał nazwę hellenistycznego, stworzył typy przedstawień bóstw i herosów, które w okresie hellenistycznym i rzymskim stały się wzorem. Jednym z głównych zainteresowań był akt męski, opracował nowy kanon postaci męskiej. Zasłynął także kolosalnymi wizerunkami bogów. Stworzył 3 typy przedstawień Heraklesa.

- Polowanie Aleksandra - pomnik Kraterosa, ustawiony w Delfach

- posąg Trailosa (zwycięzcy w olimpiadzie 372-368)

- Apoksjomenos - najsłynniejsza rzeźba, młody atleta, który oczyszcza ciało skrobaczką z potu i oliwy. Nowością jest ukazanie atlety po dokonanym wysiłku. Wysokość głowy mieści się co najmniej 7 razy w wysokości ciała, a postać jest znacznie smuklejsza niż u Polikleta. Nieduża głowa, prawie czworograniasta twarz, ciężar prawie całkowicie na lewej nodze, obie ręce ukazane w akcji. Gra mięśni oddana zgodnie z naturą, włosy skręcone w nieładzie, jakby wilgotne, na czubku głowy sterczący kosmyk. Zerwanie z dawnym harmonijnym rytmem, cała postać ukazana w ruchu. Posąg trójwymiarowy, przeznaczony do oglądania ze wszystkich stron. Wysunięcie prawej ręki świadczy o odejściu od planu frontalnego.

- rzeźba marmurowa przedstawiająca Agiasa dedykowana przez jego syna w Delfach. Prawdopodobnie Lizyp wykonał oryginał w Farsalos w brązie, sygnując go, natomiast marmurową replikę wykonano później.

- Zeus ciskający grom - 360, kolosalny posąg ustawiony na Agorze w Tarencie. Podobno poruszał ręką. Brak kopii

- brązowa rzeźba Posejdona dla Koryntu, ustawiony w Istmie

- grupa Helios na wozie - wykonana na zamówienie miasta Rodos. Brak kopii i opisów, jedynie na stemplach zasobowych amfor rodyjskich znajdujemy Heliosa na wozie. Grupę przedstawiono także prawdopodobnie na metopie św Ateny w Ilium Novum (Troja). Grupa przewieziona do Rzymu zdobiła bramę triumfalną Nerona, potem Trajana, Konstantyn wywiózł ją do Konstantynopola, w 1204 krzyżowcy wywieźli je do Włoch, ustawiono je nad portykiem katedry św. Marka w Wenecji, gdzie stoją na dziś (obecnie uważa się, że to kopia).

- dwa posągi Erosa - jeden dla Tespiów, drugi dla Myndos w Azji Mn (rozpoznany w dziele Eros strzelający z łuku). Eros po raz pierwszy został tu ukazany jako dziecko, prawdopodobnie nie miał jednak rysów dziecięcych.

- Kairos - brązowe dzieło uosabiające przemijającą sposobność. Kult Kairosa jest znany tylko z Olimpii jako przejaw religijnego kultu atletów, dlatego pewnie tam był wystawiony. Uskrzydlony młodzieniec ze skrzydełkami u dołu nóg, gotowy do odlotu, w rękach waga i brzytwa.

- Sylen z małym Dionizosem

- Satyr grający na aulosie

- przedstawienia Heraklesa w pozach dotąd niespotykanych. Heros odpoczywający lub zmęczony po dokonanych czynach. Posągi Heraklesa dłuta Lizypa dzieli się na 3 typy:

- dojrzały brodaty heros siedzący - nowatorskie ujęcie. Ilustrację stanowi kolosalny posąg dla akropolu w Tarencie - Heros po oczyszczeniu stajni Augiasza. Także Herakles Epitrapezios- mała figurka należąca do Alexandra Macedońskiego, znana z wielu kopii

- stojący Herakles odpoczywający, wyrzeźbiony dla Sykionu. Oryginał wykonany z brązu prawdopodobnie przetwarza Herakles Farnese. Herakles potężnie zbudowany dojrzały mężczyzna, mała głowa, zwichrzona czupryna, zarost, opiera się o maczugę, z której zwisa lwia skóra. Widać zmęczenie i smutek

- Herakles bez młodzieńczego zarostu

- grupa rzeźb, których tematyką było 12 prac Heraklesa, ustawione w Alyzji w Akarnanii. Wywieziona do Rzymu

- Hermes z Herkulanum - odpoczywający

- Hermes (Jazon) - mała głowa, smukłość, rozwiązuje sandał

- Ares Ludovisi - jego oryginał powstał ok 330, Afrodyta z Kapui - obie rzeźby równie często przypisywane Skopasowi

- 2 typy wizerunku Alexandra:

- stojący nago i opierający się o włócznię (nagość przysługiwała herosom) - niemal konwencjonalny typ władcy z głową odrzuconą do tyłu, lekko przechyloną, wzrok utkwiony w górę

- brązowa figurka z Luwru

- Herma Azara - najlepsze powtórzenie samej głowy - wyrzeźbiona w sposób natchniony, ale realistyczny, zatroskany, zmęczony człowiek, włosy określane jako lwia grzywa (pośrodku przedzielone, opadają faliście ku uszom)

- portret oficjalny - władca w zbroi na koniu, z gołą głową. Znany np z mozaiki z Pompejów, z grupy Turma Alexandria - 25 jeźdźców, pierwszy raz jeźdźcy w rzeźbie greckiej.

- Polowanie Alexandra (Ekswoto Kraterosa) - wykonany razem z Leocharesem, ustawiony w Delfach, przedstawia polowanie na lwa

- portret Sokratesa z brązu - filozof stojący, stał w Pompejonie przy bramie Dypilońskiej

- potrety tragika Eurypidesa, filozofa Arystotelesa (siedzący, na życzenie Aleksandra) - głębia realistycznego ujęcia, bogactwo psychicznego wyrazu

- Timoteos - działał 370-350, należy do wielkich rzeźbiarzy szkoły peloponeskiej IV w, znany przede wszystkim jako twórca i głowny dekorator sanktuarium Asklepiosa w Epidauros oraz jeden z 4 rzeźbiarzy, którzy zdobili mauzoleum w Halikarnasie (pracował nad stroną południową).

- posąg Hygieji znaleziony w Epidauros 380-370. Bardzo młoda dziewczyna, szata odsłania jedną pierś, głębokie fałdy, znakomite efekty światłocieniowe. Przy lewej nodze wąż. Oderwanie rzeźby od tłą

- Leda z łabędziem -posąg znany z kopii , 370-360

- Leochares - uczeń Timoteosa, Ateńczyk.Praca w latach 360-320, związany z dworem macedońskim. Nadawał swoim rzeźbom głębię, miękki modelunek, gładkość. Praca z Timoteosem przy dekoracji Mauzoleum w Halikarnasie.

- grupa Zeusa-orła porywającego Ganimedesa - znana z marnej kopii

- Apollo Belwederski - 330-320, skomponowana swobodnie i z rozmachem. Skośne osie otwierają postać w przestrzeni, dają wrażenie ruchu, jednocześnie podkreślają chwilowy charakter zewnętrznej powłoki boga.

- Artemida (Diana) z Wersalu - mogła stanowić grupę z Apollinem

- dekoracja Mauzoleum w Halikarnasie - skośne osie w płaskorzeźbach Amazonomachii (np Amazonka prosząca o litość), kilka posągów lwów oraz kolosalna figura w perskim stroju - jeździec. Często przypisuje mu się głowę Apollina

- portretowa głowa Aleksandra - kopia oryginału znaleziona koło Erechtejonu

- Zeus Polieus - wystawiony na Akropolis

- grupa Zeus i Demos w Pireusie

- Demeter z Knidos

- Współpracował z Lizypem w tworzeniu grupy ukazującej polowanie Alexandra na lwa.

- posągi dynastów macedońskich do Filipejonu w Olipmii w technice chryzelefantyny - przekaz literacki

- Euranor - z Koryntu, całe życie spędził w Atenach. Rzeźbiarz, teoretyk sztuki, malarz (szkoła tebańsko - attycka).

- Apollin Patroos dla Agory - w długiej szacie jako kitarodos (grający na kitarze)

- Atena, Triptolemos, Latona z Apollinem i Artemidą, Hellas i Arete (Grecja i Cnota)

- dla dworu macedońskiego - Filip i Aleksander na wozie

- przypisuje mu się oryginalny brązowy posąg Efeb z Antykitery 340 r

- Bryaksis - pracował przy dekoracji Mauzoleum (najmłodszy). Jak dziś się uważa, pod tym imieniem kryją się 2 postacie rzeźbiarzy - 1. ateńczyk, dekorator Mauzoleum, sygnował bazę pod trójnóg Aten z 350; 2 - z okresu hellenistycznego (III w), posąg Serapisa

- rzeźby (oryginały i kopie), które nie zostały połączone z artystami (tylko hipotezy)

- Efeb z Antykitery -340, oryginalna rzeźba brązowa wyłowiona z wraku statku. Do dziś nie wiadomo, co młodzieniec trzymał w ręce, prawdopodobnie jest to wyobrażenie boga lub herosa. Wiązana z Eufranosem

- 1959 - odkrycie w Pireusie 4 brązów: Atena z Pireusu - oryginalna; swobodna postawa, 350-340, Artemida 340-330 miała na plecach kołczan

- dziewczyna z Chios - głowa, widać kontynuację stylistyki Prakstytelesa, choć pochodzi z IV/III, nie zwykle miękki i delikatny sposób opracowania białego marmuru, elegancka fryzura, trójkątny układ włosów

- kolumna akantowa z Delf - wysoka kolumna z trzonem pokrytym liśćmi akantu, na górze trójnóg, między jego nogami 3 tańczące kobiety z kalatiskosami na głowach

- Grupa Niobidów - kopia rzymska, zachowana głowa Niobe z Nieborowa (natchnienie dla Gałczyńskiego ;), Uciekająca Niobidka Chiaramonti, Niobidka z Florencji, grupa ustawiona w Rzymie obok św Apollina, oryginał z 340, stanowił dekorację przyczółka. Artysta musiał należeć do kręgu Skopasa.

• Portret - pierwocin portretu można się doszukiwać w posągach kor. Podobizny wybitnych osób wytwarzano nawet w VI w. Pewne cechy indywidualne mieli też być może Tyranobójcy, Portret Peryklesa albo posąg kulawego inżyniera Artemona. W V w portrety były jednak w dużym stopniu idealizowane. Z całą pewnością wierny realistyczny portret rozwijał się w okresie hellenistycznym.

- Demetrios z Alopeke - działał w ost ćw IV w. dążność do realistycznego ukazywania postaci ludzkiej

- archaizujący portret Temistoklesa z Ostii

- strateg Pelichos (koryncki) - znany z opisu Lukiana

- posąg kapłanki Ateny

- Silanion - brał udział przy odbudowie św Artemidy w Efezie bezpośrednio po jej podpaleniu w 356. Nazywany portrecistą charakterów, interesowała go expresja psychiczna. Zasłużył się także jako toreutyk opracowujący zasady proporcji.

- portret Platona - ustawiony w Akademii

- portret boksera Satyrosa - dojrzały, zmarszczone czoło, ściągnięte brwi

- Tezeusz - w Tezejonie wAtenach

- portret Safony - znany z wielu kopii, jedna z nich w Muzeum Nar. w Warszawie

- posąg Korynny - w Tangarze (Beocja)

- Umierająca Jokasta - aby oddać bladość twarzy do stopu brązu dodał srebra

- przypisuje mu się portrety Lizjasza, Tukidydesa i Sofoklesa, niektórzy łączą z nim także brązową maskę tragiczną znalezioną w Pireusie.

• Płaskorzeźba - reliefy nagrobne, sarkofagi i inne

- sarkofagi - wykonywane m.in. dla wielkorządców w Azji Mniejszej, głównie w fenickim mieście Sydon (gdzie w V w rozpowszechnił się nowy typ pochówku w sarkofagu). Początkowo były to adaptacje egipskich sarkofagów antropoidalnych, ale od końca V w - marmurowe sarkofagi-skrzynie z dekoracją reliefową.

- Sarkofag płaczek - dla Stratona I władcy Sydonu w latach 370-358. 18 kobiet między kolumnami, pokrywa w kształcie dwuspadowego dachu z wysoką płaskorzeźbioną balustradą, sprawia wrażenie św jońskiej. Poprawność rozwiązań architektonicznych, postacie płacze przypominają postacie z attyckich stel nagrobnych. Niekiedy datowany na 360-359 i łączony z Paryjczykiem Satyrosem

- stele IV w często była ustawiana na ogrodzonym terenie, należącym do rodziny. Na rogach ogrodzenia stawiano czasem syreny zamiast sfinksów, niekiedy lwy i psy. Najczęściej szerokie, z palmeta jako zwieńczeniem, przedstawiały więcej niż jedną postać. Relief stawał się coraz bardziej wypukły, aż w ost ćw IV stał się rzeźbą pełnoplastyczną, ustawianą w kapliczce (naiskosie). Zmarły siedział w otoczeniu członków rodziny, zmarły nie różni się od innych. Stele były malowane, niekiedy detale nie były rzeźbione, lecz namalowane w tle. Attyckie stele charakteryzowały się równie wysokim poziomem co w II poł V, ich rozwój powstrzymał dekret Demetriosa z Faleronu z 317 - zakaz luksusowych nagrobków.

- stela Deksileosa - pocz IV, zmarły na spiętym koniu, włócznią atakuje przeciwnika

- Stela znad Ilissosu - 330, młodzieniec o lizyjskich proporcjach, mała głowa, dość patetyczne oczy, przy nim pies i służacy

- stela z Ramnus - para małżonków rozdzielonych śmiercią

- reliefy wotywne - z reguły niewielkie rozmiary, zazwyczaj kilka postaci, niewysoki relief, pod względem stylistycznym i artystycznym nie odbiegają od stel nagrobnych. Poświęcone są bóstwom i herosom.

- płaskorzeźby wieńczące teksty dekretów i umów międzypanstowoych

- Relief z dekretu przymierza między Atenami i Korkyrą 375/374, relief z układu między Atenami a miastami Peloponezu 362/361 - na obu siedzący mężczyzna personifikujący Demos

- relief z 336 zwierający przestrogę dla tych, którzy chcieliby przywrócić tyranię - personifikacja Demosu (siedzący mężczyzna) i stojąca obok Demokracja - trzyma wianek nad głową Demosu. Obie postacie przodem do widza.

6.1 okres hellenistyczny faza 323-200

- wraz z rozwojem monarchii rozwinęła się sztuka portretowa, portrety miały charakter propagandowy, wzorowano je na typach wypracowanych przez Lizypa ukazując np. nagich władców stojących z włócznią. Dzieła wczesnej fazy okresu hellenistycznego powstawały w ramach stylu prostego. Atrybuty przysługujące władcom: wieniec, diadem (opaska z białej tkaniny dookoła głowy), zapożyczony od Zeusa piorun, od Heraklesa maczuga, Aleksandra przedstawiano z głową lwa (kojarzyła się z Heraklesem) , rogi byka (symbol siły, odnoszą się do Dionizosa).

• Portrety

- Książę hellenistyczny - brązowa rzeźba, muskularny młodzieniec (władca), choć nie posiada wieńca ani didademu

- portrety Aleksandra Wielkiego także po śmierci, zachowało się wiele dzieł oryginalnych jak i kopii. 3 najważniejsze typy reprezentują kopie: Herma Azara, kopia z Drezna, młodzieńczy portret z Akropolis. Po śmierci Aleksandra jego następcy zaczęli bić monety z wizerunkami wodza z boskimi atrybutami. W II poł III rzeźba hellenistyczna osiągnęła trójwymiarowość zapoczątkowaną przez twórczość Lizypa, dramatyczna ekspresja, gwałtowny tuch. Ten nurt plastyki jest często określany jako „barok hellenistyczny” - bardzo dekoracyjny, dramatyczny, patetyczny

- portrety diadochów i kolejnych monarchów - portrety idealizowane, z reguły przedstawiani jako młodzi ludzie

- Demetrios Poliorketes - z Herkulanum

- Pyrrus - na głowie wieniec z liści dębu (jak Zeus czczony w Dydonie) - z Herkulanum

- brązowy portret Seleukosa I Nikatora (przypisywany często uczniowi Lizypa - Eutychidesowi)

- konny portret Antiocha I Sotera

- Antioch III Wielki z diademem, kopia oryginału z k III

- wyobrażenia mówców, polityków, poetów, filozofów - pogłębione studia charakterologiczne.

- Zachowała się cała seria portretów filozofów różnych szkół. Wykształceni Rzymianie zamawiali kopie ich podobizn. Filozofów przedstawiano jako brodatych mędrców w pozycji siedzącej lub stojącej (mała brązowa figurka w Nowym Yorku, marmurowy posąg z Delf). Perypatetycy: Arystoteles i jego uczeń Teofrast; Epikurejczycy: Epikur i jego uczniowie Metrodoros i Hermarchos; Stoicy: Zenon, Chryzyp. Zachowały się też podobizny cyników.

- poeci: Meander

- oratorzy: Demostenes - dzieło ateńczyka Polieuktosa. Oryginalny portret ustawiono na Agorze w 280-289 w pobliżu Ołtarza 12 Bogów. Na cokole wyryto epigram. Zachowany w wielu kopiach. Lekki skłon głowy, frontalność, ostre, monotonne oddanie fałdów, zamknięcie górnej części w sześciokącie - matematyczne podejście rzeźbiarza. Realistycznie potraktowana muskulatura, brak próby przestrzennego ujęcia

- Temida z Ramnus (Attyka) - rzeźbiarz Chajrestratos (syn Chajredemosa). Artysta ten nie jest znany z innych dzieł. IV/III, bogini w uroczystej pozie, w chitonie i himationie, monotonny i suchy język artystycznego wyrazu, brak jakiejkolwiek próby przestrzennego ujęcia - ujęcie frontalne, zainteresowanie artysty skupia się na opracowaniu szat, włosy zaczesane do góry w lekkim bezładzie przytrzymuje trójkątny diadem

- Tyche Antiochii - Tyche (przeznaczenie, los) jako samoistna bogini od IV w - rzeźba w brązie wykonana w III przez Eutychidesa (uczeń Lizypa), znana z wielu kopii. Do oglądania z jednej strony, ujęcie kubiczne, ciało skręcone w jedną stronę a głowa w przeciwną.

- Kolos rodyjski - rzeźba Charesa z Lindos na Rodos (uczeń Lizypa) przedstawiająca Heliosa, patrona wyspy, ustawiona była na końcu kamiennego mola. Jeden z 7 cudów świata. Wysokość 32 m, wykonany w 292-280 w celu upamiętnienia zwycięstwa Seleukosa I Nikatora nad Demetriosem Poliorketesem. Helios w postawie stojącej, wyprostowany, ze złączonymi nogami, w prawej uniesionej do góry ręce pochodnia, w lewej włócznia, na głowie korona z płomieni. Za kopię Heliosa uznaje się marmurową głowę kolosalnych rozmiarów odkrytą na Rodos. Na zużycie kolosa zużyto 13 ton żelaza i 22 t brązu. Po 66 latach od ustawienia został obalony przez trzęsienie ziemi w 225/224

- posągi wyobrażające kobiety - wyobrażenia nagiej Afrodyty bardzo popularne

- rzeźba przedstawiająca Nikokleję (kapłanka Demeter z Knidos) 240/230. Większe zainteresowanie przestrzennym ujęciem postaci

- Dziewczyna z Anzium (Fanciulla d'Anzio) - przemyślnie udrapowany chiton i himation, sprawia wrażenie jakby nagle zatrzymała się w ruchu, skręt ciała, przeciwstawnie układająca się szata podkreśla ruch.

- Wenus Kapitolińska - kopia nawiązująca do Afrodyty Knidyjskiej Praksytelesa, ukazana w typie pudica, charakterystyczna fryzura z częścią włosów spiętrzoną na górze głowy

- przykłady stylu barokowego - najbardziej znane związane z Pergamonem - grupa Galów. Po raz pierwszy w sztuce greckiej ukazanie odrębności etnicznej nie-Greków. Galowie mają wąsy, rozwiane czupryny, charakterystyczny rysy twarzy. Pomnik wyrażał pewien program polityczny: miał obrazować potęgę władcy, który pierwszy odparł Galów. Wrogów pokazano realistycznie, podkreślając ich wartości moralne. Ukazanie Galów jako lud dumny, bitny, trudny do pokonania

- Gal popełniający samobójstwo (Gal zabijający żonę) - znany też jako grupa Ludovisi - kompozycja piramidalna, przesadny dramatyzm, odsunięcie kończyn od ciała i skierowanie ich w różne strony, przesadnie podkreślenie plastyczne mięśni, zmuszenie widza do oglądania z różnych punktów widzenia w celu ogarnięcia wszystkich detali i jego właściwego odbioru

- Umierający Gal - także należał do kolekcji Ludovisi, siedzi na tarczy galijskiej, obok złamany miecz i trąbka. Ciało ukazane trójwymiarowo, nogi w różnych kierunkach, tors skręcony, głowa umęczona bólem, wyraźnie ukazanie cech etnicznych. Trąbka stała się podstawą identyfikacji rzeźby Trębacza Epigonosa (nadworny rzeźbiarz Attalidów).

- dyskusyjna baza pod Grupę Galów w sanktuarium Ateny w Pergamonie - zachowały się 2 bazy + 1 (str 389)

. => Attalos przyrównał swój triumf nad Galami do zwycięstwa Greków nad Persami, z tego powodu wystawił jeszcze 1 monument - Mała Grupa Galów - stanęła na ateńskiej Akropolis, miała mniejsze rozmiary (2/3 naturalnej wielkości), składały się na nią 4 pomniki wyobrażające gigantomachię, amazonomachię, walkę Greków z Persami i pokonanie Galów. Zachowało się ok 30 kopii, przypuszczalnie pomnik mógł zawierać ponad 50 postaci. Obie grupy galów są jedynymi wielkimi rzeźbiarskimi pomnikami hellenistycznymi dającymi się w sposób niepodważalny połączyć z konkretnym państwem hellenistycznym.

• Grupy o kompozycji piramidalnej i dramatycznym wyrazie

- Menelaos z ciałem Patroklesa (Grupa Pasquino) - przetrwała w kilku kopiach (bardzo dobra głowa Menelaosa w Muz, Nar Warsz), na podstawie których Schweitzer dokonał rekonstrukcji w postaci gipsowego odlewu. Te same cechy stylistyczne co w Grupie Galów. Wieloplanowość ujęcia, światłocień, silne kontrasty. Przeciwstawienie młodzieńczego gładkiego ciała Patroklesa muskularnej dojrzałej sylwetce Menelaosa. 250-200. Jedna z kopii znaleziona w Sperlondze

- Achilles podtrzymujący Pentezilę - zrekonstruowana przez Bergera w Bazylei. Bardzo oszczędne potraktowanie szat,

- Artemida z Ifigenią - bogini podtrzymuje lewą ręką osuwającą się Ifigenię, prawą przyciąga jelenia, który ma być złożony w ofierze

- Ukaranie Marsjasza - kompozycja piramidalna potraktowana nieco inaczej, kopia rzymska opiera się na oryginale z II poł III w. Uderza realizm, niezwykłe odprężenie mięsni Satyra zawieszonego na drzewie. Niewykluczone, że do grupy należała 3 postać - Apollo grający na lirze. Przedstawienie z podkreśleniem odrębności etnicznej

• Ludzie starzy

- Stara Pijaczka - siedząca na ziemi, trzymająca między rozchylonymi nogami wielki lagynos. Głowa odchylona do tyłu, pomarszczona skóra, żylasta szyja, mocne eksponowanie obojczyków, wychudłe ramiona spod osuwających się szat. Opinia, że chodzi o kapłankę lub piastunkę Dionizosa, wiąże się czasem z Myronem z Teb. Datowanie różne

• Reliefy

- metopy z doryckiej świątyni Ateny w Ilion (Troja) - widać wpływ dekoracji Partenonu: giganci od wschodu, zdobycie Troi od północy, centaury od południa, od zachodu możliwe, że amazonomachia. Znana metopa - Helios na wozie (być może odbicie grupy Lizypa).

- reliefy z Grobowca w Belevi

- Ptolemaion odkryty w Likii - interpretowany jako miejsce kultu Ptolemeuszy, I poł III. Składał się z tolosu z jońską kolumnadą dźwigającą dorycki fryz z tematem centauromachii

- tzw.Sarkofag Aleksandra - odkryty na nekropoli królewskiej Sydonu, przechowywany w Istambule, przypuszczalnie powstał 325-311 dla Abdalonymosa, satrapy Sydonu. Zbudowany jak pierwotna theke - grób skrzynia z dwuspadowym dachem. Pokrywa przywodzi na myśl dach budowli sakralnej typu jońskiego, a szczegóły przypominają ornamenty Erechtejonu. Wysoki relief, bogata polichromia, detale uzbrojenia metalowe. Na dłuższej stronie (A) - bitwa Greków i Macedończyków z Persami odzianymi w stroje wschodnie - pod Issos?. Aleksander jako Herakles z głową lwa na włosach. Str przeciwna (B) - motyw królewskiego polowania na lwa i jelenia, Aleksander na koniu. Krótsze boki (C) - walka - Gaza? i (D) - polowanie na panterę. Dekorowane przyczółki - zabójstwo i walka Greków z Persami. Na pokrywie maski syren, lwy, rzygacze. Dekoracja sarkofagu przemyślana i starannie wykonana, stanowi znakomitą esencję wczesnej sztuki hellenistycznej. Połączenie wątków historycznych i epickich, gwałtowność scen i przelew krwi, dramatyczność, patetyczna ekspresja, ożywione kolorami, blask i przepych.

6.2 okres hellenistyczny II w

- wiele prądów: z jednej strony tendencja dramatyczna, z drugiej rzeźby o tematyce lekkiej i wdzięcznej, o wyszukanych kompozycjach, określane niekiedy mianem „rokoko”. Niemałą rolę odgrywały dzieci. Radość życia połączona czasem z nadużywaniem alkoholu bodźcem do ukazywania postaci śpiących i pijanych. Nadal żywa tradycja klasyczna - prąd ten określa się mianem neoklasycyzmu. Duża popularność centaurów w różnych ujęciach (roześmiani lubi pijani), stracili oni dawną dzikość i gwałtowność. Posągi mają znaczenie alegoryczne - ukazują jak wielką radością może być miłość dla młodych, a jakim cierpieniem dla starszych.

• Tendencje barokowe

- Nike z Samotraki - z białego marmuru paryjskiego, wysokość 2,45, odnaleziona w miejscu pierwotnego ustawienia. Przedstawiona w momencie lotu z góry, gdy ma stanąć na dziobie okrętu, który tworzyła baza wznosząca się nad 2 basenami tarasowo rozmieszczonymi. Efekt znacznego skrętu ciała, odziana w cienki chiton przewiązany pod piersiami, przylega do ciała, płaszcz mocno sfałdowany. Ogromne, dopracowane w detalach skrzydła. Podobne Nike bito na monetach w 306. Prawa ręka była podniesiona, a lewa opuszczona w dół, głowa zwrócona w lewo. Znakomite rozwiązanie przestrzenne, zachwyca niezwykłym dynamizmem. Upamiętniała zwycięstwo morskie. Pogląd o rodyjskim pochodzeniu rzeźby (marmur z Rodos).

- Ukaranie Dirke przez synów Antiope - na podstawie przekazu Piliniusza uważa się, że oryginał wyrzeźbili 2 bracia: Apollonios i Tauriskos z Tralles (Azja Mn.). Zachowane liczne kopie, najbardziej znana to Byk Farnese - grupa znaleziona w termach Karakalli. Kompozycja piramidalna.

• Dzieci - przedstawiane w sposób prawidłowy, w sytuacjach dla nich charakterystycznych

- chłopiec z gęsią - rzeźbiarz Boetos z Chalkedonu, zachowany w kilku kopiach. Dziecko zapierając się mocno nogami z całych sił ,ściska rękami ptaka (mały sadysta :/). Kompozycja piramidalna, ale nie ma w sobie nic z dramatyzmu (hm a duszony ptak to co :/). Dziecko ukazane prawidłowo, z całą odrębnością jego budowy ciała i dziecięcą buzią - po raz pierwszy w rzeźbie greckiej

- Śpiący Eros - także łączony z Boetosem, znany z brązowych kopii. Zmęczony zasnął na skale.

- dziecko wyciągające cierń z nogi - motyw znany z kopii Spinaro

- Murzynek (Chłopiec nubijski) - trzyma instrument muzyczny i śpiewa

- przedstawienia z pieskiem

• Kompozycje o zabarwieniu erotycznym

- Eros i Psyche - grupa znana z rzymskiej repliki

- Pan i Dafnis - lubieżny bożek udziela lekcji muzyki młodemu pasterzowi.

- Hemafrodyta odrzucający zaloty Satyra - artysta zmusza widza do obejrzenia rzeźby ze wszystkich stron. Hemafrodyta usiłując wydostać się z uścisku Satyra odpycha jego głowę ręką

- Zaproszenie do tańca - rzeźby przetrwały w kopiach oddzielnie, zostały zestawione przez Kleina na podstawie monety z Kyzikos. Grupa zainspirowała stworzenie terminu „hellenistyczne rokoko” - w odniesieniu do rzeźby hellenistycznej o wdzięcznej i beztroskiej tematyce. Satyr strzelając palcami wybija rytm, przed nim siedzi uśmiechnięta nimfa.

- Tańczący Satyr z Domu Funa w Pompejach

- Satyr tańczący patrzący na swój ogon

• Posągi ukazane we śnie - nowy motyw

- Satyr (Faun) Barberini - zamroczony winem zasnął na rozłożonej na skale skórze pantery, bezwładne ciało, rozłożone nogi (normalnie pornografia :>). Zwraca uwagę znakomicie opracowana muskulatura, trójwymiarowość i „otwarcie”. Satyr reprezentuje nowy gatunek rzeźby - służący do dekoracji domów i ogrodów.

- śpiący Hemafrodyta - z brązu, marmurowe kopie. Rzeźba pełna zmysłowego wdzięku, akt widziany od tłu, doskonałość proporcji, gra światłocienia.

- śpiąca Ariadna - bogato udrapowane szaty, światłocień. Nienaturalna poza postaci, sztuczność

• Tendencje realistyczne - ukazanie brzydoty, starości, ułomności - dość liczne przedstawienia karłów, często tańczących (np odkryte na statku El Mahdia)

- Stara pijaczka

- Rybak - uważany za portret umierającego Seneki

- Rybak z koszem

- Stara kobieta z koszem (w nim kura), udaje się na jakieś święto

• Muzy - nowy temat w rzeźbie pełnej

- muzy Filiskosa z Rodos - jedyne źródło do odtworzenia wyglądu jest relief podpisany przez Archelaosa

- wśród kopii rzymskich posąg interpretowany jako Polihymnia - owinięta dokładnie szatami, opiera się o stojący przed nią słup

• Tradycje klasyczne

- Temida z Ramnus

- grupa kultowa dla św Despoiny w Likosurze wykonana przez Damfona - Despoina z pochodnią, Demeter z berłem, po bokach stojące Artemis i lokalny heros Anytos. Zastosowanie różnych materiałów. Nawiązanie do majestatycznych bóstw okresu klasycznego, choć niektóre elementy w stylu bardziej współczesnym, np „melonowa” fryzura Artemis.

- resztki posągu kultowego Zusa z Ajgera w Achaji dłuta ateńczyka Eukleidesa - wielka głowa imponuje siłą i znakomitym stylem.

- Atena Partenos z Partenonu -200-150, stanowi powtórzenie cech oryginału, ale w zamierzeniu nie była dokładną repliką, a symbolicznym nawiązaniem do dawnej wielkości Aten.

• Nagie afrodyty - duża popularność, znane z licznych kopii. Postać przykucniętej kobiety pojawił się najpierw w malarstwie wazowym (np waza Malarza Dinosu ze zbiorów UJ, na naczyniach Malarza Mejdiasa)

- Afrodyta Medici (Wenus Medycejska) - oryginał łączony z Atenami

- Afrodyta przykucnięta - jedna ręka w geście pudica, druga dotyka ramienia. Piliniusz podaje, że oryginał wykonany 240/230 przez Doidalsesesa (ze szkoły Lizypa), jednak Ridgway wykazała, że nie można jej łączyć z tym artystą, a rzeźba jest z 200.

- Afrodyta Anadiomene - rozsławiona w malarstwie przez Apellesa w obrazie dla Kos. Wyłania się z piany, wyciska włosy.

- Afordyta z Melos (Wenus z Milo) - odkryta w 1820, datowana na II lub po poł II. Nieco ponadnaturalnej wielkości, dolna część ciała owinięta szatą, twarz inspirowana przez klasyczne wzorce kontrastuje z dojrzałym ciałem. Ustawiona była w niszy lub na tle muru - słabe opracowanie partii bioder i tyłu. Ma zaginionym fragmencie bazy częściowo zachowana inskrypcja z imieniem twórcy, być może Aleksandrosa z Antiochii. Jak się powszechnie przyjmuje jest to swobodna wersja podobnego posągu z IV w. Najczęściej zestawia się ją z Afrodytą Lizypa.

- Afrodyta z Panem - w typie pudica trzyma w lewej ręce sandał, zamierzając się na zalecającego się do niej Pana. Nad lewym ramieniem bogini mały Eros-dziecko, które jedną rączką odpycha Pana. Inetrpretacja - prostytutki miały na szwach sandałów umieszczone słowo „kontynuuj” - przewrotność dzieła + uwaga, że w św Afrodyty uprawiano prostytucję sakralną. Dzięki inskrypcji dedykacyjnej datowana na 100 r pne

• Reliefy - niewiele zachowanych płaskorzeźb

- Reliefy zdobiące Ołtarz Zeusa i Ateny w Pergamonie

- Wielki Fryz - Gigantomachia - lepiej widoczny przez umieszczenie w dolnej partii budowli. Walka bogów olimpijskich (porządek i logika) z Gigantami (ciemność i chaos) - najważniejszy, najkosztowniejszy, najstaranniej wykonany fragment budowli. 2,30 wysokości, 110 m długości. Łącznie ok 100 postaci i zwierząt. Zachowało się 2/3 fryzu, miał on charakter propagandowy (zwycięstwo bogów nad gigantami w sposób aluzyjny nawiązywał do pokonania Persów przez Greków i Galów przez Attalidów). Zwiększono liczbę bogów dodając takich, którzy nie występowali wcześniej w tego typu scenach. Relief bardzo wypukły na wąskich płytach różnej szerokości, łącnie było ich ok 120. Każda postać boga i giganta była podpisana, Zachowało się 16 sygnatur artystów - zjawisko wyjątkowe dla rzeźby architektonicznej. W wykonaniu fryzu mogło brać udział nawet 40 artystów. Walkę przedstawiono jako wstrząs kosmiczny. Najważniejsze sceny fryzu znajdowały się po stronie wschodniej, najważniejsze postacie to Zeus i Atena. (str 406) w najważniejszych grupach fryzu można dostrzec wyraźne wpływy sztuki Partenonu. Stronę zachodnią zdobią postacie związane z Okeanosem, a przy schodach postacie Dionizyjskie.

- Mały Fryz (Fryz Telefosa) - powstały ok 160, 1,58 h, 80-90 długości; Ukazywał dzieje Telefosa (legendarnego przodka Attalidów). Inna atmosfera i odmienne cechy stylistyczne niż w Wielkim Fryzie - płytki relief, niezwykle spokojny, wiele nowatorskich cech, np przejawy neoklasycyzmu - spokojne, gładkie twarze, niezbyt mocno ukazana muskulatura. fałdy szat raczej schematyczne i monotonne. Nowość - zasada narracji kontynuującej (poszczególne epizody opowiadane scena po scenie). Ukazanie pejzażu zapoczątkowało tzw. płaskorzeźby krajobrazowe.

- Reliefy wotywne - niezbyt liczne, mają inny charakter niż z poprzednich stuleci. Bóstwa na ogół 2x większe od ludzi

- relief ze sceną składania ofiary w sanktuarium - ok 200, rozwieszona tkanina jako zapewnienie prywatności

- relief Archelaosa z Priene (Apoteoza Homera) - ok 125, osadzenie akcji w krajobrazie. 72 postaci w 4 rejestrach. Dedykowana Homerowi - bóstwu. Na szczycie Zeus z berłem. Homer siedzi od lewej na tronie, wieńczony przez personifikacje Ojkumene i Chronosa (Świat i Czas), po bokach personifikacje Illaidy i Odyseji. Znaleziony w Italii, zawiera aluzje do szkoły aleksandryjskiej poezji.

6.3 okres hellenistyczny I w pne

- z tego okresu pochodzi mało zabytków rzeźbiarskich. Nurt dramatyczno-patetyczny zakończył się ok poł II pne, nadal jednak rozwijała się rzeźba o otwartej kompozycji przestrzennej i nurt o „wdzięcznej” tematyce. Nurt realistyczny reprezentują głównie portrety osób prywatnych powstające na zamówienie Rzymian. Zjawiska kopiowania greckich oryginałów klasycznych dla rzymskich kolekcjonerów określa się mianem neoattycyzmu i neoklasycyzmu - wiązały się głównie z działalnością warsztatów ateńskich.

• Wyobrażenia atletów i wojowników

- Szermierz Borghese - marmurowe dzieło Agasjasza z Efezu, nosi sygnaturę. Wojownik w silnym rozkroku, pochylony do przodu. Poprawnie opracowana muskulatura

- Dżokej z Artemizjonu - oryginalna brązowa rzeźba, mały chłopiec na galopującym koniu, znakomite dzieło, pierwsze w dziejach rzeźby pełnoplastycznej ukazujące wyobrażenie galopującego jeźdźca. Dziecko przedstawiono zupełnie inaczej niż w wyobrażeniach o lekkim charakterze (typu Chłopiec z gęsią).

- Odpoczywający pięściarz - siedzący bokser, brutalny realizm (ukazanie nawet ran). Sygnatura Apolloniosa uważana za fałszywą.

- Tors Belwederski - sygnowany przez Apolloniosa, odkryty w Rzymie w XV w wpłynął na twórczość min. Michała Anioła i artystów barokowych. Postać siedzi na skórze pantery (Marsjasz?). Prawdopodobnie jest to kopia dzieła z 200 r

• Grupy o kompozycji piramidalnej i dramatycznej wymowie

- Grupa Laookona - kopia (oryginał z ok 200), miał wpływ na fryz Gigantomachii, odkryta w ruinach Term Tytusa. Laokoon był kapłanem Apollina w Troi, który przestrzegał Trojańczyków przed wprowadzeniem konia. Przez lata uchodziła za oryginalne dzieło hellenistyczne, inspiracja dla Michała Anioła. Teatralny patos i kompozycja

- odkrycie 7000 fragmentów rzeźb w grocie w Sperlondze, zrekonstruowanie 4 dużych grup. Ilustrują one proces stopniowego przekształcania się rzeźby hellenistycznej w rzeźbę rzymską.

- Oślepienie Polifema - postacie w gwałtownym ruchu, ogromne rozmiary (szerokość 9m)

- Porwanie Palladionu - Diomedes i Odyseusz oraz archaiczny posąg Ateny

- Menelaos z ciałem Patroklesa

- Scylla

• Portretowe - analityczne portrety odzwierciedlające życie, charakter i osobowość

- brązowa głowa portretowa z Delos - pomnik portretowy, mężczyzna 40 letni, oczy inkrustowane, analityczny portret w duchu hellenistycznym

- inaczej wyglądają portrety Rzymian (męski portret Agory Italczyków, Pseudo-atleta, portret starszej kobiety). Portret rzymski był dokumentem, oficjalną reprezentacją indywidualności a nie analizą charakteru.

• Neoattycyzm - rozwinął się w Atenach, potem przeniesiony został do Rzymu. Dzieła odtwórcze i akademickie o eklektycznych, gładkich formach. Reliefy o wdzięcznej tematyce, przeważnie z repertuaru bakchicznego - smukłe figury, najczęściej w pozach tanecznych, obficie sfałdowane i rozwiane szaty. 3 fazy:

- I - od poł II do złupienia Aten przez Sullę w 86 - początek masowego kopiowania rzeźb greckich, repliki dzieł okresu klasycznego

- II - do czasów panowania Augusta z ośrodkiem w Rzymie - liczne adaptacje, przetworzenia i kopie starych dzieł. Duża waga przykładana do elegancji i dekoracyjności.

- III - okres cesarstwa, zwłaszcza Antioninów

Przykłady reliefów neoattyckich: kopie Amazonomachii z tarczy Ateny Partenos, reliefów z balustrady Ateny Nike, reliefowe przetworzenia rzeźb Kallimachosa, grupa płaskorzeźb Odwiedziny Dionizosa u Ikarosa - reliefy krajobrazowe pittoresque - płyty ze scenami figuralnymi na tle pejzażu i inne. Duże wazy marmurowe zdobione scenami reliefowymi, umieszczane w rzymskich ogrodach (sygnatury Salpiona, Pontiosa, Sosibiosa)

• Neoklasycyzm - dzieła odtwórcze i akademickie o eklektycznych, gładkich formach. Spośród kopistów działających w Rzymie najlepiej znamy warsztat Pasitelesa i jego szkoły działającej jeszcze w I pne. Był on także teoretykiem sztuki i autorem niezachowanego traktatu opera nobilia. Jako pierwszy wprowadził modele gliniane oraz rozpowszechnił metodę punktowego, czyli mechanicznego, bardzo dokładnego kopiowania słynnych oryginałów. Wcześniej panował swobodny neoklasycyzm, w myśl którego artyści tworzyli kopie z wolnej ręki. Wykonał on wiele prac min chryzelefantynowy posąg Zeusa dla św Jupitera Statora w Rzymie, ale o jego stylu możemy wnioskować jedynie na podstawie rzeźb jego uczniów: Stefanosa (Atleta, Orestes i Eletra) i Menelaosa (Elektra i Orestes).

• Nurt archaizujący - wg niektórych badaczy ma swoje korzenie w V lub IV w (np Alkamenes), wg innych, odnosi się on do dzieł późnego hellenizmu wzorowanych na dziełach archaicznych. Przykład: Artemida z Pompejów (rzeźba)

• Ośrodki rzeźby hellenistycznej - wg tradycyjnego poglądu ośrodki zostały przyniesione z Grecji Właściwej na Wschód

- Pergamon w Azji Mn - silny ośrodek, choć powstał stosunkowo późno i istniał tylko 100 lat. Rozwinął się w nim nurt patetyczny i dramatyczny. W Pergamonie działali nie tylko miejscowi artyści, ale także twórcy z Aten, Rodos i innych miast. Jego waga polega na tym, iż mamy tu do czynienia z dziełami, które bezspornie możemy wiązać z tym ośrodkiem i stosunkowo pewnie datować.

- Antiochia - w państwie Seleukidów, powstał tu nowy typ rzeźby - personifikacja Tyche miasta. Nie ma prawie zachowanych portretów rzeźbiarskich.

- Aleksandria - stolica kulturalna i naukowa (z Muzejonem i biblioteką). Kreacją Aleksandrii jako ośrodka rzeźbiarskiego jest obok portretów władców typ Serapisa. Posąg Serapisa łączony jest obecnie łączony z młodszym Bryaksisem - siedzący posąg bóstwa umieszczony w Serapejonie w Aleksandrii. Kult Serapisa wprowadzony przez Ptolemeusza I był zhellenizowaną wersją kultu Ozyrysa. Serapis Bryaksisa był kolosalnym posągiem siedzącego bóstwa wykonany ze złotej blachy pokrywający drewniany model i ozdobiony szlachetnymi kamieniami, malowany. Posąg został zniszczony przez chrześcijan w IV ne. , ale zachowały się liczne kopie. Z wyglądu przypominał Zeusa, na głowie miał kalatos lub modius (symbol płodności), tunika z krótkimi rękawami, płaszcz, trzymał berło. W niektórych kopiach towarzyszy mu Cerber. Nawiązuje do wyobrażeń późnoklasycznych. Nowsze badania przekonują, że sfumato (zacieranie ostrych konturów) nie jest wyjątkowy i nie występuje tylko w rzeźbie ptolemejskiej.

- Macedonia - grobowce, portrety niektórych władców znane z monet, piękne płaskorzeźbione apliki z kości słoniowej z grobowców

- Attyka i peloponeskie centra - miały charakter zachowawczy. Silna klasyczna tradycja, brak mecenatu hegemonów w Grecji właściwej i kosmopolitycznego charakteru.

- Rodos - Helios Lizypa, Kolos Rodyjski Charesa, hipotetyczne powiązanie Nike z Samotraki z Rodos

- od II pne dużą Rolę zaczął odgrywać Rzym, dzięki któremu rozwinął się portret prywatny i kopiowanie rzeźb greckich na dużą skalę

---