ACHETATON
Tell el-Amarna
Położenie
Amarna położona jest nad środkowym biegiem Nilu, na jego wschodnim brzegu, 312 km na południe od Kairu. Równię el-Amarna ze wszystkich stron (z wyjątkiem rzeki) otaczają skały, gdzieniegdzie tylko przedzielone przez wadi. Równina ma ok. 10km długości i 5km szerokości.
Miejsce to przypomina hieroglif przedstawiający dwa wzgórza, spomiędzy których wyłania się Słońce. Znak ten ma wartość fonetyczną achet i oznacza `rozświetlony/świetlany region', czyli horyzont. Tworzy on pierwszy komponent egipskiej nazwy miasta - Achetaton, która znaczy Świetlisty Horyzont boga Atona. Także można przypuszczać, że ta zbieżność realiów geofizycznych z nazwą jest zbyt uderzająca, by mogła być dziełem przypadku.
Historia odkryć
Z historii odkrycia grobowców, do której udało mi się dotrzeć wynika, że pierwszą `naukową' styczność z nimi miał Karl Richard Lepsius, który pojawił się w tym miejscu dwa razy (1843 i 1845) - opublikował on wiele przedstawień i inskrypcji znajdujących się w grobowcach.
W latach 1891-92 Alessandro Barsanti przebadał królewski grobowiec. W tych też latach przebywał w Amarnie W.M.F. Petrie.
W 1892 roku Howard Carter przybył do królewskiego grobowca, skopiował i opublikował część przedstawień ściennych.
W latach 1903-1908 Norman de Garis Davies opublikował prywatne groby w Amarnie w VI tomach.
Od 1977 roku mają tu miejsce wykopaliska prowadzone przez Barry J. Kemp'a (??? dla Towarzystwa Badaczy Egiptu).
Zarys
W 1891 roku brytyjski archeolog William Matthew Flinders Petrie rozpoczął regularne wykopaliska na stanowisku starożytnego Achetaton. Umożliwiły one odczytanie planów niektórych budowli i lokalizację najważniejszych kwartałów miasta. Okazało się, że ze zrujnowanej stolicy prowadziły ścieżki wiodące do stel granicznych i grobowców wykutych w skalnych urwiskach, które zawierają sceny i inskrypcje przynoszące wiele istotnych informacji, choć zachowały się w nie najlepszym stanie.
Miasto wybudowane na polecenie faraona Echnatona (XVIII dyn). Po śmierci króla budowę przerwano i miasto zostało porzucone po zaledwie 25-30-to letnim funkcjonowaniu. Stosunkowo dobrze zachowane, jest przykładem typowej dla okresu Nowego Państwa aglomeracji miejskiej, zawierającej świątynie, pałace i znaczne tereny domów prywatnych wykonanych z cegły. Poza terenem miasta spotykamy dwie grupy grobów skalnych (w większości nieukończonych), w północnym i południowym krańcu półkolistego masywu skalnego znajdującego się na na wschód od miasta. Poza grobami dostojników, takich jak arcykapłan Panehesi czy dowódca straży Mahu, znajdują się również, kilka kilometrów na wschód, splądrowane i zniszczone pozostałości grobowca należącego do rodziny królewskiej, odkryte w latach 80-tych.
Urzędnicy żyjący w Amarna mieli swoje groby wykute w skałach otaczających równinę. Poza Tebami i Sakkara, el-Amarna jest jedyną znaczącą nekropolą z okresu Nowego Państwa. Groby tworzą dwie wielkie grupy, a ich plany są podobne do tebańskich grobów z czasów XVIII dynastii:
zewnętrzny dziedziniec
2 i 3. sale podłużna i poprzeczna, niekiedy obie z kolumnami
4. nisza na posąg
Dekoracje stanowią reliefy wklęsłe. Datę powstania grobowców wyznaczają nowatorskie tematy i niezwykłe konwencje artystyczne sztuki amarneńskiej. Nie jest jasne ile spośród tych grobów było rzeczywiście wykorzystywanych. Niektórzy właściciele mieli także swoje groby gdzie indziej, już przygotowane przed przeniesieniem się do Amarna lub po opuszczeniu miasta.
Grobowce, z których najważniejszym nadano numery od 1 do 25, są dekorowane i należały do kilku naczelnych ludzi z dworu AchetAton, łącznie z dwoma starszymi rangą kapłanów (Merire i Panehesi).
25 grobów, w zasadzie reprezentują typ planu tebańskiego, w różny sposób modyfikowanego. Badacze wyróżniają wśród nich aż 5 podstawowych grup oraz liczne wyjątki, co przy liczbie 25 grobowców może wydawać się jednak zbyt daleko posuniętą drogą do typologizacji.
Zarówno pierwsza, jak i druga wewnętrzna sala mają wykute w skale kolumny papirusowe, często o pięknej dekoracji trzonów. Same wnętrze grobowców, jak już wiemy, zdobione jest reliefami, lecz o ile na nekropoli tebańskiej przedstawiane w grobowcach sceny dotyczą działalności właściciela grobu, w el-Amarna z reguły dekoracje przedstawiają króla i jego działalność oraz jego rodzinę.
Możliwe, że miejsce Pustynnych Ołtarzy było ceremonialnym centrum połączonym z kultem przy ich grobowcach. Jednak ta grupa grobowców nie mogła być zarezerwowana jedynie dla starszych rangą postaci. Nie wiemy kim mieliby być ludzie pochowani w niedokończonych grobowcach, które w swych założeniach miały być mniejsze.
Cmentarz Północny
Północna grupa grobowców skalnych jest usytuowana w północno-wschodniej części pustynnej równiny, gdzie skalne wzniesienie osiąga wysokość ok. 85 m. Urwisko {klif} przecina wąwóz, który dzieli grobowce na dwie grupy. Ważniejsza grupa grobów (3 do 6) jest wysunięta na południe. Ścieżka prowadzi wprost do grobów 3-5 tworzących zwartą grupę, natomiast do grobu 6 można dostać się oddzielną dróżką wzdłuż ściany skalnej. Sześć grobowców chronią żelazne drzwi. Nieco na północ od grobu 3 znajduje się kilka innych, których wykucie nie zostało ukończone. Nie mają one nadanych numerów i dostęp do nich jest niezabezpieczony.
Północne grobowce skalne należą do następujących postaci:
1 - Hui - Nadzorca Haremu; Nadzorca Podwójnego Skarbca Wielkiej Królewskiej Małżonki; Rządca Domu Królowej Teje
2 - Merire(2) - Pisarz Królewski, Nadzorca Podwójnego Skarbca; Nadzorca Haremu Wielkiej Królewskiej Małżonki, Nefertiti
3 - Ahmose - Królewski Pisarz; Nosiciel Wachlarza po Prawej Ręce Króla; Rządca Domu Echnatona; Nadzorca Pałacu Sprawiedliwości
4 - Merire(1) - Arcykapłan Atona; Nadzorca Sług Atona w Domu Re; Nosiciel Wachlarza po Prawej Stronie Króla
5 - Pentu - Pisarz Królewski; Główny Lekarz Króla; Pierwszy Sługa Atona w Jego Rezydencji w Achetaton; Obie Nogi Władcy Dwóch Krajów; Szambelan; Najbliższy Zaufany Króla; Nadzorca Nadzorców; Najszlachetniejszy z Najbliższych Towarzyszy
6 - Panehesi - Naczelnik Sług Atona w Domu Atona w Achetaton; Drugi Prorok Władcy Dwóch Krajów Nefercheperure-Uaenre; Nadzorca Podwójnego Spichlerza Atona w Achetaton; Nadzorca Trzód Atona
Grobowiec Hui - w grobowcu przełożonego haremu widzimy ucztującą parę królewską: z lewej strony władcy piją wino w towarzystwie Teje, królowej matki, po prawej stronie jedzą pieczoną gęś. Na południowej ścianie Sali kolumnowej (na prawo) Echnaton towarzyszy matce w czasie odwiedzin w jednej z poświęconych jej świątyń w Amarnie. Na ścianie północnej widzimy jak dworzanie niosą go w lektyce na spotkanie z cudzoziemskimi posłami, którzy przybyli z darami. W środkowej partii zachowanej częściowo nawy poprzecznej, w niszy na posąg, widnieje scena unikatowa w Amarnie, ukazująca procesję pogrzebową.
Grobowiec Meryre II - zdobią reliefy umieszczone na ścianach sali kolumnowej. Po prawej stronie widzimy duże przedstawienie uroczystości z okazji 12 rocznicy panowania faraona. Pod baldachimem siedzi para królewska trzymając się za ręce, niżej - przed obliczem władców - odbywają się popisy żołnierzy, wyżej kroczą wysłannicy obcych krajów, przynosząc dary.
Na niewykończonym malowidle na ścianie grobowca Merire II widać, jak Seeaakara jako faraon daje nagrodę Merire, który był jego pisarzem i ochmistrzem. Grób Seeaakara nie został jeszcze odnaleziony.
Grobowiec Ahmose - Ahmose był `Nosicielem Wachlarza Po Prawej Ręce Króla' i `Nadzorcą Pałacu Sprawiedliwości'. Jego grób należy do południowej grupy Pólnocnej Nekropoli. Jest w pewnym sensie nietypowy w porównaniu do reszty grobów z tej okolicy
Grobowiec Meryre I - najpiękniejszy grobowiec wzniesiony został dla arcykapłana Meryre I. W sali kolumnowej na lewo od wejścia barwne reliefy przedstawiają scenę dekorowania właściciela grobowca złotymi naszyjnikami. Na sąsiedniej, dłuższej ścianie widzimy parę królewską podróżującą z pałacu do Wielkiej Świątyni Atona (na otwartych dziedzińcach świątyń przedstawione zostały niezliczone stoły ofiarne). Po prawej od wejścia Echnaton i Nefertiti składają ofiary Atonowi , u dołu widnieje bardzo piękne, niewielkie przedstawienie grupy muzykantów. Na dłuższej ścianie raz jeszcze pokazana została scena składania ofiar, a na sąsiedniej, krótszej ciekawe przedstawienie posiadłości Meryre.
Większość grobowców nie została wykończona, podobnie jak grób przygotowany dla Echnatona, gdzie pochowana została jedynie jego córeczka - Mekitaton. W grobowcu tym układ korytarza i sali sarkofagowej jest osiowy.
Nowością w kompozycjach ściennych jest konkretne umiejscowienie danej sceny. Nic nie dzieje się w abstrakcyjnej przestrzeni i w każdym przypadku wiadomo, gdzie akcja ma miejsce. W królewskim gobowcu w Amarna jedna scena zajmuje dwie sąsiadujące ściany. Zerwano z zasadą pasowości przedstawień na korzyść większych kompozycji o wieloplanowej akcji, umieszczonych w konkretnym otoczeniu - najczęściej w pałacu królewskim. W bardzo rzadkich przypadkach pośród reliefów widać próbę zerwania konsekwentnie przestrzeganą zasadą `aspektywnego' spojrzenia na przedmiot. Jak wykazał H. Frankfort, po raz pierwszy w historii sztuki światowej spotykana jest tzw. kawalerska perspektywa, polegająca na skośnym rzucie przedmiotów. Ten sposób obrazowania wynika jakby z podwyższonego punktu widzenia, np. z królewskiego rydwanu.
Charakterystyczne dla stylu amarneńskiego jest również powiązanie postaci poprzez gesty rąk, a także dobre oddanie indywidualnych póz w tłumie postaci, np. żałobników lub wiwatujących uczestników uroczystości. W przedstawieniach tego typu zerwano z zasadą izokefalizmu, różnicując wysokość postaci, przez co możliwe było takie skomponowanie sceny, aby skupić spojrzenie widza na najważniejszym motywie. W grupowych kompozycjach często różnicowano wielkość osób tak, że głowy ich tworzyły jakby trójkąt, w którego wierzchołku umieszczano centralne persony.
W grobowcach dworskich dostojników wykutych w skale masywu górskiego ograniczającego od wschodu równinę amarneńską oraz w grobowcu króla dekoracje ścienne wykonane są w tym samym stylu, który charakteryzuje świątynne reliefy Echnatona, tematyka też jest ta sama, chociaż pod koniec jego panowania w niektórych grobowcach przestano umieszczać wyobrażenia rodziny królewskiej, zastępując ją tradycyjnymi wizerunkami właściciela grobu i jego rodziny.