Specyficzność terytorialna Sparty
Sparta była nietypową polis chociażby ze względu na swój rozmiar. Od podboju Messenii zajmowała 3/5 [lub 2/3] Peloponezu czyli 8000 km kw. Na przełomie V i IV w. większy obszar miały tylko Syrakuzy na Sycylii, ale swój rozmiar powiększyły dzięki wchłanianiu innych, już ukształtowanych poleis. Od połowy VI w. po zajęciu Messenii Sparta prowadziła kolejne wojny aby powiększyć swój rozmiar. Było to postępowanie nietypowe, większość poleis greckich nie zmieniało swego obszaru znacząco na przestrzeni wieków, wojny toczone były o abstrakcje, jak hegemonia czy kwestie religijne.
Obywatele Sparty a reszta Hellenów
Większość polis podzielona była na obywateli, posiadających prawa polityczne, oraz metojków [gr. współmieszkańcy], czyli osiedleńców mieszkających stale na terenie danej polis. Metojkami stawali się także wyzwoleni niewolnicy. Metojkowie byli wolni, lecz wyjątkowo rzadko otrzymywali obywatelstwo i związane z nim przywileje [jak prawa polityczne czy prawo służby wojskowej]. Obywatelstwa nie otrzymywało się nawet przez zasiedzenie w danej polis od pokoleń.
W przypadku Sparty nie mamy danych dotyczących ogólnej liczby ludności. Arystoteles podaje, że „kiedyś dawno” Sparta liczyła 10,000 obywateli, zwanych homoioi, czyli „podobni (do siebie)”. W czasach Tukidydesa liczba obywateli zawiera się w cyfrze 3500, w III wieku zostanie ich tylko 700. Ważnym problemem Sparty była więc oliganthropia, czyli stale malejąca liczba obywateli.
Dane dla Aten z połowy V w. mówią o 40-50 tys. obywateli na łączną sumę 250-300 tys. mieszkańców Attyki. Danych dostarczały spisy poborowe.
Sytuacja źródłowa
Charakterystyczna dla Sparty jest sytuacja źródłowa. Nie ma w V w. żadnej literatury, choć piśmienność jest powszechna. Brak jest źródeł pochodzących bezpośrednio ze Sparty, zachowały się teksty późne, pisane przez cudzoziemców, tworzących „mit spartański”.
Porównując, dla Aten mamy Athenaion Politeia [Arystoteles], Wojnę Peloponeską [Tukidydes], komedie Arystofanesa i tragedie Sofoklesa. Listę uzupełniają źródła epigraficzne. Uchwały zgromadzenia były spisywane na papirusach i składowane w archiwach, jednak na widok publiczny wystawiano je wykute w kamieniu dla powszechnej wiadomości. Źródła z Aten powstały w epoce którą opisują i w polis, której dotyczą.
Z kolei w Sparcie w VII wieku tworzą poeci Alkman, Terpander i Tyrtajos, których dzieła zachowały się we fragmentach. Jeszcze w VI w. Sparta była rozwiniętą kulturalnie i nie różniącą się od innych polis. O kontaktach ze Wschodem świadczy importowane złoto oraz kość słoniowa, z których wykonano figurki wotywne w świątyni Artemidy Orthia. Dowodzi to uczestnictwa w ożywieniu kulturalnym i handlowym jakie zapanowało w VII w.
Potem następuje zamknięcie, niechęć do obcych i jakichkolwiek kontaktów ze światem zewnętrznym. Brak także pieniądza kruszcowego. Tukidydes pisze, że pozostałości po Sparcie wcale nie pokazują jej dawnej potęgi, zaś pozostałości Aten będą czynić złudzenie większej niż w rzeczywistości siły tego miasta.
Mianem „Ateny” określano samo miasto, w dokumentach urzędowych używano określenia Ateńczycy lub miasto/państwo/wspólnota Ateńczyków [polis tan Athenaion] . „Ateńczycy” jak widać mieszkali w całej Attyce.
Nazwa Sparta zaś odnosiła się wyłącznie do miasta nad Eurotasem, w którym mieszkali tylko i wyłącznie homoioi. Reszta kraju należąca de iure do obywateli była zamieszkana przez innych ludzi. Nazwy Spartanie [łac.] i Spartiaci [gr.] mogą być stosowane zamiennie . Sparta nie była, jak np. Ateny, polis Lacedemończyków. Lacedemon był wschodnią, pierwotną częścią państwa spartańskiego.
Lacedemończycy dzielili się na homoioi, będących pełnoprawnymi obywatelami oraz na periojków [gr. perioikoi] . Periojkowie, w odróżnieniu od metojków, regularnie służyli w wojsku. Widać wyraźnie, ze periojkowie też byli Lacedemończykami, źródła podają, że w bitwach uczestniczyła określona liczba Spartan i periojków. Obywatele stanowili mniejszość, i to znikomą, biorąc pod uwagę liczebność ludności zależnej [helotów]. W Atenach za czasów Peryklesa liczba obywateli była równa liczbie metojków, lub nawet nieco większa.
Myślenie o państwie i przeszłości
Ateny miały wyraźną świadomość swojej historii. Pierwszy królem był Kekrops, pół-człowiek pół wąż. Jego postać świadczy, że był autochtonem - węże były postrzegane jako rodzone przez ziemię [w rzeczywistości żyją w ziemnych norach]. Kekrops rządził państwem ograniczającym się do dzisiejszego Akropolu. Nowoczesne państwo, obejmujące całą Attykę założył Tezeusz, jedno pokolenie przed wojną trojańską. Dla Ateńczyków historyczność Tezeusza nie ulegała wątpliwości. Kolejnym kamieniem milowym były reformy Solona a następnie dzieło Klejstenesa, czyli zmiana politei Aten. Historię Aten znaczyły kolejne wielkie reformy polityczne i przemiany ustroju [metabolepoliteia]. Walkom o władzę [np. w czasach Pizystrata] towarzyszyły stasis -będące zarówno krwawymi wojnami domowymi, jak i sporami na arenie politycznej. Prawo Solona nawet nakazywało zajęcie strony w toczących się konfliktach, nie dopuszczało możliwości pozostania neutralnym. W Sparcie dla odmiany nie ma stasis, w V wieku panowało przekonanie, że ustrój spartański panuje od niepamiętnych czasów. Było to jawne przeciwieństwo historii Aten i jednocześnie stanowiło wzór sprawiedliwości i porządku.
Sparta była uważana za kraj, gdzie obowiązuje eunomia, tłumaczona jako stan dobrego prawa, dobrego podziału, rządy dobrego prawa czyli szeroko pojęta praworządność. Tukidydes prawo i porządek wiązał z brakiem jakichkolwiek zmian. W Atenach panował filolakonizm, zachwyt nad Spartą wyrażany z reguły przez wrogów demokracji.
Przyczyny idealizacji Sparty.
Ksenofont, [V/IV w.] był przeciwnikiem demokracji, zaangażowanym po stronie oligarchii. Napisał tendencyjny i idealizujący traktat, w którym fascynacja porządkiem spartańskim wynika stąd, że trwa on „odwiecznie”.
Herodot za twórcę systemu spartańskiego i jego głównego prawodawcę uznał Likurga, którego żywot napisał Plutarch z Cheronei. Likurg jest postacią legendarną, wiązaną ze sferą religijną. Swe prawa, zw. Wielką Rhetrą miał otrzymać bezpośrednio w Delfach co nadawało im boską sankcję. W Atenach zaś panowało przekonanie, że prawa są stanowione przez ludzi.
Herodot i Plutarch piszą niejasno, obecnie odrzucamy realność rozkazu. W IX wieku w Delfach nie było jeszcze wyroczni i nie był to w ogóle wielki ośrodek kultu. Tukidydes pisze, że w Sparcie kiedyś były wojny, jednak od 400 lat panuje eunomia.
Dodatek do Rhetry zawiera dość istotną zmianę w ustroju politycznym Sparty. Ostateczna decyzja [odrzucenie lub przyjęcie wniosku] należała nominalnie do ludu, jednak geruzja miała prawo unieważnić decyzję zgromadzenia. Dodatek jest z epoki późniejszej niż Wielka Rhetra, został napisany, gdy pojawił się urząd konkurencyjny dla Geruzji, czyli eforowie. Byli oni elementem demokratycznym [Arystoteles], gdyż byli wybierani spośród wszystkich obywateli Sparty. Geruzja zaś miała charakter arystokratyczny. Jest pewne, że nie powstał w „czasach Likurga”. Pojawiają się tu ślady walki politycznej - jeżeli pod wpływem eforów zgromadzenie podjęłoby wniosek sprzeczny ze zdaniem geruzji [ a więc i królów ], wtedy geruzja może taki wniosek utrącić.
Wojna w Messenii skomplikowała stosunki wewnętrzne. Tyrtajos zawarł w swych utworach poetycką parafrazę starego prawa, aby je przypomnieć i nakłonić do jego przestrzegania. Musiały wystąpić jakieś zaburzenia, skoro wprowadzono eforat oraz dodatek do Rhetry [VII w., a więc w czasach Tyrtajosa]
Messenia do lat 20 VIII wieku była samodzielną i niezależną polis. Lista zwycięstw olimpijskich jest prowadzona od 776 i od początku występują na niej Messeńczycy. Później teren Messenii został podbity i podzielony na klaroi a mieszkańcy stali się helotami uprawiającymi ziemię obywateli, mieszkających w Sparcie.
Heloci występowali także w Lakonii, mieszkając w dolinie Eurotasu i oddając połowę plonów swym panom.
Druga wojna messeńska wybuchła w połowie VII w., w czasie życia poety Tyrtajosa, twórcy elegii bojowych. Jego utwory głosiły piękno śmierci za ojczyznę, w przeciwieństwie do Homera, gloryfikującego śmierć dla sławy. Wojna „za ojczyznę” w rzeczywistości była ekspansją, co unaocznia wagę zdobyczy terytorialnych. Bowiem od ilości ziemi zależała liczba pełnoprawnych obywateli. Teoretycznie równi w rzeczywistości różnili się między sobą. Plutarch twierdzi, że równe klaroi oznaczają równość majątkową. Nie jest to prawda, gdyż zabór Messenii polegał na przejęciu istniejących już gospodarstw takimi, jakimi były. Wojna z Messenią miała zatem charakter permanentnego konfliktu o ziemię. Plutarch pisze, że Agis i Kleomenes pełnili funkcje królów.
Liczba działów ziemi spadala z powodu dziedziczenia przez kobiety oraz koncentracji ziemi przez elitę. Spadek liczby obywateli spowodowany był koniecznością posiadania działki ziemi - utrata jej równała się utracie obywatelstwa.
spartiaci byli cały czas skoszarowani, posiłki jadali wspólnie co pociągało za sobą konieczność wnoszenia składek, pochodzących z działów ziemi - brak działu ziemi wiązał się z niemożnością wniesienia składki, co usuwało Spartiatę z syssitii i grona obywatelskiego zarazem.
Plutarch sądzi, że klaroi były dziedziczone przez kobiety, w Atenach kobieta, której przypadł spadek musiała być wydana za krewnego z linii ojca.
Należy odrzucić legendę o równych klaroi. Ksenofont we Wspomnieniu o Sokratesie pisze, ze Spartiata zwyciężył w agonie olimpijskim w wyścigach zaprzęgów. Koń był luksusem, mało użytecznym w greckich warunkach, a za to kosztownym. Do tego dochodzi koszt rydwanu i woźnicy, czyli całkiem wysoka kwota przeznaczona wyłacznie na rozrywkę. Widzimy więc, że w Sparcie w V w. wystąpiło zróżnicowanie majątkowe jak we wszystkich innych poleis. A istnienie grupy bogatych implikuje istnienie także biednych.
Retra zawiera zapis, ograniczający tylko dla geruzji prawo stawiania spraw na Zgromadzeniu. Geruzja była radą 28 obywateli po 60 roku życia wybieranych tylko spośród kaloi kai agathoi za pomocą krzyku.
Gdy w Sparcie toczyła się walka o władzę, za granicą w innych poleis władzę przejmują tyrani, następują, nieraz krwawe, walki o władze. Aby nie dopuścić do podobnych przemian, wprowadzono rzekomo pradawną Rhetrę, a następnie dodatek do niej. W Sparcie, wbrew pozorom, występowały te same koleje losu, co w reszcie Hellady - napięcia polityczne, różnice majątkowe, walki o władzę.
Powstaje pytanie, dlaczego Messenia nie buntowała się. III wojna messeńska toczyła się w latach 60. V wieku, przedtem w latach 90. nie udała się próba powstania, zarejestrowana przez Platona w Prawach. Dopiero interwencja Teb w IV wieku przyniesie Messenii niepodległość. Messenia została wskrzeszona do niezależnego życia, co oznacza, że struktury społeczne pozostały i nie był przeprowadzony nowy podział ziemi.
spartańskie wychowanie
Obywatele spartańscy byli stale pod bronią, gotowi do odparcia nagłego ataku. Wszyscy byli z zawodu przede wszystkim żołnierzami. Żołnierski tryb życia wpajano im poprzez system państwowego wychowania [gr. agoge - wychowanie, tryb życia, prowadzenie]. Trwało ono od 7 do 20 roku życia, pełnię praw obywatelskich osiągał Spartanin dopiero po ukończeniu lat 30. Przejście przez agoge, było jednym z warunków posiadania obywatelstwa, obok urodzenia z obojga rodziców Spartiatów oraz posiadania ziemi.
W czasach Plutarcha spartańskie wychowanie jest już jedynie swego rodzaju atrakcją turystyczną, jak np. chłosta przed ołtarzem Artemidy Orthia. Najwcześniejsze przypadki jej stosowania pochodzą z czasów Cycerona.
Wychowanie spartańskie miało pewne cechy charakterystyczne, wręcz unikatowe. Leżało ono w gestii państwa a nie rodziców. Jego celem było wyszkolenie przyszłych żołnierzy. Oraz rzecz pozornie paradoksalna - piśmienność dzięki niemu była w Sparcie powszechna.
A jak stopień piśmienności przedstawiał się w Atenach, gdzie nie było obowiązku szkolnego, a dzieci posyłano do prywatnych nauczycieli? Podczas ostracyzmu Arystydes zw. Sprawiedliwym [Dikajos] został poproszony przez swego sąsiada, aby mu napisał jego imię na ostrakonie. Arystydes to zrobił, stąd m.in. jego przydomek.
Drugim przykładem jest fakt odnalezienia ok. 190 ostrakonów na Akropolu, noszących bez wyjątku imię Temistoklesa. Można spośród nich wyróżnić kilka charakterów pisma. Ostracyzm odbywał się na agorze, znalezienie ostrakonów na Akropolu wskazywałoby na ich magazyn przygotowany celem rozdania ludowi. Wielu ludzi prawdopodobnie nawet nie wiedziało, za czyim wygnaniem głosuje. Wniosek jest prosty - pomimo zasady jawności życia publicznego, spisanych praw oraz ogłaszania na piśmie wyników obrad zgromadzenia, w dobie ostracyzmu umiejętność pisania i czytania nie była w Atenach powszechna.
W Sparcie zaś rozkazy i raporty miały formę pisaną
[w odróżnieniu od xenoi, przebywających czas określony]
często tłumaczone jako „równi”, lecz greka „równych” określa mianem homoos, pl. homooi.
Metojków powoływano w sytuacjach nadzwyczajnych i to raczej do floty [wojna peloponeska]
gr. kleros lub klaros [dialekt dorycki] - dział ziemi dla każdego Spartiaty, umożliwiający przynależność do wspólnoty obywatelskiej.
gr. porządny, dobry, zacny, szlachetny