System polityczny Aten w V wieku.
Szczególnie pomyślnym okresem w historii Aten jest pentekontaetia, czyli pięćdziesięciolecie. Jest to termin podręcznikowy, obejmujący czas od wojen perskich do wybuchu wojny peloponeskiej. Uściślając, przypadają nań lata 479-432/1, w zaokrągleniu przyjmujemy 480-430.
Demokracja była konsekwentną formą rozwoju polis. choć w VI wieku dzieło Klejsthenesa było nowością - włączył on thetów do demosu. Było to jego największe osiągnięcie - pod kątem podstawowych praw politycznych cała ludność była równa, nie brano pod uwagę majątku i urodzenia. Już Arystoteles zauważył, że ludzi bogatych jest zawsze mniej niż biednych, o tym samym pisze autor Athenaion Politeia. Bogaci są nieliczni, oligoi, system w którym sprawują oni władzę [oligarchia] pozostaje w konflikcie z systemem demokratycznym [charakteryzowanym przez rządy zgromadzenia oraz równe prawa]. Mianem oligarchii nazywamy każdy typ ustroju, gdzie nie wszyscy obywatele mają prawa polityczne bądź prawa te są ograniczone. Systemem oligarchicznym będzie również ustrój, gdzie udział obywateli w sprawowaniu władzy zależy od urodzenia lub cenzusu majątkowego.
Dochody Aten
Ateny nie znały pojęcia regularnie płaconego podatku dochodowego. Istniał podatek nadzwyczajny [eisphora], wymagający zgody zgromadzenia, pobierany przede wszystkim na cele wojenne. Był to podatek od majątku, a nie od dochodu, tak więc theci, nie posiadający nic, byli z niego zwolnieni.
Innym źródłem dochodów były składki płacone przez symmachoi ateńskich do kasy zarządzanej oczywiście przez Ateny. Środków pieniężnych dostarczały też kary sądowe, konfiskaty majątków oraz cła z Pireusu.
Specyficzną formą finansowania niektórych przedsięwzięć był system liturgii [gr. leitourgia - działanie publiczne, działanie na rzecz ludu]. Liturgiom podlegali tylko bogaci obywatele, mogący sprostać takim wydatkom. Do liturgii zwyczajnych należała trierarchia, nakładająca na wybranego zamożnego obywatela obowiązek utrzymywania przez rok okrętu wojennego. Kadłub dostarczało państwo, budując go z kasy związkowej. Trierarsze przypadał w nagrodę wątpliwy zaszczyt dowodzenia okrętem podczas wojny, jednakże wielu wynajmowało do tego celu bardziej kompetentnych ludzi. Choregia zaś była obowiązkiem opłacenia kosztów wystawienia, wyszkolenia i utrzymania chóru, z reguły dramatycznego. Było to poważne obciążenie, gdyż należało wynająć nauczyciela, uszyć kostiumy etc.
Do tego dochodziły liturgie nadzwyczajne. Państwo, czyli w rzeczywistości archont, mogło wyznaczyć bogatego obywatela do dowolnego zadania. Niektórzy zgłaszali się sami, licząc na splendor.
Wg Daviesa w V wieku liczba obywateli podlegających trierarchii wynosiła ok. 1200 na łączną liczbę 40-60 tys. mężczyzn którym przysługiwały prawa polityczne.
Różnice majątkowe w Atenach nie były drastyczne. Gospodarstwo chłopskie wystarczające do utrzymania rodziny miało areał rzędu 7-10 ha. Nawet jeśli uprawiano na nim jedynie zboże, wystarczało to do posiadania statusu hoplity [zyski z uprawy wina czy oliwki na podobnym obszarze byłyby znacznie większe - przyp. aut.]. W IV wieku za ogromne włości uważano majątki liczące 25 ha. Nie mogło być ich wiele, gdyż w Attyce ziemie uprawne zajmują 20-25% jej powierzchni liczącej 2500 km kw.
Dniówka robotnika najemnego, wykonującego wszelkie prace niewymagające kwalifikacji wynosiła od ½ do 1.5 drachmy. Za Peryklesa wprowadzono diety dla członków zgromadzenia ludowego oraz dla sędziów. Dieta heliasty wynosiła 3 obole [½ drachmy], misthos ekklesiastikos zaś w IV w. wynosiło 1.5 drachmy. Wprawdzie starożytność nie zna dni ustawowo wolnych od pracy, lecz w dni świąteczne nie pracowali zarówno robotnicy jak i ich nadzorcy, wszyscy zajęci byli świętowaniem a w roku greckim na 200 dni roboczych przypadało 150 dni świątecznych.
Widząc ceny oliwy i zboża możemy stwierdzić, że niewielkie gospodarstwo starczało na skromne życie czteroosobowej rodziny. Nawet więc theta mógł łatwo oszczędzić i kupić niewolnika, jego brak oznaczał skrajną już nędzę. Podaż niewolników była stała, dostarczały ich wojny, w czasie pokoju kupowano ich m.in. od piratów. Wiele zachowanych imion niewolników świadczy o ich pochodzeniu z Tracji bądź kraju Scytów. Cena niewolnika „w dobrym stanie” zawierała się w kwocie 100 drachm. Niewolników można też było wynajmować. Kopalnie srebra w Laurion należały do państwa, ale były dzierżawione prywatnym przedsiębiorstwom, nie dysponującym własną siłą roboczą.
Ksenofont pisze, że niewolnik wytrzymywał w kopalni najwyżej cztery lata. Nikiasz żył ze skupu niewolników, których następnie wynajmował kopalniom w Laurion, co dawało mu ogromne zyski zważywszy, że miał ponad 1000 niewolników.
Przeciwnicy demokracji w Atenach
Przedział między elitą a thetami był dość duży. Przeciwnicy demokracji wcale nie byli oligoi. W 411 roku doszło w Atenach do przewrotu oligarchicznego. Obalono system demokratyczny, z Radą 500, eisangelią i graphe paranomon. Dokonało tego zgromadzenie ludowe (!). Flota ateńska stacjonowała wówczas na Samos, a służyli w niej przede wszystkim theci. Zgromadzenie ograniczyło liczbę pełnoprawnych obywateli do 5000 wg cenzusu majątkowego. Widać wyraźnie, że w Atenach znajdowało się minimum 5000 przeciwników demokracji, to znacznie więcej, niż liczebność elity najbogatszych.
Jak wiemy Kleisthenes miał małe poparcie - pokonał go Isagoras, a po interwencji Sparty zbiegł i dalsze jego losy pozostają nieznane. Nie mamy danych o funkcjonowaniu zgromadzenia zaraz po reformach Klejsthenesa. Pseudoksenofont pisze [czerpał z attyd], że podczas wojen perskich do największego znaczenia doszedł Areopag i archonci. Dopiero po bitwie pod Maratonem zmalała rola archonta polemarcha i nastąpił wzrost znaczenia strategów.
Ostracyzm był raz w roku przeprowadzany na podstawie specjalnej uchwały zgromadzenia. Sam fakt jego wprowadzenia świadczy o wzroście roli ekklezji - zaczynają się czasy, gdy owo gremium decydować będzie o losach polityków. Zgromadzeni pisali na skorupach rozbitych naczyń imiona polityków, zagrażających demokracji. Po rzuceniu skorupki wychodzono odrębnym wejściem, pilnowano też, aby nikt nie głosował dwa razy. Zgromadzenie jak wiadomo obradowało na Pnyksie, lecz ostracyzm odbywał się na agorze. Była ona centrum religijnym polis, tu znajdowały się posągi herosów-eponimów wszystkich fyl oraz miejsca kultu.
Ostracyzm oznaczał wygnanie na 10 lat bez pozbawienia majątku oraz praw. Więcej, wygnany obywatel mógł ciągnąć zyski z dóbr pozostawionych w kraju. Nazywanie ostracyzmu sądem jest błędne - nie występowały bowiem strony procesowe ani nie formułowano oskarżenia, że o braku możliwości obrony nie wspomnę. Sądownie orzekaną karą była atimia, polegająca na wygnaniu z konfiskatą majątku i pozbawieniem praw. W punktu widzenia ówczesnych ludzi ostracyzm nie był karą, a sposobem zabezpieczenia państwa przed knowaniami ambitnych jednostek, mogących dążyć do tyranii.
Pierwsze zastosowanie ostracyzmu miało miejsce w roku 488/7, gdy wygnany został Hipparch, syn Harmosa z rodu Pizystratydów. Przez 20 lat od reform Kleisthenesa nie było przypadków zastosowania tej procedury, niektórzy badacze wątpią, czy rzeczywiście Kleisthenes wprowadził ostracyzm. Ja uważam, że po prostu sytuacja była stabilna i nie uciekano się do takiego środka. Później nastąpiły zawirowania, kolejnym ostracyzmowanym został Megakles z rodu Alkmeonidów. Był to być może element polityki pozbywania się przedstawicieli starych rodów arystokratycznych.
Archontem w roku 493 został Temistokles z demu Flyas, nie pochodził on z miasta, archontat zapewniał mu po skończonej kadencji członkostwo w radzie Areopagu. Rozpoczął rozbudowę portu w Pireusie i budowę Długich Murów łączących Ateny z portem [Hdt VII, 133]. Gdy posłowie Dariusza przybyli do Aten i Sparty z żądaniem „ziemi i wody”, jeden z nich został strącony w przepaść, drugiego utopiono w studni.
Odtąd istnieje mit o nieugiętej walce Greków pod wodzą Aten. Zwycięstwo Hellenów nie ulega wątpliwości, lecz Grecy nie byli tak antyperscy, jak by się to mogło wydawać. Gdy Isagoras wezwał pomoc ze Sparty, Klesthenes wysłał posłów do Sardes. Pomoc perska nie została udzielona, gdyż satrapa [albo król] zażądał daniny z ziemi i wody, na co nawet zgodzili się posłowie, lecz żądania te odrzucono w Atenach [Hdt. V].
Herodot przytacza oskarżenie Alkmeonidów, że podczas bitwy pod Maratonem dawali znaki tarczą odbijającą światło słońca. Wielki historyk uznał to za kłamstwo, pewnie dlatego, że Perykles po matce wywodził się z owego rodu. W roku 488 został wygnany ktoś z Pizystratydów. Syn Pizystrata Hippiasz towarzyszył Persom pod Maratonem, prawdopodobnie miał być osadzony w Atenach jako powolny Persji władca.
W tych latach podstawowym problemem były oskarżenia o medyzm [gr. medismos]. W ostracyzmach od roku 490 lub 482 pojawiają się dopiski na ostrakonach ho medos [Pers]. Głównym problemem nie był konflikt arystokratów z demokratami ale konflikt o stosunek do Persów.
Pomimo źywotu pióra Neposa nie wiemy kim był dokładnie Temistokles. Wiemy, że pochodził z innej grupy niż dotychczas rządzący Atenami i istotnie chciał wojny z Persami.
Jego Prawo Morskie przeznaczało dochody z kopalń w Laurion na budowę floty - Podobno Temistokles przeprowadził je na zgromadzeniu podstępem, mówiąc że flota ma być przeznaczona do walki z Eginą.
W roku 481 na Istmie zebrały się państwa antyperskie i stworzyły symmachię [sojusz wojskowy] pod dowództwem Sparty. Sparta jako potęga lądowa była naturalnym hegemonem Greków. Ateny zamierzały stawić opór Persom na morzu, Sparta dążyła do obrony Peloponezu na lądzie. Temistokles po bitwie pod Salaminą chciał zerwać ze Spartą. Budowa długich murów i obwarowanie Pireusu oznaczało, że Ateny miały się stać potęgą morską. Tu była różnica w stanowisku Aten i Sparty - Ateny ciężar walk z Persami kładły na morze, Sparta chciała bronić Peloponezu, poświęcając środkową Grecję. W Atenach trudnym problemem była kwestia stosunku do Sparty.
Według Żywotu Arystydesa Plutarcha podczas bitwy pod Platejami spotkali się w prywatnym domu ludzie chcący obalić demokrację. Ich przywódcy, Ajschines i Agiastas, pojawiają się na ostrakonach, jest to pierwszy ślad zorganizowanej grupy chcącej obalić reformy Klejsthenesa. Byli oni przeciwni krótkotrwałemu odejściu od sojuszu ze Spartą za Temistoklesa. Pytanie, skąd o tym wiedział Plutarch? Prawdopodobnie pomylił z wydarzeniami w 457. Poza tym, jak miano obalać demokrację, skoro jej nie było? Przecież podczas wojen perskich rządził Areopag, a Zgromadzenie odgrywało niewielką rolę.
Potem do władzy doszedł Kimon, syn Miltiadesa, pochodzący ze starego i bogatego rodu. Wpływy zyskał ze względu na odnowienie stosunków ze Spartą, która nadal dowodziła walce z Persami. Obrona przed agresją perską skończyła się w 479, gdy wróg został pokonany na lądzie i morzu, jednak walki toczyły się nadal o tereny północne. Macedonia i Tracja zostały zajęte przez Persów podczas wyprawy Datisa i Antafernesa w 492, podobnie jak miasta Azji Mniejszej. Wojna zakończy się dopiero w 449 pokojem Kalliasa. Związek Ateński powstał zimą 488/7.Powstało pytanie, kto ma dalej przewodzić na wojnie. Ateny wcale się nie rwały do przewodzenia w Związku. Przejęły dowództwo, gdyż sprzymierzeńcy nie byli zadowoleni z rządów dowódcy spartańskiego Pauzaniasza, zwycięzcy spod Platejów. Gdy Sparta wycofała się z wojny, ciężar walk z Persją spadł na Ateny i ich sprzymierzeńców. Mimo to Kimon utrzymywał dobre stosunki ze Spartą, aż w 465 wybuchło powstanie helotów messeńskich. Wbrew pozorom nigdy nie stracili poczucia własnej tożsamości, istniał ich samorząd i normalnie funkcjonowały osady gdyż w Mesenii nie było Spartiatów i ich garnizonów. Jedynym narzędziem kontroli helotów była bardzo zmitologizowana próba zwana krypteją [gr. kryptos - ukrywający się] - heloci pogodzili się ze swym losem, lecz przetrwała pamięć o utraconej niepodległości. Poprzez powstanie Mesenia chciała odzyskać niezależność, w sukurs przyszło jej trzęsienie ziemi, powodujące ogromne straty wśród „jednakowych”. Stosunki z Atenami musiały być dość dobre, skoro do nich zwróciła się Sparta w chwili zagrożenia. W Atenach wówczas toczyły się znów walki polityczne prowadzone przez Efialtesa, który zaczął wytaczać procesy areopagitom. Między innymi w 463 odbył się pierwszy proces Kimona, o którym wspomina Plutarch oraz Pseudoksenofont. Kimon na mocy eisangelii został oskarżony o branie łapówek od króla macedońskiego podczas wyprawy na Tazos. Został uniewinniony, gdyż oskarżycielem publicznym był Perykles, celowo przemawiający w sposób nieprzekonujący. Anegdota głosi, że siostra Kimona miała się wstawić za nim. Perykles wówczas sprzyjał Kimonowi, choć wówczas był choregiem przy wystawianiu Persów [kogo].
Uniewinniony Kimon wyrusza do Sparty, w tym czasie zostają przeprowadzone reformy Efialtesa. Reformy te otwierają okres prawdziwej demokracji, opartej na trzech zasadach:
Pełna władza zgromadzenia ludowego we wszystkich rzeczach.
Pełna równość zabierania głosu wszystkich obywateli
Pełna kontrola przez lud urzędników [procedura euthyna] i polityków [eisangelia oraz graphe paranomon].
Dopiero od pozbawienia Areopagu wszystkich uprawnień politycznych przez Efialtesa możemy mówić o demokracji. Na wieść o tych reformach Spartanie odesłali Kimona i jego wojsko, sądząc że zwolennicy demokracji w Atenach są antyspartańscy.
Podstawą potęgi Sparty był tzw. Związek Peloponeski. Nazwa pochodzi z czasów nowożytnych i nie jest zgodna ze stanem faktycznym. Do Związku należały bowiem także po 540 r. Teby leżące poza Peloponezem. Poza tym nie był to związek, a symmachia, do której stopniowo przystępowały kolejne państwa. Związek Ateński miał akt powstania a nawet przysięgę złożoną przez wszystkie państwa członkowskie.
W roku 461 wybuchła pierwsza wojna Aten ze sprzymierzeńcami Sparty. Rok 457 przyniósł kolejną po 479 próbę przewrotu w Atenach, poświadczoną przez Tukidydesa. Widoczny jest silny nurt antydemokratyczny w polis Ateńczyków. Wszyscy autorzy, których pisma znamy, są przeciwnikami demokracji, nawoływania do pokoju widać w komediach Arystofanesa. Jedynym pozytywnym bohaterem zbiorowym są tytułowi Hippeis [pol. tłum. Rycerze] Arystofanesa. pozytywny obraz Aten i ustroju politycznego wynika z mowy pogrzebowej [Thuc. II]. Charakterystyka Peryklesa wyraźnie świadczy o stanie państwa - Perykles jest dobry, bo nieprzekupny [Thuc. II 65] - widać więc, że korupcja jest powszechna. „Z imienia była to demokracja, a w istocie rzeczy były to rządy pierwszego męża”.
Po obaleniu demokracji w roku 404 ustanowiono rządy „pięciu tysięcy”. Z grona obywatelskiego wyłączono thetów i zawężono je do drobnej mniejszości. Stworzony ustrój był „najlepszym, jaki można wymyślić” [Thuc.].
Brak chwalców demokracji jest znamienny. Skąd wiemy, że demokracja podobała się, i dlaczego podobała się? Tukidydes przytacza debatę mityleńską, związaną z buntem Mityleny na Lesbos. Na zgromadzeniu ludowym odbyła się debata, niektóre głosy żądały wymordowania wszystkich mężczyzn z Mityleny. W debacie tej ukazują się dwie przeciwne opcje, reprezentowane przez Kleona i Diodotosa [ów mąż nie występuje nigdzie indziej]. Kleon mówi, że w państwie powinni rządzić ludzie prości, niekorzystający z usług głupich doradców - ludzie prości i niewykształceni podejmują decyzje jasne, proste i szybkie. Decyzja zła, ale podjęta szybko i ostatecznie uważana była przez Kleona za lepszą od powstałej w wyniku długotrwałych debat. Diodotos sądzi, że państwo powinno słuchać doradców, tych, których Athenaion Politeia zalicza do agathoi. Debaty i dyskusje uznał on za gwarancje podjęcia właściwiej decyzji. Problem w tym, że ludzie prości są niesłychanie zachłanni [dochody ze Związku] przez co są niebezpieczni i demos może stać się tyranos jak poucza nas trzecia mowa Peryklesa. Rzekomo tyran rządzi we własnym interesie - jak widać lud także. Ludzie kulturalni charakteryzują się wstrzemięźliwością, lecz to theci stworzyli wielkość Aten.
Wtedy bowiem symmachia ateńska zaczęła się przekształcać w arche. Rok 449 przynosi pokój Kalliasa i koniec wojen perskich - Związek stracił rację bytu i powinien się rozwiązać. Było jedna inaczej, związek istniał, każda próba wystąpienia z niego kończyła się wyprawą ateńskiej floty, zburzeniem miasta i wymordowaniem dowódców oraz sprzedażą ludności w niewolę.
skorupa [gr. ostrakon] to najczęstszy materiał do zapisków gospodarczych, rachunków itp., papirus był drogi.
W ustroju archaicznym eupatrydzi to „ci z miasta”, reszta to ci źli [kakoi].
gr. onomati oznacza w literaturze greckiej „pozornie”
obejmowała ona właściwie całą wyspę.
1