Prof. Wiesław Kaczanowicz (Uniwersytet Śląski) "Monety jako źródło do
dziejów Cesarstwa Rzymskiego w dobie kryzysu III wieku" [2.12.2005]
W obecnej nauce monety mają wyłącznie charakter materiałowy, stanowią ilustrację dla danych uzyskiwanych z tekstów źródłowych. Owocuje to nie stawianiem pytań monetom. A przecież moneta jest źródłem i ma prawo podlegać takim samym zasadom krytyki jak inne źródła. Monety należą do źródeł o charakterze bezpośrednim - nie opisują rzeczywistości, ale są w jej środku, samą swoją istotą dokumentując dzieje. Są źródłami otwartymi, ich liczba zwiększa się w miarę postępu prac archeologicznych czy przypadkowych odkryć. Ilość źródeł pisanych zaś jest ograniczona i poza małymi wyjątkami jest mało prawdopodobne odkrycie czegoś nowego.
Moneta operuje szeroko w sensie geograficznym [od Lusitanii po Kapadocję] i społecznym - posługują się nią patrycjusze i plebejusze, biedni i bogaci, wolni i niewolnicy. W czasach pozbawionych prasy, radia, telewizji, Internetu monety odgrywały rolę medium, przekazującego informacje, będącego nośnikiem m.in. programów politycznych.
III wiek n.e. przyniósł kryzys Cesarstwa Rzymskiego. Zajmiemy się okresem 235-284 BC. Monety umożliwiają nam rekonstrukcje gospodarki, zwłaszcza obiegu pieniężnego. Pieniądz jest ważnym miernikiem stanu gospodarki, w przypadku pieniądza kruszcowego wahania wagi i składu chemicznego obrazują, co działo się w systemie gospodarczym państwa w chwili wypuszczenia danej monety w obieg.
Antoniniany były monetami nominalnie srebrnymi, o wartości 2 denarów. Ich waga powinna wynosić 5g, a zawartość srebra 30%. W rzeczywistości procent złota w stopie spadł o połowę [15%], a za panowania Klaudiusza II Gockiego do ok.1-2%. [czy wiązać z tym zaczernienie monety?]. Świadczy to o poważnym załamaniu gospodarczym Rzymu w tych latach, z czym związane było postępujące psucie monety.
Moneta świadczyła także o suwerenności tego, który ją wydał. W omawianym okresie pojawiło się 65 uzurpatorów. Wielu panowało efemerycznie, wybranych przez wojsko dla jego igraszki, i ku jeszcze większej uciesze przez owo wojsko eliminowanych. Wszyscy chcieli jakoś zamanifestować swoją obecność, bicie monety było podyktowane względami propagandowymi, ale także ekonomicznymi. Bowiem trzeba było czymś opłacać wojsko, który wyniosło danego uzurpatora do władzy.
W źródłach pojawia się informacja o niejakim Proculususie z Galii, wyniesionym przez armię do godności dyktatora. Niczym się nie zasłużył, jego jedyne „osiągnięcia” dotyczyły stosunków damsko-męskich, ale odnaleziono monetę z jego sygnaturą. Potwierdza ona historyczność postaci, która mogła być zupełnie fikcyjna.
Domicjan był uzurpatorem za Aureliana i powątpiewano w jego autentyczność, jednakże w 1900 r. odnaleziono w d. północnej Galii monetę z jego imieniem. Zaginęła ona, tzn. prawdopodobnie znajduje się w jakiejś prywatnej kolekcji, jednak odkryto następną, stanowiącą mocny dowód na historyczność Domicjana.
Ikonografia monet może służyć rekonstrukcji ideologii oraz rekonstrukcji dziejów. W latach 286-296 BC w Brytanii doszło do uzurpacji Karauzjusza i Alectusa. Dane, jakimi dysponujemy, pochodzą z kilku tekstów, jednakże po usunięciu całej retoryki suchych faktów pozostaje około jednej strony maszynopisu. Ale bogaty materiał źródłowy stanowią monety, których odnaleziono 1300 różnych typów.
Mennictwo rzymskie miało 250 lat historii i wypracowało pewien kanon haseł, wartości i frazesów, dlatego to, co przypisujemy danemu cesarzowi [np. PAX AUGUSTI, SPES AUGUSTI] mogło być używane wielokrotnie, zależnie od sytuacji. Za panowania różnych cesarzy inne kwestie były „poprawne politycznie” używając współczesnej terminologii.
Ustrój mennic w III w. nie został dokładnie zbadany, należy postawić pytania: kto rządził poszczególnymi mennicami, jaki był zakres ich autonomii jeśli chodzi o dobór stempli, czy władcy budowali swój ustrój polityczny szczegółowo i planowo etc. Ważną kwestią jest oddzielenie przysłowiowych plewów od materiału wartościowego, tj. takiego, dla którego ikonografię dobrano intencjonalnie.
Kryterium innowacyjności
Pewne hasła pojawiające się na monetach są nowatorskie. Nowinki były wprowadzane intencjonalnie przez elity oraz cesarza, co może świadczyć o pewnym trendzie danego cesarza.
W latach 270-275 BC panował Aurelian. Jego monety wybite w Serdike [ob. Sofia] noszą napis IMPERATORI DEO ET DOMINO NATO AURELIANO AUGUSTO. Ma on na celu reklamę cesarza jako człowieka o charyzmacie boskim z urodzenia. Do tej pory cesarze używali tytułu princepsa, wybranego teoretycznie przez lud i senat, w rzeczywistości zaś przez armię spośród oficerów a nawet żołnierzy. Korzeni tego mechanizmu należy szukać w realiach epoki. Nastąpiło załamanie autorytetu władzy oraz polityki zagranicznej, na wschodzie ciągnęła się wojna z sasanidzką Persją - status cesarza w społeczeństwie był bardzo niski i należało go podnieść. Wypuszczenie tej charakterystycznej serii monet było sui generis balonem próbnym, eksperymentem mającym na celu wypuszczenie nowej monety jedynie na peryferiach cesarstwa. Wyemitowanie jej w Rzymie byłoby zbyt ryzykowne, inne emisje monet Aureliana posługują się ideologią princepsa i zachowaniem atrap republiki.
Kryterium kontynuacji
To kryterium zakłada możliwość nawiązywanie do idei poprzednika. Następcą Aureliana był
Probus [pan. 276-282 BC]. Jego monety są sygnowane IMPERATORI DEO ET DOMINO PROBO AUGUSTO lub IMPERATORI DEO ET DOMINO INVICTO PROBO. Panujący po nim Karus zaś umieszczał napis IMPERATORI DEO ET DOMINO INVICTO CARO lub IMPERATORI DEO ET DOMINO CARO AUGUSTO.
Kryterium odrzucenia
W tym przypadku emitent późniejszy odrzuca idee poprzedniego, co znajduje odbicie w bitych monetach. Zaraz po Aurelianie efemerycznie [275-276 BC] panował Marcus Claudius Tacitus [rzekomo potomek Publiusa Corneliusa Tacitusa], nominowany przez senat, w którego inskrypcjach brakowało frazy DEO ET DOMINO - celowo odrzucał tak rewolucyjne idee.
Kryterium pierwszej emisji.
Wszystkie monety rzymskie nie mają umieszczonej daty emisji. Możemy jedynie stworzyć chronologię względną, szacując, które powstały wcześniej, a które później. Pierwsze emisje monet danego władcy zawierały jego polityczne credo, jak np. monety Gordiona III [pan. 238-244 BC]. Do władzy wyniósł go senat przy poparciu wojska, więc monety nosiły frazesy typu VIRTUS AUGUSTI, PAX AUGUSTI, FIDES MILITUM. Podkreślały one virtus władcy, opiekę Jowisza nad nim, jego zwycięstwa, pokój i wiarę w wierność wojska tego pokoju strzegącego. W marcu 238 BC obalono Maksymiliana Traka, po kilku rotacjach [Balbin, Gordion I, Gordion II] na tronie zasiadł wnuk Gordiona I, Gordion III. Oczekiwano po nim długich rządów pod patronatem Jowisza, z armią stojącą na straży pokoju.
Kryterium metalu
Pewne emisje były adresowane do określonych grup odbiorców. Srebrny kwinar, wartości ½ denara ważył 2g, a jego rewers zdobiło wyobrażenie okrętu. Adresowany był do floty, broniącej wysp, gł. Wysp Brytyjskich. Świadczy o tym podobieństwo statków przedstawianych na monetach do okrętów używanych w armii rzymskiej w Brytanii.
Kryterium mennic
Ośrodkami mennictwa były m.in. Rzym, Mediolan, Kolonia, Trewir i Antiochia. Monety bite w każdym z nich zawierały odwołanie do bóstw stanowiących przedmiot szczególnego kultu na danym obszarze. Był to sposób schlebiania ludowi poprzez wypuszczanie monet z wizerunkami lokalnie czczonych bogów.
Kryterium rywalizacji
Gdy istniały liczne ośrodki władzy, władcy musieli przekonać do siebie ludzi, a czynili to za pośrednictwem monet. Za panowania Dioklecjana i Maksymiana niejaki Karauzjusz zaczął emitować monety z wizerunkiem trzech cesarzy. Wyraźnie chciał być dokooptowany do dwóch rządzących cesarzy, wręcz dobijał się przyjęcia do ich grona. Jego antoniniany nosiły napis CARAUSIUS ET PATRES SUI oraz wyobrażenie ikonograficzne. Profil Maksymiana znajdował się w tle, sam stanowiąc tło dla nieco bliższego profilu Dioklecjana, zaś najlepiej widoczny był zarys twarzy Karauzjusza. Sugerowało to jego naczelną władzę i największe znaczenie spośród rządzącej triady.
pod Oxfordem znaleziono zasób 5 tys. monet
lokalna mennica wybijająca monety na obszar bałkański
tytułującego się primus inter pares, czyli pierwszy pośród równych