marek gedl epokabrązu i wczesna epoka żelaza w polsce 2

Archeologia Pierwotna i Wczesnośredniowieczna Część III
Marek Gedl
Epoka Brązu i Wczesna Epoka Żelaza w Europie
Kraków 1980, s. 113-257

IV. ŚRODKOWY, MŁODSZY NAJMŁODSZY OKRES EPOKI BRĄZU /1300 - 700 p. n. e.

Grupa Tarnobrzeska

Grupy lokalne na peryferiach Kultury Łużyckiej

Kultury Knowiska Mialwecka i Ustrucka

1. Wprowadzenie

Począwszy od schyłku II okresu epoki obrazu /Brąz C/, a następnie poprzez cały III okres tej epoki /Brąz D i ewentualnie Hallstatt A1/ na obszarach zajmowanych przez rozmaite kultury i grupy zaliczane do zespołu kultur mogiłowych nastąpiły poważne przemiany. Przemiany te objęły cały szereg dziedzin zarówno w obrębie kultury materialnej. jak tez w kulturze duchowej czy społecznej różnych ludów zamieszkujących obszar środkowej Europy, a częściowo także Europy zachodniej. Po okresie poważnych ruchów i przemieszczeń ludnościowych spowodowanych przez rozprzestrzenianie się w Europie środkowej grup ludności o kulturze mogiłowej nastąpił nawrót do ponownej stabilizacji. Ludność pędziła osiadły tryb życia, zamieszkiwała przeważnie osiedla otwarte. Na niektórych obszarach, zwłaszcza górskich i wyżynnych, zakładano tez osiedla ufortyfikowane. Podstawę gospodarki stanowiła uprawa ziemi przy pokaźnym udziale hodowli. Rozwój ośrodków metalurgicznych na terenach zasobnych w złoża rud metali, przy szerokim zapotrzebowaniu na wyroby brązowe, spowodowali znaczne zacieśnienie się kontaktów handlowych pomiędzy poszczególnymi ludami, Przyniosło to w efekcie poważne ujednolicenie kulturowe. Szczególnie ewidentne przejawy zachodzących zmian i tworzącego się ujednolicenia kulturowego widoczne sę w dziedzinie wierzeń i praktyk związanych z obrządkiem pogrzebowym. W miejsce rozpowszechnionego uprzednio na terenie przeważającej części Europy zwyczaju składania zmarłych nie spalonych do grobu i nakrywania grobu nasypem ziemnym lub kamiennym zaczął się szeroko rozprzestrzeniać' zwyczaj palenia ciał zmarłych.
We wczesnym okresie epoki brązu ciałopalny obrzadek pogrzebowy rozpowszechnił się w obrębie szeregu kultur dorzecza środkowego i dolnego Dunaju, pod wpływem oddziaływań przenikających z południowego wschodu, ze strefy anatolijsko-balkanskiej. Zmarłych chowano w płaskich grobach ciałopalnych, popielnicowych lub bezpopielnicowych jamowych. Zwyczaj ciałopalenia w wyniku ożywionych oddziaływań kulturowych zaczął przenikać także na tereny położone poza- obrębem Kotliny Karpackiej. Okres ekspansji kultury mogiłowej spowodował w pierwszym etapie wyraźne ograniczenie zasięgu występowania obrządku ciałopalnego. Zwyczaj ten jednak przeniknął do środowiska, kultur mogiłowych i w młodszych fazach rozwojowych tych kultur spotykamy juz dość powszechnie pochówki ciałopalne obok szkieletowych. Na wschodnich peryferiach zasiegu kultur mogiłowych ciałopalenie przyjęło się stosunkowo wcześnie i niemal powszechnie, a groby zatraciły cechy charakterystyczne dla kultur mogiłowych. Powszechnie zaczęły występować płaskie cmentarzyska z ciałopalnymi na ogól popielnicowymi pochówkami, Wprowadzenie ciałopalenia, a zwłaszcza zwyczaj składania spalonych zwłok zmarłego do wnętrza glinianej popielnicy wiąże się z większym znaczeniem naczyń glinianych przy praktykach pogrzebowych. O ile typowe groby kultur mogiłowych były głównie wyposażone w wyroby metalowe o tyle teraz, w wyniku zaistniałych zmian, groby wyposażano przeważnie w ceramikę a wyroby metalowe zaczynają być mniej liczne w grobach. Mniej uwagi poświęcano tez obwarowywaniu grobów kamieniami i nakrywaniu ich nasypami kurhanów. Nowy obyczaj pogrzebowy w ciągu III okresu epoki brązu opanował cala niemal środkową Europę, docierając pod koniec tego okresu do jej północnych peryferii. Przemiany zapoczątkowane niewątpliwie w dorzeczu środkowego Dunaju objęły stopniowo także znaczną cześć zachodniej i północnej Europy. Na podłożu kultur mogiłowych, a w niektórych wypadkach także na podłożu innych współczesnych im kultur /m. in. nordyjskiej czy trzcinieckiej/ w wyniku zachodzących przemian wytworzył się nowy typ kultury określany mianem kultury pól popielnicowych nazwa ta została, nadana od powszechnie występujących rozległych, płaskich cmentarzysk, na których występowały groby ciałopalne, przeważnie popielnicowe, wyposażone głownie w ceramikę. Proces tworzenia się nowego modelu kultury nie przebiegał jednocześnie ani tez jednakowo na całym terytorium objętym tym zjawiskiem Na podłożu miejscowych kultur, przy udziale rozmaitych wpływów kulturowych, przez ponad dwieście lat formowały się rozmaite lokalne kultury i grupy typu pól popielnicowych.. Proces ten, zapoczątkowany jeszcze w ciągu II okresu epoki brązu, zakończył się dopiero u schyłku III, a na niektórych terenach dopiero w początkach IV okresu tej epoki. Proces ten przebiegał w różny sposób. Nowe grupy i kultury tworzyły się bądź to na drodze procesu ewolucyjnego wywołanego rozwojem kontaktów handlowych i kulturowych, bądź tez na drodze migracji poszczególnych grup ludności, które - wywodząc się z terytorium o ukształtowanej juz kulturze nowego typu - przyczyniały się do rozprzestrzeniania tego modelu kultury na odległych nieraz terenach. W okresie formowania się kultur pól popielnicowych obserwujemy niekiedy nawet dosyć poważne ruchy ludnościowe.
Napór ludności kultury pól popielnicowych na południe od dorzecza Dunaju, na teren Półwyspu Bałkańskiego, wywolal dalsze przemieszczenia ludnościowe. Ich efektem było pojawienie się szeregu tak zwanych "ludów morskich" na Bliskim Wschodzie, a takie zniszczenie kultury mykeńskiej przez Dorów w XII wieku p.n.e. Na terenie Francji rozprzestrzenienie się kultury pól popielnicowych zostało spowodowane wedle wszelkiego prawdopodobieństwa przez przesunięcia się grup ludzkich z terenu środkowej Europy. Rozprzestrzenianie się kultury pól popielnicowych nad dolnym Renem, we Francji aż po Półwysep Iberyjski, w północnych Włoszech i w południowej części Anglii wyraźnie zawężało domenę ludów o bardziej archaicznej kulturze atlantyckiej i zbliżonych kulturach wytworzonych, jak się sądzi, przez ludy przedindoeuropejskie. Także na terenie środkowej Europy miały w tym czasie miejsce znaczny rozwój osadnictwa i kolonizacja terenów dotąd nie zasiedlonych lub sylabo zasiedlonych w okresach poprzednich. Wiązało się to także z mniejszymi juz przesunięciami terytorialnymi poszczególnych grup ludności. Nie wszystkie grupy ludności przyjmowały w jednakowym stopniu nowy model kultury lub jego poszczególne elementy. W początkowej fazie rozwoju kultur pól popielnicowych niejednokrotnie obok siebie współcześnie egzystowały grupy o różnym obrazie kultury, bądź to jeszcze z przewaga elementów tradycyjnych "mogiłowych", bądź to juz o cechach kultury pól popielnicowych. Kultura pól popielnicowych ogarnęła bardzo duże terytorium o nader zróżnicowanych warunkach fizjograficznych i o bardzo różnym podłożu kulturowym. Nie można sądzić, że zespól kultur typu pól popielnicowych był tworem jednorodnym pod względem etniczno-jezykowym. Wedle wszelkiego prawdopodobieństwa, był to konglomerat różnych ludów, posługujących się różnymi językami. Ten na pewno niejednorodny pod względem etnicznym i językowym twór łączyły zbliżone formy gospodarki rolniczo-hodowlanej, podobny sposób bytowania i wynikający z tego na ogól podobny obraz kultury materialnej. Rozwinięte kontakty handlowe, wynikające miedzy innymi z konieczności zaopatrywania się w wyroby metalowe, przyczyniły się do dalszej unifikacji kulturowej całego terytorium, ogarnianego przez kolejne, powszechnie na ogól aprobowane i adaptowane mody i prądy stylistyczne. Do ujednolicenia całego zespołu kultur przyczyniały się także zbliżone wierzenia, manifestujące się w zastosowaniu bardzo ujednoliconego obrządku pogrzebowego na rozległych terytoriach. Przyznać trzeba, ze ideologia której dla nas uchwytnym wykładnikiem był ciałopalny obrzadek pogrzebowy i powszechnie występujące płaskie groby popielnicowe, musiała być bardzo atrakcyjna dla ówczesnych mieszkańców Europy. Była bowiem stosunkowo szybko przyjmowana i powszechnie aprobowana przez społeczności, na pewno różniące się językiem i dotychczasowymi obyczajami. Niestety nie potrafimy dziś wiele powiedzieć o tym, jakie to były przyczyny, które sprzyjały tak szybkim i na ogól dosyć powszechnym przemianom w kulturze duchowej - w tej dziedzinie kultury człowieka, w której zazwyczaj zachowują się najdłużej stare tradycje i która nie jest tak podatna na zmiany, jak kultura materialna, czy nawet struktury społeczne.
W obrębie dużego kompleksu kultur pól popielnicowych wydziela się kilka większych jednostek, określanych na ogól jako kultury, które z kolei złożone są z całego szeregu lokalnych grup lub jeszcze mniejszych jednostek nazywanych podgrupami. Te jednostki niższego rzędu /grupy lub podgrupy/ można z pewna ostrożnością traktować jako archeologiczne odpowiedniki poszczególnych plemion. Wyróżnia się jako odrębne jednostki: kulturę pilińską, w której najwcześniej zaczął się proces formowania się nowego modelu kultury, środkowodunajską kulturę pól popielnicowych, kulturę łużycką, południowoniemiecką kulturę pól popielnicowych, tyrolska i dolnoreńska kulturę pól popielnicowych oraz francusko-katalońską kulturę pól popielnicowych. Kultura pól popielnicowych przeniknęła tez do północnej Italii i do południowej Anglii, a ku wschodowi elementy tej kultury czytelne są w Siedmiogrodzie i na wschodnim Podkarpaciu. Zbliżony do typowego dla kultury pól popielnicowych model kultury przejęły tez ludy zamieszkujące północną i północno-wschodnią cześć Europy. Utrzymały się jednak aż do schyłku epoki brązu, a niekiedy i do początków wczesnej epoki żelaza enklawy /m. in. kultura knowiska, kultura unstrucka/, w których nowy model kultury przyjął sie tylko w niektórych dziedzinach. Natomiast szereg zwyczajów, w tym takie niektóre formy obrządku pogrzebowego, maja wyraźnie charakter lokalny, nieraz o czytelnych w głąb epoki brązu archaicznych tradycjach bądź to mogiłowych, bądź tez nawet chyba jeszcze starszych.
Odmiennie kształtowała się sytuacja kulturowa w ciągu środkowego, młodszego i najmłodszego okresu epoki obrazu we wschodniej części Europy. W wyniku najazdów ludów stepowych załamał się lub tylko utrącił większą aktywność ośrodek kaukaski. Na stepach nadczarnomorskich przewagę uzyskali pasterze-koczownicy o kulturze grobów zrębowych. We wschodniej Europie w miejsce metalurgicznego ośrodka kaukaskiego na pierwszy plan zaczął się wysuwać ośrodek uralski bazujący na miejscowych, bogatych złożach rud metali. Wyroby brązowe z tego ośrodka rozprzestrzeniały się we wschodniej Europie aż po Podnieprze. Zainteresowanie miedzią uralska w północnej części Europy wpłynęło na ożywienie północnego szlaku wiodącego w gór Wołgi ku zachodowi, w stronę Morza Bałtyckiego.
Na wschód od Cisy, gdzie bezpośrednie wpływy kultury mogiłowej były bardzo ograniczone, rozwijały się na terenie Siedmiogrodu, Wołoszczyzny i Mołdawii kultury o tradycjach wczesnobrązowych /m.in. kultury Otomani, Vietenberg, Tei, Verbicioara, Monteoru/. Kres dalszego rozwoju większości tych kultur przyniosło rozprzestrzenianie się wschodnioeuropejskiej, kultury Noua i pokrewnej jej kultury Coslogeni Ta fala oddziaływań wschodnich, niewątpliwie związanych z przemieszczeniami ludnościowymi, datowana na początki III okresu epoki brązu /Brąz D/, przyniosła krótkotrwale ujednolicenie kulturowe na znacznych obszarach położonych na zewnątrz luku Karpat i w części Siedmiogrodu. Jedynie w strefie nadcisańskiej utrzymały się dłużej lokalne grupy nawiązujące do starych tradycji wczesnobrązowych /m.in. kultura Suciu de Sus/. Na bazie tych grup, w drugiej połowie III okresu epoki brązu /Hallstatt A1/ wykształciła się nowa kultura, określana na ogól jako kultura Gava. która objęła następnie cześć terenów zajmowanych dotąd przez kulturę Noua. W środowisku kultury Gava wytworzył się bardzo ożywiony ośrodek produkcji metalurgicznej, którego wyroby rozchodziły się daleko na obszarach środkowej i wschodniej Europy. Bardzo charakterystyczne elementy kultury gawskiej rozprzestrzeniły się na rozległych terytoriach, sięgając do południowej Polski, do północnej Italii czy tez na Podnieprze. Próbuje się tłumaczyć to zjawisko, zakładając znaczne przemieszczanie się grup ludności kultury gawskiej. Sprawa ta nie jest jednak dotąd w sposób jednoznaczny wyjaśniona. U schyłku epoki brązu nad dolnym Dunajem zaczęły się kształtować lokalne kultury o ceramice zdobionej' dekoracja stempelkowa. Stosunkowo ustabilizowany rozwój różnych kultur młodszego i najmłodszego okresu epoki obrazu zostali przerwany u schyłku tej epoki /Hallstatt B3/ przez pojawienie się w środkowej Europie grup ludności pochodzenia stepowego, które ze stepów nadczarnomorskich przeniknęły poprzez cala Europę aż po Półwysep Iberyjski. Okres niepokojów politycznych wywołanych penetracja ludów stepowych w Europie środkowej i zachodniej określany bywa Jako "horyzont kimeryjski". Okres ten zamyka rozwój różnych kultur europejskich w epoce brązu i otwiera wczesna epokę żelaza.

Wróć na początek

2. Kultura Pilinska

Na terenie poludniowo-wschodniej i srodkowej Slowacji oraz na teŹrenie pólnocno-wschodnich Wegier juz w drugiej polowie starszego okresu epoki brazu uksztaltowala sie kultura pilinska /Piliny w pólnocnych Wegrzech/'. Kultura ta obejmowala tereny rozmieszczone nad rzeŹkami: Iplem, Zagywa, Slana /Sajo/, Hornadem i Bodrogiem. Ku wschodoŹwi siegala po Cise, a ku pólnocy stanowiska kultury pilinskiej przenikaly w góre Topli pod pasmo Karpat, a w góre Hornadu na Spisz az pod Tatry. Kultura pilinska na ogól datowana jest na Braz C i D. Ostatnio wysunieto propozycje datowania najstarszej fazy tej kultury poczynajac od Brazu B1 /V. Furmanek/, a wiec od samych poczatków II okresu epoki brazu. Propozycja ta wydaje sie jednak malo prawdopodobna. Kultura pilinska wytworzyla sie na podlozu kultury Otomani, przy silnym odŹdzialywaniu ze strony karpackiej kultury mogilowej i obecnosci dodatkowych elementów póznej fazy kultury Vatya /faza Rakospalota/. Kulture pilinska dzieli sie na dwie grupy lokalne:

a.Grupa Zagyvapalfalva

/Zagyvapalfalva kom. Nograd/ ma zajmowac tereny polozone nad rzeka Zagyva, na poludniowym, zachodnim i pólnocnym przedpolu gór Matra oraz na terenie srodkowej Slowacji w Kotlinie Ipelskiej, Kotlinie Rimawskiej, siegajac az po Rudawy Slowackie.

b. Grupa Barca

/Barca okr. Kosice/ ma zajmowac tereny polozone na wschód i pólnoc od Gór Bukowych, nad Hornadem, w Kotlinie Koszyckiej i nad Bodrogiem az po Cise. Zarówno podzial na grupy lokalne, jak i periodyzacja kultury pilinskiej sa dyskusyjne /V. Furmanek, T. Kemenczei/ i wymagaja jeszcze dalszych ustalen. W rozwoju tej kultury wydziela sie albo dwie, albo cztery fazy.

Ludnosc kultury pilinskiej zamieszkiwala przewaznie osiedla otwarte. Do celów mieszkalnych byly tez wykorzystywane liczne jaskinie w wapiennych górach srodkowej Slowacji i pólnocnych Wegier. Przypuszcza sie, ze niektóre z grodów z epoki brazu z terenu pólnocnych Wegier /m.in. Kisterenye, Benczurfalva, Felzotarkany, Bokkaranyos/ zostaly zalozone jeszcze przez ludnosc kultury pilinskiej. W srodowisku kulŹtury pilinskiej rozwinal sie powazny osrodek metalurgii brazowej, w oparciu o zloza miedzi wystepujace w Rudawach Slowackich i w górach pólnocnych Wegier. Produkcja wyrobów brazowych znacznie przekraczala zapotrzebowanie miejscowej ludnosci. Stad tez osrodek pilinski na duŹza skale eksportowal swe wyroby na pólnoc, poza Karpaty, na obszar Polski /skarby Stefkowa, Zaleze/, jak tez na wschód, a takze na poŹludnie wzdluz Dunaju az do pólnocnej Jugoslawii. Natomiast w malym tylko stopniu wyroby osrodka pilinskiego przenikaly na zachód do srodowiska srodkowodunajskiej kultury pól popielnicowych.
Z terenu kultury pilińskiej znane sš liczne skarby wyrobów bršzowych. Starszš fazę skarbów reprezentujš m. In. Skarb z Drevanika na Spiszu, a młodszš fazę - skarby horyzontu Rimavska Sobota /66 znaŹnych skarbów/. Dla kultury pilińskiej typowe sš bršzowe czekany o dwóch ostrzach, diademy, guzy-falery, naramienniki typu Salgótarian, cylindryczne spirale zakończone tarczkami spiralnymi, duże szpile z tarczkowatš główkš. Faza wczesna jest reprezentowana przez podłużnie żłobkowane bransolety, szpile z przekłutš główkš, wisiorki półksiężycowate, szpile o potrójnie zgrubiałej szyi. Natomiast faza młodsza charakteryzuje się występowaniem sierpów z guzkami z językowatym występem, mieczy bršzowych typu Riegsee i Rixheim, Hemingkofen i typu Ragaly, grotów włóczni, szpil z makówkowatš główkš i z podwójnš tarczowatš główkš. Zmarłych chowano na rozległych, płaskich cmentarzach, na których występujš przeważnie groby ciałopalne, popielnicowe. Największe cmenŹtarzyska tej kultury osišgajš znaczne rozmiary. Z cmentarzyska w Radzovcach znane sš 1334 groby /a cało?ć szacuje się na około 2000 poŹchówków/. Cmentarzysko w Nagybatony dostarczyło 972 groby /a szacuŹje się je na około 1500 - 2000 grobów/. Mniejsze zbadane cmentarzyska liczš po ponad 200 grobów /m.in. ?afarikovo, Zagyvapalfalva/. Na cmentarzyskach spotyka się niekiedy ?lady po kurhanach czy jakie? konstrukcje kamienne: bruki, kręgi, skrzynie kamienne. Nie sš to jedŹnak częste zjawiska. Groby były na ogół wyposażane w naczynia - przyŹstawki. Obok popielnicowych spotyka się też pochówki ciałopalne bezpopielnicowe. Inwentarz ceramiczny kultury pilińskiej /tabl. XXVI, 1-8/ składa się z szeregu form naczyń. Typowe sš naczynia wazowate o stożkowatej lub cylindrycznej szyi z rozchylonym brzegiem, zaopatrzone w ucha umieszczone u nasady szyi, zdobione guzkami, żłobkami lub rytym orŹnamentem geometrycznym. Występujš też naczynia wazowate z szerokimi uchami ta?mowatymi, umieszczonymi na załomie lub pod załomem brzu?ca, naczynia wazowate o dwóch dużych uchach łšczšcych krawęd? naczynia z nasadš szyi, kubki jednouche zdobione guzkami lub pionowymi żłobkami, niekiedy o silnie wyodrębnionym dnie w postaci niskiej nóżki. Prócz tego sš misy profilowane, zaopatrzone w ucha łšczšce załom z brzeŹgiem, garnki uchate czy też naczynia na pustej nóżce. Spotyka się też naczynia sitowate i gliniane przeno?ne piecyki, stanowišce relikt kultury wczesnego okresu epoki bršzu.
W poczštkach III okresu epoki bršzu /Bršz D/ kultura pilińska przeżyła szczytowy okres swego rozwoju. Już niedługo pó?niej, w okreŹsie Hallstatt A, obszar zajmowany dawniej przez, omawianš tu kulturę został w czę?ci wschodniej opanowany przez kulturę gawskš, a w zaŹchodniej czę?ci rozwinęła się grupa kyjatycka, zwišzana w pewnym stopniu z kulturš łużyckš. Natomiast czę?ć ?rodkowej Słowacji została w tym czasie objęta przez osadnictwo słowackiej grupy kultury łużyckiej.

Wróć na początek

3. Środkowodunajska kultura pól popielnicowych

Kulturę tę wyróżnia się na terenach rozcišgajšcych się w dorzeczu ?rodkowego Dunaju, zwłaszcza w zachodniej czę?ci tego dorzecza. Zajmuje ona południowš czę?ć Moraw, Dolnš Austrię, południowo-zachodniš Słowację, zachodnie Węgry oraz tereny położone nad Drawš i Sawš w północno-zachodniej Jugosławii. W obrębie omawianej kultury wyodrębnia się poszczególne grupy lokalne. W południowo-zachodniej Słowacji, w zachodnich Węgrzech i w Burgenlandzie wyróżnia się datowanš na Bršz D grupę /fazę?/ czakańskš /Ćaka okr. Levice/, która swym charakterem silniej wyodrębnia się spo?ród innych grup lokalnych. Kontynuacjš grupy czakańskiej w młodszych okresach jest grupa chotinska /okre?lana tez jako kultura Val albo jako karpacka kultura welatycka/. Zachodniš czę?ć zasięgu ?rodkowodunajskiej kultury pól popielnicowych zajmowała grupa welatycko-podolska /nazywana tez grupš Beierdorf-Stielfried/, która występuje na południowych Morawach, w południowo-zachodniej Słowacji pomiędzy dolnš Morowš a Wagiem i w przyległej czę?ci Dolnej Austrii. Natomiast południowš czę?ć ?rodkowodunajskiej kultury pól popielnicowych okre?la się jako grupę Doboya lub Ru?e /Maria Raat/. W rozwoju ?rodkowodunajskiej kultury pól popielnicowych wyróżnia się trzy zasadnicze fazy: fazę przej?ciowš pomiędzy kulturš mogiłowš a kulturš typu pól popielnicowych, datowanš na przełom Bršzu C i D; fazę starszš /welatycka, Baierdorf', czakanska, Chotin I, Val I/ datowanš na Bršz D i Hallstatt A - w jej obrębie wydziela się jeszcze poszczególne etapy dla Bršzu D oraz Hallstattu A1 i A2; fazę młodszš /podolska, Stielfried, Val II, Chotin II/, datowanš na Hallstatt B ? w jej obrębie wyróżnia się tez trzy etapy odpowiadajšce poszczególnym fazom Hallstattu B1-3. W okresie Hallstatt C na obszarze zajmowanym wcze?niej przez ?rodkowodunajskš kulturę pól popielnicowych uformowała się kultura wschodniohalsztacka.
Ludno?ć ?rodkowodunajskiej kultury pól popielnicowych zajmowała się uprawš ziemi i hodowlš zwierzšt, głównie bydła rogatego i owiec, a w mniejszym stopniu ?wiń i konia. Polowano też na sarny, jelenie i dziki. W osadach spotyka się także, choć mniej liczne, ko?ci zajęcy i nied?wiedzia, Zamieszkiwano osiedla otwarte. Z osad lepiej przebaŹdane zostało stanowisko w Lovcickach okr. Vyskov na Morawach /tabl. XXVII, 19-20/. W osadzie tej występowały małe domy mieszkalne wzniesione w konstrukcji słupowej na planie prostokšta. Domy te były ustaŹwione wokół placu, w którego centrum wzniesiona była duża halowa buŹdowla słupowa, znacznie większa od zwyczajnych domów mieszkalnych. Na terenach wyżynnych spotyka się osiedla obronne, ale nie były one dotšd badane na większš skalę.
Zmarłych chowano spalonych, w płaskich grobach popielnicowych lub bezpopielnicowych jamowych. Groby te były wyposażane w ceramikę oraz w wyroby bršzowe. Na uwagę zasługujš występujšce zwłaszcza w okresie Bršz D na terenie Słowacji i w przyległych partiach Węgier i Burgenlandu stosunkowo bogato wyposażone pochówki ciałopalne, nakryte kurhanami, zaliczane do grupy /fazy/ czakańskiejJ Kurhany te dochodzš do wysoko?ci kilku metrów, a ?rednicy kilkudziesięciu metrów. Zawierały one pochówki wyposażone obok ceramiki w bron, drobne ozdoby, a niekiedy nawet w pancerze z bršzu /tabl. XXVI, 9-22/. Z podobnym zjawiskiem, ale na mniejszš skalę, mamy tez do czynienia na terenie południowych Moraw /Velatice/. Sšdzi się, że we wczesnej fazie kształtowania się ?rodkowodunajskiej kultury pól popielnicowych nastšpiło, zwłaszcza we wschodniej czę?ci tej kultury, znaczniejsze zróżnicowanie społeczne. Wyodrębnić się miała warstwa naczelników plemiennych /"ksišżšt"/i których wła?nie składano do grobu z bogatym wyposażeniem i nakrywano potężnymi nasypami ziemnymi. Natomiast zwykłych mieszkańŹców grzebano w płaskich grobach ze znacznie uboższym wyposażeniem. Nie wiadomo, dlaczego w młodszych okresach rozwojowych omawianej tu kultury zróżnicowanie to uległo wyra?nemu zatarciu i brak jest pochówków, które by można było uważać za groby "ksišżęce". Niektórzy z badaczy /J. Paulik/ sšdzš, że w Bršzie D nastšpiło przesunięcie się bardziej aktywnej czę?ci ludno?ci grupy czakańskiej na południe, w stronę północnych Włoch i na Bałkany. Migracja ta miała spowodować zanik zróżnicowania społecznego lub też tylko przejawów owego zróżnicowania.
Ceramika grupy /fazy/ czakańskiej /tabl. xxvi, 17-22/ charakteryzuje się dekoracjš w postaci szerokich, uko?nych żłobków na brzu?cach naczyń wazowatych i kubków, Występujš też naczynia o dużych uchach dochodzšcych do krawędzi naczynia. Inwentarz ceramiczny fazy starŹszej /welatyckiej/ jest reprezentowany /tabl. XXVII, 1-13/ przez dwustożkowate naczynia o ostrym załomie, niekiedy zdobione gęsto rytymi kreskami na dolnej czę?ci brzu?ca, baniaste naczynia wazowate o cyŹlindrycznej szyi, często z krawędziš płasko niemal rozchylonš i nieŹkiedy wyra?nie facetowanš. Naczynia te bywajš zdobione gęsto rytymi pionowymi żłobkami na brzu?cu. Prócz tego spotyka się naczynia jajowaŹte, różne odmiany mis i kubków. Licznie reprezentowane sš czerpaki najczę?ciej profilowane, o wysokim charakterystycznie uformowanym uchu, o trójkštnym przekroju. Na terenie południowych Moraw w starŹszej fazie pojawiły się naczynia piętrowe, ?wiadczšce o istnieniu pewnych wpływów ze strony kultury knowiskiej z Kotliny Czeskiej. W fazie młodszej /podolskiej/ ceramika charakteryzuje się baniastyŹmi i zaokršglonymi brzu?cami /tabl. XXVII, 14-18/. Łagodnie profiloŹwane naczynia wazowate sš często zdobione gęsto rytymi pionowymi żłobkami na brzu?cach. Także misy i kubki sš pionowo żłobkowane na brzu?cach. W fazie tej sporadycznie jeszcze pojawiajš się na Morawach naczynia piętrowe.
W zespołach grobowych ?rodkowodunajskiej kultury pól popielnicoŹwych, a także w licznych skarbach wyrobów bršzowych spotyka się miecze bršzowe różnych typów, noże bršzowe, sierpy, groty oszczepów, brzytwy nieraz o dwustronnym ostrzu z rękoje?ciš oraz siekierki. Licznie reprezentowane sš różne typy szpil bršzowych. Występujš tez zapinki bršzowe, zwłaszcza jednodzielne, oraz rozmaite typy bransolet bršzowych.

Wróć na początek

4. Kultura Łużycka w epoce brązu

Na północ od środkowodunajskiej kultury pól popielnicowych ukształtował się w środkowym okresie epoki brązu duży zespół kulturowy określany mianem kultury łużyckiej. Przyznać trzeba, ze określenie kultura łużycka /wprowadzone w II połowie ubiegłego stulecia dla cmentarzysk ciałopalnych z terenu Łużyc/ ma dotąd różne znaczenie wśród archeologów z poszczególnych krajów. Najszerszy zasięg pojęcia kultura łużycka został przyjęty w polskiej literaturze archeologicznej. Uważa się tu, ze kultura łużycka obejmowała w epoce brązu /a także we wczesnej epoce żelaza cała niemal terytorium dorzecza Wisły i Odry oraz przyległe od zachodu i południowego zachodu tereny lezące w dorzeczu Łaby a także przylegające od południa skrawki dorzecza środkowego Dunaju. Wielu badaczy czechosłowackich czy niemieckich używa pojęcia kultura łużycka w odniesieniu do znacznie bardziej zawężonego terytorium i czasokresu. Obserwuje się jednak coraz bardziej powszechne przyjmowanie polskiego punktu widzenia na tę sprawę.W polskiej literaturze archeologicznej przyjmuje się, ze kultura łużycka obejmowała - począwszy od III okresu epoki brązu po wczesną epokę żelaza włącznie - w zasadzie całość ziem polskich lezących w dorzeczu Odry i Wisły, północno-wschodnią i północną część Czech, Saksonię z Łużycami, wschodnią część, Turyngii i znaczną część Brandenburgii - lezące w dorzeczu górnej i środkowej Łaby. W kierunku wschodnim zasięg kultury łużyckiej nieznacznie tylko wykracza poza granice Polski i obejmuje zachodnią część Wołynia. Natomiast na południe od Karpat kulturę łużycką stwierdza się w północno-zachodniej i środkowej Słowacji oraz na terenie północnych i środkowych Moraw. Na całym tak rozległym i poważnie zróżnicowanym geograficznie terytorium, w środkowym, młodszym i najmłodszym okresie epoki brązu roz¬wijały się różne grupy lokalne, nieraz dość poważnie różniące się od siebie. Wedle dawniejszych koncepcji, kultura łużycka miała ukształtować się na jednym terytorium, które określano mianem kolebki tej kultury. Następnie na drodze migracji ludności kultura ta miała rozprzestrzenić się stopniowo na cały określony powyżej obszar. Za terytorium macierzyste /kolebkę/ dla kultury łużyckiej uważano tereny Łużyc, części Saksonii, Śląska i Wielkopolski. Tutaj na podłożu kultury przedłużyckiej miała uformować się najstarsza faza Kultury łużyckiej w III okresie epoki brązu. Pogląd ten ulegał stopniowym przemianom. Zwrócono uwagę /K. Jażdżewski/, że na powstanie kultury łużyckiej obok kultury przedłużyckiej pewien wpływ miała także kultura trzciniecka. Stopniowo coraz bardziej zwracano uwagę na znaczenie wpływów kultury trzcinieckiej w procesie formowania się kultury łużyckiej. A. Gardawski wprowadził pojęcia zachodniej kultury łużyckiej, która miała ukształtować się na podłożu kultury przedłużyckiej i wschodniej kultury łużyckiej, powstałej na podłożu kultury trzcinieckiej. Obecnie trudno jest mówić o powstaniu kultury łużyckiej jako jednej całości czy nawet dwóch jej odmian. W obrębie kultury łużyckiej w szerokim tego słowa znaczeniu możemy wyróżnić cały szereg grup, na których powstanie złożył się cały zestaw czynników i które bynajmniej nie formowały się równocześnie. Proces kształtowania się poszczególnych grup włączanych tradycyjnie w obręb kultury łużyckiej rozpoczął się jeszcze u schyłku II okresu epoki brązu", trwał przez cały III okres aż do początków IV okresu tej epoki. Proces ten nastąpił najwcześniej w południowej części kultury łużyckiej, w obrębie grupy śląskiej, sasko-łużyckiej i słowackiej. Podobnie jak w innych kulturach typu pól popielnicowych, proces ten polegał na przekształcaniu się kul¬tury w typie "mogiłowym” lub na wschodzie kultury trzcinieckiej w kulturę typu "pól popielnicowych". Zmiany zachodziły zarówno w gospodarce, trybie życia ludności, w kulturze materialnej, jak i w wierzeniach, zwyczajach pogrzebowych, czy też zapewne w strukturze społecznej. W materiale archeologicznym najlepiej uchwytne są zmia¬ny zachodzące w obrządku pogrzebowym. Formowanie się nowych grup kul¬tury łużyckiej wiąże się zwykle z pojawieniem się płaskich cmentarzysk ciałopalnych. Na niektórych jednak terenach zmiany w dziedzinie obrządku pogrzebowego nie zostały powszechnie przyjęte i w niektórych gru¬pach można stwierdzić stosunkowo długie przeżywanie się tradycji mogiłowo-przedłużyckich. Będą to albo występujące obok grobów płaskich groby kurhanowe z pochówkami ciałopalnymi /Saksonia, Łużyce, Pomorze, Słowacja/, albo współwystępujące ze sobą na cmentarzyskach groby ciałopalne i szkieletowe /Górny Śląsk i zachodnia Małopolska/. Wedle dawniejszych koncepcji, kultura łużycka miała ukształtować się na jednym terytorium, które określano mianem kolebki tej kultury. Następnie na drodze migracji ludności kultura ta miała rozprzestrzenić się stopniowo na cały określony powyżej obszar. Za terytorium macierzyste /kolebkę/ dla kultury łużyckiej uważano tereny Łużyc, części Saksonii, Śląska i Wielkopolski. Tutaj na podłożu kultury przedłużyckiej miała uformować się najstarsza faza Kultury łużyckiej w III okresie epoki brązu. Pogląd ten ulegał stopniowym przemianom. Zwrócono uwagę /K. Jażdżewski/, że na powstanie kultury łużyckiej obok kultury przedłużyckiej pewien wpływ miała także kultura trzciniecka. Stopniowo coraz bardziej zwracano uwagę na znaczenie wpływów kultury trzcinieckiej w procesie formowania się kultury łużyckiej. A. Gardawski wprowadził pojęcia zachodniej kultury łużyckiej, która miała ukształtować się na podłożu kultury przedłużyckiej i wschodniej kultury łużyckiej, powstałej na podłożu kultury trzcinieckiej. Obecnie trudno jest mówić o powstaniu kultury łużyckiej jako jednej całości czy nawet dwóch jej odmian. W obrębie kultury łużyckiej w szerokim tego słowa znaczeniu możemy wyróżnić cały szereg grup, na których powstanie złożył się cały zestaw czynników i które bynajmniej nie formowały się równocześnie . Proces kształtowania się poszczególnych grup włączanych tradycyjnie w obręb kultury łużyckiej rozpoczął się jeszcze u schyłku II okresu epoki brązu", trwał przez cały III okres aż do początków IV okresu tej epoki. Proces ten nastąpił najwcześniej w południowej części kultury łużyckiej, w obrębie grupy śląskiej, sasko-łużyckiej i słowackiej. Podobnie jak w innych kulturach typu pól popielnicowych, proces ten polegał na przekształcaniu się kul¬tury w typie "mogiłowym” lub na wschodzie kultury trzcinieckiej w kulturę typu "pól popielnicowych". Zmiany zachodziły zarówno w gospodarce, trybie życia ludności, w kulturze materialnej, jak i w wierzeniach, zwyczajach pogrzebowych, czy też zapewne w strukturze społecznej. W materiale archeologicznym najlepiej uchwytne są zmia¬ny zachodzące w obrządku pogrzebowym. Formowanie się nowych grup kul¬tury łużyckiej wiąże się zwykle z pojawieniem się płaskich cmentarzysk ciałopalnych. Na niektórych jednak terenach zmiany w dziedzinie obrządku pogrzebowego nie zostały powszechnie przyjęte i w niektórych gru¬pach można stwierdzić stosunkowo długie przeżywanie się tradycji mogiłowo-przedłużyckich. Będą to albo występujące obok grobów płaskich groby kurhanowe z pochówkami ciałopalnymi /Saksonia, Łużyce, Pomorze, Słowacja/, albo współwystępujące ze sobą na cmentarzyskach groby ciałopalne i szkieletowe /Górny Śląsk i zachodnia Małopolska/. W środkowej i młodszej epoce brązu ludność różnych grup zaliczanych do kultury łużyckiej zamieszkiwała osady otwarte, zakładane zazwyczaj na skraju terasy wzniesionej ponad dolinny obszar zalewowy rzek i potoków lub nad łąkami nadjeziernymi. W osadach wznoszono domy mieszkalne, prostokątne, zbudowane najczęściej w konstrukcji słupowej /tabl. XXXII/. W domach dwu-, a czasem trzywnętrzowych, w jednym z pomieszczeń znajdowało się palenisko ułożone najczęściej z kamieni. Obok budynków naziemnych w osadach spotyka się także liczne jamy o charakterze gospodarczym lub produkcyjnym i paleniska. W niektórych grupach /sasko-łużycka, śląska/ już w młodszej fazie epoki brązu zaczęto wznosić osady obronne, zakładane na miejscach dogodnych do obrony i dodatkowo fortyfikowane wałem o konstrukcji drewniano-ziemnej czy palisadą.
Generalnie ludność kultury łużyckiej na całym terytorium stosowa¬ła ciałopalny obrządek pogrzebowy. Niemal we wszystkich grupach lo¬kalnych najbardziej powszechne były płaskie groby ciałopalne, najczęściej popielnicowe, zakładane na dużych, długotrwale użytkowanych cmentarzyskach. Niemal wszędzie obok grobów popielnicowych spotyka się pochówki bezpopielnicowe - jamowe. Reguła ta w niektórych grupach nie była w pełni przestrzegana. Na przykład w grupie górnośląsko-małopolskiej, zwłaszcza w podgrupie częstochowsko-gliwickiej obok grobów ciałopalnych przez cały niemal czas występowały pochówki szkieletowe. U schyłku epoki brązu, na niektórych cmentarzyskach pochówki szkieletowe przeważały nawet liczebnie nad współczesnymi im grobami ciałopalnymi. Podobnie na niektórych terenach /grupa sasko-łużycka, Pomorze, Słowacja/ dość długo w głąb epoki brązu wznoszono nasypy ziemne czy kamienne nad grobami kontynuując tradycje "mogiłowe". W wyposażeniu grobowym we wszystkich grupach spotyka się ceramikę. Jednak ilość naczyń dawana zmarłemu do grobu bywała nader różna na poszczególnych terytoriach i uzależniona od miejscowych obyczajów. Najliczniej chyba wyposażano groby w ceramikę w obrębie śląskiej grupy u schyłku epoki brązu lub w początkach, wczesnej epo¬ki żelaza. Spotyka się tam groby, w których złożono ponad trzydzieś¬ci naczyń. Tymczasem na innych terenach w grobie występuje tylko po¬pielnica, niekiedy nakryta misą. W grobach spotyka się także wyroby brązowe, ale ich liczba nie bywa duża. Są to zazwyczaj drobne ozdoby czy części stroju. Do stosunkowo nielicznych należą pochówki wyróż¬niające się od innych bogactwem wyposażenia.
Najmniejszą komórką społeczną ludności kultury łużyckiej była ma¬ła rodzina złożona z kilku osób i zamieszkująca jeden budynek mieszkalny. Spokrewnione ze sobą rodziny tworzyły rody, których przedstawiciele zamieszkiwali jedną osadę lub kilka osiedli rozmieszczonych zazwyczaj w pobliżu i użytkowali jedno, długotrwałe zazwyczaj cmen¬tarzysko. Szereg cmentarzy używany był przez okres nawet kilkusetletni, przy zachowaniu tradycyjnych tendencji rozwojowych cmentarza i bez naruszania starszych, nie użytkowanych już części nekropoli. Spostrzeżenia te pozwalają na stwierdzenie, że w środkowej, młodszej i najmłodszej epoce brązu miał miejsce stosunkowo długi okres stabilizacji rozwoju osadnictwa w obrębie szeregu grup kultury łużyckiej. Kultura łużycka rozpada się na cały szereg grup, które niejednokrotnie poważnie różnią się od siebie zarówno wielkością, jak i obrazem kultury.

a. grupa śląska

Do największych grup lokalnych w obrębie kultury łużyckiej należy grupa śląska. Zajmowała ona śląsk środkowy, lewobrzeżną część Górnego Śląska, wschodnie partie Dolnego Śląska, południowo-zachodnią część Wielkopolski, północno-wschodnie Czechy, północne i środkowe Morawy oraz część zachodniej Małopolski. Grupa ta obejmowała terytorium mocno zróżnicowane pod względem fizjograficznym i w jej obrębie wyróżniamy cały szereg podgrup. Podgrupy te zajmują zwykle wyodrębniające się jednostki geograficzne, dogodne dla osadnictwa i często rozdzielone były od siebie terenami górskimi lub obszarami o nader rozrzedzonym osadnictwie. Podgrupa morawska zajmowała północno-zachodnie i częściowo środkowe Morawy. Podgrupa głubczycka zajmowała lessową Wyżynę Głubczycką w południowej, lewobrzeżnej części Górnego śląska. Podgrupa ślężańska obejmowała, południową część śląska środkowego, na lewym brzegu Odry. Podgrupa lednicka jest położona na pograniczu śląska Środkowego i Dolnego, w dorzeczu rzeki Kaczawy. Te cztery podgrupy należą do najstarszych ośrodków osadniczych w obrębie grupy śląskiej - wykształciły się już u schyłku II okresu epoki brązu. Młodsze nieco są dalsze podgrupy, które uformowały się w wyniku przemieszczeń się grup ludności ze starszych ośrodków w ciągu III okresu epoki brązu. Podgrupa wołowsko-rawicka zajmowała północną część śląska środkowego położoną na prawym brzegu Odry i przyległe tereny południowo-zachodniej Wielkopolski. Podgrupa północno-wschodnio-czeska zajmowała teren Czech północno-wschodnich, nad górną Łabą, w okolicach Pardubic i Hradca Kralove. Podgrupa krakowska uformowała się w III okresie epoki brązu na lessach Wyżyny Miechowskiej i na Pogórzu Wielickim, w okolicach Krakowa. Podgrupa ta w młodszych okresach epoki brązu zatraciła swój "śląski" charakter i włącza się ją w obręb grupy górnośląsko-małopolskiej. We wczesnej epoce żelaza wyodrębnia się jeszcze podgrupę zachodniowielkopolską, -włączaną w obręb grupy śląskiej. Grupa śląska uformowała się w drugiej połowie II okresu epoki brązu, w bezpośredniej kontynuacji kultury przedłużyckiej. W rozwoju tej grupy w obrębie epoki brązu można wyróżnić cztery fazy: pierwsza - datowana na schyłek II okresu epoki brązu, druga - datowana na III okres, trzecia - datowana na IV okres tej epoki, a zwłaszcza na pierwszą połowę tego okresu, czwarta - datowana na schyłek IV i na V okres epoki brązu. W obrębie drugiej i czwartej fazy można wydzielać jeszcze dwa lub nawet trzy stopnie. Dla fazy pierwszej charakterystyczne są naczynia wazowate o cylindrycznych szyjach, zdobione nad załomem listewkami lub małymi guzkami, a także profilowane misy na pustych nóżkach. Naczyniom tym towarzyszą wyroby brązowe, zwłaszcza szpile uchate, typowe dla II okresu epoki brązu. Faza druga, datowana na III okres epoki brązu, charakteryzuje się występowaniem naczyń zdobionych ornamentem guzowym. Obok nich spotyka się wazy dwustożkowate o ostrym załomie, karbowane na załomie i zdobione pionowymi kreskami na dolnej części brzuśca, misy profilowane z uchami taśmowatymi łączącymi brzeg z załomem, podobnie zdobione jak wazy, garnki o esowatym profilu oraz duże naczynia zasobowe zdobione listwą z dołkami palcowymi, umieszczoną poniżej brzegu /tabl. XXVIII, 1-4/. Wśród wyrobów metalowych występują szpile brązowe należące do typów pospolitych dla środkowego okresu epoki brązu, bransolety zdobione grupami kresek podłużnych i poprzecznych. Licznie reprezentowane są siekierki brązowe z piętką, zwłaszcza z piętką lejkowatą typu czeskiego, występujące w skarbach lub jako znaleziska luźne. W fazie trzeciej, w IV okresie epoki brązu spotyka się naczynia dwustożkowate o ostrym załomie, zdobione niekiedy rytym ornamentem ponad załomem, naczynia zdobione ukośnymi żłobkami, profilowane misy z taśmowatymi uchami oraz garnki jajowate zaopatrzone w ucha taśmowate dochodzące do brzegu /tabl. XXVIII, 5-10/. Z wyrobów metalowych występują szpile brązowe o dwustożkowatych główkach, późne odmiany szpil profilowanych, różne typy zapinek brązowych, bransolety i naramienniki zdobione skośnymi żłobkami oraz noże, brzytwy i sierpy brązowe. W fazie czwartej obserwujemy złagodzenie ostrych profili naczyń. Powierzchnię niektórych rodzajów naczyń pokrywano tak zwanym grafitowaniem. Występują naczynia wazowate, dwustożkowate o łagodnym załomie lub baniaste z wyodrębnionymi szyjami stożkowatymi, zdobione najczęściej grupami kresek lub pasmami ukośnie zakreskowanych trójkątów. Prócz tego spotyka się garnki jajowate z uszkami umieszczonymi poniżej brzegu, różne odmiany mis , czerpaków i kubków, a także płaskie placki gliniane /tabl. XXVIII, 11-19/. W inwentarzu metalowym przeważają szpile, między innymi z wężowatymi główkami. Występują też drobne ozdoby, często wykonane z drutu brązowego. W skarbach spotyka się miecze różnych typów, siekierki z tuleją i uszkiem, sierpy z guzkiem.
W obrębie grupy śląskiej w ciągu epoki brązu bez wyjątku występował ciałopalny obrządek pogrzebowy. Przeważnie na płaskich cmentarzyskach zakładano groby ciałopalne popielnicowe. W okresach starszych groby były wyposażane w niedużą ilość ceramiki. Często znajdowała się tylko popielnica nakryta misą. Nieliczne były naczynia - przystawki. Stopniowo w IV i V okresie epoki brązu wzrastała ilość przystawek w grobach aż do kilkunastu i więcej naczyń. Obok popielnicowych przez cały czas występowały tez groby ciałopalne jamowe stosunkowo najliczniej reprezentowane w podgrupie głubczyckiej w III okresie epoki brązu. Do bardziej oryginalnych należą występujące na cmentarzysku w Kietrzu woj. Opole groby zakładane w dużych owalnych, jamach o długości dochodzącej do 4 - 5 metrów. W obrębie jamy można wyróżnić pozostałości podłużnej, w przybliżeniu czworobocznej trumny wykonanej z kłody drewnianej, zawierającej na dnie warstwę spalonych kości. Wśród kości bywały rozrzucone ozdoby i inne przedmioty brązowe oraz paciorki szklane, nieraz przepalone w ogniu stosu. Nielicznie w tych grobach występowała ceramika. W wielu przypadkach na dnie jamy grobowej stwierdzono zarysy czterech lub niekiedy tylko dwóch jam po słupach, pomiędzy którymi umieszczona była trumna. Groby tego rodzaju, określane jako groby typu kietrzańskiego, datowane na III okres epoki brązu, nakryte były pierwotnie nasypami ziemnymi, wokół których grupowały się małe, płaskie groby ciałopalne. Sytuacja stwierdzona w Kietrzu nie ma dotąd analogii na innych cmentarzyskach kultury łużyckiej. Przypomina ona nieco sytuację obserwowaną w grupie czakańskiej środkowodunajskiej kultury pól popielnicowych. W ciągu III okresu epoki brązu grupa śląska przeżywała pierwszy okres znacznego rozwoju. Miały w tym czasie miejsca przesunięcia się grup ludności grupy śląskiej na dalsze tereny, co zapoczątkowało rozwój dalszych podgrup w Czechach północno-wschodnich, w zachodniej Małopolsce i w północnej części śląska wraz z przyległą częścią Wielkopolski. W następnym /IV/ okresie epoki brązu nastąpiło zmniejszenie się aktywności omawianej grupy. Natomiast w V okresie tej epoki grupa śląska wysunęła się ponownie na czołowe miejsce w obrębie całej kultury łużyckiej. Przez cały czas swego rozwoju grupa śląska silnie oddziaływała na sąsiednie i na dalsze grupy kultury łużyckiej.

b. grupa sasko-łużycka

Zajmowała obszar Saksonii wraz z Łużycami, zachodnią partię Dolnego śląska, wschodnią Turyngię i sięgała do północnych i Zachodnich Czech. W jej obrębie można wydzielić kilka lokalnych podgrup. Podgrupa saska zajmowała wschodnią część Saksonii. Centralną jej część tworzy duże skupienie osadnicze rozmieszczone nad Łabą, na odcinku od Drezna po miasto Riesa. Podgrupa lipsko-altenburska zajmowała zachodnią część Saksonii, obszary położone we wschodniej części dorze¬cza Białej Elstery i w dorzeczu Muldy, w okolicach Lipska, Borny, Grimmy i Altenburga. Podgrupa górnołużycka zajmowała Górne Łużyce i w jej obrębie można wydzielić dwa wyraźne skupienia osadnicze: zachodnie - nad Sprewą w okolicach. Budziszyna i wschodnie - nad Nysą Łużycką w okolicach Żytawy i Zgorzelca. Podgrupa dolnołużycka zajmowała tereny Dolnych Łużyc, w okolicach Chociebuża, Forstu, Gubina i Żar. Podgrupa wschodnioturyńska - najbardziej ku zachodowi wysunię¬ta spośród lokalnych jednostek związanych z kulturą łużycką, Jest reprezentowana przez zgrupowania stanowisk w dolinie górnej Solawy, w kotlinie Vogtlandu i w okolicach Gery nad Białą Elsterą. Podgrupa północnoczeska zajmowała teren północnych Czech, nad Łabą, w okolicach Litomierzyc i Usti nad Łabą. Podgrupę chebską tworzą stanowi¬ska zgrupowane w Kotlinie Chebskiej nad górną Ohrzą, w zachodnich Czechach. Grupa sasko-łużycka uformowała się podobnie Jak grupa śląska u schyłku II okresu epoki brązu, zapewne na podłożu kultury przedłużyckiej. W rozwoju tej grupy wyróżnia się w obrębie epoki brązu pięć faz. Faza najstarsza, ze schyłku II okresu epoki brązu, znana jest dotąd tylko na terenie podgrupy saskiej i górnołużyckiej. Charakteryzuje się występowaniem naczyń wazowatych o cylindrycznej szyi, dzbanków i kubków, niekiedy zdobionych małymi guzkami na brzuścu lub u nasady szyi. Pojawiają się także misy profilowane i garnki o esowatym profilu. Faza wczesna jest datowana na III okres epoki brązu, zwłaszcza na jego starszą część /Brąz D/. Charakteryzuje się występowaniem ceramiki guzowej typu saskiego /o dużych talerzowatych guzach/. Prócz tego spotyka się misy profilowane i garnki o esowatym profilu /tabl. XXIX, 1-3/. Faza trzecia, o charakterze przejściowym pomiędzy środkowym a młodszym okresem epoki brązu, datowana na młodszą część III okresu epoki brązu /Hallstatt A1/, reprezentowana jest w dalszym ciągu przez ceramikę guzową. Zaczyna się wówczas pojawiać zdegenerowany ornament guzowy na naczyniach wazowatych. Licznie występują naczynia wazowate dwustożkowate o ostrym załomie, zdobione karbami na załomie i grupami poziomych kresek nad załomem, a pionowych kresek pod załomem. W dalszym ciągu występują bezuche naczynia o esowatym profilu, misy profilowane, a liczniej zaczynają się pojawiać czerpaki stożkowate /tabl. XXIX, 4-7/. Czwarta faza, datowana na IV okres epoki brązu, przynosi zanik ceramiki guzowej. W dalszym ciągu pospolite są wazy dwustożkowate o ostrym załomie, zdobione poziomymi liniami lub żłobkami ponad załomem. W ceramice rozpowszechnił się zwyczaj zdobienia naczyń szerokimi, ukośnymi żłobkami. Garnki o esowatym profilu i jajowate częściej zaopatrywane były w ucha taśmowate dochodzące do brzegu. W dalszym ciągu licznie reprezentowane są profilowane misy i czerpaki, zwłaszcza stożkowate. /tabl. XXIX, 8-11/. Faza piąta, datowana na V okres epoki brązu, charakteryzuje się znacznym złagodzeniem profili u naczyń, zwłaszcza dwustożkowatych i rozpowszechnieniem zwyczaju zdobienia naczyń szerokimi poziomymi żłobkami /tabl. XXIX, 12-16/. W okresie tym zaczyna kształtować się w obrębie grupy sasko-łużyckiej styl białowicki, który do pełnego rozwoju dojdzie we wczesnej epoce żelaza. Nie wszystkie wymienione tu fazy rozwojowe można prześledzić na terenie wszystkich podgrup lokalnych. Pełny cykl rozwojowy ma miejsce na terenie wschodniej Saksonii i Górnych Łużyc. Od drugiej fazy rozwijały się podgrupy lipsko-altenburska, północnoczeska i dolnołużycka. Na terenie wschodniej Turyngii i w kotlinie Vogtlandu kultura łużycka pojawiła się wprawdzie w Brązie D, ale rozkwit jej nastąpił dopiero w okre¬sie halsztackim A1. Natomiast podgrupa chebska ukształtowała się chyba dopiero w okresie Hallstatt A2. W młodszym okresie epoki brązu zarówno podgrupa chebska, jak i wschodnioturyńska dostały się w strefę wpływów kultury knowiskiej. Pojawiły się tam między innymi naczynia piętrowe w typie knowiskim. W najmłodszym okresie epoki brązu napór kultury unstruckiej z Niecki Turyńskiej ku wschodowi spowodował zanik osadnictwa kultury łużyckiej w znacznej części wschodniej Turyngii. Ludność grupy sasko-łużyckiej zamieszkiwała osady otwarte, a także od najmłodszego okresu epoki brązu budowała grody. Stosowano niemal wyłącznie ciałopalny obrządek pogrzebowy. Jedynie na zachodnich peryferiach, w okolicach Lipska i Altenburga, pod wpływem kultury unstruckiej pojawiły się pojedyncze pochówki szkieletowe /Zschechwitz Kr. Altenburg, Pegau Kr. Borna/. W starszych fazach obok grobów płaskich występowały dość licznie groby kurhanowe, tworzące niekiedy duże cmentarzyska /Falkenberg/. Wykorzystywano także starsze kurhany, zazwyczaj neolityczne, w które wkopywano groby. Kurhany budowano z ziemi lub z kamieni i zawierały one zwykle po kilka pochówków ciało palnych, popielnicowych lub bezpopielnicowych jamowych. Dosyć oryginalny charakter miały cmentarzyska z zachodnich peryferii grupy sasko-łużyckiej, zlokalizowane głównie nad górną Solawą. Stwierdzono tu występowanie rozległego usypiska kamiennego. Wśród kamieni znajdowały się poszczególne groby ciałopalne umieszczone na różnych głębokościach, przeważnie w małych obstawach, kamiennych, zbudowanych z pionowo ustawionych płyt. Popielnice lub skupienia spalonych, kości usta¬wiane były na płycie kamiennej i nakrywane niekiedy inną płytą. Wśród grobów spotyka się też obiekty wyróżniające się budową czy bogactwem wyposażenia, uważane za pochówki przywódców czy naczelników plemiennych /kurhany w Gfivernitz/.

c. grupa brandenbursko-lubuska

Na północ od grupy sasko-łużyckiej i na północny zachód od zasięgu grupy śląskiej wyróżnia się dalszą grupę lokalną, która zajmowała wschodnią część Brandenburgii, Ziemię Lubuska i zachodnie peryferie Wielkopolski. W grupie brandenbursko-lubuskiej można wydzielić trzy zasadnicze fazy w obrębie epoki brązu. Faza starsza, najsłabiej dotąd rozpoznana, jest datowana na III okres epoki brązu, ale raczej na późną fazę tego okresu. Charakteryzuje się ona specyficzną odmianą ceramiki guzowej o guzach zaopatrzonych w środkowe żeberko. Pod wpływem sasko-łużyckim pojawia się też tutaj późna sasko-łużycka ceramika guzowa. W starszej fazie obok płaskich cmentarzysk występują jeszcze cmentarzyska kurhanowe. Druga faza - uradzka /Urad woj. Gorzów Wielkopolski/, datowana na IV okres epoki brązu, charakteryzuje się występowaniem ceramiki ostroprofilowanej, zdobionej poziomymi i ukośnymi żłobkami, a także obecnością naczyń wazowatych i pucharków na pustych nóżkach /tabl. XXXI, 1-7/. Wpływy stylu uradzkiego widoczne są także na terenie wschodniej Wielkopolski, Polski środkowej i na Kujawach. Faza trzecia, datowana na V okres epoki brązu, posiada ceramikę o łagodniejszym załomie, zdobioną rytym ornamentem i niekiedy żłobkami. W początkach wczesnej epoki żelaza we wschod¬niej części grupy brandenbursko-lubuskiej wytwarza się grupa górzycka. Natomiast zachodnia część omawianej grupy dostaje się pod wpływy grupy białowiokiej, której stanowiska dochodzą aż do okolic dzisiejszego Berlina. W obrębie grupy brandenbursko-lubuskiej można wydzielić dwie mniejsze jednostki: podgrupę uradzką, zajmującą tereny położone na prawym i lewym brzegu Odry, pomiędzy ujściem Nysy Łużyckiej i Warty oraz w dolnym biegu Warty i Noteci, oraz podgrupę spindlersfeldzką /Berlin-Spindlersfeld/ nad dolną Sprewą i w okoli¬cach Berlina. Ludność zamieszkiwała osiedla otwarte, w których znajdowały się czworoboczne domy jedno- lub dwuwnętrzowe, zbudowane w konstrukcji słupowej /Buch koło Berlina/. Powszechnie występuje ciałopalny obrządek pogrzebowy, a na płaskich cmentarzyskach przeważają groby popielnicowe, wyposażone w ceramikę i w drobne wyroby brązowe.

d. grupy lokalne na terenie Pomorza i północno-wschodniej Polski

i. grupa zachodniopomorska

U schyłku III lub w początkach IV okresu epoki brązu na terenie Zachodniego i środkowego Pomorza, na podłożu miejscowej kultury star¬szego okresu epoki brązu, wykształciła się grupa zachodniopomorska. Zapewne pewien wkład w jej powstanie wniosła także kultura przedłu¬życka, która oddziaływała na obszar Pomorza Zachodniego. W ciągu III okresu epoki brązu na Pomorzu Zachodnim zaczęło się upowszechniać ciałopalenie i stopniowo zaczęto w większym stopniu używać ceramiki do wyposażania grobów. Zarówno u schyłku III, jak i w ciągu IV okresu epoki brązu obok płaskich grobów występowały tu groby kurhanowe. Spotyka się wśród nich groby szczególnie bogato wyposażone w wyroby brązowe /Banie, woj. Szczecin/, uważane za groby naczelników. W V okresie epoki brązu upowszechniły się ostatecznie płaskie cmentarzy¬ska ciałopalne z grobami popielnicowymi. Na terenie Pomorza Zachodniego i środkowego istniał już od II okresu epoki brązu lokalny prze¬mysł odlewniczy o swoistym, pomorskim, charakterze, silnie powiązany stylistycznie poprzez Meklemburgię z metalurgicznym ośrodkiem nordyjskim. Wytworzył się na terenie Pomorza szereg lokalnych form wyrobów brązowych, do których należą duże naramienniki z dwoma tarczkami, zdobione grupami kresek, szpile brązowe z główkami w postaci dużej tarczki zwiniętej ślimacznicowato z płasko rozklepanej taśmy, kolie z paciorków brązowych typu Storkowo, trzyczęściowe klamry złożone z dwóch ozdób binoklowatych złączonych kabłąkiem o dwóch zaczepach ha¬czykowatych oraz lokalne typy bransolet i naszyjników brązowych. Ceramika grupy zachodniopomorskiej wykazuje podobieństwo do ceramiki położonych bardziej na południe grup kultury łużyckiej. U schyłku III okresu epoki brązu pojawiają się sporadycznie naczynia guzowe. W IV okresie występuje ceramika ostroprofilowana, naczynia zdobione zdegenerowanym ornamentom guzowym, szerokimi ukośnymi żłobkami i żłobkami pionowymi /tabl. XXXI, 8-11/. Do form związanych z północną strefą kultury łużyckiej należą gliniane pokrywki obejmujące, który¬mi nakrywano popielnice na cmentarzyskach. W V okresie epoki brązu obserwujemy tendencje do łagodzenia profilów ceramiki. Rozpowszech¬nia się zdobienie naczyń szerokimi poziomymi żłobkami, jak też paska¬mi ukośnie zakreskowanych trójkątów. Dla Pomorza Zachodniego charakterystyczne są wówczas płaskie talerzowate misy bogato zdobione ukoś¬nymi żłobkami, nawiązujące do podobnych form z grupy brandenbursko -lubuskiej.

ii. grupa wschodniopomorska

Na terenie Pomorza Gdańskiego lokalizujemy grupę wschodniopomorską, która w literaturze nosi też nazwę grupy kaszubskiej. Grupa ta ukształtowała się podobnie Jak grupa zachodniopomorska u schyłku III lub raczej w początkach IV okresu epoki brązu. Początkowo rozpowszechnione były tu ciałopalne groby w kurhanach o nasypach z kamieni. Dopiero u schyłku epoki brązu upowszechniły się płaskie cmentarzyska ciałopalne. Do większego rozwoju tej grupy dochodzi dopiero we wczesnej epoce żelaza.

iii. grupa chełmińska

Na terenie Ziemi Chełmińskiej, na prawym brzegu dolnej Wisły, wyodrębniła się niewielka, lokalna grupa chełmińska. Początki osadni¬ctwa kultury łużyckiej na tym terenie próbuje się datować jeszcze na III okres epoki brązu, ale grupa chełmińska wykształciła się dopiero w IV okresie tej epoki i poprzez V okres przechodzi do wczesnej epoki żelaza, gdy nastąpił szczytowy okres jej rozwoju. Starsza faza z epoki brązu jest dotąd słabo rozpoznana. Ludność stosowała tu ciało¬palny obrządek pogrzebowy. Zmarłych składano w grobach popielnicowych zazwyczaj bez konstrukcji kamiennych, na płaskich cmentarzy¬skach. Ceramika z IV i V okresów epoki brązu nawiązuje pod względem formy i dekoracji do ceramiki z tych okresów z obszarów Wielkopolski i Kujaw.

iiii. grupa warmińsko-mazurska

Także w IV okresie epoki brązu pojawiła się kultura łużycka na terenie Warmii i części Mazur, gdzie sięgała ku północy po Pregołę. Wyróżnia się na tym terytorium grupę warmińsko-mazurską. Zmarłych chowano tu spalonych albo na dużych płaskich cmentarzyskach popiel¬nicowych, albo w dużych kurhanach usypanych z ziemi i zawierających w obrębie nasypu liczne pochówki. Także na płaskich cmentarzyskach spotyka się zwyczaj nakrywania licznych grobów wspólnym brukiem ka¬miennym. Ceramika wykazuje podobieństwa do naczyń grupy chełmińskiej, a w pewnym stopniu tez do ceramiki kultury łużyckiej i północnego Mazowsza. Kultura łużycka na terenie Warmii i Mazur rozwijała się jeszcze w ciągu V okresu epoki brązu. Natomiast we wczesnej epoce żelaza nastąpiły na tym terenie poważne zmiany osadnicze i rozprzestrzeniła się tu kultura kurhanów zachodniobałtyjskich.

e. grupa górnośląsko-małopolska

Na wschód od zasięgu grupy śląskiej rozwijała się grupa górnośląsko-małopolska. Zajmowała ona północną i wschodnią część Górnego Śląska, południowo-wschodnią część Wielkopolski wraz ze skrawkami Śląska środkowego i zachodnią część Małopolski. Grupa ta wykształ¬ciła się na terenie zajmowanym w II okresie epoki brązu przez kulturę przedłużycką, a w części przez kulturę trzciniecką. Na powstanie omawianej grupy wpłynęły tez w znacznym stopniu bezpośrednia ingerencja ze strony ludności grupy śląskiej i oddziaływanie grupy śląskiej. Od samego początku grupa górnośląsko -małopolska była w poważnym stopniu zróżnicowana wewnętrznie i w jej obrębie można wyróżnić cztery podgrupy. Podgrupa kępińska zajmowała południowo-wschodnią Wielkopolskę i przyległe fragmenty śląska Środkowego i Górnego. Wytworzyła się na terenie zajmowanym uprzednio przez późną fazę kultury przedłużyckiej. Początkowo, zgodnie z tradycjami kultury przedłużyckiej, chowano tu zmarłych niespalonych. Jednak już w ciągu III okresu epoki brązu rozpowszechniło się na jej terenie ciałopalenie. Występują tu w przewadze groby ciałopalne bezpopielnicowe, obwarowane kamieniami i nakrywane często brukami kamiennymi. Podgrupa częstochowsko-gliwicka wytworzyła się na terenie dorzecza górnej Warty, a zwłaszcza Liswarty, zajmowanym w II okresie epoki brązu przez kulturę przedłużycką. W III okresie tej epoki występowały tu obok siebie zarówno ciałopalne, jak i szkieletowe groby wyposażone w ceramikę, której część nawiązuje do form typowych dla grupy konstantynowskiej, a część świadczy o silnych wpływach ze strony grupy śląskiej /śląska ceramika guzowa/. W IV okresie epoki brązu silniej upowszechniły się na tym terenie groby ciałopalne popielnicowe. Natomiast w V okresie tej epoki ponownie na cmentarzyskach chowano obok siebie zmarłych spalonych i niespalonych. W grobach szkieletowych zmarłych układano w pozycji wyprostowanej, ułożonych na wznak /tabl. XXX, 11/ wzdłuż osi północ - południe, skierowanych głową na południe. Groby z reguły były obstawiane kamieniami i nakrywane podłużnymi brukami kamiennymi. Zmarłych wyposażano w ozdoby brązowe i w naczynia. Spotyka się tu przepaski czołowe wykonane ze skóry lub tkaniny, zdobione naszywanymi guziczkami brązowymi i przywieszanymi kółkami i skrętami z drutu brązowego. Na szyjach noszono naszyjniki brązowe. Szatę na piersi spinała szpila brązowa, a ręce zdobiono bransoletami. Spotyka się także niekiedy pierścionki na palcach rąk i wyjątkowo na palcach nóg oraz nagolenniki na nogach. W niektórych grobach występowały brązowe siekierki, toporki kamienne, noże, czy grociki strzał wykonane z brązu lub z kości. Groby ciałopalne jamowe przypominały swym wyglądem często pochówki szkieletowe. Zakładano je także w podłużnych jamach grobowych, analogicznie zorientowanych jak groby szkieletowe i obstawionych kamieniami czy nakrytych brukiem. We wnętrzu jamy rozmieszczone były spalone kości, niekiedy w porządku anatomicznym, ze szczątkami czaszki złożonymi w południowym końcu grobu, analogicznie jak w grobach szkieletowych. W V okresie epoki brązu miała miejsce poważna kolonizacja przez ludność podgrupy częstochowsko-gliwickiej nie zasiedlonych dotąd terytoriów na pograniczu małopolsko-śląskim, na zachodnim przedpolu Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. W okresie tym grupa górnośląsko-małopolska silnie oddziaływała na teren Polski środkowej i nawet aż na Kujawy.
W okolicach Krakowa w III okresie epoki brązu wytworzyła się podgrupa krakowska w wyniku przybycia na ten teren grup ludności z terenu Śląska. Na terenie zajmowanym uprzednio przez ludność kultury trzcinieckiej wytworzyła się lokalna podgrupa o "śląskim" charakte¬rze i w III, a także w IV okresie epoki brązu łączy się ze śląską grupą kultury łużyckiej. Natomiast w V okresie epoki brązu nastąpiły przekształcenia w obrębie tej podgrupy. Obok cmentarzysk z grobami ciałopalnymi popielnicowymi pojawiły się też groby szkieletowe, a inwentarz ruchomy upodobnił się do typowego dla grupy górnośląsko-małopolskiej, do której to grupy zalicza się teraz podgrupę krakowską.
W wyniku oddziaływania podgrupy krakowskiej na północ i północny wschód, na obszary położone w dorzeczu górnej Pilicy i górnej Nidy, wytworzyła się tam podgrupa kielecka. W podgrupie tej pospolicie występują groby ciałopalne, przeważnie popielnicowe. Wyjątkowe są tu groby szkieletowe. We wcześniej fazie grupy górnośląsko-małopolskiej, w III okresie epoki brązu spotykamy obok siebie dwa nurty w ceramice: jeden nawiązujący do form typowych dla grupy konstantynowskiej, a drugi typowy dla grupy śląskiej . W IV i V okresie epoki brązu wykształciła się ceramika typowa dla grupy górnośląsko-małopolskiej. Są to naczynia wazowate, dwustożkowe o łagodnym raczej załomie, chropowacone na dolnej części brzuśca i zaopatrzone w uchwyty plastyczne pod załomem. Prócz nich spotyka się liczne małe wazki, garnki jajowate, profilowane misy i czerpaki czy kubki /tabl. XXX, 12-15/. Pospolicie występują także grzechotki gliniane. Ceramika pod względem formy nawiązuje do typowej dla grupy śląskiej. Charakteryzuje się jednak, w przeciwieństwie do śląskiej, nader ubogim zdobnictwem. Przeważająca część wyrobów ceramicznych jest w ogóle nie zdobiona. Formy ceramiczne wykształcone w najmłodszej epoce brązu przeżywały się następnie w początkach wczesnej epoki żelaza.

f. Kultura łużycka na Słowacji

Na terenie Słowacji kultura łużycka wykształciła się, podobnie jak w grupie śląskiej, u schyłku II okresu epoki brązu /Brąz C/. Najstarsze stanowiska znane są z północno-zachodniej Słowacji, z dorzecza górnego Wagu /Martin/. Słowacka grupa kultury łużyckiej obejmowała północno-zachodnią i środkową część Słowacji, położoną w dorzeczu górnego i środkowego Wagu, górnej Nitry i Hronu. Zalicza się do niej takie zgrupowanie stanowisk ze wschodniej części Moraw, z okolic Gotwaldova. Kultura łużycka na Słowacji rozwijała się poprzez III, IV i V okres epoki brązu w sposób nieco odrębny od innych grup. Wykazuje jednak pewne podobieństwa do grupy śląskiej, a także do górnośląsko-małopolskiej, z zachodniej Małopolski. Ludność zajmowała dogodne dla osadnictwa tereny położone w kotlinach śródgórskich i rozszerzeniach dolin rzecznych, rozdzielone nie zaludnionymi masywami górskimi. Warunki te spowodowały, że wytworzyło się kilka niewielkich, izolowanych od siebie podgrup lokalnych. Zajmowano się hodowlą zwierząt i uprawą ziemi. Na terenie środkowej Słowacji ludność kultury łużyckiej prawdopodobnie eksploatowała miejscowe złoża miedzi i wytworzył się tam lokalny ośrodek produkcji metalurgicznej. Prawie powszechnie stosowano ciałopalny obrządek pogrzebowy. Współwystępowały na cmentarzyskach groby płaskie i nakryte kurhanami. W początkach IV okresu epoki brązu ludność kultury łużyckiej przesunęła się nieco na południowy wschód na terenie środkowej Słowacji, na obszary zajmowane dawniej przez kulturę pilińską. Na pograniczu środkowej Słowacji i północnych Węgier wytworzyła się grupa kyjatycka /Kyjatice/, wykazująca obok tradycji kultury pilińskiej silne elementy kultury łużyckiej. Grupa ta rozwijała się następnie przez V okres epoki brązu /Hallstatt B/. Zmarłych chowano na płaskich cmentarzyskach w grobach popielnicowych. Ludność zamieszkiwała osiedla otwarte, jaskinie i budowała także grody. U schyłku V okresu epoki brązu grupa ta została w poważnym stopniu zniszczona przez grupy ludności koczowniczej przedscytyjskiej /kimeryjskiej/, które napłynęły od wschodu na Wielką Nizinę Węgierską.

g. grupy wschodnie kultury łużyckiej

i. grupa konstantynowska

Na terenach zajmowanych dawniej przez kulturę trzciniecką wytwo¬rzyły się w ciągu III i IV okresów epoki brązu pokrewne sobie gru¬py lokalne, określane łącznie jako grupy wschodnie /lub grupa wschod¬nia kultury łużyckiej/. W III okresie epoki brązu na terenie środko¬wej Polski wykształciła się najwcześniejsza faza wschodniej odmiany kultury łużyckiej, określana jako faza /grupa/ konstantynowska. Z po¬czątkami fazy konstantynowskiej wiąże się duże groby obstawione i wy¬łożone kamieniami, mieszczące przepalone szczątki kilku osobników /Krokorczyce/. Nieco później upowszechniły się płaskie groby ciało¬palne popielnicowe lub bezpopielnicowe. Ceramika fazy konstantynow¬skiej nawiązuje w pewnym stopniu do ceramiki kultury trzcinieckiej. Wśród naczyń /tabl. XXX, 1-6/ reprezentowane są garnki o esowatym profilu, misy i naczynia wazowate o cylindrycznej lub stożkowatej szyi. Wśród motywów zdobniczych spotyka się zdobienie grupami żłob¬ków. Brak jest natomiast charakterystycznego dla zachodniej połaci kultury łużyckiej ornamentu guzowego.

ii. grupa środkowopolska

Na terenie Polski środkowej w IV okresie epoki brązu, w kontynuacji fazy konstantynowskiej rozwinęła się klasyczna faza podgrupy środkowopolskiej. Ludność zamieszkiwała osiedla otwarte zabudowane prostokątnymi domami o konstrukcji słupowej /Lutomiersk, tabl. XXXII, 1/. Zmarłych chowano przeważnie na płaskich cmentarzyskach w grobach ciałopalnych popielnicowych, a niekiedy w bezpopielnicowych jamowych. Dla podgrupy środkowopolskiej w IV okresie epoki brązu charakterystyczna jest ceramika /tabl. XXX, 7-10/ zdobiona szerokimi ukośnymi żłobkami na brzuścu bądź też stylizowanym ornamentem pseudoguzowym. Spotyka się tu także naczynia na nóżkach. W ceramice widoczne są oddziaływania stylu uradzkiego. W V okresie epoki brązu podgrupa środkowo polską zatraca swój bardziej oryginalny charakter, a terytorium Polski środkowej dostaje się pod silny wpływ od strony grupy górnośląsko-małopolskiej.

iii. grupa wschodniowielkopolska

Od zachodu z podgrupą środkowopolską graniczy pokrewna jej podgrupa wschodniowielkopolska, która zajmowała teren wschodniej Wielkopolski, zwłaszcza obszary położone w międzyrzeczu Prosny i Warty. Obejmowała ona także Kujawy. Znana jest z płaskich cmentarzysk, na których groby ciałopalne popielnicowe nakryte były wspólnym brukiem kamiennym. W obrębie tej podgrupy znane jest cmentarzysko w Zdzienicach woj. Konin, datowane na IV okres epoki brązu. Na cmentarzysku tym występowały groby kurhanowe, w których znajdowały się pochówki szkieletowe, szkieletowe ze śladami nadpalenia kości i ciałopalne. Część grobów była wtórnie wkopana w kopce dawniej usypane. Kurhany usypane były z ziemi, ale posiadały ułożone z kamieni nasypy nad centralnym pochówkiem i pierścienie kamienne na obwodzie. Mamy tu do czynienia z wyjątkowym wręcz przetrwaniem tradycji "mogiłowych" w obrządku pogrzebowym aż do IV okresu epoki brązu. Inwentarz spotykany w grobach, to jest ceramika zdobiona żłobkami i stylizowanym ornamentem pseudoguzowym oraz wyroby brązowe także typowe raczej dla IV okresu epoki brązu, nie pozwala na wcześniejsze datowanie kurhanów.

iv. grupa północnomazowiecka

Na terenie północnego Mazowsza wyodrębniła się w IV okresie epo¬ki brązu podgrupa północnomazowiecka. Typowe dla niej są cmentarzy¬ska ciałopalne, na których występują rozległe bruki czy usypiska ka¬mienne, pod którymi znajdują się liczne popielnice, nakrywane niekie¬dy pokrywami obejmującymi i rzadko wyposażone w przystawki czy w drobne wyroby brązowe /m.in. Zeńbok, woj. Ciechanów/. Podgrupa ta rozwijała się przez V okres epoki brązu, a brak jej dalszych śladów we wczesnej epoce żelaza.

v. grupa wschodniomazowiecko-podlaska

Na wschodnim Mazowszu i w przyległych partiach Podlasia wyróżnia¬my podgrupę wschodniomazowiecko-podlaską. Początki tej podgrupy odno¬si się do schyłku III okresu epoki brązu. Wyraźniejszy jednak jej roz¬wój miał miejsce dopiero w IV okresie tej epoki. Podgrupa ta rozwijała się poprzez V okres epoki brązu aż po schyłek okresu halsztackiego. Ludność zamieszkiwała osady otwarte /Kamionka Nadbużna/, a zmarłych składano do grobu spalonych, W popielnicach lub - rzadziej - w gro¬bach bezpopielnicowych. W epoce brązu pojawia się tu bardzo mało wy¬robów brązowych. Nadal znaczenie miała obróbka krzemienia, z którego to surowca wykonywano różne narzędzia i grociki strzał

vi. grupa ulwówecka

Do wschodniej grupy kultury łużyckiej zalicza się jeszcze podgrupa ulwówecką, która rozwijała się przez IV i V okresy epoki brązu nad górnym Bugiem, we wschodniej części Lubelszczyzny i na-zachodnim Wo¬łyniu. Ludność tej, podgrupy stosowała zarówno szkieletowy, jak i cia¬łopalny obrządek pogrzebowy /Ulwówek koło Sokala, Topornica, woj. Za¬mość/. Ceramika wykazuje powiązania zarówno co do formy, jak i moty¬wów zdobniczych /ukośne żłobki, grupy poziomych linii czy żłobków po¬nad ostrym załomem naczynia/ z podgrupą środkowopolską. Dla podgrupy ulwóweckiej typowe są tak zwane ulwóweckie pucharki na nóżkach. Wy¬stępują tu także gliniane figurki /tabl. XXXI, 12-13/, grzechotki i rogi gliniane, które wskazują na powiązania podgrupy ulwóweckiej tak¬że z zachodnią połacią kultury łużyckiej, gdzie formy te są bardziej rozpowszechnione.

h. grupa tarnobrzeska

Na terenach położonych w południowo-wschodniej części Polski, głównie w dorzeczu Sanu, wyróżniamy grupę tarnobrzeską. Grupa ta oprócz dorzecza Sanu obejmowała też dorzecze Wisłoki, a na lewym brzegu Wisły dochodziła do wschodniej części pasma Gór świętokrzy¬skich. Północno-wschodnią granicę tworzyło pasmo wzniesień Roztocza. Grupa tarnobrzeska ukształtowała się w ciągu III okresu epoki brązu i rozwijała się aż po schyłek okresu halsztackiego. W rozwoju jej wyróżnia się fazę starszą, która Jest datowana na III i na IV okre¬sy epoki brązu. W początkach tej fazy do dorzecza Sanu przeniknęły od wschodu, poprzez Bramę Przemyską, wpływy kultury Noua. Nieco póź¬niej na grupę tarnobrzeską oddziaływała kultura gawska z Zakarpacia. Środkowa faza datowana jest na V okres epoki brązu i zapewne też na początki wczesnej epoki żelaza. W okresie tym stanowiska grupy tar¬nobrzeskiej koncentrowały się przy ujściu Sanu do Wisły. Faza młod¬sza jest datowana na okres halsztacki Di- być może - na początki okresu lateńskiego.
Ludność grupy tarnobrzeskiej zamieszkiwała osiedla otwarte. Brak dotąd podstaw, aby z tą grupą wiązać grodziska z terenu Podkarpacia, zaliczane orientacyjnie do epoki brązu lub wczesnej epoki żelaza. Nie¬mal powszechnie stosowano ciałopalny obrządek pogrzebowy. Zmarłych składano w płaskich grobach, najczęściej popielnicowych, pozbawio¬nych jakichkolwiek konstrukcji kamiennych. Poszczególne groby skła¬dające się zazwyczaj tylko z popielnicy nakrytej misą często były bardzo blisko siebie ustawiane i tworzą duże skupienia, być może znajdujące się pierwotnie w obrębie specjalnych szop czy ogrodzeń. Grupa tarnobrzeska wykazuje duże różnice w swym inwentarzu ceramicz¬nym /tabl. XXXI, 14-16/ w stosunku do pozostałych grup kultury łu¬życkiej. Stawia to pod znakiem zapytania słuszność włączania owej grupy w obręb kultury łużyckiej. Można wykazać istnienie pewnych po¬dobieństw do inwentarza jeszcze bardziej oddalonej na wschód kultury wysockiej.

5. Grupy lokalne na peryferiach Kultury Łużyckiej

a. kultura wysocka

Na wschód od zasięgu kultury łużyckiej, na terenach południowego Wołynia i nad górnym Bugiem, Styrem i Seretem, wytworzyła się w X stuleciu p.n.e. zwarta grupa kulturowa nosząca miano kultury wysockiej /Wysocko obw. lwowski/. Kultura ta wykazuje w inwentarzu ce¬ramicznym i metalowym duże powiązania z kulturą łużycką. Z tego tez powodu niektórzy badacze /Z. Bukowski/ włączają ją nawet w obręb kultury łużyckiej i traktują jako jedną z lokalnych grup tej kultu¬ry. Dla kultury wysockiej charakterystyczne są duże, płaskie cmentarzyska ze znaczną przewagą grobów szkieletowych. Jest to cecha róż¬na od typowego obrazu cmentarzysk kultury łużyckiej. Zwłoki zmarłe¬go układano na wznak, w pozycji wyprostowanej, z głową skierowaną na południe. Przeważnie występowały pochówki jednostkowe. Spotyka się także pochówki podwójne mieszczące zwłoki mężczyzny i kobiety pochowane równocześnie. Groby z reguły nie miały żadnych obstaw kamiennych. Do wyjątków należą pochówki w obstawach lub nakryte kurhanami. Obok szkieletowych występują też pochówki ciałopalne, za¬równo popielnicowe, jak i jamowe. Groby ciałopalne są stosunkowo nie¬liczne i stanowią 7-10% pochówków na cmentarzyskach. Wyposażenie grobowe stanowiły zazwyczaj naczynia, ustawiane przy głowie zmarłe¬go, a znacznie rzadziej przy nogach. W grobach spotyka się ozdoby i części stroju wykonane z brązu, a później tez z żelaza. Ozdobę głowy stanowiły zausznice brązowe lub skręty z drutu brązowego. Na szyjach zmarłych znajdowano naszyjniki metalowe oraz kolie z pa¬ciorków. Szpile znajdowano z reguły na piersi zmarłego, zazwyczaj po prawej stronie szkieletu. Na rękach umieszczane były bransole¬ty, a na palcach, zwłaszcza prawej ręki, pierścionki brązowe. Z in¬nych ozdób spotyka się brązowe guzy, tarczki czy spirale, a także noże czy wykonane z kamienia toporki. W grobach znajduje się tez kości zwierzęce, głównie świni i konia. Obrządek pogrzebowy, z ja¬kim mamy do czynienia w kulturze wysockiej, jest uderzająco podobny do zwyczajów w grupie górnośląsko-małopolskiej kultury łużyckiej.
Dla kultury wysockiej charakterystyczne są smukłe naczynia o esowatym profilu, niekiedy tulipanowate, naczynia dwustożkowate, zbli¬żone do form charakterystycznych dla kultury łużyckiej, misy i czerpaki. Wśród wyrobów metalowych, zwłaszcza brązowych, większość stanowią przedmioty charakterystyczne dla kultury łużyckiej. Prócz nich spotyka się wyroby pochodzące z węgiersk0-siedmiogrodzkiego ośrodka produkcyjnego, z Podnieprza i ze stepów nadczarnomorskich. W VI i V stuleciu p.n.e. obszar zajęty przez kulturę wysocką dostaje się w strefę wpływów kultury scytyjskiej i w znacznym stopniu za¬traca swój oryginalny charakter. W inwentarzu rozpowszechniły się wyroby związane z kulturą scytyjską, jak kolczyki gwoździowate czy trójgraniaste grociki strzał. Sądzi się jednak, że kultura wysocka w zmienionym nieco charakterze trwała dalej aż do okresu lateńskiego.

b. grupa dolnosolawska

Na zachodnich peryferiach kultury łużyckiej, nad dolną Solawą i w północnej części dorzecza środkowej Łaby, uformowała się jeszcze w środkowym okresie epoki brązu grupa dolnosolawska /Saalemündungsgruppe/, która rozwijała się głównie w młodszym i najmłodszym okresie epo¬ki brązu. Ludność tej grupy powszechnie stosowała ciałopalny obrządek pogrzebowy. Na cmentarzyskach przeważnie występowały płaskie groby popielnicowe. Popielnicę wraz z resztą wyposażenia ustawiano w skrzyn¬kach zbudowanych z płyt kamiennych. Ceramika używana przez ludność grupy dolnosolawskiej /tabl. XXXIII, 1-6/ wykazuje duże podobieństwa do ceramiki kultury łużyckiej. Występują tu różne typy naczyń wazowatych, szerokootworowe naczynia misowate, misy profilowane, garnki ja¬jowate, kubki i czerpaki. Spotyka się też rozpowszechnione w kultu¬rze łużyckiej motywy zdobnicze na naczyniach, jak guzy obwiedzione półkolami, grupy pionowych, ukośnych i poziomych żłobków. Natomiast wyroby metalowe wykazują zdecydowane powiązania z przemysłem meta¬lurgicznym rozwijającym się w północnych Niemczech, w obrębie kultury nordyjskiej. Spotykamy tu dwuczęściowe zapinki z pełnymi, odlewanymi tarczkami, naramienniki i tarczki ozdobne, a także typowe dla kultury nordyjskiej naczynia brązowe importowane znad dolnej Łaby lub z Meklemburgii. Spotyka się tez miecze, groty włóczni, sierpy i siekiery z tuleją. Napływ metalowych wyrobów pochodzenia północnego spowodowany był kontaktami handlowymi, jakie rozwijały się wzdłuż Łaby i Solawy.

c. grupa dolnohawelańska

Na północ od zasięgu grupy dolnosolawskiej, na terenach położo¬nych po obu stronach Łaby wyróżniamy dalszą grupę na peryferiach za¬sięgu kultury łużyckiej. Jest to grupa dolnohawelańska /Havelmündungsgruppe lub Elbe-Havel- Gruppe/, która ukształtowała się zapewne pod koniec III okresu epoki brązu, a rozwijała się poprzez młodszy i naj¬młodszy okres tej epoki aż po wczesną epokę żelaza. Koniec jej wy¬znacza rozprzestrzenienie się kultury jastorfskiej w dorzeczu środ¬kowej Łaby. Grupa dolnohawelanska zajmowała tereny położone w dorze¬czu dolnej Haweli, obejmowała też znaczną część Starej Marchii na lewym brzegu Łaby. W grupie dolnohawelańskiej pospolicie występował ciałopalny obrządek pogrzebowy. Przeważają płaskie cmentarzyska o licznych grobach ciałopalnych, najczęściej popielnicowych, przeważ¬nie pozbawionych jakichkolwiek konstrukcji kamiennych. Sporadycznie spotyka się groby w obstawach kamiennych czy też nakryte nasypami. Są to zwykle pochówki znacznie bogaciej wyposażone od grobów przecięt¬nych i zapewne mieściły one szczątki osób o wyższej pozycji społecz¬nej i majątkowej. Na uwagę zasługuje dość liczne występowanie w obrę¬bie grupy dolnohawelańskiej grobów podkoszowych, zwłaszcza w obrę¬bie starszej fazy. W grobach ceramika nie jest zbyt licznie repre¬zentowana. Spotyka się szereg wyrobów metalowych, głównie ozdób i części stroju, a w grobach bogaciej wyposażonych występuje także broń. W obrębie grupy dolnohawelańskiej spotyka się skarby wyrobów brązowych ukryte w bagnach czy w zbiornikach wodnych. Inwentarz tych skarbów odpowiada zestawowi wyrobów metalowych jakie spotyka się w bogato wyposażonych grobach.
Ceramika z obrębu grupy dolnohawelańskiej Jest bardzo bliska ce¬ramice typowej dla kultury łużyckiej. Spotyka się tu liczne naczynia dwustożkowate o ostrym załomie, wazy o brzuścu baniastym i wyodręb¬nionej szyi, zaopatrzone w uszka u jej nasady, jak też podobne w for¬mie wazy bezuche, a także różne naczynia jajowate, dzbanki, kubki czy misy. Popielnice często nakrywano płaskimi pokrywami obejmujący¬mi. Zestaw motywów zdobniczych na ceramice odpowiada niemal w całości motywom charakterystycznym dla kultury łużyckiej. Spotyka się tutaj guzki obwiedzione półkolistymi żłobkami, żłobki ukośne i po¬ziome, a także ukośnie zakreskowane pasma trójkątów. Do motywów lo¬kalnych należą pasma wykonane kilkuzębnym grzebieniem, najczęściej zdobiące dolną część naczyń. W obrębie grupy dolnohawelańskiej można wykazać także wpływy stylu białowickiego, które dochodzą nawet do północnej części Starej Marchii /okolice Osterburga/. O ile zestaw form naczyń i motywy zdobnicze na ceramice są niemal zupełnie w sty¬lu łużyckim, o tyle wyroby metalowe, zwłaszcza brązowe, wskazują na powiązania z kręgiem kultury nordyjskiej. Także występowanie licz¬nych skarbów w typie wotywnym, ukrytych w bagnach lub naturalnych zbiornikach wodnych, wskazuje na powiązania z północą.

6. Kultury Knowiska Milawecka i Unstrucka

Na południowo-zachodnich peryferiach kultury łużyckiej wytworzyła się grupa lokalnych kultur, które nie w pełni przyswoiły sobie wszy¬stkie cechy charakterystyczne dla kultur pól popielnicowych. W kul¬turach tych , zajmujących kotliny śródgórskie, zachował się szereg bardziej archaicznych cech kulturowych.

a. Kultura Knowiska

Na terenie Kotliny Czeskiej, w Czechach środkowych i zachodnich, w środkowym okresie epoki brązu ukształtowała się kultura knowiska /Knoviz w Czechach środkowych/. Kultura ta wytworzyła się na podłożu lokalnej odmiany kultury mogiłowej, w której zmieszały się elementy grupy czesko-palatynackiej i środkowodunajskiej kultury mogiłowej. Wydaje się, ze dla ukształtowania bardziej specyficznego oblicza kultury knowiskiej nie bez znaczenia był wkład ze strony silnego na terenie Kotliny Czeskiej starego podłoża unietyckiego. Kultura kno¬wiska oddziaływała silnie na teren południowych Czech i na przyległe partie północnej Bawarii, a także na teren Turyngii, gdzie rozwija¬ła się pokrewna kultura unstrucka. W rozwoju kultury knowiskiej wy¬różnia się pięć /lub sześć/ faz. Trzy pierwsze fazy /faza I - dato¬wana na Brąz D i początki okresu Hallstatt A1, faza II - na Hallstatt A1, a faza III - na Hallstatt A3/ wyodrębnia się w obrębie właściwej kultury knowiskiej. Natomiast młodsze fazy /Štitary I - datowana na Hallstatt B1 i Stitary II - Hallstatt B 2-3/ zostały wyróżnione w obrębie młodszego etapu rozwojowego kultury knowiskiej, określanego Jako etap sztitarski /Stitary koło Kolina/.
Ludność kultury knowiskiej zajmowała się głównie uprawą ziemi /znane są znaleziska ziaren pszenicy i prosa/, a także (hodowlą zwierząt. Zamieszkiwano w otwartych osiedlach zakładanych w pobliżu rzek i innych zbiorników wodnych. W osiedlach odkrywa się głównie koliste lub owalne jamy. Budynki naziemne wznoszono w konstrukcji słupowej. Z fazy sztitarskiej znane są duże półziemianki. Sądzi się, że w późnej fazie kultury knowiskiej zakładano osiedla obronne. Sprawa ta nie jest jednak w pełni przebadana.
Od samego początku rozwoju kultury knowiskiej miał miejsce cia¬łopalny obrządek pogrzebowy. Na niedużych zazwyczaj cmentarzyskach występują przeważnie groby ciałopalne, popielnicowe. Dary grobowe składano z reguły do wnętrza popielnicy, którą nakrywano często pła¬skim kamieniem lub ustawiano na kamieniu. Na uwagę zasługuje zwyczaj wybijania w dnie lub w przydennej części popielnicy specjalnego ot¬woru.. Zwyczaj ten, rozpowszechniony we wczesnej fazie kultury łuży¬ckiej, sięga aż do strefy występowania kultury milaweckiej w połud¬niowych Czechach. Na cmentarzyskach kultury knowiskiej stosunkowo rzadko występują pochówki szkieletowe, nieliczne są tez groby pod nasypami ziemnymi. Natomiast na całym obszarze zajętym przez kul¬turę knowiską spotyka się, szkieletowe pochówki ludzkie na terenie osad. Brak ich dotąd jedynie z najstarszej fazy tej kultury. Pochów¬ki na terenie osad zakładane były w jamach odpadkowych i tylko nie¬liczne były wyposażane w naczynia czy też w wyroby metalowe. Często występują pochówki ciał ułożonych w pozycji skurczonej, na boku. Rzadziej układano zmarłego w pozycji wyprostowanej. Orientacja ciał zmarłych jest różna, ale najczęściej spotyka się ułożenie zmarłego głową ku północy lub ku wschodowi. Spotyka się tez groby podwójne, wśród których bywają pochówki matki i dziecka. Osobną grupę tworzą znajdowane na terenie osad szkieletowe pochówki o niezwykłym ukła¬dzie szkieletu. Pochówki te są szczególnie charakterystyczne dla kultury knowiskiej. Spotyka się jamy, w których dwa ciała ułożone były na sobie lub ułożone w poprzek. Spotyka się szkielety złożone twarzą ku ziemi, w pozycji siedzącej, a także pochówki ciał z ob¬ciętymi członkami, pochówki samych czaszek. Znane są wypadki, gdy jeden szkielet regularnie ułożony wyposażony był we fragmenty drugiego szkieletu ludzkiego. Występują wreszcie pochówki gromadne i gromadne pochówki poćwiartowanych ciał. Szkielety znajdowane na terenie osad najczęściej były złożone lub bezładnie wrzucone do jamy odpadkowej i często przesypane śmieciami i odpadkami. Warto tu podkreślić, że są to przeważnie pochówki mężczyzn, a znacznie rza¬dziej kobiet i dzieci. Wiążą się one najliczniej z najmłodszym stopniem właściwej kultury knowiskiej oraz z fazą sztitarską. Na całym szeregu osad kultury knowiskiej spotyka się w jamach czy też w warstwie kulturowej porozrzucane kości ludzkie, niekiedy wyraźnie połupane, analogicznie jak kości zwierzęce. Znaleziska te dowodzą, ze w kulturze knowisklej rozpowszechnione było ludożerstwo i to na skalę nie spotykaną w innych współczesnych jej kulturach. Z przeja¬wami kanibalizmu spotykamy się w ciągu epoki brązu na różnych terenach, między innymi w obrębie kultury łużyckiej, ale nigdzie zjawi¬sko to nie osiągnęło takich rozmiarów Jak w kulturze knowiskiej.
Ludożerstwo w kulturach epoki brązu w środkowej Europie zapewne miało na ogół charakter rytualny i było uprawiane na ograniczoną ska¬lę, przypuszczalnie podczas obrzędów czy ceremonii kultowych. Obser¬wacje poczynione w obrębie osiedli kultury knowiskiej świadczą, że w obrębie tej kultury zarówno praktyki kanibalistyczne, jak tez inne zwyczaje, których pozostałością są liczne pochówki w obrębie osiedli, odbiegały od norm przyjętych w innych, sąsiednich kulturach. Z obrę¬bu kultury knowiskiej znane są dwa obiekty określane jako obiekty kultowe. Z Prahy-Ćakovic znany jest obiekt o średnicy 17 - 18 m, oto¬czony dookoła rowem. Wewnątrz okręgu znajdowała się piaskowcowa stella. Drugi podobny obiekt o średnicy około 10 m, otoczony podkowiastym rowem, odkryty w obrębie osady w Mutejovicach koło Rakomika. Obydwa obiekty są w przybliżeniu datowane na okres Hallstatt A.
Dla kultury knowiskiej szczególnie typowe są tak zwane naczynia piętrowe, które najliczniej występują w drogiej fazie, w okresie Hal¬lstatt A1. Prócz tego spotyka się wazy dwustożkowate o ostrym zało¬mie , naczynia wazowate o wyodrębnionej szyi, zaopatrzone w dwa ucha u nasady szyi, rozmaite misy i czerpaki /tabl. XXXIII, 12-15/. Ze¬staw form ceramicznych wykazuje w wielu wypadkach duże podobieństwo do ceramiki kultury łużyckiej. Dawniej sądzono zresztą, że na wy¬kształcenie się kultury knowiskiej poważniejszy wpływ wywarła kul¬tura łużycka, a fazę najstarszą nazywaną nawet fazą łużycko-knowiską. Dziś koncepcja ta nie jest brana pod uwagę. Niewątpliwie jednak wpływ kultury łużyckiej, zwłaszcza w dziedzinie produkcji ceramiki, miał pewne znaczenie dla wykształcenia się ceramiki omawianej tu kultury. Ludność kultury knowiskiej w ciągu trzeciej fazy, gdy na¬stąpił silny rozwój tej kultury, opanowała na terenie Kotliny Cze¬skiej obszary położone koło Kolina, zajmowane uprzednio przez osad¬nictwo ludności kultury łużyckiej, Wpływy kultury knowiskiej przeni¬kały też w okresie Hallstatt A do Czech północnych, na Morawy, a na¬wet zapewne poprzez Morawy na teren Wyżyny Głubczyckiej w południo¬wej części Górnego Śląska. Inwentarz metalowy kultury knowiskiej różni się od form rozpowszechnionych w kulturze łużyckiej i nawią¬zuje wyraźnie od samego początku do południowoniemiecklej kultury pól popielnicowych.

b. Kultura Milawecka

W przybliżeniu współcześnie z kulturą knowiską, na terenie południowych i południowo-zachodnich Czech rozwijała mię kultura milawecka /Milavec w południowo-zachodnich Czechach/. Kultura ta uformowała się na podłożu czesko- palatynackiej grupy kultury mogiłowej, przy pewnych wpływach ze strony kultury knowiskiej. Czytelne tez są dalekie oddziaływania ze strony kultury łużyckiej. Od kultury knowiskiej kultura milawecłca zdecydowanie różni się obrządkiem pogrzebowym. Są tu rozpowszechnione groby ciałopalne popielnicowe, obstawione kamieniami i nakrywane brukami kamiennymi. Nad grobami usypywano kopce z ziemi. W kopcach tych, które na ogół nie osiągają, dużych. rozmiarów, występują konstrukcje kamienne. Są to najczęściej wieńce kamieni ułożone na obwodzie nasypu. Mamy tu do czynienia z trwaniem głęboko w epokę brązu tradycji kultury mogiłowej.
Inwentarz kultury milaweckiej wykazuje szereg podobieństw do kultury knowiskiej. W ceramice spotyka się tu także naczynia piętrowe typu knowiskiego, a prócz tego wazy dwustozkowate, naczynia wazowate o baniastymi brzuścu, pionowo obmazywanym z cylindryczną szyją o płasko rozchylonej krawędzi. Znane tez są różne odmiany ,mis, czerpaków i kubków. Inwentarz metalowy wskazuje na ścisłe powiązania z południowoniemiecką kulturą pól popielnicowych. Spotyka się tu miecze brązowe, noże, brzytwy, liczne szpile, a także zapinki, zwłaszcza dwudzielne. Z cmentarzyska w Milavcach znany jest brązowy kociołek ustawiony na czterokolnym wózku brązowym.

c. Kultura Unstrucka

Na podłożu turyńskiej /albo wschodnio-hesko-turyńskiej/ grupy kultury mogiłowej, w środkowym okresie epoki brązu ukształtowała się kultura unstrucka /nazwa pochodzi od rzeki Unstruty/, zwana także kulturą Waltersleben. Kultura ta zajęła obszar Kiecki Turyńskiej, sięgając na północ pozą jej obręb, aż do południowych przedgórzy Gór Harzu, a ku wschodowi dochodząc do środkowej Solawy, Na obraz tej kultury, obok silnych tradycji kultury mogiłowej, złożyły się także oddziaływania innych kultur, zwłaszcza południowoniemieckiej kultu¬ry pól popielnicowych, kultury knowiskiej oraz kultury łużyckiej. W rozwoju kultury unstruckiej w obrębie epoki brązu wydziela się cztery fazy /K. Peschel/. Faza Arnstadt jest datowana na Brąz D i Hallstatt A1, faza Kunitz - na Hallstatt A2, faza Laasdorf we wschod¬niej i faza Gotha w zachodniej części zasięgu są datowane na Hallstatt B1 oraz faza Heldnangen jest datowana na Hallstatt B2-3. Kultura unstrucka rozwijała się w dalszym ciągu w głąb wczesnej epoki żelaza i nazywana, bywa w okresach Hallstatt C i D kulturą turyńską. Poddana była wtedy wpływom ze strony kultury zachodniohalsztackiej. Kres samodzielności kultury unstruckiej /turyńskiej/ kładzie dopiero przybycie Celtów na teren Turyngii u schyłku wczesnej epoki żelaza.
Ludność kultury unstruckiej zajmowała się uprawą ziemi, a także hodowlą. Opanowała ona najbardziej żyzne obszary na terenie Turyngii oraz nad środkowa Solawą. U schyłku epoki brązu wyparła ona także osadnictwo kultury łużyckiej z doliny górnej Solawy. Zamieszkiwano osady otwarte, jak i osady obronne, często wznoszone na terenach wyżynnych. Stosowano zarówno szkieletowy, jak i ciałopalny obrządek pogrzebowy. Przeważały jednak groby szkieletowe, w których układano zmarłego w pozycji wyprostowanej, ułożonego na wznak, skierowanego głową na południe. Groby te były obstawiane kamieniami i nakrywane brukami lub nasypani kamiennymi. Obok szkieletowych występowały też pochówki ciałopalne popielnicowe. Groby wyposażano w ceramikę i w wyroby metalowe. We wczesnej epoce żelaza spotyka się jaz niemal wyłącznie pochówki szkieletowe, wyposażone głównie w ozdoby brązowe. Na uwagę zasługują stwierdzone na niektórych osadach kultury unstruckiej /m. in. w Erfurcie/ ślady kanibalizmu. Ludożerstwo miało tu zapewne w większym stopnia znaczenie rytualne, gdyż ze siadami kanibalizmu spotykamy się także w jaskiniach położonych w okolicach miejscowości Bad Frankenhausen, gdzie zapewne znajdował się ośrodek kultowy ludności kultury unstruckiej. Zjawisko rozprzestrzeniania się kanibalizmu współwystępuje tam z wpływami ze strony kultury knowiskiej, widocznymi między innymi w ceramice.
Wśród wyrobów ceramicznych kultury unstruckiej /Tabl. XXXIII, 7-11/ występują naczynia wazowate o charakterystycznie zgrubiałej górnej części brzuśca u nasady szyi, zaopatrzone zazwyczaj w dwa uszka. Prócz tego spotyka się naczynia piętrowe stanowiące zapożyczenie ze strony kultury knowiskiej oraz szerokootworowe naczynia o rozchylonej krawędzi. Znane są też rozmaite kubki, czerpaki, misy i naczynia dwustożkowate przypominające formy pospolite w kulturze łużyckiej. Wśród wyrobów brązowych w starszych fazach spotyka się charakterystyczne tarczki spiralne o hakowato odgiętym końcu drutu, naramienniki zdobione trójkątami, różne rodzaje tarczek z blachy oraz bransolety i nagolenniki. Znane są tez duże zapinki z tarczkami spiralnymi. Z narzędzi występują początkowo siekierki z piętką, a później siekierki ze skrzydełkami sierpy, a z broni - miecze, głównie pochodzenia zachodnioeuropejskiego. We wczesnej epoce żelaza w grobach upowszechniają się naszyjniki zdobione ukośnymi żłobkami, masywne bransolety brązowe w kształcie strzemienia oraz duże, masywne szpile brązowe o profilowanej główce.

d. Grupa Helmsdorf

Na terenach położonych na północ od zasięgu kultury unstruckiej, na wschodnim i północnym przedpolu Gór Harzu wyodrębnia się grupę Helmsdorf /niekiedy włącza się ją w obręb kultury unstruckiej, która wykazuje cechy pośrednie pomiędzy kulturą unstrucką a grupą dolnosolawską. W rozwoju grupy Helmsdorf wydziela się dwa etapy : starszy datowany na III/IV okres epoki brązu i młodszy datowany na V okres tej epoki. Ludność grupy Helmsdorf /Helmsdorf Kr. Eisleben/ zamieszkiwała liczne osiedla wyżynne, które były zapewne ufortyfikowane, rozmieszczone na przedpolach Gór Harzu. Zajmowano się uprawą ziemi. Pewne znaczenie miała eksploatacja złóż miedzi występujących we wschodniej części przedgórza Harzu, w okolicach Mansfeldu. Na cmentarzyskach spotyka się obok siebie pochówki ciałopalne i szkieletowe. Groby szkieletowe, a także ciałopalne występują w podłużnych obstawach kamiennych zorientowanych wzdłuż osi północ-południe, przy czym olało zmarłego lub spalone kości złożono na bruku kamiennym wyścielającym dno jamy grobowej. Pochówki nakrywane były kamieniami i niekiedy otoczone dookoła lub prawie dookoła rowem. Zmarłych wyposażano w ceramikę oraz w wykonane z brązu ozdoby i broń. Ceramika grupy Helmsdorf bywa zdobiona grupami kresek i żłobków na brzuścu. Obserwuje się pewne podobieństwa w ceramice do grupy dolnosolawskiej.

7. Południowoniemiecka Kultura Pól Popielnicowych

Na zachód od środkowodunajskiej kultury pól popielnicowych, na obszarze dorzecza górnego Dunaju oraz w dorzeczu górnego i środkowego Renu, na. podłożu zachodniego odłamu kultur mogiłowych uformowała się południowoniemiecka kultura pół popielnicowych. Kultura ta na południu dochodzi do łuku Alp, w kierunku wschodnim dociera do Górnej Austrii. Granica północno-wschodnia biegnie wzdłuż pasma Szumawy, Lasu Czeskiego, Lasu Frankońskiego i Lasu Turyńskiego aż do Hesji, sięgając na północ po rzekę Lahn na prawym brzegu Renu i po dolną Mozolę na lewym brzegu Renu. Zasięg zachodni tej kultury jest mniej ściśle ustalony. Dochodzi ona w każdym razie do górnej Mozoli i nieco ją przekracza.
W rozwoju południowoniemieckiej kultury pól popielnicowych wyróżnia się, podobnie Jak w środkowodunajskiej kulturze pól popielnicowych, trzy zasadnicze fazy: Faza przejściowa, pomiędzy kulturą typu mogiłowego a kulturą pól popielnicowych, Jest datowana na Brąz D i zwana fazą Riegsee. Faza ta jest reprezentowana głównie w południowej części zasięgu omawianej kultury. Na terenie Nadrenii środkowej w tym czasie wyróżnia się fazę ceramiki lekko żłobkowanej, która wiąże się jeszcze ze schyłkiem kultury typu mogiłowego. Faza starsza jest datowana na Hallstatt A. Byl to okres rozkwitu południowoniemieckiej kultury pól popielnicowych. W obrębie tej fazy wyróżnia się jeszcze stopnie: Hart /Hallstatt A1/ i Unteraching albo Langengeisling /Hallstatt A2/. Faza młodsza jest datowana w zasadzie na Hallstatt B i rozdzielana na stopnie Kelheim I - III. U schyłku tej fazy /stopień Mauern/ następują stopniowy zanik południowoniemieckiej kultury pól popielnicowych i wykształcenie się zachodniego odłamu kultury halsztackiej. W trakcie przemian, które doprowadziły do wykształcenia się kultury halsztackiej miały miejsce ruchy grup ludności w obrębie omawianej tu kultury, W ich wyniku przesunęły się ku północy nieduże grupy, ludność i kultury pól popielnicowych. Przykładem może być pojawienie się w dolinie Solawy, po północnej a tronie Lasu Turyńskiego, grupy stanowisk schyłkowej fazy kultury pól popielnicowych, datowanych już na Hallstatt C i określanych mianem grupy Dreitzsch.
Ludność południowonlemlecklej kultury pól popielnicowych zajmowała się uprawą ziemi i hodowlą bydła. Zamieszkiwano przeważnie osady otwarte. Na terenach wyżynnych spotyka się osady wzniesione w miejscach z natury obronnych, być może pierwotnie także ufortyfikowane. Znane są tez grody z dobrze zachowanymi, pokaźnymi konstrukcjami obronnymi. W południowej części zasięgu omawianej kultury nad jeziorami południowoniemieckimi i szwajcarskimi wznoszono osiedła nawodne. W osiedlach tych budynki mieszkalne budowano na palach wbitych w podmokły teren przyjezierny lub na płyciznach przybrzeżnych. W osiedlach wznoszono budynki mieszkalne prostokątne, zbudowane w konstrukcji słupowej lub zrębowej. W starszej fazie osady w Buchau na terenie Wirtembergii odkryto ponad trzydzieści małych domów jednownętrzowyoh. Natomiast w młodszej fazie tej osady występowało juz tylko dziewięć dużych gospodarstw, w obrębie których można było wyróżnić budynki mieszkalne i gospodarcze. Przypuszcza się że te zmiany wiązały się ze zmianami w sposobie użytkowania ziemi, jakie zachodziły w ciągu trwania omawianej kultury, oraz z postępującym zróżnicowaniem społecznym wśród ludności.
W obrębie południowoniemieckiej kultury pól popielnicowych, zwłaszcza w jej części południowej, wytworzył się poważny ośrodek metalurgiczny, bazujący na alpejskich złożach miedzi /tabl. XXXIV/. Rozwój produkcji metalurgicznej i kontaktów handlowych związanych ze zbytem wyrobów metalowych spowodował, znaczny wzrost zamożności części społeczeństwa w południowych grupach i przyczynił się do postępującego zróżnicowania społecznego. W młodszej fazie omawianej kultury na teren południowych Niemiec dotarła od wschodu fala wpływów wywodzących się z południowo-wschodniej Europy, określana jako horyzont kimeryjski. W wyniku tych oddziaływań przenikających z dorzecza Dunaju na zachód, aż do Europy zachodniej, pojawiły się wyroby metalowe, zwłaszcza bron i części rzędu końskiego w typie wschodnim, a także pierwsze wyroby żelazne.
Ludność południowoniemieckiej kultury pól popielnicowych stosowała ciałopalny obrządek pogrzebowy z reguły na cmentarzyskach występowały płaskie groby ciałopalne, przeważnie popielnicowe. Przez cały jednak czas spotyka się nieliczne pochówki szkieletowe. W okresie halsztackim A można nawet wyróżnić rozproszoną grupę szkieletowych pochówków bogaciej wyposażonych w wyroby metalowe. Wśród tych pochówków groby mężczyzn były wyposażone w miecze brązowe. Znane są również podwójne groby zawierające niespalone zwłoki mężczyzny i kobiety. Obok licznie reprezentowanych płaskich cmentarzysk, także przez cały czas występowały pochówki podkurhanowe. Groby pod korhanami szczególnie licznie są reprezentowane w zachodniej części zasięgu omawianej kultury, na terenie Nadrenii, gdzie najsilniejsze były tradycje kultury mogiłowej. W grobach nakrytych nasypami ziemnymi stosunkowo częściej składano zwłoki bogato wyposażonych osób, należących do nadrzędnej warstwy społecznej.
W obrębie południowoniemieckiej kultury pól popielnicowych możemy wyróżnić cały szereg grup lokalnych, w pewnym stopniu różniących się od siebie. W wschodniej części zasięgu omawianej kultury, na terenie Bawarii wyróżnia się dwie grupy lokalne. Południową Bawarię zajmowała grupa górnobawarska, ze skupieniem osadnictwa w okolicy Monachium. Natomiast Bawarię północną zajmowała grupa dolnobawarska, zwana też grupą norymberską. Na terenie Bawarii występowały niemal wyłącznie pochówki ciałopalne na płaskich cmentarzyskach. Przeważnie były to groby popielnicowe, w których popielnica była ustawiona albo wprost w ziemi, albo w obrębie obstawy kamiennej, lub nawet w skrzyni zbudowanej z płyt kamiennych. Ceramika charakterystyczna dla terenu Bawarii to głownie duże naczynia wazowate, baniaste lub dwustożkowate o wyodrębnionych cylindrycznych szyjach z rozchylonym brzegiem. Podobne naczynia małych rozmiarów, szerokootworowe naczynia misowate nieraz dosyć ostro profilowano, misy, kubki i czerpaki towarzyszyły popielnicom. Na terenie północnej Bawarii, pod wpływem kultury knowiskiej i milaweckiej rozprzestrzeniły się naczynia piętrowe. Bogato jest tu reprezentowany inwentarz metalowy. Występują miecze brązowe, liczne noże różnych typów, brzytwy półkoliste o dwustronnym ostrzu z ażurowym uchwytem. Wśród ozdób i części stroju licznie występują szpile brązowe różnych typów, brązowe klamry do pasa, jednoczęściowe zapinki, bransolety brązowe oraz różnego rodzaju guzki i wisiorki. Spotyka się tu zespoły grobowe bardzo bogato wyposażone w wyroby brązowe, w tym także w naczynia brązowe /np. Grunwald Kr. Munchen/.
Na zachód od obu grup bawarskich, na terenie Wirtembergii, północno-zachodniej Bawarii i w południowej Hesji występuje grupa dolno-meńsko-szwabska. Zajmowała ona tereny położone nad górnym Dunajem i nad Nekarem w Wirtembergii , sięgała dalej na północ nad dolny Men w okolicach Frankfurtu i dochodziła jeszcze dalej ku północy aż po rzekę Lahn. W obrębie tej grupy wyróżnia się jeszcze mniejsze grupy lokalne /podgrupy/, do których należą: grupa marburska /Marburg/ w górnej Hesji, w okolicach Marburga nad Lohnem; grupy Hanau i Friedberg na terenach położonych nad dolnym Menem, w okolicach Frankfurtu, w południowej części Hesji. Ceramika grupy dolnomensko-szwabskiej charakteryzuje się dosyć ostrym profilowaniem załomów naczyń i często występującym zdobieniem poziomymi żłobkami górnej części brzuśca naczyń. Obok licznie występujących naczyń wazowatyoh o szyjach stożkowatych lub lejkowato rozchylonych spotyka się tez wazki zaopatrzone w uszka umieszczone u nasady szyi. Występują tez wazy dwustozkowate o ostrym profilu, misy profilowane, kubki, czerpaki oraz pucharki o bardzo wąskim dnie. Ceramika ze stanowisk rozmieszczonych w północnej partii grupy dolnomeńsko-szwabskiej wykazuje niejakie podobieństwa do ceramiki z zachodnich partii kultury łużyckiej. Na terenie północnej Hesji, w okolicach Kassel, wyróżnia się grupę dolnoheską, która wykazuje już pewne podobieństwa ze sąsiednimi grupami z terenów Westfalii i Dolnej Saksonii.
Zachodnią część terenów objętych przez południowoniemiecką kulturę pól popielnicowych zajmowała grupa górnoreńsko -szwajcarska. Obejmowała ona tereny położone nad górnym Renem w północno-zachodniej Szwajcarii, w Badenii i w Alzacji. W kierunku wschodnim stanowiska tej grupy dochodzą do Jeziora Bodeńskiego, a w kierunku zachodnim sięgają do górnej Mozeli we wschodniej Francji, ku północy wreszcie na lewym brzegu Renu dochodzą aż do dolnej Mozeli. Ceramika grupy górnoreńsko-szwajcarskiej jest reprezentowana przez duże wazy baniaste lub dwustozkowate o lejkowato rozchylonej krawędzi, szerokootworowe naczynia dwustozkowate, nieraz dosyć ostro profilowane, o brzegu wychylonym na zewnątrz, oraz kubki, niekiedy zaopatrzone w podwójne ucha. Ceramika jest zdobiona rytym ornamentem, grupami linii poziomych i ukośnych kresek. Stosunkowo często spotyka się dekorowanie ceramiki meandrem.
Pod znacznym wpływem południowoniemieckiej kultury pól popielnicowych pozostawały dalsze kultury zaliczane do grupy kultur pól popielnicowych., takie jak północnotyrolska kultura pól popielnicowych, dolnoreńska kultura pól popielnicowych czy też nawet francusko-katalońska kultura pól popielnicowych.

8. Północnotyrolska Kultura Pól Popielnicowych

Kultura ta, zwana takie kulturą Hötting, występuje w dolinach rzek północnego Tyrolu, a zwłaszcza w dolinie Innu, w okolicach Innsbrucka. Powszechnie stosowano tu ciałopalenie. Na cmentarzyskach przeważały groby popielnicowe. Spotyka się także groby ze spalonymi kośćmi rozrzuconymi w skrzyni kamiennej. W grobach tych wyroby metalowo były ułożone w sposób przypominający rozmieszczenie ich na ciele zmarłego. Obok dużych naczyń wazowatych o wyodrębnionych szyjach cylindrycznych i rozchylonych krawędziach oraz naczyń dwustożkowatych, typowych dla całej kultury pól popielnicowych, spotyka się dzbany o wysokich, lejkowato rozchylonych szyjach, z taśmowatymi uchami, oraz szerokie kubki o wyodrębnionych, także rozchylonych szyjach. W rozwoju północnotyrolskiej kultury pól popielnicowych wyodrębnia się trzy zasadnicze fazy: I - datowana na Brąz D, II - datowana na Hallstatt A1, III - datowana na Hallstatt A1 i B1, rozpada się ona na dwa stopnie a i b.

9. Dolnoreńska Kultura Pól Popielnicowych

Dolnoreńska kultura pól popielnicowych wykształciła się nad dolnym Renem w okresie halsztackim A. Wedle wszelkiego prawdopodobieństwa powstała ona w wyniku przesunięcia się w dół Renu grup ludności z obrębu południowoniemieckiej kultury pól popielnicowych. W rozwoju omawianej kultury wyróżnia się dwie zasadnicze fazy, które odpowiadają w przybliżeniu okresom Hallstatt A i B. Dolnorenska kultura pól popielnicowych miała trwać bez większych zmian w głąb wczesnej epoki żelaza, bowiem tereny położone nad dolnym Renem częściowo tylko ogarnięte zostały przez nowo przybyłe z południa grupy ludności o kulturze halsztackiej.
Omawiana tu kultura obejmowała północną Nadrenię i Westfalię oraz tereny Belgii i częściowo Holandii, zwłaszcza południową, część tego kraju. W obrębie dolnoreńskiej kultury pól popielnicowych wyróżnia się lokalne grupy. Południową część terytorium obejmowała grupa westfal-ska zajmująca północną Nadrenię i Westfalie. Grupa kampińaka /Kempische Gruppe vel Groupe Campinois/ zajmowała północno-zachodnią Belgię, zwłaszcza prowincje Antwerpia i Limburg. Grupa flandryjska /lub wschodnioflandryjska/ zajmowała Flandrię i Brabancję. Wreszcie grupa północno- zachodnia obejmowała część Holandii, zwłaszcza tereny położone na prawym brzegu Renu.
Z obrębu dolnoreńskiej kultury pól popielnicowych znane są głównie cmentarzyska, na których występują płaskie groby ciałopalne popielnicowe lub - rzadziej - bezpopielnicowe jamowe, niekiedy ułożone na kamieniach lub w jamie grobowej obstawionej kamieniami. Zazwyczaj w grobie znajdowała się tylko popielnica ze spalonymi kośćmi. O ile zmarłemu dano do grobu dalsze naczynia czy inne wyroby, składano je do wnętrza popielnicy. W grupie północno-zachodniej na cmentarzyskach spotyka się groby popielnicowe obwiedzione dookoła rowem. Znane są tez groby obwiedzione rowem zamykającym owal o rozmiarach 5 x 15 m /typ Riethoven/. Występują tez podłużne obiekty o rozmiarach 4 x 42 m, obwiedzione rowem, a przy jednym z końców takiego obiektu ustawiona była popielnica ze spalonymi kośćmi wewnątrz /typ Goirle/.
Bardzo oryginalnym stanowiskiem jest zespół jaskiń Han-sur-Lesse w południowej Belgii. Przez jaskinie te przepływa podziemny strumień. Potok ten wypełnia wodą głębokie studniowate zagłębienie skalne, z którego wydobyto liczne wyroby brązowe, narzędzia, broń i ozdoby, a także ozdoby złote. W większości wyroby te są charakterystyczne dla kultury pól popielnicowych i przybyły tu z południowych Niemiec lub ze Szwajcarii. Z jaskini pochodzą też wyroby brązowe typu atlantyckiego, które dostały się tu z terenu zachodniej lub północno -zachodniej Francji, brązy importowane z Wysp Brytyjskich, ceramika w typie dolnoreńskiej kultury pól popielnicowych oraz szkielety ludzkie. Nie bardzo wiadomo, jaki charakter ma to stanowisko jaskiniowe. Najprawdopodobniej był to jakiś obiekt kultowy.
Na cmentarzyskach dolnoreńskiej kultury pól popielnicowych wyroby brązowe są nielicznie reprezentowane. W grupie flandryjskiej pospolite są naczynia wazowate o dwustozkowatyoh załomach z wyodrębnioną szyją albo rozchyloną lekko na zewnątrz, albo cylindryczną o wygiętym brzegu, Naczynia nie są często zaopatrywane w ucha. Zdobione są zazwyczaj na górnej części brzuśca albo żłobkami, albo rytym ornamentem składającym się z poziomych pasm i trójkątów zakreskowanych. W grupie północno-zachodniej, obok naczyń wazowatyoh o brzuścach dwustozkowatych z wyodrębnionymi szyjami, występują naczynia szerokootworowe, naczynia dwuuche, kubki, misy , a także pokrywki, Ceramika zdobiona jest pionowymi żłobkami, rytym ornamentem, stempelkami oraz bardzo charakterystycznym ornamentem wycinanym.

10. Kulura Pól Popielnicowych we Francji i Katalonii

W środkowym okresie epoki brązu miała miejsce ograniczona penetracja ze strony ludów o kulturze mogiłowej na teren Francji. Z obszaru Alzacji i Nadrenii wpływy kultury mogiłowej przenikały doliną Rodanu na południe oraz na zachód poprzez Masyw Centralny aż do Akwitanii. Natomiast ku północnemu zachodowi kultura mogiłowa przenikała do Basenu Paryskiego.
W brązie końcowym zaczęła się ekspansja ze strony ludów o kulturze pól popielnicowych na teren Francji. W Brązie D można odnotować jedynie przenikanie niektórych elementów tej kultury na zachód. Między innymi pojawiają się we Francji wyroby brązowe z Nadrenii, miecze typu Rixheim. Dopiero w okresie Hallstatt A zaczyna się kształtować kultura pól popielnicowych we Francji wschodniej. Formują się lokalne grupy, takie jak grupa burgundzka /Champbertrand i l'Yonne/ na terenie Burgundii, grupa szampańska /Aulnay auz Planches/ na terenie Szampanii, grupa Sassenay nad Saoną. Grupy ludności o kulturze typu pól popielnicowych przenikały wzdłuż doliny Rodanu na południe Francji, a następnie wzdłuż wybrzeży Morza Śródziemnego kierowały się na zachód do Langwedocji, gdzie wytworzyła się grupa południowofrancuska, zwana tez grupą Mailhac. Grupa ta ukształtowała się u schyłku epoki brązu /Hallstatt B/ po okresie początkowym, gdy na terenie Langwedocji znane były stosunkowo skąpe ślady kultury pól popielnicowych, odpowiadające grupie Sassenay, a reprezentowane przez nieliczne osady, nastąpił rozwój osadnictwa, poświadczony przez nowe osiedla i cmentarzyska. Sądzi się, ze na rozwój osadnictwa w tym czasie mogła wpłynąć nowa fala ludności wywodzącej się ze środkowej Europy, która poprzez Langwedocję przeniknęła aż do Katalonii.
Na cmentarzyskach z terenu południowej Francji występują groby zakładane w małych jamach, do których składano przepalone kości i wyposażenie w postaci naczyń i wyrobów brązowych. Poszczególne groby były oznaczone kamieniami i tworzyły małe zgrupowania /rodzinne?/. Ceramika grupy południowofrancuskiej ogólnie nawiązuje formą do typowej dla kultury pól popielnicowych. Rozmaite rodzaje naczyń są aa ogół zdobione motywami geometrycznymi, m.in. meandrem. Znane są jednak naczynia zdobione ornamentem figuralnym, scenami przedstawiającymi procesje, postacie orantów, wozy. Wyroby brązowe licznie występują w wyposażeniu grobów. Produkowano je na miejscu, znane są bowiem liczne formy odlewnicze. Formy wyrobów brązowych nawiązują do rozpowszechnionych w kulturze pól popielnicowych, w strefie położonej na północ od Alp. Spotyka się też wyroby o charakterze śródziemnomorskim, o nawiązaniach italskich, a także wyroby o charakterze orientalnym. Znane są szpile brązowe różnych typów, bransolety, zapinki, szczypczyki, naszyjniki, miecze; brzytwy i grociki strzał. Sądzi się, że rozwój metalurgii brązowej na terenie Langwedocji może się wiązać z tym, że przez ten teren przebiegała droga z wybrzeży Morza Śródziemnego do złóż cyny w Bretanii i na Wyspach Brytyjskich, a także do północno-zachodniej Hiszpanii. Przebieg tej drogi handlowej może też tłumaczyć obecność różnych wyrobów italskich czy nawet orientalnych.
W najmłodszym okresie epoki brązu /Hallstatt B/ osadnictwo ludności kultury pól popielnicowych dotarło wzdłuż wybrzeży Morza Śródziemnego do północno-wschodniej Hiszpanii. Wytworzyły się tam dwie grupy lokalne: jedna na terenie Katalonii, a pojedyncze stanowiska z nią związane znane są z dolnej Aragonii i z Walencji, natomiast druga grupa opanowała dolinę górnego Ebro na terenie Starej Kastylii. Kilka stanowisk wysuniętych na zachód pochodzi nawet a terenu Portugalii. Obydwie grupy mają wiele cech wspólnych, ale istnieją też między nimi pewne różnice. Grupa katalońska posiada wiele analogii w południowo-zachodniej Francji i w palafitowych osiedlach szwajcarskich. Natomiast grupa zajmująca dolinę górnego Ebro wykazuje silniejsze powiązania z Francją centralną i z dolną Nadrenią. Stąd też badacze hiszpańscy /M. AImagro/ sądzą, że grupy te zostały utworzone przez dwie różne fale osadnicze, przy czym za starszą uważa się grupę katalońska.
Na terenie Katalonii spotyka się płaskie cmentarzyska liczące dużą ilość grobów ciałopalnych /np. cmentarzysko Can Bech de Baix w Agullana, gdzie zbadano 276 grobów, szacuje się na około 700 pochówków, na cmentarzysku w El Molar zbadano 172 groby/. Groby te są ciałopalne, popielnicowe| wyposażone w ceramikę ręcznie lepioną. Naczynia są wazowate, przeważnie bez uch, zdobione ukośnymi lub poziomymi żłobkami, rytym ornamentem, m.in . meandrem, grupami kresek. Występują też szerokootworowe naczynia wazowate, misy stożkowate lub półkoliste, zaopatrzone w uszka. Wśród wyrobów brązowych występują szpile o różnych główkach, zapinki nawiązujące do Italskich, szczypczyki, brzytwy o dwustronnych ostrzach, noże. Zarówno ceramika, jak i wyroby brązowe ściśle nawiązują do form typowych dla zachodnich odmian kultury pól popielnicowych.
Na terenie Basenu Paryskiego w brązie końcowym I wyodrębniła się kultura Saint Gervais. Uważa się, że kulturę tę wytworzyła grupa ludności przybyłej na ten teren ze wschodu, z Europy środkowej, wywodząca się ze środowiska wczesnej kultury pól popielnicowych. Groby są szkieletowe i ciałopalne, wyposażone w sztylety brązowe, miecze typu Rixheim, brzytwy, szpile pastorałowate i szpile o zgrubiałym i poprzecznie żłobkowanym trzonku pod główką. Ceramika zdobiona jest gęsto rytymi żłobkami na brzuścu. Kontynuacją kultury Saint Gervais jest wyróżniana na terenie Basenu Paryskiego grupa Longueville datowana na brąz końcowy II, znana, z cmentarzysk z grobami ciałopalnymi popielnicowymi, wyposażonymi w ceramikę i w wyroby brązowe. Natomiast wyróżniana na terenie Basenu Paryskiego w brązie końcowym III grupa Plainseau znana jest już tylko ze skarbów i z luźnych znalezisk wyrobów brązowych. Brak jest cmentarzysk. Przypomina to zupełnie sytuację w atlantyckiej strefie Francji. Sądzić więc można, że lokalna grupa kultury pól popielnicowych z Basenu Paryskiego nie dotrwała do końca epoki brązu, a teren ten został ponownie opanowany przez ludność o kulturze atlantyckiej.

11. Kraje Europy Zachodniej poza obrębem Kultury Pól Popielnicowych

Na terenie północnej Holandii, poza zasięgiem dolnoreńskiej kultury pól popielnicowych, rozwijała się niewielka, lokalna kultura Elp /Elp prow. Drenthe/, datowana na lata 1300 - 800 p.n.e. Kultura ta reprezentowana jest głównie przez osiedla, w których znajdowały się wielkie trójnawowe domy o 4 równoległych rzędach słupów, dochodzące do długości 25 - 40 metrów. W obrębie osady w Elp odkryto około 30 zarysów budynków słupowych o różnych rozmiarach i różnym przeznaczeniu . Budynki tworzyły gospodarstwa złożone z domu głównego, około czterech zabudowań towarzyszących i nieregularnych zagród. Osada w Elp była długotrwale użytkowana, udało się bowiem wyróżnić sześć faz w jej obrębie. Ceramika występująca w kulturze Elp to głównie garnki jajowate lub o esowatym profilu, niestarannie wykonane naczynia zbliżone do pospolitych w kulturze nordyjskiej /tzw. "Kümmer-keramik"/ oraz nieliczne naczynia dwustożkowate świadczące o pewnych wpływach ze strony Westfalii, ze środowiska kultury pól popielnicowych.
W brązie końcowym na terenie Francji północnej i zachodniej rozwijała się w dalszym ciągu kultura typu atlantyckiego, znana głównie z licznych skarbów i luźnych znalezisk wyrobów brązowych. Brak zupełnie z tego terenu cmentarzysk. Zapewne ludność stosowała taki obrządek pogrzebowy, w wyniku którego groby nie są uchwytne za pomocą metod archeologicznych. Osiedla nie są także znane ale to zapewne wynika z niedostatecznego stanu badań. W brązie końcowym armorykański ośrodek produkcji metalurgicznej przeżywał swój szczytowy okres rozwoju. Masowo produkowano siekierki brązowe, a prócz tego miecze ze sztabą do rękojeści, m.in. typu "langue de carpe", groty oszczepów o ażurowym liściu, analogiczne do okazów brytyjskich, otwarte bransolety i różne typy szpil.
W południowo-zachodniej części Półwyspu Iberyjskiego w młodszym i najmłodszym okresie epoki brązu rozwijała się w dalszym ciągu południowo-zachodnia kultura epoki brązu, której młodsza faza Jest datowana na lata 1100 - 800/700 p.n.e. W dalszym ciągu zmarłych nie spalonych składano do grobów obstawionych kamieniami. W grobach pojawiają się kamienne płyty - pokrywy, ozdobione reliefami. Na płytach tych są wyobrażone miecze, berła sztyletowe, siekiery, których nie składano zmarłym do grobów. Ryty te zapewne miały zastąpić zmarłym brak wyposażenia w te przedmioty.
W drugiej połowie II tysiąclecia p.n.e., zwłaszcza w latach 1200 - 1000 p.n.e. na wyspach zachodniej części Morza Śródziemnego, na Balearach, Malcie, Sardynii i Sycylii, rozwinęła się kultura, której twórcy wznosili osiedla ufortyfikowane murami zbudowanymi z wielkich, regularnych bloków kamiennych. Fortyfikacje te, zwane murami cyklopów, były zaopatrzone w bramy. W osiedlach wnosiły się potężne wieże kamienne o średnicy do 30 metrów, a wysokie do 12 m, używane do celów mieszkalnych i obronnych. Obiekty te określa się na Balearach jako "talaioty" a jako "nuragi" na Sardynii. W obrębie osiedli spotyka się też czworoboczne domy mieszkalne, niektóre zaopatrzone w absydę, także wzniesione z kamienia. Cmentarze zakładano albo w jaskiniach, albo też, wznoszono podobne do wież mieszkalnych grobowce kamienne na planie kolistym. Znane też są duże kamienne grobowce prostokątne, zbudowane z wielkich bloków, o sklepionym wnętrzu, tak zwane "navetty”. W grobowcach znajdowały się zbiorowe pochówki ciałopalne kilkudziesięciu lub większej liczby osobników. Ludność wysp podobnie jak i w dawniejszych czasach zajmowała się, obok hodowli zwierząt i rybactwa, korsarstwem. Stąd też na wyspach znajduje się wiele wyrobów metalowych różnego pochodzenia. Oryginalna kultura wysp została ostatecznie zniszczona przez Kartagińczyków, zwłaszcza po ich osadzeniu się na wyspie Ibizie w VII wieku p.n.e. i po objęciu przez nich kontroli nad pozostałymi wyspami.

12. Wyspy Brytyjskie w środkowej i młodszej epoce brązu

W środkowym i młodszym okresie epoki brązu cały teren Wysp Brytyjskich: Anglię, Szkocję i Irlandię zajmowała tak zwana kultura grobów ciałopalnych /Cinerary Urns/. Kultura ta stanowi w zasadzie kontynuację miejscowej kultury z wczesnego i starszego okresu epoki brązu. Rozpowszechniły się w tym czasie cmentarzyska z grobami ciałopalnymi popielnicowymi. Pochówki ciałopalne wkopywano też w nasypy starszych kurhanów. Nastąpił rozwój miejscowej populacji i osadnictwo objęło także tereny dotychczas zupełnie pozbawione śladów dawniejszego osadnictwa. Kultura ta wykazuje lokalne zróżnicowanie. Ceramika w północnej Anglii, Szkocji i Irlandii posiada bliskie nawiązania do dawniej tu występujących naczyń garnkowatych. Naczynia zdobiono w dalszym ciągu odciskami sznura /Cordoned urns/ lub inkrustacją /Encrusted urns/.
W środkowym okresie epoki brązu miał miejsce dalszy rozwój lokalnej metalurgii brązowej. Licznie występują charakterystyczne dla Wysp Brytyjskich siekierki brązowe z piętką, zaopatrzone w uszko. W miejsce dawniej rozpowszechnionych sztyletów pojawiają się miecze, groty włóczni, nieraz zaopatrzone w uszko na tulei, sierpy, a z ozdób licznie są reprezentowane bransolety, naramienniki i naszyjniki. Ozdoby były też stosunkowo często wykonywane ze złota.
Późny okres epoki brązu przynosi nowe formy długich mieczy ze sztabą do rękojeści, długie groty oszczepów z tuleją, niekiedy o ażurowym liściu. Występują też różne typy siekier z tuleją, brzytwy oraz liczne, nieraz masywne ozdoby, jak bransolety, naramienniki wykonane z brązu lub ze złota. O znacznym rozwoju miejscowego ośrodka produkcji metalurgicznej świadczą liczne formy odlewnicze i bogate skarby zawierające między innymi bryły surowca brązowego. Wyroby brązowe pochodzenia brytyjskiego pojawiają się w tym czasie także na kontynencie, na terenie północnej Francji i w Belgii.
Na północnych peryferiach Wysp Brytyjskich, na Orkadach i na Szetlandach, w epoce brązu grupy miejscowej ludności zamieszkiwały osiedla złożone z kolistych domów zbudowanych z kamieni /m.in. Jarlshof na Szetlandach/. Ludność ta zajmowała się rybactwem, polowaniem na ptaki i ssaki morskie oraz hodowlą. Docierały tu wpływy kultury grobów ciałopalnych z południa i z Irlandii. Obok wyrobów kamiennych i kościanych, wykonanych przeważnie z kości ssaków morskich, oraz naczyń wykonanych ze steatytu, rozpowszechniała się ceramika i wyroby brązowe.
W późnym okresie epoki brązu, na terenie południowej Anglii wytworzyła się kultura Deverell-Rimbury, datowana na lata 1200/1100 -500 p.n.e. Kulturę tę utworzyli przybysze ze środowiska kultury pól popielnicowych z kontynentu najprawdopodobniej z dolnej Nadrenii. Ludność ta zajmowała się uprawą ziemi i hodowlą zwierząt. Osiedla składały się z domostw i zabudowań gospodarczych, wzniesionych na planie koła, w konstrukcji słupowej. Zabudowania te grupowały się w niewielkie skupienia, otoczone rowem lub palisadą. Z osiedlami sąsiadowały pola prostokątne, porozdzielane murkami z kamieni czy pasmami narzuconych kamieni, które zbierano z pól podczas uprawy. Zarysy tych pól na niektórych terenach są jeszcze widoczne do dzisiaj i bywają określane jako "pola celtyckie”. Pola uprawiano za pomocą radła, którym ryto bruzdy krzyżujące się pod kątem prostym. Ślady takiej właśnie orki udaje się niekiedy zidentyfikować. Zmarłych składano spalonych, na dosyć dużych cmentarzyskach, liczących nawet do stu grobów popielnicowych.
W kulturze Deverell-Rimbury pojawiły się na południu Anglii wyroby brązowe wywodzące się z północnej i środkowej Europy. Wytworzył się tu także ośrodek produkcji metalurgicznej, produkujący wyroby brązowe w innym stylu niż pracownie metalurgiczne środkowej i północnej Anglii, Szkocji czy Irlandii. Ceramika na ogół nie była zbyt zróżnicowana co do formy. Występują najczęściej naczynia beczułkowate i jajowate, zdobione listwami karbowanymi lub nacinanymi, umieszczonymi poniżej brzegu. Przy krawędzi naczyń niekiedy zrobione były dziurki. Znane też są naczynia wazowate z uszkami, zdobione poziomymi żłobkami, nakłuciami i rytym ornamentem, nawiązujące formą i dekoracją do form pospolitych w kulturze pól popielnicowych na kontynencie.

13. Młodszy okres epoki brązu na Półwyspie Apenińskim

W ciągu XIII wieku p.n.e na terenie północnej Italii zaczęły się pojawiać brązowe importy z obszarów północnoalpejskich. Obok wyrobów metalowych przenikały tez na teren północnych Włoch silne wpływy ze strony formujących się w tym czasie środkowoeuropejskich kultur pól popielnicowych. Początkowo wyraźne kontakty nawiązano z wczesną fazą kultury południowo-niemieckich pól popielnicowych /w fazie Riegsee/.
W osiedlach palafitowych i typu terramare północnych Włoch pojawiały się wyroby brązowe /miecze, szpile/ typowe dla kultur pół popielnicowych. Rozpowszechniało się także ciałopalenie wśród miejscowej ludności. Zaczęto częściej chować zmarłych w płaskich grobach ciałopalnych popielnicowych. Sądzi sie, że od połowy XIII wieku p.n.e. i w stuleciu następnym nastąpiła wędrówka na południe niektórych grup ludności o kulturze typu pól popielnicowych. Miedzy innymi także na teren północnej Italii zaczęły napływać wówczas grupy ludności wywodzące się ze środowiska środkowodunajskiej kultury pól popielnicowych. Przybysze dostawali się na teren Włoch albo poprzez teren Chorwacji i Słowenii do północno-wschodniej Italii, albo tez przedostawali się w górę doliny Innu, a następnie poprzez przełęcz Brenner do północnej Italii. Od strony północno-zachodniej do Piemontu przedostawały się grupy ludności południowoniemieckiej kultury pól popiel-nicowych, które przechodziły poprzez Szwajcarię i przełęcze alpejskie. W tym tez czasie lub nieco później na teren północnych Włoch wkroczyły tez grupy ludności pochodzącej z terenów nadcisańskich, z obrębu kultury gawskiej. Napływ ludności kultur pól popielnicowych jak tez ludności kultury gawskiej na teren północnych Włoch jest poświadczony przez pojawienie się nowych form naczyń, wyrobów metalowych i typów grobów. Nastąpiło zmieszanie się ludności miejscowej z przybyszami i dotychczas dosyć jednolita w charakterze kultura północnej Italii zaczęła się różnicować w zależności od stopnia nasycenia obcym elementem kulturowym. W rozwoju kultury młodszej epoki brązu na terenach położonych na północ od pasma Apeninów wyróżnia się trzy fazy: Faza Monza - datowana na XIII wiek p.n.e., faza Peschiera-Forli -datowana na lata 1200 - 1050 p.n.e. oraz faza Bismantova-Fontanella-datowana na lata 1050 - 900 p.n.e.
W ciągu IX wieku p.n.e. na terenie północnych Włoch uformowały się trzy nowe kultury. W północno-wschodnich Włoszech powstała kultura Este. W północnej części Niziny Nadpadańskiej, w Lombardii i Piemoncie uformowała się kultura Golasecca. W południowej części tej niziny, na południe od Padu, powstała kultura Viilanova, która swymi wpływami sięgała aż po środkowe Włochy. Do kultur tych dodać jeszcze należy wykształconą w przybliżeniu w tym samym czasie kulturę Melaun, która powstała w północnej, alpejskiej części Włooh, na terenie południowego Tyrolu i była powiązana z północnotyrolską kulturą pól popielnicowych /kulturą Hötting/. We wszystkich tych kulturach zmarłych chowano w płaskich grobach ciałopalnych, najczęściej popielnicowych, wyposażonych w wyroby brązowe: miecze, noże, brzytwy, zapinki o łukowatym kabłąku. Wśród form ceramicznych, pojawiają się wazy typu Villanova, powiązane genetycznie ze wschodnią częścią Kotliny Karpackiej, z kulturą gawską. Kultury Este, Golasecca i Villanova rozwijały się następnie w głąb wczesnej epoki żelaza.
W środkowych Włoszeoh w przybliżeniu współcześnie kształtowała się grupa kultur określanych łącznie jako kultura protoetruska. Grupy: Grottaferątta, Terni, Tarquinia - zajmujące obszary położone na południe od pasma Apeninów, na terenie Toskanii Umbrii i Lacjum, oraz grupa Molaroni we wschodniej części środkowych Włoch pozostawały pod silnym wpływem kultury Villanova. Wpływy te są widoczne zwłaszcza w ceramice. Dla obszaru środkowych Włoch typowe są tak zwane groby studniowe. Nazwą tą określa się pochówki ciałopalne popielnicowe, zakładane w głębokich jamach. W grobach spotyka się tu także urny domkowe. Pochówki są bardzo bogato wyposażone w wyroby metalowe /tabl. XXXV/. W grobach występują brązowe hełmy, krótkie miecze w pochwach, groty włóczni, naczynia z blachy brązowe, zapinki o łukowatym kabłąku, brzytwy brązowe o dwustronnym ostrzu prostokątne lub półksiężycowate o jednym ostrzu, zaopatrzone w uchwyt często zakończony kółkiem, niekiedy zdobione rytym ornamentem. Ceramika jest bogato dekorowana rytym ornamentem o motywach geometrycznych /meander, trójkąty, swastyka/, a także plastycznymi guzami rogowatymi.
W południowej części Italii w dalszym ciągu rozwijały się miejscowe kultury o tradycjach sięgających wczesnego okresu epoki brązu /m.in. grupa Torre Galii/. Obrządek pogrzebowy w dalszym ciągu pozostał tu szkieletowy. Przenikały na południe wpływy od strony północnych Włoch, zwłaszcza rozprzestrzeniały się na południe wyroby metalowe. Gospodarka ludności bazowała w dalszym ciągu na hodowli zwierząt, a kultura utrzymywała się w formie bardzo tradycyjnej.

14. Młodszy okres epoki brązu na terenie Jugosławii

W środkowym i młodszym okresie epoki brązu północna część Chorwacji oraz Słowenia objęte były przez południowe grupy środkowodunajskiej kultury pól popieinicowych /Grupy Dobova i Ruse/. Natomiast na terenie Wojwodiny , Serbii, Bośni i na wybrzeżu dalmatyńskim rozwijały się lokalne grupy o odmiennym charakterze.

a. Grupa Belegis

W okresach Brąz D oraz Hallstatt A i B na terenie Wojwodiny rozwijała się lokalna grupa, nawiązująca nieco swym charakterem do obszaru Panonii i Bośni. Na cmentarzyskach /m.in. Belegis, Ilandza/ występują groby ciałopalne popielnicowe, układające się w wyraźne rzędy. Groby te wyposażone były głównie w naczynia gliniane. W wyposażeniu grobowym spotyka się tez szpile brązowe z nich szpile o kolbowato zgrubiałych główkach nawiązują do północnej części środkowej Europy i pozwalają na datowanie zespołów na Brąz D. W grupie tej widoczne też są wpływy ze strony kultury gawskiej, zapewne związane z przesuwaniem się grup ludności kultury gawskiej poprzez Wojwodinę ku południu i południowemu zachodowi. Rozwój grupy Belegiś zamyka pojawienie się w okresie Hallstatt B 3 stanowisk z ceramiką typową dla kultury Basarabi.

b. Grupa Donja Brniica

Na terenie Serbii wyróżnia się stanowiska zaliczane do grupy Donja Brnjica. Są to cmentarzyska ciałopalne, na których groby popielnicowe tworzyły zgrupowania, ustawiane na płytach kamiennych i obstawiane kamieniami. Inwentarz tej grupy wykazuje podobieństwa do grupy Ruše, należącej do środkowodunajskiej kultury pól popielnicowych. Omawianą grupę datuje się na Hallstatt B i ma ona trwać dalej przez Hallstatt C, być może nawet do końca okresu halsztackiego. Stanowiska zapewne związane z tą grupą są wzmiankowane na terenie Kosowa.

c. Grupa Glasinac

Na terenie północnej Bośni, w okolicach Sarajewa, wyróżnia się w młodszym okresie epoki brązu grupę Glasinac, która zapewne rozwijała się na tym terytorium od starszego okresu epoki brązu. Stanowiska zaliczane do tej grupy sięgały tez do zachodniej Serbii, a na południe do Czarnogóry. Z młodszego okresu epoki brązu w grupie Glasinac występują pochówki szkieletowe pod kurhanami. Kurhany o średnicach 10 - 20 m, wysokie do 2 m, mają zazwyczaj jądro kamienne, i zewnętrzny pierścień ułożony z kamieni. Natomiast nasyp wzniesiony został z ziemi. Inwentarz grobów z młodszego brązu, to brązowe zapinki początkowo smyczkowe, a później o półkolistym kabłąku i pojedynczej sprężynie, charakterystyczne dla strefy bałkańskiej. Występują też brązowe szpile o różnie uformowanych główkach, nawiązujące do form rozpowszechnionych w kulturze pól popielnicowych, bransolety, naszyjniki, ozdobne tarczki, zawieszki binoklowate, ozdoby o dwóch tarczkach spiralnych zwiniętych z drutu, połączonych kabłąkiem. Grupa Glasinac przeżywała swój dalszy rozwój we wczesnej epoce żelaza.

d. Grupa Północnoadriatycka