ORGANIZACJA I UZBROJENIE
Najwcześniejsze wzmianki dotyczące organizacji siły zbrojnej w Polsce pochodzą z okresu panowania Mieszka I i Bolesława Chrobrego.Podstawą siły zbrojnej w Polsce w tym czasie była drużyna książęca, składającą się zawodowych wojowników, będących na utrzymaniu księcia i podlegających całkowicie jego władzy. W skład jej wchodzili ludzie, których Książe całkowicie wyposażał. Mieszko I posiadał drużynę liczącą 3000 wojowników.Drużynnicy walczyli przeważnie konno. Z biegiem czasu obok drużyny księcia jako najmożniejszego feudała zaczęły pojawiać się już mniejsze drużyny „prywatne”- feudałów, stanowiące zaczątek późniejszego rycerstwa. Oprócz drużyny drugim ważnym elementem SZ w tym okresie było pospolite ruszenie. O ile drużyna książęca była na koniach, to powszechne pospolite ruszenie stanowiło piechotę. Wojsko było zorganizowane prawdopodobnie wg. systemu trójdziesiętnego(3, 30, 300, 3000). Król zwoływał wojów za pomocą wici.
UZBROJENIE
Uzbrojenie zaczepne składano się przede wszystkim z włóczni, oszczepu, topora bojowego, łuku(do 2,5 m) i miecza obusiecznego. Uzbrojenie ochronne stanowiła tarcza, później zaś pancerz i hełm. Bronią zaczepną była także proca. Oprócz uzbrojenia indywidualnego wojowników występuje już w tym czasie w Polsce broń zespołowa, jak różnego rodzaju machiny używane przy oblężeniu grodów.
GRODY I UMOCNIENIA
Miały szczególne znaczenie. Budowane były w terenach trudnodostępnych, w większości przy granicach państwa. Najstarsze grody - to osady ogrodzone zwykłym płotem lub palisadą. Dla utrudnienia dojścia do palisady kopano fosy o szerokości około 2 m i podobnej głębokości. Z biegiem czasu wszystko ulegało zmianom. Fosy pogłębiano i poszerzano, zamiast palisad budowano wały nawet do wysokości 20 m (Poznań). Dla zwiększenia obronności grodów stosowano w niektórych wypadkach zasieki w kształcie zaostrzonych kołków, wbijanych w ziemię w naznaczonych przez siebie odległościach. Miały utrudniać podejście do wałów. Oprócz grodów znaczną rolę w systemie obronnym kraju stanowiły umocnienia polowe. Były to przede wszystkim zawały ze ściętych drzew, spiętrzane zwykle w pobliżu brodów i miejsc przepraw na rzekach.
STRATEGIA I TAKTYKA
Wojny w tym okresie były ściśle związane z polityką monarchów i były prowadzone nie tylko w celu zdobywania łupów. Obserwujemy to na przykładach wojen Bolesława Chrobrego. Działaniami o charakterze zaczepnym była wyprawa kijowska w roku 1018 (zwycięstwo pod Wołyniem - 1018 nad wojskami ruskimi, zajęcie Kijowa, osadzenie Świętopełka na tronie wielkoksiążęcym). I nym przykładem jest wojna z cesarzem niemieckim Henrykiem II i odzyskanie Łużyc (1007-1013). Inaczej wyglądały założenia strategiczne w działaniach o charakterze obronnym. Ponieważ najazdy nieprzyjacielskie kierowały się zwykle utartymi szlakami i prowadzone były w określonej porze roku, można było zawczasu skupić w odpowiednim miejscu i czasie siły potrzebne do odparcia ataku nieprzyjaciela i zbudować umocnienia na kierunku jego działań. Cechy charakterystyczne polskiej strategii obronnej uwidaczniają się szczególnie w wojnach okresu panowania Bolesława Chrobrego. Chrobry zdawał sobie sprawę z niekorzystnego stosunku sił między Polską a Niemcami. Dlatego jego strategia w wojnach z Niemcami polegała tym, by najpierw w obronie aktywnej, w oparciu o grody pograniczne i umocnienia polowe, wyczerpać wroga i pozbawić go przewagi liczebnej, a następnie przejść do działań zaczepnych i rozbić wojska najeźdźców. Chrobry starał się zabezpieczyć granice państwa przez zasiedlenie terenów wysuniętych ku granicy ludnością zorganizowaną w sposób wojskowy. W wypadku agresji wroga opierał obronę o dobrze umocnione grody i zasieki leśne lub na rzekach. W starciach z wojskami Chrobry stosował z powodzeniem „wojnę szarpaną”. Polegała ona na unikaniu otwartych bitew z głównymi siłami nieprzyjaciela i wciąganiu go w zasadzki, w tereny bagniste. Stosował także działania opóźniające, a za wycofującym się wrogiem prowadził pościg. (KAMPANIA 1015 - FOLIA, KAMPANIA - 1017 - FOLIA) Wojownicy Chrobrego umieli wykorzystywać warunki terenowe, forsować rzeki. Jedną z form taktycznych, stosowanych przez Bolesława była walka podjazdowa.Przy mniejszych siłach unikał walki w otwartym polu, wykonywał zasadzki (1009 - Szprewa -ukryci łucznicy). W walkach zaczepnych, prowadzonych przez Chrobrego,niezmiernie ważną rolę odgrywało wykorzystanie zaskoczenia (bitwa pod Wołyniem z wojskami ruskimi 1018). Inną formą taktyczną stosowaną przez wojska polskie była pozorna ucieczka z pola bitwy, a następnie wciągnięcie przeciwnika w zasadzkę Obrona grodów polegała na zwiększaniu obrońców. obronie wałów grodu i wykonywaniu wypadów.
PRZEMIANY W ORG. WOJSKA I W SZTUCE WOJENNEJ NA PRZEŁOMIE XI I XII W.
Umacnianie feudalizmu doprowadziło do zmian w organizacji wojska i sztuce wojennej. Nie istnieje już drużyna książęca jak u Mieszka I i B. Chrobrego. Traci znaczenie pospolite ruszenie, a zaczyna obowiązywać służba wojskowa posiadaczy ziemi. Pojawiają się oddziały wojskowe możnowładców - które obok oddziałów zbrojnych księcia, stają się stopniowo głównym elementem siły zbrojnej Polski. Uzbrojenie ochronne jest podobne do wcześniejszego, z tą tylko różnicą, że jest już przeważnie metalowe. Pojawiają się pierwsze oznaczenia oddziałów - sztandary. System obrony granic oparty dalej na grodach i umocnieniach polowych. W skład wojsk Krzywoustego wchodziły niekiedy drobne oddziały. sprzymierzeńców ruskich lub węgierskich.Krzywousty posiada radą wojenną złożoną z możnowładców. Z powodu przewagi w siłach nieprzyjaciela strategia obronna , podobnie jak u Chrobrego, opierała się na aktywnej obronie, polegała na wykrwawieniu wroga, a dopiero później przejściu do działań zaczepnych. Taktyka na wysokim poziomie (marsze- w 6 dni 280 km przez dziewiczą puszczę z Głogowa pod Kołobrzeg, przeprawy, boje spotkaniowe)
Wyprawa do Czech (1110 r.) dobre ubezpieczenie marszu.
Krzywousty stosował z powodzeniem walkę podjazdową.
W wojsku Krzywoustego istniały oddziały odwodowe.
Rok 1109 - wyprawa cesarza niemieckiego na Polskę. Walki na Pomorzu. Trudna sytuacja. Plan strategiczny Krzywoustego polegał z jednej strony na aktywnej obronie grodów położonych na zachodniej granicy, z drugiej strony na ostatecznym rozprawieniu się z Pomorzanami. Krzywousty zwycięża z Pomorzanami pod Nakłem. Następnie przerzuca wojska na główny front działań (pod Głogów). Krzywousty broni przejść na Odrze nękając siły przeciwnika walką podjazdową. (Obrona Głogowa) Henryk V ponosi duże straty w czasie oblężenia, wyrusza pod W-W i tam ponosi klęskę na Psim Polu. Po tej porażce Henryk V wycofuje się.
Wojna polsko-niemiecka 1109 roku jest jedną z ostatnich wojen, w której występują jeszcze wszystkie charakterystyczne dla okresu wczesnofeudalnego cechy sztuki wojennej. Spotykamy tu walkę podjazdową, obronę grodów, zasadzki i unikanie walki w otwartym polu oraz działania opóźniające marsz przeciwnika.