1 Polska sztuka, najstarsze przejawy sięgają państwa pierwszych Piastów, kiedy to sztuki przedromańska i romańska oparły się na nowej stosunkowo tradycji chrześcijańskiej, głównie łacińskiej, znajdując warunki rozwoju w szerokich granicach terytorialnych silnego, niezależnego państwa Bolesława I Chrobrego (od 992) i jego następców.
architektura Świadectwem akcji misyjnych i przyjęcia chrześcijaństwa są sadzawki chrzcielne (Poznań, Wiślica). Pierwszą grupę nowych budowli tworzyły rotundy pełniące funkcje kaplic sytuowanych przy prostokątnym zazwyczaj palatium (Ostrów Lednicki koło Gniezna, Przemyśl, Wiślica). Kolejną grupę dzieł architektury tworzyły budowle monumentalne oparte na planie podłużnym, tj. kościoły katedralne i klasztorne (Poznań, Kraków, Gniezno).
Po raz pierwszy w Polsce zastosowano tu schemat trójnawowej bazyliki obowiązujący w tradycji łacińskiej. Pierwsze katedry polskie nawiązywały do wzorów lotaryńskich, lombardzkich i saskich. Od połowy XI w. weszły w użycie starannie obrobione ciosy kamienne, którymi licowano mury charakterystyczną dla romanizmu techniką opus eplection.
Rzeźba: W okresie sztuki przedromańskiej pojawiają się najstarsze na ziemiach polskich przykłady rzeźby architektonicznej. Do dziś przetrwały jedynie płyty z dekoracją plecionkową, pochodzące najprawdopodobniej z pierwszej katedry krakowskiej.
Malarstwo Tylko jeden zabytek z tego okresu znajduje się dziś w kraju - Praedicationes, ale nie jest to bynajmniej dzieło rodzime. Jest to najstarszy z zachowanych na terenie Polski iluminowanych rękopisów i przechowywany jest w Bibliotece Kapitulnej w Krakowie Drugim, także zachowanym do dziś, jest ottońska księga Psałterz Egberta,
2 Wpływ sztuki romańskiej
Na bazie wzorów rzymskich, karolińskich, bizantyjskich, a nawet islamskich wyrósł w architekturze średniowiecznej styl zwany romańskim. W Polsce rozwój architektury romańskiej przypada na XII i XIII wiek. Wybudowano wówczas liczne kościoły, okazałe katedry i kolegiaty oraz benedyktyńskie i cysterskie opactwa.
archit.- Najważniejsze romańskie założenia klasztorne powstały przy budowie klasztorów Benedyktynów z fundacji Bolesława II Śmiałego: Tyniec (z trójapsydialną partią wschodnią i układem opartym na wzorach z Cluny) oraz Mogilno (z czteropolowym sklepieniem krzyżowym na jednym masywnym filarze). Jedno z najlepiej zachowanych wnętrz romańskich w Polsce stanowi krypta Św. Leonarda z II katedry wawelskiej (Wawel) ukończona ok. 1118.
rzeźba- Rzeźba romańska wykonywana była najczęściej z kamienia, rzadziej z drewna i brązu. Charakterystyczną jej cechą było to, że była nierozerwalnie związana z architekturą. Najstarsze przykłady rzeźby przedromańskiej to: głowica kolumny z transeptu I katedry na Wawelu z 1. połowy XI w
Rzeźba romańska pojawiła się ok. 1100 i do 1140 były to wyłącznie motywy ornamentalne i zoomorficzne: np. kapitele bliźnie z Tyńca z motywami ptaków przy Drzewie Życia oraz Gryfy przy Drzewie Życia w kolegiacie wiślickiej, ponadto lwy portalowe (Ślęża) z 1. połowy w. XIII.
Jednym z głównych wyobrażeń w rzeźbie figuralnej był Chrystus (Jezus) na majestacie (np. Tum pod Łęczycą, ok. 1160), unikatem są kolumny z kościoła Norbertanek w Strzelnie z ok. 1190, z trzonami dzielonymi na strefy i figurami w niszach arkadowych.
Czołowymi zabytkami odlewnictwa z dekoracją figuralną są Drzwi Płockie (1152-1154) znajdujące się obecnie w Soborze św. Zofii w Nowogrodzie, a także Drzwi Gnieźnieńskie z ok. 1180 ze scenami męczeństwa św. Wojciecha.
Malarstwo: W Polsce malarstwo ścienne raczej się nie zachowało, nielicznym przykładem jest np. Czerwińsk nad Wisłą. Doskonale przetrwały natomiast iluminowane rękopisy (Sakramentarz Tyniecki, Ewangeliarz Emmeramski, Kodeks Pułtuski); przykładami sztuki złotniczej są kielichy z Trzemeszna i Czerwińska, kielich i patena Konrada I Mazowieckiego z Płocka oraz rękojeść miecza zwanego Szczerbcem i oprawa Ewangeliarza Anastazji.
Gotyk
Architektura gotycka w Polsce opiera się na budownictwie ceglanym. Umieszczane w ścianach okna mają znacznie mniejsze wymiary. Bryła pozbawiona dekoracji rzeźbiarskiej zdobiona jest blendami, Sklepienie krzyżowo-żebrowe, pojawiaja się 2 nowe elementy: sklepienie krzyzowo-zebrowe i okna wysokie strzeliste ostrołukowe z maswerkiem, kościół halowy i bazylikowy,zabudowa frontowa i szczytowa pojedyncze filary dobudowywano przypory
architektura- Gotyk w sztuce polskiej pojawił się na początku XIII w., głównie dzięki działalności architektonicznej cystersów, którzy, opierając się na wzorach burgundzkich, wznieśli w Małopolsce grupę kościołów bazylikowych, trójnawowych, ze sklepieniami (Jędrzejów, Sulejów, Koprzywnica, Wąchock). Także silne były wpływy saskie, zwłaszcza w cysterskich klasztorach Śląska (Lubiąż, Henryków, Krzeszów). Ostrołukowe arkady pojawiły się w ceglanych kościołach zakonów żebraczych - dominikanów i franciszkanów, np. w Sandomierzu ok. 1226.
Wawel gotycki – zamek krolewski na Wawelu, baszta sandomierska XVI, baszta senatorska tzw. Ubranka XV, pawilon gotycki tzw wieza
Krakow-miasto budowane na prawie magdeburskim ( prostopadly rzad ulic blok zabudowy 100/100m) lokacja 1257, lokacja kazimierz 1335. W centrum miasta budowano rynek a w jego centrum był ratusz (wladza administracyjna) w narozniku był kościół farny(mariacki) katedra sw. Stanislawa i sw. Wacława, III faza, Władysław lokietek 1320- budynek z cegly, prezbiterium-okna ostrołukowe
Maswerki- koronkowe dekoracje u gory okien, zabudowa frontowa i szczytowa
rzeźba- krakow- oltarz” zasniecie Marii” Wit Stwosz 1477-1489 w bocznych skrzydlach są przedstawione sceny z zycia Chrystusa. Proporcje ciala są wydłużone charakterystyczne szaty na postaciach, rzeźbione w drewnie często pokrywane zlotem, krakow- Wawel kaplica swietokrzyska XV nagrobek Kazimierza Jagiellończyka Wit Stwosz, jong Huber 1496 charakterystyczna dla gotyku byla ekspresja, madonna z kruzlowej 1410, pieta z Biecza 1340 Ok. 1400 polską rzeźbę gotycką opanował tzw. styl piękny, z charakterystycznymi przedstawieniami Pięknych Madonn, krucyfiksów i kompozycji typu Pietà. Styl ten podkreślał elementy uczuciowości, bólu, cierpienia lub radości (Madonna z Krużlowej po 1400, Pietà w kościele Św. Barbary w Krakowie z ok. 1405). Najważniejszym zjawiskiem była działalność w Krakowie W. Stwosza - twórcy ołtarza w kościele Mariackim w latach 1477-1489, kamiennego krucyfiksu Slackera tamże ok. 1491 i marmurowego nagrobka króla Kazimierza IV Jagiellończyka w katedrze wawelskiej z 1492.
malarstwo: Malarstwo z epoki gotyku kształtowało się na obszarze państwa polskiego równocześnie z architekturą i rzeźbą .Malarstwo gotyckie rozwijało się głównie dzięki zamówieniom osób świeckich. Jego tematyka odnosiła się pierwotnie do sfery i zagadnień religijnych. Malarstwo tablicowe zostało poprzedzone osiągnięciami w dziedzinie malarstwa ściennego, witrażownictwa oraz iluminatorstwa: „ ucieczka do egiptu” malowidlo powstaja malowidla freskowe na desce, mistrz pasji dominikańskiej 1460, epitafium wierzbiety z Branic 1425, obraz opłakiwanie z chomranic 1440-50 sw. Eustachy na lowach 1467.
Renesans
Renesans polski został zapoczątkowany przez budowę nowego pałacu królewskiego na Wawelu w 1504 z inicjatywy króla Aleksandra Jagiellończyka, autorem projektu był przypuszczalnie murator Ebreard (Erhard).
Architektura Budynki cechuje zwartość planu, prostota, czytelność i harmonia bryły wyraźnie opartej na ziemi (budynki przestają sprawiać wrażenie odrywania się i wznoszenia ku górze). To związanie budowli z ziemią podkreśla kompozycja, w której przeważają linie poziome. Rytm płaszczyźnie nadają linie schodów, gzymsów, balustrad, które (oglądane z większej odległości) sprawiają wrażenie lekko wygiętych łuków architekturze innych zamków (Niepołomice, Pieskowa Skała, Brzeg), posiadających dziedzińce arkadowe w różnym stopniu inspirowane rezydencją wawelską. Najwspanialszy ratusz epoki renesansu w Polsce powstał w Poznaniu (architekt G.B. Quadro). Często stosowano podcienia i attyki (Kazimierz). Najlepszą realizację urbanistyczno-architektoniczną stanowi zaprojektowany przez B. Morando Zamość. W architekturze sakralnej upowszechniano typ kopułowej kaplicy grobowej. W 2. połowie XVI w. zaczęto wprowadzać koncepcje manierystyczne (manieryzm), pełne atektonicznej dekoracyjności, np. budowle S. Gucciego - pałac Mirów w Książu Wielkim, kaplica Firlejów w Bejscach. W Gdańsku, Toruniu i Elblągu dominowały wówczas wpływy niderlandzkie (Sztuka niderlandzka) i łączenie wątku ceglanego z dekoracyjnymi detalami kamiennymi.
Renesans na Wawelu ( w Krakowie)
*Kaplica zygmuntowska 1519-33 jedno z pierwszych dziel w Polsce( forma sześcianu) bartolommeo berrecci , bernardino zanobi de gianotis , Jan cini ze sieny, na planie kwadratu. Wnętrze przykrywa kopuła wsparta na ośmiobocznych z zewnątrz i kolistym od wewnątrz bębnie. Podniebienie kopuły zdobią kasetony wypełnione roślinnymi rozetami. Podział ścian skomponowany w oparciu o schemat łuku triumfalnego podkreślają rzeźbione pilastry i gzymsy / pojawilo się okrągłe okno i wystroj , rzezba się zmienia luk triumfalny się pojawia zmienia się kształt rzezby nagrobnej/* Wawel katedra , nagrobek biskupa gamrata Jan maria Padovano 1547
*Nagrobek Jana Olbrachta-1 przykład rzezby renesansowej Franciszek florentczyk 1502-03
* Wawel- dziedziniec arkadowy 1503-49 franciszek florentczyk, bartolommeo rerrecci-rekonstrukcja Wawelu po pozarze , /kruszganki wsparte na kolumnach antycznych zmienia się kształt okien są prostokątne zamknięte gzymsem, zmienia się wyglad wnętrza komnat, arrasy się pojawiaja- obraz takany / * komnaty zamkowe: XVIw: sala senatorska, sypilania gosci krolewskich, arras z satyrami tarczownikami, Bruksela 1555 sceny ze starego testamentu ogrod rajski ksiega Genesis dookoła pas roślinny
Dach pogrążony- wysoki konstrukcje dachowe z zygaczami chronil przed pozarem, * krakow sukiennice Jan Maria Padovano, Santo gucci 1556-60 rekonstrukcja np. gornej kondygnacji, ratusz w Sandomierzu XVIw
Recepcja renesansu- Bodzentyn oltarz katedry krakowskiej, Jan Maria Padovano, Jan cini ze Sieny( luk triumfalny ze scena malarska)* tarnow katedra p.w NMP nagrobek Jana i Jana Krzysztofa tarnowskich, 1567
Ratusz renesansowy: poznan Jan baptysta Quadro 1550-60 , tarnow przebudowa z XIV
rzeźba W renesansie głównym surowcem do rzeźbienia był kamień (najczęściej używano marmuru). Wtedy zostały wprowadzone do Polski przyścienne nagrobki, które miały zastąpić sarkofagi gotyckie. Nagrobek przyścienny jest to wnęka w nagrobku w kształci łuku triumfalnego z postacią zmarłego. Postacie te ukazywane były popiersiem albo w pozycji stojącej lub siedzącej. np. w nagrobku Zygmunta I (B. Berrecci). Nagrobek Jana Olbrachta-1 przykład rzezby renesansowej Franciszek florentczyk 1502-03
* Wawel- dziedziniec arkadowy 1503-49 franciszek florentczyk, bartolommeo rerrecci-rekonstrukcja Wawelu po pozarze
malarstwo: - Największe znaczenie miało początkowo malarstwo miniaturowe o cechach gotycko-renesansowych: Kodeks Behema, Graduał Jana Olbrachta (1499-1506), Pontyfikał Erazma Ciołka (ok. 1515). Szczytowym punktem rozwoju sztuki miniatorskiej była twórczość S. Samostrzelnika, górującego już nad tradycją gotyku i ukształtowanego pod wpływem sztuki południowoniemieckiej: Przywilej kanclerza Szydłowieckiego (1519), Modlitewnik Zygmunta I (1524), Ewangeliarz Piotra Tomickiego (1534), Samostrzelnik zajmował się również malarstwem ściennym, np. Ukrzyżowanie w klasztorze Cystersów w Mogile (1538).
* pierro della francesca XV scena biczowania zastosowanie kilku planow przestrzennych * fra angewlico -scena zwiastowania * leonardo da vinci XV portret cecylii galleriani 1483-1490. Stanisław samostrzelnik 1480-1541, portret biskupa piotra tomickiego 1535 jest to realistyczny portret arnat ma renesansowe dekoracje- portret staje się popularny. * Marcin Kober, portret Stefana Batorego 1583 portret Benedykta z Koźmina autor nieznany IIćw XVIw
barok
Sztuka baroku w Polsce Barok w Polsce pojawiła się prawie równocześnie z rozpowszechnieniem się we Włoszech. Jego propagatorami byli jezuici. Za panowania Wazów, z chwilą objęcia tronu przez Zygmunta III w (1587), ośrodkiem propagowania nowego stylu stał się dwór królewski. Pierwsze przejawy architektury barokowej na terenach Rzeczypospolitej można uznać budowle wzniesione na polecenie marszałka wielkiego litewskiego Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła w Nieświeżu (obecnie na terytorium Białorusi). Są to kościół jezuicki pw. Bożego Ciała
architektura Kościoły te reprezentowały nowy system przestrzenny wczesnego baroku, którego surowe, wytworne i monumentalne formy rozwijały się w kręgu królewskiego dworu Wazów - przebudowa pałacu na Wawelu (G.B. Trevano) i kaplica Wazów w katedrze. Chętnie wykorzystywano brunatny marmur chęciński oraz czarny marmur dębnicki.
Jedną z pierwszych budowli barokowych w Polsce był kościół św. Piotra i Pawła wzniesiony przy ul. Grodzkiej w Krakowie na początku XVII w., ), wzniesiono w Warszawie Zamek Królewski (1598-1619), a także Zamek Ujazdowski. Częstym elementem były alkierze, a w większych realizacjach - wewnętrzne dziedzińce i wieże narożne (Łańcut, Kruszyna). Wpisany w fortecę manierystyczny zamek Krzyżtopór w Ujeździe (W. Senes, 1631-1644) pozostał obiektem wyjątkowym. W wyniku mecenatu Sasów w Warszawie powstała Oś Saska i wschodnie skrzydło Zamku Królewskiego.
Kościół Imienia Jezus we Wrocławiu (Kościół Uniwersytecki pw. Najświętszego Imienia Jezus)
Kościół św. Kazimierza w Wilnie
rzeźba: pierwszej połowie XVII wieku rozpowszechniła się moda na czarny marmur Używano go do wystroju wnętrz kościołów i kaplic, zwłaszcza grobowych. W czarnym marmurze wykonano dekoracje kaplicy Wazów i Zbarskich. Najbardziej znane były nagrobki Wykonywane były z użyciem dwóch podstawowych materiałów: czarnego marmuru – stanowiącego tło i białego lub żółtego alabastru, używanego do wykonania dekoracji rzeźbiarskich. Postać zmarłego (z jasnego materiału) przedstawiona w pozycji klęczącej przed krzyżem lub zwrócona w kierunku ołtarza często otrzymywała obudowę architektoniczną z kolumnami, przerwanymi gzymsami. Podobny typ rozwiązania (popiersie w niszy przyściennej, ale ze znacznie bogatszą oprawą) reprezentuje przyścienny nagrobek biskupa Andrzeja Trzebnickiego w kościele św. Św. Piotra i Pawła w Krakowie. Wiek XVIII.
malarstwo W malarstwie XVII wieku dominowała tematyka religijna o charakterze dydaktyczno-moralizatorskim. Pomimo wielu ograniczeń wprowadzonych przez kontrreformację, malarze treści religijne dość przedstawiali w realiach współczesnego im świata, wielokrotnie portretując żyjące jeszcze osoby. Oprócz dzieł sakralnych powstawały obrazy alegoryczne. Typową dla baroku tematyką były przedstawienia tańca śmierci, symbolizujące naukę o ulotności życia, umieraniu, wskrzeszeniu zmarłych i zrównaniu wszystkich stanów. o malarstwa portretowego należą także, specyficzne dla sztuki polskiej, portrety trumienne. Najwybitniejszym portrecistą był pracujący w Gdańsku D. Schulz rzykłady malarstwa barokowego:
Jacob Jordaens – Czterej Ewangeliści;
Caravaggio – Głowa Meduzy, Męczeństwo św. Mateusza, Kosz z owocami;
Guidi Reni, Aurora;
Rubens – Portret księcia Leny, Porwanie córek Leukippa;
Van Dyck – Portret Karola I, Wenus w kuźni Wulkana;
Rembrandt – Lekcja anatomii doktora Tulpa, Autoportret;
Diego Ridriguez de Silva y Velazquez – Portret infanta Filipa Prospera, Portret infantki Małgorzaty.