Polska. Sztuka. Pod zaborami.
Utrata samodzielnego bytu państw. przyniosła głębokie przemiany w strukturze społ.-polit. kraju i w nar. mentalności, co wpływało także na sztukę, która w różnych okresach, z różnym nasileniem była obarczana ideowymi powinnościami, aby w 2. poł. XIX w. przejąć od poezji romant. posłannictwo podtrzymywania świadomości i jedności nar.; z biegiem czasu w poszczególnych zaborach pogłębiały się różnice w warunkach rozwoju sztuki, dla którego wyraźnymi cezurami stały się wydarzenia polit. (zwł. powstania listopadowe i styczniowe). Jednocześnie, od początku stulecia, wraz ze zmianami mecenatu kształtowały się nowe formy i instytucje życia artyst. (publiczne wystawy i muzea, konkursy, handel dziełami sztuki, krytyka artyst.), rozwijało się (nie bez przeszkód natury adm.-polit.) szkolnictwo artyst., nastąpiła polonizacja środowiska artystów, których nowa pozycja społ. łączyła z krystalizującą się klasą miejskiej inteligencji. W architekturze okres Królestwa Pol. przyniósł początek, opartego na ustawodawstwie, planowania przestrzennego (porządkowanie starych układów miejskich, regularne plany nowych osiedli związanych z rozwojem przemysłu), czemu towarzyszyła tendencja do typizacji form budynków, zwł. urzędowych, ale także kośc. (projekty typowe — Ch.P. Aigner, H. Szpilowski); stołeczna Warszawa otrzymała w tym czasie kompleks reprezentacyjnych gmachów rządowych przy pl. Bankowym (A. Corazzi) oraz monumentalne budynki użyteczności publicznej (pałac Staszica, Teatr Wielki — A. Corazzi). Po 1830 dominujące dotąd formy klasycyst. zaczęły być wypierane przez style hist.: neorenesans i neogotyk, szczególnie popularny w architekturze siedzib wiejskich (zamek w Zagórzanach — F.M. Lanci) i kościołów (przebudowa katedry w Warszawie — A. Idźkowski); klasą arch. wyróżniają się dzieła K.F. Schinkla (Krzeszowice, Antonin) i jego kontynuatorów, działających w zaborze pruskim (A.F. Stüler). W latach 60. i 70. XIX w. pojawiły się: neobarok (pałac w Kozłówce) i tzw. kostium francuski (pałac w Guzowie) oraz inne regionalne odmiany stylowe, dobierane stosownie do przeznaczenia budynku lub życzeń zleceniodawcy. Najbardziej okazałe budowle w duchu historyzmu powstały już u schyłku XIX i na pocz. XX w. (Teatr im. Słowackiego w Krakowie — J. Zawiejski; Politechnika w Warszawie — S. Szyller); hist. i eklektyczne formy służyły nowym funkcjonalnie typom budowli, takim jak: dworce kol. (dworzec Kolei Warsz.-Wiedeńskiej — H. Marconi), banki (Tow. Kredytowe Miejskie w Warszawie — J. Ankiewicz, rozbudowane przez W. Marconiego), biblioteki publiczne (Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu), teatry (teatr we Lwowie — Z. Gorgolewski), kamienice czynszowe o zróżnicowanym standardzie, założenia fabryczne łączące zabudowania przem. z pałacem fabrykanta i domami mieszkalnymi robotników (zespół fabryki Scheiblera na Księżym Młynie w Łodzi). W ostatniej tercji wieku koniunktura gosp. sprzyjała gwałtownej urbanizacji (Łódź), czasem hamowanej przez ograniczenia militarno-obronne (wznoszone przez zaborców fortyfikacje w Warszawie, Poznaniu, Krakowie). Szybki rozwój budownictwa miejskiego wspomagały wynalazki techn.: konstrukcje żeliwne i stalowe, elementy prefabrykowane. Nasilające się ok. 1900 tendencje do stworzenia „stylu narodowego” skłoniły architektów do poszukiwania nar. specyfiki, dostrzeganej zwł. w chłopskim budownictwie Podhala (styl zakopiański) i w architekturze dworu pol. (styl dworkowy), oraz do nawiązywania do rodzimych form arch. i ornamentalnych (wystrój arch. mostu Poniatowskiego w Warszawie — S. Szyller); tendencje te splatały się z wpływami architektury i ornamentyki secesyjnej, co jest widoczne zwł. w Krakowie (dom Czynciela — L. Wojtyczko; Stary Teatr — F. Mączyński i F. Stryjeński), który stał się wówczas gł. centrum kult. i artyst. ziem polskich. W malarstwie pierwszych dziesięcioleci XIX w. orientację klasycyst. o fr. proweniencji reprezentował A. Brodowski, romant.-nazareńską W.K. Stattler. Nowe, romant. zainteresowanie przeszłością kraju, jego naturą, zabytkami i folklorem dało początek malarstwu hist. (F. Smuglewicz), sprzyjało też rozwojowi malarstwa rodzimego krajobrazu (Z. Vogel, M. Zaleski) i obserwacji obyczajowej (A. Orłowski, później F. Kostrzewski). Indywidualnością wyraźnie wybijającą się na tle malarstwa 1. poł. stulecia był, za życia niemal nieznany jako malarz, ziemianin i działacz gosp., artystycznie kształcony w Paryżu — P. Michałowski; jego tematycznie różnorodna twórczość (batalistyka hist. i współcz., sceny rodzajowe, studia portretowe, studia koni) dzięki dynamice i dramatyzmowi (Samosierra), niezwykłości w traktowaniu ludzkich fizjonomii (Seńko), mal. mistrzostwu, inspirowanemu sztuką dawnych mistrzów i współcz. fr. romantyków, ma ważne miejsce w historii eur. malarstwa romantycznego. W 2. poł. XIX w. malarstwo zyskało niespotykane przedtem znaczenie dzięki rozkwitowi tematyki nar.-hist.; początkowo sentymentalno-anegdotyczne (J. Simmler) i ilustracyjne (W. Gerson), osiągnęło swoje patetyczne apogeum w wielkich płótnach J. Matejki, będących nie rekonstrukcją wydarzeń, lecz historiozoficzną wizją dziejów Polski, ujętą w sugestywną, pełną ekspresji, widowiskową formę (Kazanie Skargi, Rejtan, Bitwa pod Grunwaldem, Hołd pruski, Sobieski pod Wiedniem). W nar. wyobraźni równie silnie utrwaliły się stworzone przez A. Grottgera rysunkowe cykle odnoszące się do wydarzeń powstania styczniowego (Warszawa I i Warszawa II, Polonia, Lithuania); malarstwo portretowe miało świetnego przedstawiciela w H. Rodakowskim; międzynar. uznaniem cieszył się H. Siemiradzki, czynny gł. w Rzymie twórca efektownych, akademickich obrazów z życia antycznej Grecji i Rzymu (Pochodnie Nerona). Osobnym zjawiskiem była działalność malarzy związanych z liczną pol. kolonią artyst. w Monachium, uprawiających malarstwo realist.-naturalistyczne (J. Brandt, J. Chełmoński), wśród których najwybitniejszymi byli bracia M. i A. Gierymscy (ten ostatni przeszedł od naturalizmu do indywidualnie prowadzonych poszukiwań świetlno-koloryst. — Altana). Pleneryzm oraz impresjonist. technikę i kolorystykę przyswajali pol. malarstwu — W. Podkowiński, J. Pankiewicz, L. Wyczółkowski; oscylujące między symbolizmem, ekspresjonizmem i secesyjną dekoracyjnością malarstwo Młodej Polski, mające wielu znakomitych przedstawicieli o wyrazistych osobowościach twórczych (O. Boznańska, K. Krzyżanowski, S. Lentz, F. Ruszczyc, J. Stanisławski, W. Ślewiński, W. Weiss, W. Wojtkiewicz), cechuje równowaga między sztuką podejmującą kwestie nar. (J. Malczewski, S. Wyspiański), a twórczością skupioną na czysto artyst. problematyce epoki modernizmu. W okresie Królestwa Pol. powstały zamówione dla Warszawy 2 dzieła wybitnego duńskiego, działającego w Rzymie, klasycysty B. Thorvaldsena — pomniki M. Kopernika i ks. Józefa Poniatowskiego. W zajmującej skromne miejsce rzeźbie krajowej, gł. portretowej i nagrobnej, długo utrzymywały się konwencje klasycyst. (J. Tatarkiewicz); w 2. poł. XIX w. pojawiło się kilku wybitniejszych twórców (W. Brodzki, A. Kurzawa, P. Weloński) i powstały ważniejsze publiczne realizacje (pomniki: A. Mickiewicza w Krakowie — T. Rygier, w Warszawie — C. Godebski; Władysława II Jagiełły w Krakowie — A. Wiwulski). Secesyjna stylizacja, czasem o osobliwym charakterze (B. Biegas), charakteryzowała też rzeźbę K. Laszczki i W. Szymanowskiego (pomnik F. Chopina w Warszawie); od przełomu wieków datuje się, początkowo symbolistyczno-ekspresjonistyczna, twórczość najwybitniejszego rzeźbiarza pol. 1. poł. XX w. — X. Dunikowskiego. W grafice XIX w. przeważał ilustracyjny drzeworyt i litografia, która wysoką rangę zyskała dopiero w okresie Młodej Polski, gdy uprawiało ją wielu malarzy (L. Wyczółkowski, J. Pankiewicz), także dla użytku typograficznego (S. Wyspiański, E. Okuń). W wyposażeniu wnętrz mieszkalnych 1830-50 rozpowszechnił się styl zw. biedermeier; trwałą renomę zyskała warsz. produkcja meblarska J. Simmlera. Warszawa słynęła też z wyrobów srebrnych i platerowych (K. Malcz, J. Fraget, L. Norblin); w Nieborowie czynna była wytwórnia wysoko cenionych fajansów. Poszukiwanie stylu nar., inspirowanego sztuką lud., dodało znaczenia sztuce użytkowej w okresie Młodej Polski (Towarzystwo Polska Sztuka Stosowana, Warsztaty Krakowskie).