Polska. Sztuka. Okres 1944-89 i lata 90.
Okres II wojny świat. i okupacji przyniósł ogromne zniszczenia w zakresie architektury zabytkowej, zbiorów muzealnych, kolekcji prywatnych i dorobku współcz. artystów. Wprowadzona przez powojenne władze Polski reforma rolna stopniowo doprowadziła do unicestwienia lub degradacji wiejskiej architektury rezydencjonalnej, stanowiącej dotąd istotny element kultury i pejzażu arch. kraju. Aż do lat 80. niemal wyłącznym mecenasem i inwestorem było państwo, co uzależniało twórczość artyst. (zwł. arch.) od jego aktualnej polityki, celów propagandowych i możliwości ekonomicznych. W okresie powojennym gł. wysiłek arch. został skierowany na odbudowę największych miast oraz budowę nowych kombinatów przem. (Nowa Huta, Nowe Tychy) i standardowych osiedli mieszkaniowych; narzucony 1949-56 z przyczyn polit. styl „socjalistyczny w treści i narodowy w formie” (realizm socjalistyczny) nadał kształt monumentalnym kompleksom miejskim (Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa — projekt zbiorowy, podarowany przez ZSRR Pałac Kultury i Nauki w Warszawie — L.W. Rudniew); w skromniejszej formie wznoszonych w większości miast (centra z siedzibą władz partii komunist.). Jednocześnie podjęto na wielką skalę odbudowę i rekonstrukcję zespołów zabytkowych, przede wszystkim Starego Miasta w Warszawie (uwieńczoną w latach 70. rekonstrukcją Zamku Królewskiego), które stało się modelem dla wielu miejskich „starówek” (Gdańsk, Poznań). Programowo dawano w nich miejsce rzeźbie arch. i dekoracjom ściennym, wykonywanym w różnych technikach. Od 1955 podejmowano próby nawiązania do współcz. kierunków architektury świat. (Stadion Dziesięciolecia w Warszawie — J. Hryniewiecki, M. Leykam, tzw. Ściana Wschodnia pl. Defilad w Warszawie — Z. Karpiński, osiedle J. Słowackiego w Lublinie — Z. i O. Hansenowie). Późniejszą architekturę przez kilka dziesięcioleci cechowało dążenie do rozwiązań skrajnie oszczędnościowych i utylitarnych (prefabrykacja, tzw. wielka płyta produkowana w „fabrykach domów”), co doprowadziło do typizacji niskostandardowego budownictwa mieszkaniowego, zarówno osiedli wielkomiejskich, jak zabudowy małomiasteczkowej i wiejskiej, i trwale odcisnęło się na krajobrazie architektonicznym Polski. Na tym tle wyróżniają się nieliczne realizacje o indywidualnym obliczu (Supersam w Warszawie — J. Hryniewiecki, M. i E. Krasińscy; Hala Sportowo-Widowiskowa w Katowicach, tzw. Spodek — M. Gintowt, M. Krasiński, Stadion Warszawianki w Warszawie — Z. Ihnatowicz, J. Sołtan, L. Tomaszewski). Specyficznym zjawiskiem była bezprecedensowa liczba wznoszonych od lat 70. kościołów, czasem o wielkiej skali, których zróżnicowane, zwykle ekspresyjne, często pretensjonalne, kształty górują nad zunifikowaną zabudową „blokowisk” (kościoły: na Szydłówku w Kielcach — W. Pieńkowski; na Krzykach we Wrocławiu — T. Zipser; na Ursynowie w Warszawie — M. Budzyński). Rangę indywidualnej twórczości arch. przywrócił wolny rynek arch. i prywatne inwestycje lat 90.; nowo wznoszone banki, hotele, centra biurowe i handl. oraz podmiejskie rezydencje, będące świadectwem nowej ekonomii, prezentują całą gamę postmodernist. stylizacji, nie wyrastających jednak ponad powierzchowne naśladownictwo nowych mód architektonicznych. W malarstwie lat bezpośrednio powojennych odtworzenia zniszczonych przez okupację instytucji artyst. dokonali gł. artyści związani z nurtem kolorystycznym, którzy zachowali potem długo dominującą pozycję w szkolnictwie artyst.; kontynuację tradycji awangardowej, podjętą przez nowe pokolenie, przerwał forsowany 1949-54 przez państwo program realizmu socjalist., którego pełną manifestacją były kolejne Ogólnopolskie Wystawy Plastyki. Dla ożywającej wraz z polit. odwilżą działalności ugrupowań niezależnych przełomowym wydarzeniem była 1955 wystawa pot. określana jako Arsenał. Na przeł. lat 50. i 60. nastąpił powszechny zwrot ku będącemu synonimem nowoczesności abstrakcjonizmowi, zwł. typu informel (T. Kantor, A. Kobzdej), a także do aluzyjnego malarstwa bezprzedmiotowego (M. Jarema, J. Lebenstein, J. Tchórzewski) oraz abstrakcji wywodzącej się z tradycji kolorystycznej (P. Potworowski, T. Dominik). Reakcją na te zjawiska była w poł. lat 60. tzw. nowa figuracja z tendencją do ekspresyjnej deformacji (grupa Wprost). Zarówno różne odmiany sztuki abstrakc., jak i nowej figuracji, okazały wielką żywotność i są kontynuowane do chwili obecnej. Lata 70. przyniosły zacieranie się tradycyjnych podziałów gatunkowych (np. między rzeźbą i malarstwem) i pojawienie się całkowicie nowych form wypowiedzi artyst. (happening, environement, performance, akcje, instalacje, do których później dołączyły nowe techniki — wideo, komputerowa — i działania multimedialne). Liberalna polityka kult. władz sprzyjała licznym imprezom artyst. (festiwale, sympozja, plenery); jednocześnie ożywiła się działalność częściowo niezależnych galerii autorskich, popierających najczęściej tendencje konceptualistyczne (Galeria Foksal w Warszawie, Akumulatory w Poznaniu) lub różne formy kontrkultury (Galeria Repassage w Warszawie). Podjęty w latach 80. po wprowadzeniu stanu wojennego społ. bojkot oficjalnych instytucji zrodził specyficzne zjawisko organizowanych pod patronatem Kościoła (działalność kościoła przy ul. Żytniej w Warszawie) wystaw i wydarzeń artyst., czasem o znacznym zasięgu i dużej publiczności, które angażowały większość wybitnych artystów, o bardzo różnych nieraz orientacjach twórczych. Na tle podlegającej częstym fluktuacjom, obfitej i b. zróżnicowanej działalności artyst. rysują się indywidualności artystów konsekwentnie realizujących własną koncepcję twórczości jak: T. Brzozowski, J. Nowosielski, S. Gierowski, J. Sempoliński; międzynar. pozycję zdobyli: T. Kantor i jego teatr Cricot 2, konceptualista R. Opałka, rzeźbiarki A. Szapocznikow i M. Abakanowicz. Zjawiskiem typowym dla PRL była wielka liczba wznoszonych pomników o b. różnym wyrazie stylowym i poziomie artyst. — od konwencji figuralno-symbol. (M. Konieczny) przez ekspresyjne, aluzyjne formy (G. Zemła) po związane z krajobrazem układy przestrzenne (pomnik ofiar obozu w Treblince — F. Duszenko, A. Haupt, F. Strynkiewicz, pomnik ofiar obozu w Oświęcimiu — J. Jarnuszkiewicz, O. Hansen). Twórczość rzeźbiarska cechuje zróżnicowanie wynikające z tradycji warsztatowych (np. rzeźba w drewnie wychowanków zakopiańskiego Państw. Liceum Technik Plast. pod dyrekcją A. Kenara), stosowanych materiałów i technik (rzeźba w metalu — J. Jarnuszkiewicz, M. Więcek), odrzucenia konwencji technol. na rzecz asamblażu przypadkowych przedmiotów (W. Hasior). Także i w tej dziedzinie obserwuje się zacieranie granic gatunkowych, charakterystyczne zwł. dla poszukiwań konceptualnych (J. Berdyszak, G. Kowalski), działań parateatr. (J. Kalina, J. Bereś), czy instalacji (M. Bałka). W grafice, obok kultywującej tradycje grafiki warsztatowej (J. Gaj, J. Gielniak, J. Panek) oraz szczególnie popularnej od lat 70., bliskiej efektom malarskim, serigrafii, na czoło wysunęła się sztuka plakatu (tzw. polska szkoła plakatu — H. Tomaszewski, J. Lenica, J. Mroszczak, R. Cieślewicz, F. Starowieyski, W. Świerzy). Nadal żywa i ceniona tradycja pol. rękodzieła artyst. (tkanina — W. Sadley; szkło — H.A. Tomaszewski, Z. Horbowy; mające wielu wybitnych przedstawicieli ceramika i metaloplastyka) ściera się z potrzebami wzornictwa przem.; zacierają się granice między dziedzinami twórczości, czego najlepszym przykładem jest wychodząca od tkaniny, realizowana w różnych materiałach i technikach przestrzenna sztuka M. Abakanowicz — jedno z największych osiągnięć pol. sztuki powojennej. W latach 90. ciągłe poszukiwanie nowości i ustawiczne ich standaryzowanie, postępująca uniformizacja języka artyst., coraz częstsze sięganie do nowych mediów i środków techn. towarzyszyło dążeniu do włączenia sztuki pol. w obieg wielkich międzynar. ekspozycji i rynku sztuki; nowe, tzw. kryt. postawy lat 90. charakteryzuje odrzucenie tradycji sztuki nowoczesnej z jej autonomią i estetyzmem, sprzeciw wobec konsumeryzmu i socjotechnik reklamy (Z. Libera), odwoływanie się do pokładów historii i pamięci (M. Bałka) oraz do głęboko odczuwanej natury (L. Tarasewicz), posługiwanie się językiem kultury masowej i popularnych przekazów wizualnych (grupa Ładnie), inspiracja współcz. ideami społ.-polit. (feminizm, problematyka ciała, płci oraz kulturowych i seksualnych odmienności), skłonność do posunięć kontrowersyjnych i prowokacyjnych (K. Kozyra), przekraczających wyobrażeniowe konwencje, a nawet granice społecznej akceptacji, objawiające czasem głęboki brak porozumienia między sztuką współcz. a jej odbiorcami. Najistotniejszy wydaje się postępujący proces zacierania się granic między dziedzinami twórczości, głębokie zmiany technologii i morfologii dzieł, intensywne korzystanie z nowych mediów (wideo, kamera cyfrowa, komputer), co powoduje zastępowanie dawnych terminów gatunkowych (malarstwo, rzeźba i in.) szerokim pojęciem „sztuki wizualne”. Katalog zabytków sztuki w Polsce, Warszawa 1951; Historia sztuki polskiej, red. T. Dobrowolski, t. 1-3, Kraków 1965; A. MIŁOBĘDZKI Zarys dziejów architektury w Polsce, Warszawa 1968; T. DOBROWOLSKI Sztuka polska od czasów najdawniejszych do ostatnich, Kraków 1974; J.Z. ŁOZIŃSKI Pomniki sztuki w Polsce, t. 1-2, Warszawa 1985-92; J. KĘBŁOWSKI Dzieje sztuki polskiej, Warszawa 1987; T. CHRZANOWSKI Sztuka Piastów i Jagiellonów, Warszawa 1993; A. MIŁOBĘDZKI Architektura ziem Polski, Kraków 1994; S. MUTHESIUS Polska. Art Architecture Design 966-1990, Königstein a. Taunus 1994.Średniowiecze. M. WALICKI Malarstwo polskie. Gotyk — renesans — wczesny manieryzm, Warszawa 1961; Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII w., red. M. Walicki, t. 1-2, Warszawa 1971; J. KĘBŁOWSKI Polska sztuka gotycka, Warszawa 1976; T. MROCZKO Polska sztuka przedromańska i romańska, Warszawa 1978; Z. ŚWIECHOWSKI Sztuka romańska w Polsce, Warszawa 1982; Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko i M. Arszyński, t. 1-3, Warszawa 1995. Czasy nowożytne. M. WALICKI, W. TOMKIEWICZ, A. RYSZKIEWICZ Malarstwo polskie. Manieryzm — barok, Warszawa 1971; M. KARPOWICZ Polska sztuka XVII w., Warszawa 1975; H. i S. KOZAKIEWICZOWIE Renesans w Polsce, Warszawa 1976; S. KOZAKIEWICZ Malarstwo polskie. Oświecenie — klasycyzm — romantyzm, Warszawa 1976; H. KOZAKIEWICZOWA Renesans i manieryzm w Polsce, Warszawa 1978; A. MIŁOBĘDZKI Architektura polska XVII wieku, t. 1-2, Warszawa 1980; S. LORENTZ, A. ROTTERMUND Klasycyzm w Polsce, Warszawa 1984; M. KARPOWICZ Sztuka polska XVIII w., Warszawa 1985; tenże Barok w Polsce, Warszawa 1988.Pod zaborami. T. DOBROWOLSKI Nowoczesne malarstwo polskie, t. 1-3, Wrocław-Warszawa-Kraków 1964; W. JUSZCZAK Malarstwo polskie. Modernizm, Warszawa 1977; A. OLSZEWSKI Dzieje sztuki polskiej 1890-1980, Warszawa 1988; A. RYSZKIEWICZ Malarstwo polskie. Romantyzm, historyzm, realizm, Warszawa 1989.Druga Rzeczpospolita. J. POLLAKÓWNA, W.M. RUDZIŃSKA Malarstwo polskie między wojnami 1918-1939, Warszawa 1982. Okres 1944-89 i lata 90. J. JAWORSKA Polska sztuka walcząca 1939-1945, Warszawa 1976; A. KĘPIŃSKA Nowa sztuka. Sztuka polska w latach 1945-1978, Warszawa 1981; J. BOGUCKI Sztuka Polski Ludowej, Warszawa 1983.Jerzy Z. Łoziński, Maria Poprzęcka