Ziemie polskie pod zaborami (1795 - 1846).

I. Ziemie polskie w latach 1795 - 1807

Zabór pruski. W wyniku rozbiorów Prusy zagarnęły zachodnie i północno - zachodnie ziemie Rzeczypospolitej (141 400 km²). Po trzecim rozbiorze cały obszar, który znalazł się pod pruskim panowaniem, został podzielony na prowincje:

- Prusy Południowe - obejmujące tereny leżące na lewym brzegu Wisły oraz Warszawę;

- Prusy Nowowschodnie - w ich skład weszły obszary leżące na północ od Wisły i Bugu;

- Nowy Śląsk - obejmował księstwo siewierskie i zachodnie kresy Małopolski po Częstochowę.

Ponadto w skład prowincji wchodził departamenty, których po 1795 r. było pięć:

- Warszawa,

- Białystok,

- Kalisz,

- Poznań,

- Płock.

Władze pruskie dążyły do jak najszybszego zintegrowania ziem polskich z resztą państwa pruskiego. Wprowadzono niemiecki język urzędowy oraz niemiecką administrację. Stosunki ze społeczeństwem polskim miał regulować wydany przez króla 26 grudnia 1796 r. patent. Przyznawał on mieszkańcom ziem polskich pewne przywileje w zakresie języka i kultury. W szkołach elementarnych obok języka niemieckiego uczono także polskiego. Chociaż po 1795 r. liczba tych szkół znacznie zmniejszyła się. W tym czasie zlikwidowano również większość szkół średnich. Znaczny wpływ na rozwój nauki polskiej miało utworzone w 1800 r. w Warszawie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, które zorganizowało m.in. bogatą bibliotekę i stworzyło zbiory muzealne.

Zabór austriacki. Austria brała udział w pierwszym i trzecim rozbiorze Polski. Z zajętych ziem polskich (128 900 km²) utworzyła prowincję Galicję (nazwa oficjalna z XIX w. to: „Królestwo Galicji i Lodomerii wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim oraz księstwami Oświęcimskim i Zatorskim”). Po pierwszym rozbiorze Galicja podzielona została na 6 obwodów: lwowski bełski, halicki, samborski, pilzneński i wielicki, oraz 24 okręgi (w 1776 r. 59, potem 19). Z kolei po przyłączeniu ziem trzeciego zaboru zniesiono obwody, a dotychczasowe okręgi zamieniono na 18 cyrkułów. Te nowe nabytki nazwano Galicją Zachodnią w odróżnieniu od poprzedniej tzw. Starej Galicji. W 1803 r. obie prowincje złączono w jedną.

Zabór rosyjski. Ziemie zaboru rosyjskiego (463 200 km²) Polacy często określali mianem Ziem Zabranych. W latach trzydziestych XIX w. upowszechniło się pojęcie Kresów, czasami mówiono Kresy Wschodnie. Z kolei przez władze rosyjskie tereny te oficjalnie nazwane zostały Krajem Północno - Zachodnim (Litwa i Białoruś) oraz Krajem Południowo - Zachodnim (Kijowszczyzna, nazywana też Małą Rusią). Po rozbiorach zagarnięte przez Rosje ziemie podzielone zostały na gubernie: wileńska, grodzieńska, kowieńska, mińska, witebska, mohylewska, wołyńska, podolska i kijowska. A te z kolei podzielono na powiaty.

Nastroje w społeczeństwie polskim. Wśród społeczeństwa polskiego nadal była żywa myśl o niepodległym państwie. Część Polaków tworzyła organizacje konspiracyjne w kraju i przygotowywała się do wywołania powstania zbrojnego przeciw zaborcom. Inni z kolei próbowali znaleźć sojuszników wśród państw europejskich. Niektórzy polscy wojskowi i politycy liczyli bowiem na konflikt między zaborcami, który stworzyłby idealną okazję do wyzwolenia się Polski spod ich jarzma. W tej sytuacji próbowano oprzeć się na którymś z zaborców, mając nadzieje na stworzenie przy ewentualnym zwycięzcy niepodległego państwa polskiego. Wystąpiły zatem trzy opcje: propruska, proaustriacka i prorosyjska. Ostatecznie żadna z nich nie znalazła szerszego poparcia. Większość aktywnych Polaków opowiedziała się bowiem za rewolucyjną Francją, która walczyła z prawie całą Europą, a także z polskimi zaborcami. W tym czasie wielkie nadzieje budził generał Napoleon Bonaparte, odnoszący liczne sukcesy we Włoszech.

Ruch spiskowy w kraju. Po trzecim rozbiorze polski zaczęły się powstawać pierwsze organizacje spiskowe, mające na celu przywrócenie Polsce niepodległości. W 1796 r. powstało sprzysiężenie zwane Centralizacją Lwowską, na którego czele stanęli Walerian Dzieduszycki i Pius Raciborski. Centralizacja miała swoje wpływy również w pozostałych dwóch zaborach. Jej działalność została wkrótce przerwana na skutek fali aresztowań wywołanych nieudaną wyprawą Joachima Denisko, który 30 kwietnia 1797 r. wtargnął wraz ze swoim oddziałem na austriacką Bukowinę. Został on natychmiast rozbity. Wkrótce po tym wydarzeniu władze we wszystkich trzech zaborach przystąpiły do rozprawy ze spiskowcami. Policja carska rozprawiła się ze spiskowcami polskimi na Wołyniu i Wilnie, pruska rozbiła gdański spisek Godfryda Bartholdiego, a austriacka Centralizację Lwowską. Nie zdołano jednak wykryć warszawskiej filii Centralizacji, kierowanej przez Erazma Mycielskiego, Alojzego Orchowskiego oraz Andrzeja Horodyskiego, którzy w 1798 r. powołali do życia Towarzystwo Republikanów Polskich. Jego członkowie widzieli przyszłą Polskę jako kraj demokratyczny i republikański. Niektórzy z nich liczyli na wsparcie ze strony rewolucyjnej Francji i Bonapartego inni wierzyli w polski lud. Na Podlasiu zorganizowany został radykalny spisek pod kierunkiem Franciszka Gorzkowskiego. Prowadził on agitację wśród chłopów, nawołując do zbrojnego powstania przeciwko swoim panom. Wkrótce, na skutek donosu, Gorzkowski został aresztowany i skazany przez Austriaków na śmierć. Wyrok nie został jednak wykonany, a w 1802 r. przywódca spisku został wygnany z państwa.

Powstanie Deputacji i Agencji. Po upadku powstania kościuszkowskiego większość organizacji niepodległościowych udało się na emigrację. Idealnym schronieniem okazała się wówczas rewolucyjna Francja, gdzie już wkrótce po przybyciu rozpoczęto tworzyć organizacje patriotyczne skupiające polskich emigrantów.

22 sierpnia 1795 r. przebywający w Paryżu Polacy powołali tzw. Deputację, na której czele politycy o radykalnych poglądach: kasztelan Dionizy Mniewski, ksiądz Franciszek Ksawery Dmochowski, Józef Kalasanty Szaniawski, Gabriel Taszycki. Ponadto z Deputacja związany był także Józef Sułkowski, adiutant Napoleona. Głównym celem Deputacji było wzniecenie powstania w kraju. Następnie zakładano, że przyszła niepodległa Polska ma być republiką, w której wszyscy powinni być równi wobec prawa.

Bardziej umiarkowani politycy skupieni wokół Franciszka Barssa i Józefa Wybickiego utworzyli tzw. Agencję. Jej członkowie liczyli na dyplomatyczną i wojskową pomoc Francji. Według ich założeń przyszła odrodzona Polska miała być monarchią.

Legiony Polskie. W październiku 1796 r. przybyły do Paryża Jan Henryk Dąbrowski przedstawił francuskiemu Dyrektoriatowi projekt zorganizowania legionów polskich. Zgodnie z konstytucja cudzoziemcy nie mogli służyć w armii francuskiej. Wobec tego Dyrektoriat zaproponował stworzenie polskiej legii na terenie jednego z państw sprzymierzonych z Francją, a następnie odesłał Dąbrowskiego z tą sprawą do przebywającego we Włoszech dowódcy armii francuskiej gen. Napoleona Bonapartego. Po zawarciu porozumienia z generałem i podpisaniu w Mediolanie 9 stycznia 1797 r. umowy z rządem utworzonej właśnie Republiki Lombardzkiej, Dąbrowski przystąpił do formowania na tym terytorium Legionów Polskich. Żołnierzom polskim zostało przyznane obywatelstwo nowo powstałego państwa. Struktura organizacyjna i znaki wojskowe Legionów nawiązywały do tradycji polskiej wojskowości. Jedynie trójkolorowa kokarda była francuska, a słowa na naramiennikach: „Ludzie wolni są braćmi” po włosku. Dowództwo naczelne nad Legionami miał sprawować Bonaparte.

Do Legionów Polskich napływali liczni ochotnicy, głównie spośród dawnych żołnierzy kościuszkowskich. W lecie 1797 r. Legiony liczyły już 7 tysięcy żołnierzy. W tym czasie Józef Wybicki napisał pieśń legionową „Jeszcze Polska nie umarła” (potem zmieniono na „nie zginęła”). 20 lipca 1797 r. została po raz pierwszy publicznie odśpiewana. Podczas powstania listopadowego pieśń „Jeszcze Polska nie zginęła” okrzyknięta została hymnem narodowym.

II. Księstwo Warszawskie

7 lipca 1807 r. zostały podpisane w Tylży dwa traktaty pokojowe: rosyjsko - francuski i prusko - francuski. Zgodnie z ich postanowieniami z ziem trzeciego, drugiego oraz południowej części pierwszego zaboru pruskiego do życia zostało powołane samodzielne państwo polskie, któremu nadano nazwę - Księstwo Warszawskie. Na jego czele, jako dziedziczny władca, stanął król saski Fryderyk August I, wnuk Augusta III.

Konstytucja Księstwa. 22 lipca 1807 r. na zamku królewskim w Dreźnie Napoleon nadał Księstwu Warszawskiemu konstytucję. Konstytucja przyznawała księciu warszawskiemu, którym został król saski Fryderyk August, pełnię władzy wykonawczej oraz inicjatywę ustawodawczą. W praktyce Księstwo rządzone było przez Radę Ministrów, bowiem Fryderyk August rzadko bywał w Warszawie. W skład Rady wchodziło pięciu ministrów, z których ważne funkcje pełnili prezes Stanisław Potocki oraz ministrowie sprawiedliwości Feliks Łubieński i wojny książę Józef Poniatowski, oraz sekretarz rezydujący w Dreźnie. Ten szósty członek odpowiedzialny był za kontakty Rady z monarchą. Z czasem Rada nabrała dużej samodzielności. W 1812 r. Fryderyk August przekazał jej pełnię władzy królewskiej. W ten sposób Rada stała się rządem krajowym.

W myśl konstytucji została powołana nowa instytucja, nieznana dotychczas w tradycji ustrojowej Rzeczypospolitej. Była to Rada Stanu, w skład której wchodziło od 8 do 12, a czasem i więcej ministrów, a ponadto jeszcze 6 radców stanu. Do zadań Rady Stanu należało przede wszystkim przygotowywanie projektów ustaw dla sejmu oraz dekretów dla króla.

Władzę ustawodawczą sprawował dwuizbowy sejm, składający się z senatu i izby poselskiej. Do jego kompetencji należało: uchwalanie podatków, regulowanie systemu menniczego oraz podejmowanie decyzji o ewentualnych zmianach w prawie cywilnym i karnym.

Kodeks Napoleona. 1 maja 1808 r., zgodnie z konstytucją, został przyjęty kodeks cywilny. Potwierdzał on równość wszystkich wobec prawa oraz wolność osobistą. Likwidował wszystkie dotychczasowe różnice wynikające z prawa stanowego. Gwarantował nietykalność osobistą i majątkową. Znosił, obowiązujące do tej pory, zróżnicowania sądowe i podatkowe. Wprowadzał powszechny obowiązek służby wojskowej i zapewniał wszystkim równe szanse w ubieganiu się o urzędy. Ponadto Kodeks Napoleona ustanawiał formalny rozdział Kościoła od państwa. Wprowadzał m.in. śluby cywilne i rozwody.

Życie kulturalne. Po powstaniu Księstwa Warszawskiego nastąpiła odbudowa polskiego szkolnictwa oraz odrodzenie życia kulturalnego. W 1807 r. została utworzona Izba Edukacyjna pod kierownictwem Stanisława Potockiego, która nawiązywała do tradycji Komisji Edukacji Narodowej. Przystąpiła ona do organizowania publicznego szkolnictwa elementarnego na wsiach oraz średniego w miastach. W szkołach tych przywrócono język polski. Spolszczona została także Akademia Krakowska. W latach 1808 - 1810 powstały w Warszawie Szkoła Prawa (w 1811 r. przekształcona w Szkołę Prawa i Administracji) i Szkoła Lekarska. Rozwijała się twórczość naukowa i literacka. W latach 1807 - 1814 zaczęły wychodzić pierwsze tomy „Słownika Języka Polskiego” Samuela Linde. W 1810 r. wydano pierwszy szkolny podręcznik historii Jerzego Samuela Bandtkiego. Towarzystwo Przyjaciół Nauk prowadziło badania historyczne.

Wojna 1809 r. W kwietniu 1809 r. wybuchła wojna między Austrią i Francją. Ponad 30 tysięczny korpus austriacki dowodzony przez arcyksięcia Ferdynanda d'Este (z toskańskiej linii Habsburgów) wkroczył do Księstwa Warszawskiego w celu zdobycia Warszawy, którą Austriacy zamierzali oddać Prusom. 19 kwietnia 1809 r. zacięty opór w bitwie pod Raszynem stawiła 12 tysięczna armia Księstwa dowodzona przez księcia Józefa Poniatowskiego. Bitwa nie przyniosła żadnej ze stron zwycięstwa. Książę wycofał się wraz z armią do Warszawy, a następnie ruszył w kierunku Galicji. Stolica dostała się w ręce Austriaków. W tym samym czasie inne oddziały austriackie próbowały bezskutecznie zająć Toruń i Wielkopolskę. Z kolei Poniatowski wkroczył na zajmowaną przez Austrię Lubelszczyznę i wyzwolił obszar między Zamościem i Sandomierzem. Jednocześnie w wielu rejonach Galicji dochodziło do spontanicznych wystąpień ludności polskiej przeciwko Austriakom. Sytuacja zmieniła się z chwila wkroczenia wojsk rosyjskich pod wodza księcia Aleksandra Golicyna, które oficjalnie popierały Francję, a nieoficjalnie wspierały Austrię, utrudniając Polakom zajęcie Galicji. O dalszych losach zmagań przesądziła bitwa pod Wagram, do której doszło 6 lipca 1809 r. Odniesione zwycięstwo umożliwiło Napoleonowi podyktowanie warunków pokoju. Po kilkumiesięcznych rokowaniach między Francją i Austrią został zawarty ostatecznie w Schoenbrunn 14 października 1809 r. traktat pokojowy. Zgodnie z jego postanowieniami ziemie polskie zajęte przez wojska polskie zostały przyłączone do Księstwa Warszawskiego. Obejmowały one: Nową Galicję z Krakowem, Radomiem i Lublinem, ze Starej Galicji okręg zamojski oraz Podgórze z pasem ziemi od Skawiny do Wieliczki.

Wojna 1812 r. i upadek Księstwa Warszawskiego. Na wiosnę 1812 r. rozpoczęły się przygotowania wojenne rozpoczęły teraz Rosja i Francja, które rywalizowały ze sobą o wpływy w Księstwie Warszawskim. W 1810 r. Aleksander I zażądał od Francji złożenia obietnicy, że Polska nigdy się nie odrodzi, na co uzyskał od Napoleona odpowiedź odmowną. Wojna była nieunikniona. W tej sytuacji Aleksander I próbował zdobyć przychylność Polaków w Księstwie, obiecując odbudowanie Królestwa Polskiego, ze zjednoczonych ziem Księstwa Warszawskiego, Litwy i części Galicji, w unii personalnej z Rosją. W Księstwie nie udało się jednak carowi pozyskać zbyt wielu zwolenników. Za to na Litwie uformowało się dosyć silne stronnictwo procarskie, zainteresowane odbudową Wielkiego Księstwa Litewskiego, co sugerował Aleksander I.

W czerwcu 1812 r. Bonaparte uderzył na Rosję, ogłaszając przy tym, że rozpoczyna „drugą wojnę polską”. 26 czerwca otwarto w Warszawie pierwsze posiedzenie Sejmu Nadzwyczajnego Księstwa, natomiast dwa dni później zawiązano Konfederację Generalną Królestwa Polskiego, na której czele stanął Adam Kazimierz Czartoryski. Do Wilna podążyła delegacja Księstwa Warszawskiego, aby poprosić przebywającego tu Bonapartego o ogłoszenie powstania Królestwa Polskiego.

W zmaganiach francusko - rosyjskich udział wziął V Korpus (główna formacja polska licząca 37 tys. żołnierzy) dowodzona przez księcia Józefa Poniatowskiego. Walczył on najpierw na Białorusi, potem stoczył bitwy pod Smoleńskiem i Borodino. Pomimo zajęcia Moskwy wojska polskie i francuskie musiały się wycofać. Armia rosyjska nie była bowiem całkowicie rozbita, a rząd carski nie zamierzał podejmować żadnych rokowań. Podczas odwrotu oddziały francuskie i samego Napoleona osłaniali szwoleżerowie gwardii Pawła Jerzmanowskiego. Straty w ludziach były olbrzymie. Ostra zima, brak żywności (odnotowane zostały nawet przypadki ludożerstwa)i choroby wykańczały żołnierzy. Ponadto przeciwko wycofującym się wojskom działania podejmowali partyzanci i regularne oddziały Michaiła I. Kutuzowa.

W pierwszych dniach lutego 1813 r. do Warszawy wkroczyła armia rosyjska i ustanowiła własne tymczasowe władze z gen. Wasilijem Łanskojem i Nikołajem Nowosilcowem na czele. Poniatowski, mimo namowom księcia Czartoryskiego, nie chciał zerwać z Napoleonem w celu nawiązania współpracy z Rosją. W porozumieniu z Austrią i Prusami Aleksander podjął decyzję o likwidacji Księstwa Warszawskiego. Książę Poniatowski wraz z wojskiem ruszył w kierunku Saksonii i 19 października 1813 r. wziął udział w przegranej bitwie (tzw. „bitwa narodów”) pod Lipskiem. Wkrótce po tym książę Józef Poniatowski zginał podczas przeprawy przez Elsterę. Druzgocąca klęska Napoleona przesądziła o dalszych losach Księstwa Warszawskiego.

III. Ziemie polskie w latach 1815 - 1846

Decyzje kongresu wiedeńskiego w sprawie podziału ziem polskich (1815 r.)

Zgodnie z decyzjami podjętymi w trakcie obrad kongresu wiedeńskiego w 1815 r. z dawnego Księstwa Warszawskiego zostały utworzone trzy podstawowe terytoria:

- Królestwo Polskie (zwane Kongresowym, a potocznie Kongresówką) stanowiące dwie trzecie Księstwa, połączone unią personalna z cesarzem rosyjskim,

- Rzeczpospolita Krakowska powstała z niewielkiego fragmentu departamentu krakowskiego jako minipaństewko,

- Wielkie Księstwo Poznańskie w skład, którego weszła większa część z dwóch zachodnich departamentów Księstwa, reszta bowiem została bezpośrednio włączona do Prus (ziemia chełmińska, michałowska oraz Toruń).

Inne zmiany terytorialne:

- wolne od 1807 r. miasto Gdańsk wracało do Prus,

- okręg białostocki przyłączony w 1807 r. do Rosji nadal przy niej pozostawał,

- okręg tarnopolski, będący w posiadaniu Rosji od 1809 r., wracał do Austrii.

1. Królestwo Polskie 1815 - 1830

Nowy król i konstytucja. W listopadzie 1815 r. do stolicy Królestwa Polskiego, Warszawy przybył car Aleksander I. Z tej okazji na Zamku Królewskim odbyła się wielka uroczystość, podczas której, 27 listopada 1815 r., car podpisał konstytucję Królestwa. Głównym autorem konstytucji był książę Adam Czartoryski.

Według konstytucji Królestwo Polskie miało być połączone z Rosją poprzez osobę cara Aleksandra I jako „króla Polski” (unia personalna), który posiadał pełnię władzy wykonawczej. Król mianował ministrów, wyższych urzędników, sędziów, senatorów i biskupów. Zwoływał sejm, który mógł przedłużyć, rozwiązać i odroczyć. Do króla należał także inicjatywa ustawodawcza. Ponadto stał na czele sił zbrojnych państwa w czasie wojny i pokoju. Prowadził politykę zagraniczną, decydował o wojnie oraz zawierał traktaty i umowy międzynarodowe.

Formalnym zastępcą króla w Królestwie Polskim był namiestnik. Stanowisko to objął gen. Józef Zajączek, były uczestnik powstania kościuszkowskiego, a potem wojen napoleońskich. Był on całkowicie uległy wobec Rosji. Nie zdołał pozyskać zaufania i szacunku wśród swych rodaków.

Konstytucja nadawała Królestwu własny rząd, Radę Stanu jako organ pomocniczy władcy (dzieliła się ona na Zgromadzenie Ogólne i Radę Administracyjną), dwuizbowy sejm oraz odrębne wojsko i skarb. W Królestwie wyłącznym językiem urzędowym był język polski (w kontaktach z Petersburgiem używano języka francuskiego). Urzędy obsadzane były Polakami. Konstytucja potwierdzała także wprowadzone jeszcze w okresie Księstwa Warszawskiego prawa obywatelskie.

Łamanie konstytucji. Swobody obywatelskie zagwarantowane w konstytucji Królestwa Polskiego nie były przestrzegane przez cara Aleksandra I. Sejm nie był zwoływany w przewidzianych ustawowo terminach. Zniesiona została także jawność obrad sejmu. Car rozbudował tajną policję polityczną w Królestwie, na której czele stanął senator Nikołaj Nowosilcow, komisarz carski przy rządzie Królestwa Polskiego. Policja prowadziła aresztowania wśród Polaków, którzy wychylali się i zgłaszali swój sprzeciw wobec szerzącego się bezprawia. W 1819 r. namiestnik Królestwa, Józef Zajączek wydał dekret wprowadzający cenzurę.

Wielki książę Konstanty. Naczelnym wodzem armii Królestwa Polskiego, car mianował swojego brata, wielkiego księcia Konstantyna. Wielki książę uzyskał od cara nieograniczoną swobodę działania w Królestwie. Ożeniony z Polką, Joanną Grudzińską, dążył do niewielkiej samodzielności Królestwa, w którym kiedyś być może objął by tron i sprawował samodzielne rządy. Sprawował także osobiście nadzór nad działalnością tajnej policji, która wychwytywała Polaków podejrzanych o działalność niepodległościową.

Wielki książę często miewał ataki wściekłości, wyżywał się na żołnierzach, od których żądał absolutnego posłuszeństwa. Jego zachowanie powodowało nieustanne konflikty z oficerami polskimi. Niektórzy generałowie, nie mogąc wytrzymać okrutnego i pogardliwego traktowania, odchodzili z armii (m.in. gen. Józef Chłopicki), z kolei część oficerów wybierała samobójstwo.

Opozycja legalna. Część polskich polityków akceptowała politykę prowadzoną przez Petersburg wobec Królestwa Polskiego. Zainteresowani robieniem własnej kariery, lojalnie służyli carowi. Jednakże wśród Polaków byli tacy, którzy otwarcie wyrażali swoje niezadowolenie z powodu bezustannego łamania konstytucji przez cara Aleksandra I i jego bliskich współpracowników. Ogólny sprzeciw wśród Polaków budziła polityka rządu oraz poczynania wielkiego księcia Konstantego i Nowosilcowa. Ze skargami u cara wystąpił również sam książę Adam Jerzy Czartoryski, jednak wobec braku jakiegokolwiek odzewu, wycofał się z życia politycznego.

W tym czasie w Królestwie Polskim opozycja przybrała formę walki legalnej. Rozpoczęła ją grupa kilkunastu posłów, głównie z województwa kaliskiego, stąd całe ugrupowanie nazwano „kaliszanami”, którym przewodzili dwaj bracia Wincenty i Bonawentura Niemojowscy. Byli oni zwolennikami liberalizmu, dążyli zatem do rozszerzenia kompetencji parlamentu oraz uzyskania gwarancji wolności obywatelskich. Ponadto byli zwolennikami unowocześnienia gospodarki, domagając się m.in. oczynszowania chłopów i umożliwienia im wykupu praw własności do ziemi, którą użytkowali. Na forum sejmu oraz w legalnej prasie opozycja kaliska potępiała łamanie konstytucji i żądała pełnego jej respektowania przez rząd. Gdy w 1820 r. podczas obrad sejmowych kaliszanie zaprotestowali m.in. przeciwko wprowadzeniu cenzury, car przez pięć lat nie zwoływał parlamentu. Z kolei w 1825 r. zwołany sejm obradował za zamkniętymi drzwiami, bez dostępu publiczności. Natomiast bracia Niemojowscy nie zostali wówczas dopuszczeni do sali sejmowej. W następnych latach legalna opozycja załamała się całkowicie.

Tajne związki młodzieży. Po 1815 r. w Królestwie Polski w środowiskach studenckich zaczęły powstawać tajne związki i kółka samokształceniowe, które nie stawiały sobie za cel walki zbrojnej o niepodległość, a jedynie wychowanie światłych obywateli. Szczególną aktywnością wykazywali się studenci z dwóch ośrodków akademickich - Warszawy i Wilna. W Warszawie działał Związek Przyjaciół „Panta Koina” (wszystko wspólne) oraz Związek Wolnych Polaków, który głosił hasła niepodległościowe. Natomiast w Wilnie najbardziej znaną organizacją młodzieży akademickiej było Towarzystwo Filomatów (przyjaciele nauk), którego założycielem był m.in. Adam Mickiewicz. W 1823 r. wielu członków Towarzystwa Filomatów zostało aresztowanych i skazanych na wieloletnie więzienia lub zsyłkę w głąb Rosji.

Wolnomularstwo Narodowe i Towarzystwo Patriotyczne. W 1819 r. w Warszawie powołano do życia tajną organizację pod nazwą Wolnomularstwo Narodowe, na którego czele stanął major Walerian Łukasiński. Utrzymywało ono luźne kontakty ze Związkiem Kosynierów w zaborze pruskim. Cel jaki stawiało przed sobą Wolnomularstwo Narodowe, to walka o niepodległość Polski, która składać się miała z ziem wszystkich zaborów. W 1821 r. Walerian Łukasiński dokonał formalnego rozwiązania dotychczasowej organizacji i na jej miejsce powołał Towarzystwo Patriotyczne. Towarzystwo starało się objąć swoją działalnością wszystkie trzy zabory. W 1822 r. aresztowano Łukasińskiego i jego najbliżsi współpracownicy. Walerian Łukasiński osądzony został jedynie za działalność w Wolnomularstwie Narodowym, do czego się przyznał, zatajając jednak fakt istnienia Towarzystwa Patriotycznego. Sąd wojskowy skazał go na 9 lat ciężkiego więzienia w twierdzy w Szlisselburgu, gdzie zmarł w 1868 r. (Łukasiński pozostawił po sobie wspomnienia, które spisał w Szlisselburgu w latach 1863 - 1864).

Kontakty z dekabrystami. Nie zdekonspirowane Towarzystwo Patriotyczne działało nadal pod kierownictwem podpułkownika Seweryna Krzyżanowskiego. W latach 1823 - 1825 działacze Towarzystwa nawiązali kontakty z oficerami rosyjskimi skupionymi w tajnej organizacji pod nazwą Towarzystwo Południowe (przyszli dekabryści). Rosyjscy spiskowcy planowali zabójstwo cara i jego rodziny, a następnie przekształcić Rosję w federację demokratycznych republik. Popierali Polaków w ich dążeniach niepodległościowych, jednakże pewne nieporozumienia pojawiły się na tle przyszłych granic Polski. Strona rosyjska nie godziła się bowiem na powrót do granic przedrozbiorowych, a ponadto planowała, że ziemie polskie zostaną powiązane z Rosją. Rosyjscy i polscy konspiratorzy spotkali się w Kijowie w celu omówienia wspólnego działania, do którego jednak nie doszło. Nowe kierownictwo Towarzystwa Patriotycznego było nieufne wobec rewolucjonistów rosyjskich, obawiając się przede wszystkim ich nadmiernego radykalizmu.

26 grudnia 1825 r. rosyjscy spiskowcy wzniecili powstanie, które trwało zaledwie parę godzin. Nowy car Mikołaj I krwawo rozprawił się z jego uczestnikami. Przy okazji wykryte zostały powiązania członków Towarzystwa Patriotycznego z dekabrystami, jak nazwano powstańców rosyjskich (dekabr - po rosyjsku oznacza grudzień). W 1826 r. większość działaczy Towarzystwa zostało aresztowanych, a następnie postawionych przed Sądem Sejmowym, w którym sędziami byli wyłącznie polscy senatorowie. Procesy trwały od czerwca 1827 do maja 1828 r. Jednakże wbrew oczekiwaniom cara, Sąd Sejmowy uznał, że działania Towarzystwa nie miały „celu zbrodniczego”. W związku z tym oskarżonym wymierzone zostały łagodne kary.

Sprzysiężenie Piotra Wysockiego. Pod koniec 1828 r. wśród studentów i wykładowców warszawskiej Szkoły Podchorążych Piechoty, zawiązała się tajna organizacja, której przywódcą był Piotr Wysocki. Do historii przeszła ona pod nazwą Sprzysiężenie Podchorążych lub Spisek Wysockiego. Członkowie sprzysiężenia planowali wystąpienie w obronie praw konstytucyjnych nieustannie łamanych przez cara. Nie posiadali oni jednak dokładnie opracowanego programu działania. Z początku liczono na klęskę Rosji w wojnie z Turcją, a następnie oswobodzenie Polski.

Relacja Piotra Wysockiego o spisku podchorążych:

„Dopiero na dniu 15 grudnia 1828 r., kiedy przypadkiem zgromadziło się w moim mieszkaniu kilku podchorążych tej szkoły: K. Paszkiewicz, J. Dobrowolski, Karol Karśnicki, Aleksander Łaski, Józef Gurowski, zaczęliśmy otwarciej mówić z sobą o położeniu politycznym Europy, tudzież o potrzebie i środkach wyjarzmienia ziomków naszych spod ucisku wbrew przeciwnego ustawie konstytucyjnej i swobodom przez króla i naród zaprzysiężonym. Nazajutrz, to jest 16 grudnia, uwiadomiłem o tej rozmowie kilku innych podchorążych, znanych w szkole ze swego sposobu myślenia, mianowicie Kamila Mochnackiego, Stanisława Ponińskiego i Seweryna Cichowskiego. Te były pierwiastki naszego związku. Patrząc na tę młodzież, we własnym sercu przeczuwałem przyszłość ojczyzny. Rota przysięgi, jaką natenczas wykonaliśmy, była, jeśli mnie pamięć nie zawodzi, następująca:

«Przed Bogiem i ojczyzną naszą ujarzmiona, odartą z praw i przywilejów konstytucyjnych, przysięgamy:

Najprzód: nie wydawać na przypadek uwięzienia żadnego członka zawiązującego się Towarzystwa, choćby z tego powodu przyszło ponieść najsroższe męczarnie.

Po wtóre: połączyć wszystkie usiłowania, poświęcić życie, gdy tego będzie potrzeba, w obronie zgwałconej ustawy konstytucyjnej.

Po trzecie: ostrożnie rozszerzać związek za wiedza podpisanych członków Towarzystwa, nie przyjmując ani pijaków, ani szulerów, ani ludzi skazitelnego charakteru pod jakimkolwiek bądź względem»”.

(Tekst cyt. za: Teksty źródłowe do nauki historii w szkole. Powstanie listopadowe 1830 - 1831, oprac. W. Zajewski, PZWS, Warszawa 1959, nr. 30, str. 1).

2. Powstanie listopadowe

Geneza powstania listopadowego:

- łamanie zasad konstytucji i ograniczanie autonomii Królestwa polskiego przez władze carskie,

- wieści o wydarzeniach w Europie w 1830 r.: wybuch rewolucji lipcowej we Francji przeciwko rządom dynastii Burbonów oraz powstanie Belgów przeciwko Holendrom,

- wiadomości o przygotowaniach przez cara interwencji zbrojnej przeciw rewolucji w Belgii, w której miała uczestniczyć armia polska,

- obawy przed wykryciem spisku i rozbiciem sprzysiężenia poprzez aresztowania.

Członkowie sprzysiężenia zdecydowali zatem przyspieszyć wybuch powstania i wyznaczyli jego termin na 29 listopada 1830 r., na godzinę 18.00.

Wypadki nocy listopadowej

Zadaniem grupy młodych spiskowców, zarówno wojskowych, jak i cywilów, było uderzenie na Belweder w celu dokonania zamachu na wielkiego księcia Konstantego. Zamach się jednak nie udał, ponieważ Konstanty ukrył się w tym czasie na strychu, a następnie zbiegł.

Niebawem do belwederczyków, jak nazwano uczestników akcji na Belweder, dołączyli pozostali członkowie sprzysiężenia, którzy wcześniej przebywali w gmachu Szkoły Podchorążych. Powstańcy ruszyli przez Plac Trzech Krzyży, Nowy Świat, a następnie Krakowskie Przedmieście, w kierunku centrum miasta, pod Arsenał, gdzie po sforsowaniu warszawskiej zbrojowni, zdobyto broń. W trakcie tego marszu wołano: „Do broni!”, próbując zachęcić mieszkańców do wspólnej walki, jednakże odpowiedzią na to był huk zamykanych bram i okiennic. Do powstańców dołączyły się jedynie niewielkie grupki drobnych rzemieślników i wyrobników oraz część oddziałów wojskowych. Na ranem 30 listopada stolica była już wolna. Wielki książę Konstanty wraz z wojskiem rosyjskim oraz częścią wojska polskiego, które nie brało udziału w powstaniu, wycofał się z Warszawy do Wierzbna.

Kiedy Warszawa znalazła się w rękach powstańców, zebrali się członkowie Rady Administracyjnej (rządu Królestwa): prezes Walenty Sobolewski, książę Ksawery Drucki - Lubecki, ponadto przybyli także książę Adam Czartoryski i Julian Ursyn Niemcewicz. Podjęto wówczas decyzję o wprowadzeniu do Rady m.in. Czartoryskiego oraz Joachima Lelewela i gen. Józefa Chłopickiego. Tych dwóch ostatnich nie było obecnych na zebraniu. Młodzi spiskowcy pragnęli by tzw. „starsi” zasiadający w Radzie Administracyjnej, przejęli w swoje ręce władzę i pokierowali dalszym przebiegiem powstania. Jednakże jej członkowie, przeciwni zbrojnemu wystąpieniu, teraz dążyli do jak najszybszej ugody z carem.

Walka o utrzymanie powstania. Konserwatywni politycy wchodzący w skład Rady Administracyjnej podjęli pertraktacje z carem Mikołajem I, który tymczasem nie chciał iść na żadne ustępstwa i żądał bezwarunkowej kapitulacji. W tej sytuacji zwolennicy powstania utworzyli 1 grudnia 1830 r. Towarzystwo Patriotyczne, stanowiące rodzaj klubu dyskusyjnego, na którego czele jako prezes stanął Joachim Lelewel. Jednak rzeczywistymi przywódcami Towarzystwa byli: Jan Ludwik Żukowski, Maurycy Mochnacki, Ksawery Bronikowski, Adam Gurowski i Tadeusz Krępowiecki. Czuwali oni nad tym, aby powstanie nie zostało stłumione przez władze polskie. Rada Administracyjna musiała zaakceptować istnienie Towarzystwa Patriotycznego, ale po cichu przygotowywała jego likwidację.

Dnia 3 grudnia 1830 r. Rada Administracyjna przekształciła się w Rząd Tymczasowy, którego kierownictwo powierzono księciu Adamowi J. Czartoryskiemu. Rząd zapowiedział zwołanie sejmu na 18 grudnia 1830 r.

Dnia 5 grudnia 1830 r. gen. Józef Chłopicki, któremu wcześniej Rada Administracyjna przekazała dowództwo nad wojskiem polskim, ogłosił się dyktatorem i wysłał do Petersburga delegację. W skład delegacji wchodzili książę Franciszek Ksawery Lubecki - Drucki i poseł Jan Jezierski. Ich zadaniem było przedstawienie carowi postulatów przestrzeganie konstytucji i wycofanie wojsk rosyjskich z terenu Królestwa Polskiego. Ponadto domagano się także włączenia do Królestwa Litwy, Wołynia i Podola (tzw. ziemie zabrane).

Tym czasem 18 grudnia 1830 r. zebrał się sejm, który ogłosił powstanie za narodowe. Chłopicki podał się do dymisji, ale posłowie z powrotem powierzyli mu funkcję dyktatora (ustawa o dyktaturze z 20 grudnia 1830 r.). W połowie stycznia 1831 r. nadeszła odpowiedź z Petersburga. Car żądał pełnej uległości i wykluczał możliwość porozumienia się z Polakami. W tej sytuacji Chłopicki zrzekł się dyktatury (18 stycznia 1831 r.), ale wstąpił do armii jako doradca wodza naczelnego, na którego sejm wybrał księcia Michała Radziwiłła. Dnia 25 stycznia Towarzystwo Patriotyczne zorganizowało wielką manifestację ku czci dekabrystów. Jednocześnie sejm uchwalił akt detronizacji Mikołaja I.

29 stycznia 1831 r. władzę wykonawczą objął Rząd Narodowy, który składał się z 5 osób: dwaj konserwatyści - książę Adam Jerzy Czartoryski jako prezes i Stanisław Barzykowski, dwaj kaliszanie - Wincenty Niemojowski i Teofil Morawski, oraz prezes Towarzystwa Patriotycznego - Joachim Lelewel.

Wojna polsko - rosyjska. W początkach lutego 1831 r. armia rosyjska pod dowództwem feldmarszałka Iwana Dybicza przekroczyła granice Królestwa Polskiego. Do pierwszego większego starcia doszło już 14 lutego, pod Stoczkiem. W bitwie tej zwycięstwo odniosły oddziały polskie dowodzone przez gen. Józefa Dwernickiego. Nie udało się jednak powstrzymać marszu głównych sił rosyjskich na Warszawę. Kolejna bitwa rozegrała się 25 lutego na przedpolach Warszawy, pod Grochowem. Najcięższe boje toczono wówczas o Olszynkę Grochowską, w których szczególnie wyróżnił się 4 pułk piechoty liniowej „Czwartaków”. Wojskami polskimi dowodził formalnie książę Michał Radziwiłł, natomiast praktycznie kierownictwo przejął gen. Chłopicki, który podczas bitwy został ciężko ranny. Bitwa ta była decydująca dla losów stolicy. Dybicz zrezygnował bowiem ze szturmu na Warszawę i wycofał się w kierunku wschodnim.

Po bitwie pod Grochowem nowym naczelnym wodzem został mianowany gen. Jan Skrzynecki. Pod koniec marca 1831 r. gen. Ignacy Prądzyński przedstawił Skrzyneckiemu plan ofensywy, której celem było odcięcie wojsk rosyjskich od magazynów z zaopatrzeniem. Oddziały polskie ruszyły zatem na wschód, w kierunku Siedlec. Zaskoczeni Rosjanie ponieśli duże straty w kilku bitwach: pod Wawrem (19 II 1831 r.), Dębem Wielkim (31 III 1831 r.) i Iganiami (10 IV 1831 r.). w tej ostatniej bitwie bezpośrednio oddziałami polskimi dowodził gen. Prądzyński i odniósł nad korpusem Rosena wielkie zwycięstwo.

Działania powstańcze ogarnęły także ziemie polskie włączone do Rosji. Na Litwie do legendy przeszła Emilia Plater, która w męskim przebraniu brała udział w walce z Rosjanami (Adam Mickiewicz napisał o niej wiersz zatytułowany „Śmierć pułkownika”).

Od kwietnia 1831 r. gen. Skrzynecki wstrzymywał się przed podejmowaniem kroków zbrojnych. Dopiero w maju wojska polskie ruszyły w kierunku Łomży, a następnie Ostrołęki, gdzie doszło 26 maja do krwawej bitwy, która zakończyła się klęską wojsk polskich. Natomiast dzięki wspaniałej szarży konnej artylerii pod dowództwem Józefa Bema, oddziały polskie nie zostały całkowicie rozbite. Po bitwie pod Ostrołęką zmarł na cholerę Iwan Dybicz, a dowództwo nad armią rosyjską objął feldmarszałek Iwan Paskiewicz, który przeprawił się w lipcu przez Wisłę i ruszył w kierunku stolicy. Tym czasem Skrzynecki nie podejmował żadnych działań zaczepnych. W tej sytuacji sejm odebrał mu naczelne dowództwo, które powierzył w sierpniu gen. Henrykowi Dembińskiemu. Nowy wódz naczelny nie miał jednakże żadnego pomysłu na dalsze działania zbrojne. 15 sierpnia ludność Warszawy zorganizowała wielką manifestację, w trakcie której doszło do samosądów. Rozgniewany tłum powiesił zdrajców. Zginęło wówczas ponad 30 osób. Następnego dnia rankiem gubernatorem stolicy został gen. Jan Krukowiecki. Ukarał on winnych wcześniejszych zajść i rozwiązał Towarzystwo Patriotyczne. 17 sierpnia prezesem rządu został Krukowiecki, uzyskując niemal dyktatorskie uprawnienia. Nowym naczelnym wodzem został gen. Kazimierz Małachowski.

W tym samym czasie armia Paskiewicza podchodziła pod Warszawę i kiedy była już bardzo blisko, Krukowiecki wysłał 4 września delegację z gen. Prądzyńskim w celu przeprowadzenia rokowań, o których już Paskiewicz nie chciał słyszeć. Interesował go w tym momencie całkowita i natychmiastowa kapitulacja powstańców. 6 września 1831 r. oddziały rosyjskie zaatakowały stolicę od zachodu, tzn. od strony Woli, gdzie doszło do zaciętych walk. Padła wówczas reduta, której bronił Juliusz Ordon, a także szańce wolskie, gdzie poległ gen. Józef Sowiński. Rząd Narodowy i sejm zezwoliły na podjęcie przez dowództwo polskie rokowań. Sejm odrzucał jednak możliwość kapitulacji. Tym czasem 8 września gen. Kazimierz Małachowski podpisał akt kapitulacji Warszawy. W tej sytuacji sejm i Rząd Narodowy z nowym prezesem Bonawenturą Niemojowskim oraz z wojskiem, opuścili stolicę i skierowali się w stronę Płocka, gdzie następnie przeszli granicę z Prusami. Niektóre oddziały polskie prowadziły jeszcze działania zbrojne. Rada wojenna mianowała nowego wodza naczelnego, gen. Macieja Rybińskiego, a wkrótce po nim gen. Jana Umińskiego. 23 września odbyło się ostatnie posiedzenie sejmu, podczas którego uchwalono zawieszenie powstania. W październiku 1831 r. padły twierdze Modlin (9 X 1831 r. ) i Zamość (21 X 1831 r.).

3. Sytuacja w Królestwie Polskim po upadku powstania

Po upadku powstania listopadowego władze rosyjskie zastosowali wobec jego uczestników ostre represje. Oficerowie i politycy, którzy pozostali w kraju, zostali osądzeni i skazani na kary więzienia oraz ciężkie roboty. Zarówno ich, jak i emigrantów majątki ziemskie zostały skonfiskowane. Do miast Królestwa wkroczyła 100 - tysięczna armia rosyjska, w której skład wchodzili przymusowo polscy żołnierze i podoficerowie, a także oficerowie po odbyciu swojej kary. Ponadto niektórych z nich skierowano na fronty kaukaski i kazachski. Na Królestwo nałożono wysoką kontrybucję za powstanie. W Warszawie wzniesiono Cytadelę, której X Pawilon przeznaczony był dla więźniów politycznych.

Mikołaj I unieważnił konstytucję, i zamiast niej nadał Królestwu Polskiemu 14 (26) lutego 1832 r. Statut Organiczny. Statut pozostawiał Radę Stanu, jako organ doradczy rosyjskiej Rady Państwa, oraz Radę Administracyjną. Ponadto utrzymywał polską administrację, język polski jako urzędowy, odrębny skarb oraz dotychczas obowiązujące kodeksy prawa karnego, cywilnego i handlowego. Likwidacji uległy natomiast sejm, rząd i armia. Królestwo Polskie pozbawione zostało samodzielności i uznane za część państwa rosyjskiego. Car Rosji był równocześnie królem Królestwa Polskiego. Jego koronacja miała odbywać się w Moskwie, dokąd wywiezione zostały insygnia koronacyjne oraz tron Królestwa.

Namiestnikiem Królestwa Polskiego został mianowany feldmarszałek Iwan Paskiewicz, który otrzymał od cara dodatkowo tytuł księcia warszawskiego w nagrodę za zdobycie Warszawy w 1831 r.

W 1833 r. władze rosyjskie wprowadziły stan wojenny w Królestwie Polskim, który trwał około 25 lat. Z kolei Statut Organiczny został zawieszony. Ogłoszono wówczas także pobór rekruta do armii rosyjskiej, w której służba trwała 25 lat.

Stopniowo zaczęto przeprowadzać unifikację systemu prawnego Królestwa Polskiego z rosyjskim. W 1837 r. zlikwidowano województwa i wprowadzono podział na gubernie. Od 1847 r. w Królestwie zaczął obowiązywać rosyjski kodeks karny. Ujednolicono system miar i wag oraz monetarny z rosyjskim. W Królestwie zaczęto płacić zatem rublami, a odległość mierzyć w wiorstach. Władze rosyjskie uderzyły również w edukację i kulturę. Zamknięto polskie wyższe uczelnie - Uniwersytet Warszawski i Wileński, a także Liceum Krzemienieckie. Zawieszeniu uległa działalność Towarzystwa Przyjaciół Nauk.

Układ w Münchengrätz 1833 r. W 1833 r. w Münchengrätz Austria i Rosja zawarły układ, który przewidywał współpracę obu państw w zwalczaniu polskiego ruchu niepodległościowego. Wkrótce do układu tego dołączyły także i Prusy. Wszystkie trzy państwa zobowiązywały się zatem do wzajemnej pomocy w wypadku wybuchu powstania, oraz do przekazywania sobie nawzajem wszelkich informacji na temat zagrożeń rewolucyjnych.

3. Sytuacja polityczna w zaborze pruskim i austriackim

Zabór pruski. Po 1815 r. zabór pruski składał się z trzech zróżnicowanych pod względem tradycji i statusu prawnego regionów:

- Wielkiego Księstwa Poznańskiego,

- Prus Zachodnich,

- Warmii (biskupstwo warmińskie administracyjnie należące do Prus Zachodnich).

Wielkie Księstwo Poznańskie składało się z dwóch rejencji: poznańskiej i bydgoskiej. Król pruski przyjął tytuł wielkiego księcia poznańskiego. W Wielkim Księstwie istniał urząd namiestnika królewskiego. Namiestnik posiadał jednak ograniczony zakres władzy. Zwoływał sejmiki prowincjonalne, przyjmował prośby i skargi do króla. Nie posiadał uprawnień w dziedzinie administracyjnej, nie mógł zatem tworzyć prawa. Funkcję namiestnika sprawował do grudnia 1830 r. książę Antoni Radziwiłł (pianista i kompozytor). Po powstaniu listopadowym urząd namiestnika został zawieszony.

Od 1827 r. w Poznańskiem funkcjonował sejm prowincjonalny o ograniczonych uprawnieniach. Posiadał on stanową podstawę (stan rycerski - 24 mandaty, mieszczański - 16, a wiejski - 8). Przy wyborach obowiązywał cenzus majątkowy. Sejm zbierał się co trzy lata. Posiadał jedynie prawo opiniowania projektów ustaw dotyczących Poznańskiego. Mógł również składać prośby i zażalenia do króla.

Po upadku powstania listopadowego w Poznańskim zaszły pewne zmiany, zwłaszcza wśród części niemieckich urzędników. W grudniu 1830 r. stanowisko naczelnego prezesa Księstwa otrzymał polityk pruski Edward Flottwell. Wraz z jego nominacją rozpoczął się ostry kurs germanizacyjny. Władze pruskie dążyły do jak najszybszego zespolenia Poznańskiego z pozostałą częścią Królestwa Pruskiego. Nie dopuszczano zatem do powstawania narodowych instytucji polskich. Do Wielkiego Księstwa Poznańskiego sprowadzano z kolei niemieckich nauczycieli, chłopów, kupców i przemysłowców w celu zasiedlenia tych terenów. W szkolnictwie elementarnym zaczęto wprowadzać język niemiecki. Germanizacji uległy również urzędy.

Dopiero w 1840 r., po wstąpieniu na tron Fryderyka Wilhelma IV nastąpiła zmiana dotychczasowej polityki wobec polskiej ludności Poznańskiego. Nowy król odwołał Flottwella i wstrzymał akcję kolonizacyjną. Język polski powrócił do szkół i urzędów, złagodzono cenzurę.

Rzeczpospolita Krakowska. Zgodnie z decyzją kongresu wiedeńskiego, Kraków został przekształcony w wolne miasto o statusie państewka neutralnego, pozostającego pod opieką trzech państw zaborczych. Państwa te reprezentował w Krakowie tzw. Konferencja Rezydentów. 11 września 1818 r. wolne miasto Kraków otrzymało konstytucję, która została ułożona przez Komisję Organizacyjną, składającą się z rezydentów trzech mocarstw oraz trzech obywateli Rzeczypospolitej. Zgodnie z konstytucją władza wykonawcza była w rękach Senatu składającego się z dwunastu senatorów (delegaci Zgromadzenia Reprezentantów oraz przedstawiciele uniwersytetu i kapituły krakowskiej) i przewodzącego mu prezesa. Władzę ustawodawczą sprawowało Zgromadzenie Reprezentantów (zwane Sejmem), które nie miało jednak prawa inicjatywy legislacyjnej. Składało się ono z 41 osób.

Po powstaniu listopadowym do Krakowa wprowadzono na jakiś czas wojska państw zaborczych (1836 - 1841), pod pretekstem walki z konspiracyjnym podziemiem. Kraków pozostawał jednak stale ważnym ośrodkiem kulturalnym. Uniwersytet Jagielloński posiadał dużą autonomię i był niezależny od Senatu. Po zamknięciu uniwersytetów w Wilnie i w Warszawie stanowił on jedyną wyższą uczelnie polską.

Zabór austriacki. Po 1815 r. pod zaborem austriackim znajdowały się Galicja i Śląsk Cieszyński. Ziemie te zostały poddane rządom centralistycznym i policyjnym monarchii austriackiej. Na czele Galicji stał Gubernator mianowany przez cesarza i w jego imieniu sprawował władzę. Gubernator kierował urzędem zwanym Gubernium. Siedzibą Gubernatora Galicji i Gubernium był Lwów. Gubernatorowi podlegali z kolei starostowie, kierujący tzw. cyrkułami (województwa), na które Galicja została podzielona po trzecim rozbiorze. Cyrkułów było wówczas 18. We Lwowie obradował nadal Sejm Stanowy, który mógł jedynie składać prośby i skargi do monarchy.

Początki pracy organicznej

Od początku lat czterdziestych z Poznańskiem zaczęto propagować hasło pracy organicznej, nastawionej na rozwój gospodarczy i społeczny. Głównymi przedstawicielami programu pracy organicznej byli:

- generał Dezydery Chłapowski - dawny oficer napoleoński i uczestnik powstania listopadowego. Kierował nowoczesną gospodarka w swoim majątku w Turwi, wprowadzając m.in. nowe metody uprawy roli. Ponadto organizował on praktyki dla młodych ziemian, gdzie rozpowszechniał zdobyta wiedzę;

- doktor Karol Marcinkowski - dawny powstaniec i współpracownik księcia Adama Czartoryskiego na emigracji. Z jego inicjatywy został wzniesiony reprezentacyjny budynek, nazwany Bazarem, w którym znajdowały się polskie sklepy, magazyny, hotel, kluby towarzyskie i kulturalne. W tym samym roku dzięki zabiegom Marcinkowskiego oraz Karola Libelta powstało Towarzystwo Naukowej Pomocy, udzielający stypendia zdolnej młodzieży z ubogich rodzin;

- Hipolit Cegielski - były nauczyciel. W 1846 r. założył firmę handlową w Poznaniu, a potem w 1855 r. fabrykę narzędzi i maszyn rolniczych. Był także zasłużonym protektorem i działaczem Towarzystwa Naukowej Pomocy. W późniejszych latach współtworzył prasę polska. W latach 1848 - 1850 redagował „Gazetę Polską”, a w latach 1859 - 1863 wydawał „Dziennik Poznański”

Tego typu działania były podejmowane również w pozostałych zaborach. W Królestwie działał hrabia Andrzej Zamoyski. W swoim majątku w Klemensowie organizował liczne spotkania, na których upowszechniano wiedzę rolniczą. W swoich dobrach oczynszował chłopów. W Galicji rzecznikiem programu pracy organicznej był książę Leon Sapieha. Zainicjował on utworzenie Galicyjskiej Kasy Oszczędności i Towarzystwa Gospodarskiego.

4. Wielka Emigracja

Po upadku powstania listopadowego większość jego uczestników, spośród oficerów, żołnierzy i polityków, opuściło Królestwo Polskie i udało się na emigrację, gdzie rozpoczynali dalej działalność polityczną. Znaleźli oni schronienie m.in. we Francji, w Belgii i Anglii, których rządy wyraziły zgodę na ich przyjęcie. Ponadto do 1839 r. wielu polskich emigrantów osiedliło się także w Szwajcarii, Hiszpanii, Algierze, krajach niemieckich oraz w USA.

W wielu krajach europejskich Polacy witani byli jak bohaterzy, zwłaszcza na południu i zachodzie Niemiec. W miastach niemieckich powstawały specjalne komitety przyjaciół Polski, które pokrywały większość kosztów związanych z podróżą powstańców na Zachód. Zajmowały się one dostarczaniem żywności, pomieszczeń mieszkalnych oraz pielęgnowaniem rannych. Z podobnym entuzjazmem spotkali się polscy emigranci w Szwajcarii, Belgii oraz we Francji.

Emigracja polistopadowa określana jest jako „wielka”. Skupiła ona bowiem wielu wybitnych Polaków ze świata polityki, kultury i nauki, a także zdolnych wojskowych. W nowych miejscach zakładali oni od razu liczne stowarzyszenia i instytucje oraz wydawali czasopisma.

Komitet Narodowy Polski. 6 listopada 1831 r. w Paryżu powstał Tymczasowy Komitet Emigracji Polskiej, który już 8 grudnia został przekształcony w Komitet Narodowy Polski z Joachimem Lelewelem na czele. Komitet ten współpracował z Komitetem Francusko - Polskim, założonym 28 stycznia 1831 r. przez gen. Marie Josepha de Lafayette, który gromadził fundusze pieniężna dla ewentualnych przyszłych polskich emigrantów.

Komitet Narodowy Polski w swojej odezwie programowej skrytykował władze powstańcze, a następnie określił nowe cele, zgodnie z którymi odzyskanie niepodległości miało odbyć się na drodze powstania zbrojnego we wszystkich trzech zaborach, kierowanego przez szlachtę i inteligencję. Walka zbrojna opierać się miała na „zgodzie narodowej” i współpracy szlachty z ludem (solidaryzm społeczny). Ponadto stwierdzono, że przyszła niepodległa Polska ma być republiką. Dość ogólnikowo wspomniano natomiast o reformie agrarnej. Wkrótce rząd francuski zawiesił działalność Komitetu grudzień 1832 r.), oskarżając jego członków o współprace z lewicą republikańską. Z kolei Lelewel musiał opuścić Francję. Osiadł on w Brukseli, gdzie pozostał aż do śmierci w 1861 r.

Młoda Polska. 12 maja 1834 r. polscy emigranci założyli w Szwajcarii (Berno) organizację o nazwie Młoda Polska. Opierała się ona na założeniach „Młodych Włoch” Giuseppe Mazziniego. Głosiła hasła niepodległości Polski. Nawiązywała do europejskiego liberalizmu, domagając się wszystkich swobód obywatelskich, takich jak: wolność osobista, religijna, przekonań, druku, nauczania, stowarzyszeń. Z kolei według założeń Młodej Polski główne źródło władzy stanowił lud (suwerenność ludu). Czołowymi działaczami tej organizacji byli: Karol Stolzman, Szymon Konarski i Joachim Lelewel (od II 1835 r.). W 1836 r. Młoda Polska zawiesiła jednak swoją działalność, do czego w znacznym stopniu przyczyniły się prowadzone przeciwko jej członkom śledztwa policji szwajcarskiej, współpracującej z policją francuską. Niektórzy działacze Młodej Polski wstąpili do towarzystwa Demokratycznego Polski.

Towarzystwo Demokratyczne Polski. 17 marca 1832 r. dawni działacze lewicy Towarzystwa Patriotycznego niezadowoleni z postulatów programowych Komitetu Narodowego Polski, założyli Towarzystwo Demokratyczne Polski, które niebawem skupiło liczne grono emigrantów z Francji. Nowej organizacji przewodzili: hrabia Adam Gurowski, były ksiądz Aleksander Pułaski, Jan Nepomucen Janowski, Tadeusz Krępowiecki, Ignacy Płużański. Opublikowali oni „Akt założenia Towarzystwa Demokratycznego Polski” (zwany później „Małym Manifestem”), który zawierał program tego obozu. Przewidywał on odzyskanie niepodległości przez Polskę dzięki przystąpieniu do przyszłego powstania mas chłopskich i współpracy z ludami państw europejskich. Zapowiadał on ponadto zniesienie nierówności społecznych.

Towarzystwo Demokratyczne zorganizowane było w sekcje, kierowane przez tzw. Centralizacje. Sekcja TDP z Poitiers przystąpiła wkrótce do opracowania nowego programu. 4 grudnia 1936 r. został przyjęty gotowy tekst „Manifestu” (nazwany „Wielkim Manifestem”). Jego autorem był Wiktor Heltman. „Manifest” zapowiadał odrodzenie Polski w następstwie trójzaborowego powstania z udziałem ludu wiejskiego i miejskiego oraz szlachty. Przyszłą niepodległą Polskę widziano jako republikę parlamentarną. Program „Manifestu” miał charakter burżuazyjno - demokratyczny. Uwłaszczenie chłopów wiązano z walką o niepodległość.

Towarzystwo Demokratyczne Polski było najsilniejszą organizacją na emigracji po powstaniu listopadowym. W latach czterdziestych aktywnie uczestniczyło w przygotowaniach do powstania w trzech zaborach. Od połowy 1849 r. Centralizacja miała swoją siedzibę w Londynie. Towarzystwo posiadało własne organy prasowe: „Demokrata Polski”, „Przegląd Dziejów Polskich” oraz satyryczna „Pszonka”. W 1857 r. działalność Towarzystwa zamarła, a w 1862 r. nastąpiło już jego formalne rozwiązanie.

Obóz księcia Adama Jerzego Czartoryskiego. W Paryżu działali również działacze konserwatywni skupieni wokół osoby księcia Adama Czartoryskiego, którzy założyli w 1833 r. tajny Związek Jedności Narodowej, a rok później Towarzystwo Monarchiczne Trzeciego Maja. Z czasem obóz ten zaczęto nazywać Hotelem Lambert, od rezydencji Czartoryskich w Paryżu.

Członkowie Hotelu Lambert również marzyli o odbudowie niepodległego państwa polskiego. Jednak w gronie tym obawiano się rewolucyjnych przemian. Zatem na przykład proces likwidacji pańszczyzny czy uwłaszczenie proponowano rozłożyć w czasie. Przyszła Polska według założeń obozu miała być monarchią konstytucyjną z silną władzą króla i sprawnym sejmem. Z kolei jako przyszłego króla chętnie by widziano samego księcia Adama Czartoryskiego. Odzyskanie przez Polskę niepodległości wiązano z wojną mocarstw zachodnich z Rosją. Raczej nie dopuszczano myśli o powstaniu. W związku z tym założeniem Czartoryski prowadził energiczną akcję dyplomatyczną w celu pozyskania państw europejskich, zwłaszcza Anglii i Francji dla sprawy polskiej. Utrzymywał on sieć swoich agentów dyplomatycznych w zachodniej Europie i na Bałkanach. Ponadto Obóz Lambert prowadził ożywioną działalność kulturalną. Kierował m.in. Biblioteką Polską w Paryżu i Towarzystwem Historyczno - Literackim. Wydawał także własne pisma: „Kronikę Emigracji Polskiej”, „Trzeci Maj”, „Wiadomości Polskie”.

Zemsta Ludu. Od 28 grudnia 1832 r. w Paryżu swoją działalność rozpoczęła tajna organizacja węglarska o nazwie Zemsta Ludu. Związana ona była ściśle z Joachimem Lelewelem. Według założeń tej organizacji odbudowa państwowości polskiej wiązała się z powstaniem ogólnonarodowym. Przyszłe państwo miało być federacją z konstytucją na wzór amerykański. Zemsta Ludu kierowała przygotowaniami do zbrojnej wyprawy Józefa Zaliwskiego do Królestwa Polskiego, która zakończyła się niepowodzeniem.

Gromady Ludu Polskiego. W 1834 r. polscy chłopi, byli żołnierze powstania listopadowego przebywający przez dwa lata w Prusach na pracach przymusowych, emigrowali do Anglii, gdzie osiedlili się w dwu ośrodkach: St. Hallier na wyspie Jersey i Portsmouth. W 1835 r. założyli oni tutaj organizację rewolucyjno - demokratyczną, Lud Polski, której sekcje przybrały nazwy Gromada Grudziądz (od twierdzy Grudziądz, gdzie więzieni byli chłopi - żołnierze przez Prusaków) i Gromada Humań (od twierdzy Humań, w której dokonano rzezi szlachty podczas powstania chłopów ukraińskich w 1768 r.). Do Ludu Polski przystąpili dawni działacze Towarzystwa Demokratycznego Polski. Byli wśród nich m.in.: Tadeusz Krępowiecki i Stanisław Worcell.

Program Ludu Polskiego miał charakter demokratyczno - rewolucyjny. Przeciwstawiał pojęcie ojczyzny ludowej pojęciu ojczyzny szlacheckiej. Żądał likwidacji wielkiej własności ziemskiej. Krytykował kapitalizm. Głosił, że własnością jest to co pochodzi z pracy rąk własnych.. Członkowie Ludu Polskiego współpracowali z angielskimi rewolucjonistami (czartystami). Od początku 1840 r. Lud Polski zaczął podupadać, a w 1846 r. został rozwiązany.

5. Ruch spiskowy na ziemiach polskich w latach trzydziestych i czterdziestych

Pierwsze spiski. Wkrótce po powstaniu listopadowym w kraju zaczęto organizować nowe akcje mające na celu oswobodzenie Polski. Przybywający z emigracji emisariusze kierowali przygotowaniami do walki o niepodległość. Już 19 marca 1833 r. grupa wojskowych związana z węglarską organizacją, Zemsta Ludu, podjęła pod kierownictwem Józefa Zaliwskiego zbrojną wyprawę w celu wywołania powstania w Królestwie Polskim. Powstańcom nie udało się jednak pociągnąć do wspólnej walki tutejszych chłopów i szlachty. Akcja zakończyła się całkowitym niepowodzeniem. Powstańcy zostali rozbici. Część z nich udała się ponownie na emigrację, w Galicji został natomiast Zaliwski, gdzie przystąpił do organizowania Związku Węglarzy Polskich. Związek ten działał na zasadach ruchu karbonarskiego. W jego szeregach znalazła się jedynie mała grupa wojskowych emigrantów i garść szlachty galicyjskiej. Związek głosił propagandę rewolucyjna wśród ludu. Rozprowadzał tajna literaturę emigracyjną. Niebawem Związek wykryła policja austriacka. Zaliwski został skazany na kilka lat więzienia.

Stowarzyszenie Ludu Polskiego (1835 - 1838). W lutym 1835 r. z inicjatywy emisariuszy Młodej Polski powstała międzyzaborowa organizacja spiskowa pod nazwą Stowarzyszenie Ludu Polskiego. Działała ona głównie w Galicji, a jej celem było zbliżenie wszystkich trzech zaborów w celu podjęcia wspólnej walki o wyzwolenie Polski. W odrodzonym państwie miały zapanować wolność, równość i braterstwo. Chłopi mieli zostać uwłaszczeni. Ponadto głoszono równouprawnienie Żydów.

Władzą naczelną Stowarzyszenia Ludu Polskiego był Zbór Główny z siedzibą w Krakowie (potem we Lwowie). Zborowi podlegały zbory prowincjonalne zorganizowane w Rzeczypospolitej Krakowskiej, Galicji, Poznańskiem, Królestwie Polskim oraz na Litwie i Ukrainie.

Najbardziej radykalne poglądy głosiła w Stowarzyszeniu młodzież studencka ze Zboru krakowskiego. Gustaw Ehrenberg ułożył antyszlachecką pieśń - „O cześć wam, panowie magnaci”. Wkrótce wśród działaczy galicyjskich policja austriacka przeprowadziła aresztowania. Jednak rozbicie organizacji galicyjskiej nie zahamowało działalności w pozostałych zaborach. Na Litwie, Wołyniu, Podolu i Ukrainie prowadził propagandę demokratyczna emisariusz Szymon Konarski. Był on uczestnikiem powstania listopadowego, po którego klęsce udał się na emigrację, gdzie współpracował z Joachimem Lelewelem. Był on gorącym rzecznikiem przemian społecznych. Konarski zdołał także nawiązać kontakt tajnymi organizacjami wojskowymi w Rosji. W maju 1838 r. został on aresztowany, a następnie publicznie rozstrzelany w Wilnie (1839 r.). w tym samym roku aresztowano także spiskowców warszawskiej filii Stowarzyszenia Ludu Polskiego, co spowodowało jej rozbicie.

Związek Narodu Polskiego. W 1839 r. wysłannicy Towarzystwa Demokratycznego Polskiego założyli tajną lewicową organizację w Królestwie Polskim, Związek Narodu Polskiego, na czele którego stanęli Edward Dembowski i Henryk Kamieński.

Edward Dembowski uważał, że niepodległość Polski jest możliwa tylko dzięki radykalnej rewolucji, która obali stary ład społeczny i ekonomiczny. W nowym odrodzonym państwie szlachta zostanie podporządkowana ludowi, nie będzie własności, klas ani wyzysku. Z kolei rozwój społeczny będzie powoli zmierzał ku komunizmowi.

Henryk Kamiński głosił podobne poglądy jak Edward Dembowski. Według niego niepodległość Polski jest możliwa tylko przy poparciu chłopów. Dlatego powstanie miało być ściśle związane z ich uwłaszczeniem. Z jednej ze swoich prac „O prawdach żywotnych narodu polskiego” przedstawił koncepcje wojny ludowej, tzw. masowej partyzantki, która miała podjąć walkę z oddziałami wojsk zaborców.

W 1843 r. Związek został wykryty. Część działaczy została aresztowana przez carską policję, pozostali udali się na emigrację. Dembowskiemu udało się przedostać na teren Poznańskiego, natomiast Kamiński dostał się wkrótce w ręce władz carskich i został zesłany na Sybir.

Związek Chłopski. Na terenie Lubelskiego i Kieleckiego działalność konspiracyjną rozpoczął Piotr Ściegienny, syn chłopa pańszczyźnianego z Bilczy pod Kielcami. Początkowo był on nauczycielem, następnie od 1833 r. wikariuszem w Wilkołazie (pow. bełżecki), a od 1844 r. administratorem parafii w Chodlu (pow. kraśnicki), gdzie założył Związek Chłopski. Celem Związku było odzyskanie niepodległości Polski i wyzwolenie chłopów spod władzy feudalnej. Ściegienny prowadził agitację wśród ludu za pomocą m.in. Złotej książeczki, czyli historii rodu ludzkiego” oraz „Listu ojca świętego Grzegorza papieża do rolników i rzemieślników”, które prawdopodobnie sam napisał w latach 1840 - 1842. Broszury te rozdawał chłopom i nawoływał w nich do zbrojnego powstania przeciw caratowi i panom.

Ściegienny nawiązał kontakt ze Związkiem Narodu Polskiego, z którym ustalił termin wybuchu powstania na jesień 1844 r. Wykrycie spisku uniemożliwiło jednak jego realizację. Piotr Ściegienny został aresztowany, a następnie skazany na karę śmierci przez powieszenie, która następnie zamieniono na 25 lat katorgi na Syberii. Do kraju powrócił dopiero w 1871 r.

Związek Plebejuszów. Od 1839 r. działalność swoja rozpoczął Komitet Poznański Towarzystwa Demokratycznego Polski, kierowany przez Karola Libelta, który miał charakter umiarkowany. Proponowana przez Komitet połowiczna reforma zraziła do niego ludność wiejską, a także plebs miejski. W tej sytuacji 1842 r. w poznaniu powstała opozycyjna do Towarzystwa Demokratycznego Polskiego tajna rewolucyjno - demokratyczna organizacja, Związek Plebejuszy. Jego organizatorem był księgarz Walenty Stefański, były uczestnik powstania listopadowego. Utrzymywał on kontakty z Dembowskim, z którym zgadzał się w poglądach. Związek planował ludowe powstanie. Zgodnie z jego programem wszelka własność miała zostać zniesiona. Sprawiedliwy ustrój miał zapewnić równy podział dóbr i prawo do pracy. W Związku znaleźli się drobni rzemieślnicy, sklepikarze, część biedoty wiejskiej oraz młodzież.

W listopadzie 1845 r. w trakcie przygotowania do powstania, Stefański z najbliższymi współtowarzyszami został aresztowany. Część członków Związku Plebejuszy przyjęło Towarzystwo Demokratyczne w Poznańskiem. Natomiast miejscowy Komitet przekształcił się w Centralizację Towarzystwa i rozpoczął przygotowania do ogólnonarodowego powstania, którego termin wyznaczony został na luty 1846 r.

8

---