Polska pod zaborami 1795 – 1918.

W następstwie rozbiorów ziemie Rzeczypospolitej zostały wcielone do państw zaborczych jako ich prowincje: z terenów zaboru austrackiego utworzono Galicję, z kolejnych zaborów pruskiego: Prusy Zachodnie, Prusy Południowe i Prusy Nowowschodnie, obszary zagarnięte przez Rosję podzielono na gubernie. Każde z państw zaborczych usiłowało zintegrować zajęte obszary; traktowały ziemie polskie jako teren eksploatacji, źródło surowców i siły roboczej, podatków i naboru rekruta. Wszędzie wprowadzono własne ustawodawstwo i scentralizowaną biurokrację. Skutki upadku państwa były szczególnie dotkliwe dla szlachty bezrolnej i zagrodowej, której odmawiano praw szlacheckich, a także dla posesjonatów, pozbawionych udziału we władzy, znacznej części dochodów z dzierżaw królewszczyzn i ekonomii oraz objętych represjami polit. i konfiskatami dóbr ziemskich; mimo to szlachta nadal w decydującym stopniu kształtowała w XIX w. wzory kulturowe i kierunki polit. działania. Rozbiory odbiły się niekorzystnie także na sytuacji gosp. ziem pol.: upadła większość banków warsz., zlikwidowano wiele manufaktur, przecięcie granicami jednolitego dotąd organizmu państw. załamało handel, zahamowaniu uległy reformy czynszowe na wsi; kwitnąca u schyłku XVIII w. Warszawa, pozbawiona funkcji stolicy, stała się mało znaczącym miastem prowincjonalnym; podupadło wiele innych ośrodków miejskich.

W kraju i na emigracji (emigracje polityczne z ziem polskich) podejmowano przygotowania do walki o niepodległość, wysuwając różne programy polityczne. Pierwsze tajne związki utworzono 1796 w Galicji (m.in. Centralizacja Lwowska); w Warszawie 1798 powstało Towarzystwo Republikantów Polskich. Emigracja we Francji, licząc na pomoc rewolucji fr. (następnie Napoleona I), utworzyła 1797 Legiony polskie we Włoszech pod wodzą J.H. Dąbrowskiego. W kraju wśród ziemiaństwa rosły wpływy orientacji ros., której przewodził A.J. Czartoryski (plan puławski).

Na mocy pokoju tylżyckiego (1807) między Napoleonem I a ces. Rosji Aleksandrem I Romanowem powstało z części ziem polskich Księstwo Warszawskie, powiększone 1809 po zwycięskiej wojnie Napoleona I (udział Polaków pod wodzą ks. J. Poniatowskiego) z Austrią; formalnie niepodległe, osobą króla i księcia warsz. Fryderyka Augusta I połączone unią personalną z Saksonią (tron dziedziczny w dynastii saskiej), w rzeczywistości było podporządkowane Francji; nadana Księstwu Warsz. przez Napoleona I konstytucja (konstytucja Księstwa Warszawskiego 1807) m.in. zniosła poddaństwo chłopów, a wprowadzony 1808 Kodeks Napoleona zlikwidował pozostałości dawnych przywilejów stanowych. Powołano sejm (Sejm Główny Księstwa Warszawskiego; do jego kompetencji należały jedynie: prawo cywilne i karne, podatki i sprawy monetarne), Radę Stanu Księstwa Warszawskiego (projekty ustaw sejmowych i dekretów król., kompetencje sądownicze, sprawy budżetowe) oraz rząd Księstwa (6 ministrów). Klęska Francji w kampanii moskiewskiej (1812) spowodowała upadek Księstwa Warsz. i nowy podział ziem polskich na kongresie wiedeńskim (1815). Zachodnia część Księstwa, nazwana Wielkim Księstwem Poznańskim, została włączona w skład królestwa Prus, jednak z zachowaniem pewnej autonomii: własnym herbem, flagą, namiestnikiem i reprezentacją nar. (sejmik). Z Krakowa z okręgiem utworzono, cieszące się początkowo dość znaczną autonomią Wolne Miasto Kraków (tzw. Rzeczpospolita Krakowska). Z pozostałych ziem Księstwa powstało autonomiczne Królestwo Polskie, złączone unią personalną z Rosją (ces. Aleksander I Romanow został pierwszym jego królem).

Nadana Królestwu konstytucja 1815 (konstytucja Królestwa Polskiego 1815) i ordynacja wyborcza były najbardziej liberalne w ówczesnej Europie; sejm wybierały wszystkie warstwy społeczne (z małym udziałem chłopów) w wyborach bezpośrednich; zastępcą króla był namiestnik (do 1826 gen. J. Zajączek), naczelnym wodzem brat cara, wielki ks. Konstanty Pawłowicz, sprawujący także nadzór policyjny nad całością życia publicznego. Sejm (król, senat, izba poselska) zajmował się gł. zmianami prawa; sprawy adm. i gosp. regulowały na ogół postanowienia namiestnika, od 1826 Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego; inicjatywa ustawodawcza należała do króla. Centralnym organem władzy i administracji była Rada Stanu Królestwa Polskiego; zarząd kraju należał do 5 komisji rządowych. Na ziemiach Rzeczypospolitej zagarniętych przez Rosję, znajdujących się poza Królestwem Pol. (9 zach. guberni Rosji), utrzymano dawny ustrój stanowy, a jednocześnie wprowadzono scentralizowany system rządów absolutnych, sprawowanych przez ros. administrację. Naruszanie konstytucji w Królestwie Pol. (ograniczanie praw sejmu, cenzura, sądy wyjątkowe w sprawach politycznych), polityka podatkowa i niedopełnienie obietnicy o włączeniu do Królestwa obszarów zaboru ros. na wschód od Bugu (tzw. ziem zabranych) oraz represje policyjne doprowadziły do powstania legalnej opozycji (kaliszanie) oraz zawiązywania spisków patriot. (m.in. Towarzystwo Patriotyczne, 2), a wreszcie do wybuchu powstania listopadowego 1830–31.

Po jego upadku Królestwo Pol. utraciło konstytucję, sejm i własne wojsko, pozostała zaś formalnie odrębna administracja (Statut organiczny dla Królestwa Polskiego); aparat państw. stopniowo podporządkowywano urzędom centr. w Petersburgu, 1837 wprowadzono gubernie zamiast województw, 1841 — ros. system monetarny, 1847 — ros. kodeks karny; nastąpiły konfiskaty dóbr licznych uczestników powstania; tysiące osób uwięziono i zesłano lub wcielono do wojska ros., emigrowała większość działaczy nar. i twórców kultury (Wielka Emigracja). Również w zaborze pruskim, skąd udzielano pomocy powstaniu, zaostrzył się kurs antypol. (represje policyjne, usuwanie Polaków z administracji, 1832 ograniczenie praw języka pol., 1835 zniesienie odrębności sądownictwa).

Lata 30. i 40. cechowała w 3 zaborach bierność znacznej części społeczeństwa. Bardziej przedsiębiorcze grupy ziemiaństwa i rodzącej się burżuazji podejmowały — początkowo w Poznańskiem, potem w innych dzielnicach — legalne działania zmierzające do materialnego i umysłowego podniesienia społeczeństwa przez przyspieszenie rozwoju gospodarczego i społecznego kraju (praca organiczna). Formułowano projekty reformy położenia włościan i Żydów (własne koncepcje wysuwali także działacze żyd.). Inteligencja szukała rozwiązania w konspiracji. W 1835–37 działało Stowarzyszenie Ludu Polskiego, 1838 rozbito akcję spiskową Sz. Konarskiego. Wielka Emigracja skupiała swe życie polityczne i kulturalne gł. we Francji, także w W. Brytanii i Szwajcarii; oddziałując na kraj przez emisariuszy Centralizacji Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, przygotowywała ogólnonarodowe powstanie; 1846 doszło do zakończonych niepowodzeniem wystąpień zbrojnych, które największe rozmiary przybrały — pod kierunkiem E. Dembowskiego — w Wolnym Mieście Krakowie (rewolucja krakowska 1846), i do antyszlacheckiego powstania chłopskiego 1846 w Galicji (tzw. rabacja galicyjska 1846). W okresie Wiosny Ludów 1848 nastąpił wybuch powstania wielkopolskiego, które zakończyło się klęską, a następnie likwidacją resztek odrębności W. Księstwa Pozn. (wraz z nazwą). Wielu Polaków wzięło udział w rewolucjach eur. (L. Mierosławski, H. Dembiński, J. Bem i in.), zwł. w Niemczech, we Włoszech i na Węgrzech. Osłabienie Rosji w wyniku niepowodzeń w wojnie krymskiej (1853–56), zjednoczenie Włoch i łączące się z tym nadzieje na sukcesy ruchów nar., uwłaszczenie chłopów w Rosji, nadzieje na autonomię bądź niepodległość, a także zaostrzające się represje (krwawe stłumienie manifestacji religijno-patriotycznych w Warszawie 1861) doprowadziły w Królestwie Pol. do wrzenia i uformowania się ogólnonar. konspiracji („biali”, „czerwoni”), pozostającej w opozycji do polityki A. Wielopolskiego, kierującego rządem cyw. Królestwa.

Wybuchło powstanie styczniowe 1863–64; Tymczasowy Rząd Nar. (Rząd Narodowy 1863–64) ogłosił dekrety uwłaszczeniowe; powstanie zostało stłumione po wielomiesięcznych walkach partyzanckich z przeważającymi siłami wojsk ros.; zapanował terror (ok. 700 wyroków śmierci, masowe zsyłki, wcielenia do wojska ros., konfiskata majątków), zlikwidowano adm. odrębność Królestwa Pol. (nieoficjalnie zw. Krajem Nadwiślańskim), odrębność instytucji publ., zrusyfikowano administrację, szkolnictwo (rusyfikacja na ziemiach polskich w XIX w.). W zaborze prus. od 1848 działało Koło Polskie (Koła Polskie) w sejmie prus., od 1871 w parlamencie niem.; społeczeństwo pol. walczyło przeciwko nasilającej się germanizacji (germanizacja na ziemiach polskich w XIX w.) oraz antypol. polityce gosp., zwł. kolonizacji niem., wykupowi od Polaków ziemi, parcelacjom (Komisja Kolonizacyjna, Hakata); pol. ruch nar. objął także Śląsk, Warmię i Mazury.

Całkowicie odmienna była sytuacja Galicji, która 1861 uzyskała Sejm Krajowy, 1867 przedstawicielstwo w parlamencie austr. (Koło Pol.), a 1867–73 szeroką autonomię, wykorzystaną w pełni do rozwoju nar. form życia kult. i umysłowego, a także polit.; we wsch. części Galicji rozwinął się ukr. ruch nar.; rządy w Galicji sprawowali przedstawiciele kierunków zachowawczych (stańczycy), lojalni wobec monarchii austro-węgierskiej. Stabilizacja stosunków międzynar. w latach 70. i 80. nie dawała szans na realizację dążeń niepodległościowych. Część Polaków przyjęła postawę trójlojalizmu; w zaborze ros. nadzieję budził program pozytywizmu warsz. (m.in. B. Prus, A. Świętochowski) szerzący — w ramach pracy org. — hasła pracy u podstaw, oświaty, oszczędności i postępu techn.; w zaborze prus. działacze społ. (M. Jackowski, P. Wawrzyniak) organizowali zamożnych chłopów i drobnomieszczaństwo w kółkach roln. i spółkach zarobkowych. Zaborcy dążyli do maks. podporządkowania sobie organizacji kośc., odizolowania jej od organizacji kośc. na pozostałych ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i ograniczenia kontaktów z Rzymem. Dokonano zmian w organizacji terytorialnej Kościoła, masowych kasat zakonów (zakonów kasaty) — w Galicji jeszcze w XVIII w., w zaborze prus. gł. 1810, w Królestwie Pol. 1832 i 1864, oraz przejęcia wielkiej własności kościelnej. Duchowieństwo w Królestwie Pol. po upadku kolejnych powstań nar. poddawano represjom, wielu księży zesłano w głąb Rosji; w zaborze prus. szykany i ograniczenia jego działalności nasiliły się w latach 70. (O. von Bismarck; Kulturkampf); w zaborze ros. szczególne represje stosowano wobec grekokatolików (unitów), zmuszając ich do przechodzenia na prawosławie. W dziedzinie nauki i kultury stosunkowo znaczny margines swobody pozostawiono społeczeństwu pol. w Galicji, także w Królestwie Pol., natomiast o wiele mniejszy w zaborze pruskim. Działały instytucje nauk. i oświat., w Warszawie m.in. od 1800 TPN, od 1816 uniwersytet (zamknięty 1831 w ramach represji popowstaniowych), od 1821 Inst. Agronomiczny w pobliskim Marymoncie, od 1875 Szkoła Handl. im. Leopolda Kronenberga; w Krakowie, oprócz Uniw. Jagiellońskiego, od 1871 AU, skupiająca życie nauk. całego kraju; we Lwowie od 1784 uniwersytet, od 1827 Zakład Nar. im. Ossolińskich, od 1844 Akad. Techn. (od 1877 Szkoła Politechn.); w Dublanach od 1856 Szkoła Roln.; w Poznaniu od 1829 Biblioteka Raczyńskich i od 1857 Pozn. TPN. Przez cały okres rozbiorów kwitła twórczość lit. i muzyczna. Charakterystycznym zjawiskiem 2. poł. XIX w. było kształtowanie się świadomości nar. warstw lud. we wszystkich zaborach. Po zakończeniu procesu uwłaszczenia chłopów oraz równouprawnieniu mieszczan i Żydów, w Galicji także w związku z upowszechnieniem oświaty elementarnej, następowało różnicowanie nar. świadomości środowisk mówiących rozmaitymi językami; równocześnie nasilały się także procesy asymilacyjne (w Królestwie Pol. oraz w Galicji przede wszystkim do kultury pol.). We wsch. części Galicji wśród większości ludności wiejskiej rozwijała się ukr. świadomość nar., na włączonych do Rosji wschodnich ziemiach dawnej P. — świadomość ukr., białorus. oraz litew., obok polskiej. Niejednokrotnie dotychczasowe podziały rel. były zbieżne — choć tylko w części — z podziałami narodowymi. Wśród ludności wyznającej judaizm formowała się nar. świadomość żydowska. Wraz z kształtowaniem się świadomości nar., także jako reakcja na politykę ucisku nar., pojawił się nacjonalizm. Niektórzy politycy pol. odmawiali prawa do własnej kultury oraz życia nar. społecznościom zamieszkującym ziemie wchodzące w skład P. przed rozbiorami. Istotny wpływ na te procesy miało powstawanie u schyłku XIX w. pierwszych partii polit., o wyraźnie zarysowanych programach. Na emigracji w Genewie 1881 B. Limanowski utworzył organizację socjalist. Lud Polski; 1882 L. Waryński zał. w Warszawie I Proletariat; 1892 powstała Polska Partia Socjalistyczna (PPS), 1893 Socjaldemokracja Królestwa Pol. (od 1900 Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy); 1887 zawiązała się Liga Polska, przekształcona 1893 w Ligę Narodową (R. Dmowski, Z. Balicki), 1897 powstało Stronnictwo Demokratyczno-Narodowe; 1895 utworzono pierwszą organizację lud. Stronnictwo Ludowe (od 1903 PSL). Powstały także pierwsze organizacje polit. innych narodów; wśród Żydów działał Bund; na ziemiach ukr. w granicach Rosji powstawały organizacje socjalist.; w Galicji Wsch. 1890 Ukraińska Partia Radykalna (1899 oddzieliło się Ukr. Stronnictwo Nar.-Demokr.), 1902 — Białoruska Rewol. Hromada. Ożywienie polit. spowodowała rewolucja 1905–07 w Rosji, która objęła m.in. ziemie zaboru rosyjskiego. W następstwie rewolucji ludność pol. w zaborze ros. uzyskała pewne ustępstwa nar. (m.in. pol. szkoły, stowarzyszenia); w ros. Dumie Państw. zawiązało się Koło Polskie. Nie zahamowało to jednak dążeń niepodległościowych. W 1908–14 tworzyły się w Galicji organizacje paramilitarne (polskie organizacje wojskowo-niepodległościowe 1908–14). W chwili wybuchu I wojny świat. stronnictwa pol. reprezentowały różne kierunki polit.: proros. (R. Dmowski i ugrupowania Narodowej Demokracji) — wiążący nadzieje nar. Polaków ze zwycięstwem Rosji i ententy; proaustr. (J. Piłsudski, Legiony Pol.) — liczący na zwycięstwo państw centralnych.

Rozwój gosp. ziem każdego zaboru przebiegał odmiennie, o czym decydowały w dużym stopniu zasoby surowcowe, polityka zaborcy, dostęp do dogodnych rynków zbytu, a także stan gospodarki w końcu XVIII w. W najlepszej sytuacji znajdowało się Królestwo Pol., będąc nie tylko partnerem, ale często i konkurentem dla Rosji. Początkowo, dzięki protekcjonistycznej polityce rządu, nastąpił szybki rozwój gospodarki: w okręgu łódzkim powstał przemysł włókienniczy, w Zagłębiu Staropol., a nieco później w Zagłębiu Dąbrowskim, rozwijało się górnictwo i hutnictwo; dużym ośrodkiem przem. stawała się Warszawa; ważną rolę organizatora życia gosp. odegrał Bank Polski (zał. 1828). Powstanie listopadowe 1830–31, represje oraz ogromne podwyższenie 1832 ceł na towary wywożone z Królestwa do Rosji (utrzymane do 1851) przejściowo zahamowały rozwój gosp. Królestwa; jednak już u schyłku lat 30. nastąpił rozwój przemysłu bawełnianego, kolejnictwa (Kolej Warszawsko-Wiedeńska, 1845–48), górnictwa i hutnictwa, ożywienie gosp. miast. Postęp techn. w rolnictwie i zastępowanie pańszczyzny czynszem dały przewagę folwarkom nad gospodarką chłopską i powodowały wzrost ich areału; pogłębiało się zróżnicowanie majątkowe chłopów; ich uwłaszczenie i ostateczne zniesienie pańszczyzny 1864 (uwłaszczenie chłopów w Polsce) przyniosło zasadniczą zmianę: wzrost obszaru ziemi chłopskiej, trudności ekon. wielu folwarków, dalsze rozwarstwienie ludności wiejskiej („głód ziemi”, emigracja zarobkowa z ziem polskich), a w następstwie przyspieszenie rozwoju stosunków kapitalist. na wsi. W przemyśle w latach 60. i 70. panowała stagnacja, później — od pocz. XX w. — ożywienie (zwł. we włókiennictwie, produkującym w dużej części na eksport do Rosji, i w cukrownictwie), wywołane zwł. przemianami na wsi, aktywizacją rynku wewn. i dopływem kapitałów, niekiedy obcych (belg., fr., niem.). Dokonała się wyraźna zmiana struktury społ. Królestwa: w miastach rosło znaczenie drobnomieszczaństwa oraz zwiększyła się liczba robotników, przybywających gł. ze wsi; burżuazja, w znacznej części żyd. i niem., zwł. w kilku wielkich miastach, była stosunkowo nieliczna i miała niewielkie wpływy polit.; po 1832 wyodrębniła się ostatecznie inteligencja (w znacznej części z deklasującej się szlachty), której rola w życiu społ., polit. i kult. Królestwa szybko rosła.

W W. Księstwie Pozn., które w intencjach władz zaborczych miało pozostać roln. zapleczem Prus, rozwój rolnictwa został przyspieszony uwłaszczeniem chłopów, realizowanym ok. 1808–1865; nastąpił wzrost ogólnego areału i przeciętnej wielkości gospodarstw chłopskich, powiększyła się także liczba robotników rolnych; w wyniku wprowadzenia nowoczesnych metod gospodarowania (płodozmian, maszyny roln., nawozy mineralne) szybko rosły plony, a rolnictwo W. Księstwa Pozn. od schyłku XIX w. zdecydowanie przodowało wśród wszystkich ziem polskich. Przemysł przeobrażał się znacznie wolniej, powstawały gł. małe fabryczki, w znacznym stopniu pracujące na potrzeby rolnictwa (produkcja maszyn i narzędzi roln., nawozów mineralnych, przemysł spoż. i przetwórczy); od 1848 rozwijało się kolejnictwo. Burżuazja prawie nie istniała, kształtowało się tylko drobnomieszczaństwo; liczba robotników rosła powoli. Odmiennie przeobrażała się gospodarka Górnego Śląska, gdzie po 1815 nastąpił szybki rozwój przemysłu (nowoczesne hutnictwo żelaza, cynku, górnictwo rud metali); w 2. poł. XIX w., a szczególnie na pocz. XX w. gwałtownie zwiększyło się wydobycie węgla kamiennego; 1842 otwarto pierwszy odcinek linii kol.; szybko powiększała się liczba robotników oraz wyodrębniała burżuazja, złożona gł. z Niemców. W Galicji w rolnictwie, które po reformach józefińskich schyłku XVIII w. i w wyniku dobrej koniunktury na produkty rolne przeżywało na pocz. XIX w. okres rozwoju, po 1815 nastąpiła długotrwała stagnacja. Pewne ożywienie przyniosło uwłaszczenie chłopów 1848 i likwidacja ich powinności; powoli wzrastał ogólny obszar ziemi chłopskiej, ze zdecydowaną przewagą gospodarstw małych; wzrastały plony, jednak ogólny poziom galic. gospodarki rolnej był najniższy spośród trzech zaborów; sytuację pogarszał masowy import, od poł. lat 70., pszenicy z Ameryki Północnej. Nie rozwijał się przemysł, z wyjątkiem gorzelnictwa i cukrownictwa w 1. poł. XIX w. oraz przemysłu naftowego od lat 70.; dominowało drobne rzemiosło; liczba robotników rosła powoli, a niemożność znalezienia pracy w miastach skłaniała do masowej emigracji zarobkowej (1890–1900 — ok. 300 tys. osób).