POLSKA POD ZABORAMI
1. Księstwo Warszawskie
- istniało w latach 1807-1815
- zostało utworzone przez Napoleona I (Bonaparte) na mocy pokoju tylżyckiego
- było formalnie niepodległe (sejm, rząd, wojsko), w rzeczywistości było podporządkowane napoleońskiej Francji
- było namiastką państwa polskiego
- było połączone unią personalną z królestwem saskim (suwerennym władcą był król Królestwa Saksonii Fryderyk August I, będącego pod protektoratem Cesarstwa Francuskiego)
- utworzone z ziem głównie II i III zaboru pruskiego, w 1809 r. zostało powiększone o część ziem zaboru austriackiego (m.in. Kraków)
- Podział kraju na 6 departamentów oraz 60 powiatów był usankcjonowaniem podziału z czasów administracji pruskiej, a nie francuskiej. Na wzór francuski zorganizowano władze administracyjne departamentów i powiatów. Administracja księstwa znajdowała się pod ścisłą kontrolą rezydentów francuskich i francuskich dowódców wojskowych. Przy Radzie Ministrów Księstwa Warszawskiego stale rezydowali wysokiej rangi urzędnicy napoleońscy, których zadaniem było zapewnienie stałej komunikacji dyplomatycznej pomiędzy Napoleonem i Fryderykiem Augustem I. W rzeczywistości czuwali oni nad wypełnianiem przez administrację Księstwa Warszawskiego cesarskich dyrektyw, przysyłanych z Paryża.
* kiedy powstało Księstwo Warszawskie, w jego konstytucji na życzenie cesarza znalazł się artykuł 69, który głosił: „Kodeks Napoleona będzie prawem cywilnym Księstwa Warszawskiego.”
* realizował on w zakresie prawa cywilnego podstawowe idee rewolucji francuskiej, takie jak: wolność osobista jednostki, formalna równość obywateli wobec prawa, nienaruszalność własności prywatnej, swoboda umów, wolność wyznania i pracy, prawo do używania własnego języka, wyłącznie świecki charakter małżeństwa jako instytucji prawnej,
dopuszczalność rozwodów i poddanie spraw małżeńskich sądownictwu powszechnemu
* okrzyknięto go arcydziełem sztuki legislacyjnej pod względem jasności stylu i piękna języka
* wprowadzał wiele nowoczesnych rozwiązań, jednak zachowywał elementy poprzedniego stanu prawnego
Utrzymał karę śmierci cywilnej, która orzeczona przez sąd wywoływała dość nieszczęsne skutki dla skazanego (pozbawiała wszelkich praw, majątek skazanego przepadał, bądź był otwarty dla spadkobierców etc.)
Ograniczał prawa kobiet (m.in. mąż mógł żądać rozwodu od kobiety, gdy ta cudzołożyła, lecz w przypadku odwrotnym - jedynie gdy kochanka była utrzymywana w domu wspólnym; kobieta pozostawała przez całe życie pod opieką najbliższego męskiego krewnego lub męża; nie mogła rozporządzać majątkiem swoim ani majątkiem małżeńskim; mężowi została powierzona rola wychowania potomstwa).
Prawo spadkowe miało na celu ograniczenie powstawania wielkich rodzin.
-sądownictwo było w dużym stopniu rzeczywiście niezależne; na jego czele stał Sąd Apelacyjny w Warszawie.
- Księstwo Warszawskie nie miało odrębnej dyplomacji, polityka zagraniczna należała do uprawnień Ministra Spraw Zagranicznych Saksonii
- W Warszawie przebywał stały rezydent (przedstawiciel) Francji, faktycznie kontrolujący polskie władze
- Armia Księstwa podlegała zwierzchnictwu francuskiemu.
- Cesarz nie zgodził się na przywrócenie Konstytucji 3 Maja, uznał ją za zbyt konserwatywną
2. Konstytucja Księstwa Warszawskiego
- została nadana 22 lipca 1807 r. w Dreźnie osobiście przez Napoleona Bonaparte
- był to najwyższy kat regulujący podstawy funkcjonowanie Księstwa Warszawskiego
- jej przepisy wzorowano na konstutucji francuskiej z 1799 r.
- obaliła dawną nierówność stanową
- głosząc zasadę równości wobec prawa likwidowała odrębne sądy na rzecz jednolitego sądownictwa na rzecz wszystkich obywateli kraju
- przy wyborach do sejmu zapewniała jednak przewagę szlachcie
- znaosiła poddaństwo chłopów, zapewniając im wolność osobistą (nie podjęto jednak decyzji o uwłaszczeniu ani nie zniesiono pańszczyzny)
- późniejszy dekret z 21 grudnia 1807 r. przyznawał dziedzicom pełne prawo własności chłopskich gospodarstw i pozwalał na usuwanie chłopa z ziemi
- rząd mianowany był i odwoływany przez króla i tylko przed nim odpowiedzialny
- do króla należała inicjatywa ustawodawcza, zatwierdzanie ustaw i uzupełanianie Konstytucji dekretami, prawo łaski
3. Koniec Księstwa Warszawskiego
- po klęsce Napoleona w 1812 r. w Rosji, m aterytorium Księstwa Warszawskiego wkroczyły wojska rosyjskie, kładąc praktycznie kres jego istnieniu
- 3 maja 1815 na kongresie wiedeńskim Rosja podpisała z Prusami i z Austrią konwencje bilateralne o podziale Księstwa Warszawskiego i trójstronną konwencję o utworzeniu Wolnego Miasta Krakowa. Zadecydowano, iż Księstwo zostanie podzielone na 4 części:
Cesarstwo Austrii zagarnęło okręg Wieliczki
Królestwo Prus zachodnią część księstwa: Wielkie Księstwo Poznańskie i ziemię chełmińską
Imperium Rosyjskie środkową i wschodnią część księstwa: Królestwo Polskie
powstało państwo: Wolne Miasto Kraków.
Gdy kongres wiedeński ostatecznie zdecydował o powstaniu Królestwa Polskiego w unii personalnej z carami Rosji, Aleksander I otrzymał uznany przez polski Sejm tytuł króla polskiego.
4. Królestwo Kongresowe (Królewstwo Polskie, Kongresówka)
- istniało w latach 1815-1918
- zostało utworzone na Kongresie Wiedeńskim z części ziem Księstwa Warszawskiego
- było monarchią połączoną unią personalną z cesarstwem rosyjskim
- szeroką autonomię (rząd, parlament, wojsko) miała zapewnić Konstytucja Królestwa Polskiego
- po upadku powstania listopadowego (1830-1831) autonomię ograniczono a konstytucję zastąpiono Statutem Organicznym dla Królestwa Polskiego
- po klęsce powstania styczniowego (1863-1864) nastąpiła dalsza stopniowa unifikacja z państwem rosysjkim
- w 1874 r. zmieniono nazwę na Kraj Nadwiślański
5. Konstytucja Królestwa Polskiego
- 27 listopada 1815 r. została oktrojowana przez casarza Rosji
- była kompilacją konstytucji Księstwa Warszawskiego i Konstytucji 3 maja
- utrzymywała uprzywilejowaną pozycję szlachy zarówno we władzach (sejm, urzędy, sądownictwo) jak i w gospodarce
- gwarantowała prywatną własność oraz wolność słowa i druku, wolność osobistą, wyznania i wiary
- na jej mocy Królestwo Polskie miało zagwarantowne: własne terytorium, władze, system monetrany i oświatowy
- jej przepisy były z czasem lekceważone przez Rosjan
- wobec łamania zasad konstytucji wybuchło powstanie listopadowe
- 25 stycznia 1831 r. Sejm Królestwa Polskiego detronizował Mikołaja I jako króla Polski
6. Statut Organiczny Królestwa Polskiego
- został nadany 26 lutego 1832 r. przez cesarza Mikołaja I po upadku powstania listopadowego w miejsce zniesionej Konstytucji Królestwa Polskiego z 1815 r.
- znosił istniejącą od 1815 r. unię Królestwa Polskiego z Rosją
- Królestwo zostało wcielone `na zawsze' do Cesarstwa Rosyjskiego
- Królestwo zostało inkorporowane jako prowincja Cesarstwa
- zlikwidowano sejm, zniesiono niezależność sędziów
- Wosjko Polskie zostało wcielone do Armii Imperium Rosyjskiego i wysłane jak najdalej od kraju (do walk na Kaukazie lub na Syberię) (itd.)
- postanowienia statutu nie zostały dotrzymane
- w 1833 r. na terenie Królestwa wprowadzono stan oblężenia, wzmożono działania rusyfikacyjne i unifikacyjne
7. Wielkie Księstwo Poznańskie
- istniało w latach 1815-1848
- było autonomicznych księstwem wchodzącym w skład Prus
- powstało na mocy kongreu wiedeńskiego
- w zamierzeniu mocarstw miało zaspokoić narodowe dążenia wielkopolskich Polaków w związku w odłączeniem decycją kongresu terytorium Wielkopolski od reszty terytorium Księstwa warszawskiego, które otrzymał status Królestwa Polskiego
- po powstaniu listpoadowym popartym przez Poznaniaków, autonomia Księstwa została ograniczona w 1831 r, a po powstanuach wielkopolskich w 1846 i 1848 r. całkowicie zniesiona - administracja pruska bez żadnego aktu prawnego zmianiła nazwę na Prowincja Poznańska
- postępująca germanizacja
- władcą księstwa był król pruski , reprezentowany przez księcia-namiestnika
- w 1824 r. powołano Sejm Wielkiego Księstwa Poznańskiego, który miał jednak jedynie charakter doradczy -> w jego skład wchodzili posłowie, wybrani przez właścicieli dóbr ziemskich (było ich 22), posłowie wybierani przez wlaścicieli dóbr miejskich (16) oraz posłowie wybierani bezpośrednio przez właścicieli gmin wiejskich, w jego skład oprócz tego wchodzili też nieliczni członkowie dziedziczni; jego marszalkiem został ks. Ordynat Antoni Sułkowski z Rydzyny
- administracyjnie księstwo podzielono na rejencje poznańską i bydgoską, te zaś na 26 powiatów, w których władzę sprwawalo landraci
8. Wolne Miasto Kraków (Rzeczpospolita Krakowska)
- istniało w latach 1815-1846
- zostało utworzone na kongresie wiedeńskim
- pozostawało pod kontrolą trzech państw sąsiednich: Imperium Rosyjskiego, Królestwa Prus i Cesarstwa Austrii
- zostało utworzone 18 paździenika 1815 r. z południowego skrawka Księstwa Warszawskiego
- było pól-demokratyczną republiką konstytucyjną opartą na Kodeksie Napoleona i własnej konstytucji (1818)
- początkowo cieszyło się umiarkowaną autonomią wewnątrzną
- do 1830 r. formalnie władzę sprawował 12-osobowy Senat Rządzący, w skład którego wchodzili przedstawiciele Zgromadzenia Reprezentantów, jedak wszesytkie decycje tej izby mogły być wetowane przez przedstawicieli państw opiekuńczych
- umiarkowana autonomia wewnętrzna została utracona na skutek sporów wewnętrznych wykorzystywanych przez państwa opiekuńcze - państwa te przekazały w 1828 r. faktyczną władzę Komitetowi Epuracyjnemu,w którym zasiadali tylko posłuszni micarstwom senatorowie
- w 1833 r. państwa opiekuńcze narzuciły Miastu nową konstytucję, która ograniczyła do zupełnego minimum wpływ mieszkańców na losy swohego państwa odebrano też miastu prawo do wolnego handlu
- kres jakiejkolwiek wewnętrznej autonomii położyła okupacja austriacka, trwająca w latach 1836-1846
- w 1846 r. wynuchło powstanie krakowakie, które położyło kres istnieniu tego państwa
- Na terytorium Wolnego Miasta obowiązywał Kodeks Napoleona, francuski kodeks handlowy oraz francuska procedura cywilna i karna.
-sądownictwo działało sprawnie. Zgodnie z konstytucją było niezależne, a postępowanie w sprawach cywilnych i karnych - jawne. Od sędziów, mianowanych przez Zgromadzenie Reprezentantów, wymagano tytułu doktora praw. Wprowadzono sądy przysięgłych, sądy pokoju, pierwszej instancji i apelacyjny. Sądem kasacyjnym był wydział prawa uniwersytetu.
-zarząd nad Wolnym Miastem, kierowanie pracą urzędników (w tym wójtów gmin miejskich i wiejskich), należał do kompetencji Senatu. W związku z przewagą stronnictwa konserwatywnego w tym ciele urzędy znalazły się w większości w rękach byłych urzędników Księstwa Warszawskiego - na ogół pochodzenia szlacheckiego. Aparat administracyjny, któremu konstytucja zagwarantowała znaczny wpływ na życie państwa, uchodził za sprawny.
9. Konstytucja Wolengo Miasta Krakowa z 11 września 1833 r.
- zastąpienie przez nią dotychczas obowiązującej konstytucji z 1818 r. nastąpiło po powstaniu listopadowym , z którą obywatele miasta sympatyzowali
- w czasie powstania listopadowego wielu młodych mężczyzn przyłączyło się do niego, a przemarsz wycofujących się z Krółestwa Kongresowego oddziałów polskich przez Kraków posłużył jako pretekst do okupacji miasta przez wojska rosyjskie
-Nowa konstytucja zawierała zmienioną definicję neutralności Wolnego Miasta, pozwalającą na bardzo szeroką interpretację. Wybór prezesa Senatu oddano pod zatwierdzenie reprezentantom "dworów opiekuńczych", a Zgromadzenie Reprezentantów miało być odtąd zwoływane co trzy lata, a nie co rok. Liczbę posłów ograniczono do 30, zniesiono jawność obrad i tajne głosowanie. Nowa konstytucja nie gwarantowała także wolności druku.
- W 1837 roku zmiany ustrojowe uzupełnił nowy statut Zgromadzenia Reprezentantów, któremu odebrano prawo wybierania senatorów, prezesa Senatu i urzędników sądowych. Coraz bardziej także powiększano kompetencje Konferencji Rezydentów, przyznając jej prawo odrzucania kandydatur na senatorów (później, od 1843 roku, Konferencja wprost ich nominowała).
- Celem konstytucji było zwiększenie kontroli mocarstw zaborczych nad życiem politycznym Krakowa. Przestała obowiązywać wraz z przyłączeniem Wolnego Miasta do Austrii
10. Reformy Aleksandra Wielopolskiego (1803-1877)
- w 1846 r. będąc pod wrażeniem okrucieństw, do jakich dochodziło w Galicji wystosował `List szlachcica polskiego do ks. Metternicha', w którym postulował oparcie się polski o Imperium Rosyjskie przeciw Królestwu Prus i Cesarstwu Austriackiemu
- w 1861 r. został mianowany dyrektorem głównym prezydującym w Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego -> przedłożył do podpisu namiestnikowi gen. Michaiłowi Gorczakowi opracowaną przez siebie `ustawę o zbiegowiskach', dopuszczającą użycie siły zbrojenj wobec ludności cywilnej -> decyzja ta utorowała drogę do masakry bezbronnej ludności Warszawy przez wosjko rosyjskie 8 kwietnia na placu Zamkowym
- ukrócił samowolę urzędników carskich, zastępował ich Polakami, opracował plan pomnożenia liczny szkoł elementarnych i średnich, w 1862 r. utworzył w Warszawie na Szkołę Główną
- przywrócił Radę Stanu Królestwa Polskiego
- wprowadził reformujące i prządkujące system administracji ustawy o samorządzie gmin miejskich i wiejskich, powiatów i guberni
- wprowadzenie oczynszowania chłopów i równouprawnienia Żydów
- żądania uznania przez Polaków stauts quo i wyrzeczenia się dążeń niepodległościowych spowodowały jego poróżnienie się z wieloma działaczami polskimi
- śmiałe reformy zniechęciły do nego carską administrację
- w 1863 r. dla powstrzymiania działań konspiracyjnych zmierzających do konfronatcji z Rosją zarządził tzw. brankę do wojska rosyjskiego
10. Co się działo po powstaniu styczniowym?
- 5 sierpnia 1864 na stokach Cytadeli Warszawskiej zostali powieszeniu członkowie władz Rządu Narodowgo, m.in. Romuald Traugutt
- zesłanie na Syberię kilkudziesięciu uczestników walk
- przystąpienie do wzmożonej rusyfikacji Polaków przez Rosjan
- 1867r. -zniesienie resztek autonomii Królestwa Polskiego, nzywanego odtąd Krajem Przywiślańskim (Nadwiślańskim)
- w 1866 r. przeprowadzono reorganizację administracji , tworząc 10 gubernii bezpośrednio podporządkowanych władzom Imperium Rosyjskiego
- w 1867 r. zniesiono autonomię instytucjonalną Królestwa Polskiego- zlikwidowano m. in. Radę Stanu i Radę Administracyjną
- wycofano z użycia odrębny herb Królestwa, a polskiego orła pozostawiono tylko jako jeden z wielu elementów w herbie całego Imperium
- 1874r. - zniesienie urzędu carskiego namiestnika
11. Patenty uwłaszczeniowe
Pruski edykt królewski o nabywaniu ziem z 1807r. -> znosił ograniczenia osobiste, ale nadal utrzymane zostały świadczenia feudalne
2. Ustawa regulacyjna do ziemian i chłopów z 14 października 1811r.
3. Ustawa uwłaszczeniowa dla Wielkiego Księstwa Poznańskiego z 1823r.
4. Patent cesarski o zniesieniu pańszczyzny w Galicji z 17 kwiecień 1848r. -> zniesiona została pańszczyzna, a uprawiana ziemia stała się własnością chłopów. Tym samym Austriacy zyskali sobie przychylność chłopstwa oraz podporządkowali sobie szlachtę, która zaczęła zabiegać o korzystne dla siebie przeprowadzenie uwłaszczenia.
5. Dekret uwłaszczeniowy Komitetu Centralno-Narodowego z 22 stycznia 1863r.
6. Układ uwłaszczeniowy w Królestwie Polskim z 2 marca 1864r.
12. PRAWO CYWILNE W ZABORZE PRUSKIM
1794 r. - pruskie prawo krajowe (feudalno-burżuazyjne)−
* nierówność wobec prawa zależnie od przynależności stanowej;
* współistnienie własności pełnej, zbliżonej do kapitalistycznej i równolegle własności podzielonej;
* pomieszanie typów umów z nowego trendu z drobiazgowymi przepisami o czeladzi, oddającymi ją pod rygorystyczną kontrolę pracodawców i organów państwowych;
* przewaga mężczyzny w rodzinie;
* upośledzenie dzieci pozamałżeńskich;
* ograniczenie swobody testowania.
Pojawiają się nowe tendencje - unifikacyjne (Landrecht dopuszczał− istnienie norm lokalnych przy subsydiarności kodeksu) i egalitarne (równość wobec prawa wprowadzona w 1807 r.). Powolne dążenia w kierunku zmian kapitalistycznych z jednoczesnym likwidowaniem pozostałości feudalnych → przekształcanie lenn we własność pełną, likwidacja obciążeń feudalnych, zniesiono przeszkody stanowe w prawie małżeńskim, wprowadzono jako powszechnie obowiązującą świecką formę zawierania małżeństw. Ograniczono ingerencję władzy państwowej w sprawy opiekuńcze.
Od połowy XIX w. w ustawach szczegółowych powstała pełna chłopska− własność ziemi. Równolegle powstają normy wzmacniające kapitalistyczną własność do ziemi i popierające ludność niemiecką.
1896 r. - Kodeks cywilny niemiecki (Bürgerliches Gesetzbuch - BGB) wszedł w życie 1 stycznia 1900 r.−
* pełna własność prywatna,
* swoboda umów,
* swoboda testowania.
* utrzymywało się nadal uprzywilejowane stanowisko mężczyzn i upośledzenie dzieci pozamałżeńskich.
* ograniczenie własności licznymi przepisami administracyjnymi, a także szerokie, „kauczukowe” normy umożliwiające sądom znaczną swobodę w orzekaniu → typowe dla interwencjonizmu państwowego.
PRAWO CYWILNE W ZABORZE AUSTRIACKIM
1811 - Allgemeines Bürgerliches Gesetzbuch - ABGB. - wynik kompromisu− między tendencjami mieszczańskimi i feudalnymi. Poza kodeksem pozostawiono aż do uwłaszczenia stosunki poddańczo-pańszczyźniane.
W stosunku do ogólnych zasad zgodny z tendencjami Oświecenia, ale w wielu rozwiązaniach szczegółowych wciąż zacofany:−
* formalna równość wobec prawa, z możliwości wyjątków od zasady.
* Utrzymywały się:
→ upośledzenie kobiet,
→ uwzględnienie czynników wyznaniowych, m.in. przez ograniczenie praw wyznawców nie¬których religii
→ Niektóre formy feudalnej własności ziemi (lenna), przy uregulowaniu własności kapitalistycznej;
→ Zapewniono wolność umów, rozwinięto główne ich typy, dopuszczono umowy wieczyste. → poza kodeksem przepisy o czeladzi, a także wiele niekorzystnych odrębności stanu chłopskiego (m.in. niepodzielność gospodarstw, ograniczenia w swobodzie testowania)
→ Obowiązek religijnej formy małżeństwa przy jednoczesnej i wyłącznej jurysdykcji sądów państwowych.
→ Upośledzenie dzieci pozamałżeńskie.
Istotne nowele w latach 1914, 1915 i 1916 opracowane min przez− prawników polskich (min. Fryderyk Zoll i in.). W Austrii obowiązuje do dziś, choć był wielokrotnie nowelizowany. W Polsce obowiązywał w b. zaborze austriackim w II RP jako powszechna księga praw cywilnych.
13. Ziemie zabrane (tereny zaboru rosyjskiego z wyłączniem ziem Królestwa Polskiego)