Sztuka cerkiewna w Polsce
(Na podstawie artykułu Róży. Naprawdę nie wiem co tu jest ważne)
Historia
966 - Polska przyjmuje chrzest z Rzymu
988 - Ruś przyjmuje chrzest z Bizancjum
Granica polsko-ruska staje się granicą oddzielającą od siebie dwie kultury chrześcijańskie: zachodnią i wschodnią. Nie przywiązywano do tego wagi, Piastowie i Rurykowiczowie zawierali między sobą związki małżeńskie, uważali się za wyznawców jednej wiary. Te dobre stosunki trwały przez XI i XII w.
Integracja kulturowa:
- Kazimierz Wielki w 1367 r. ostatecznie podporządkował sobie księstwo halicko-włodzimierskie, gdzie zastał organizację Kościoła prawosławnego z pięcioma biskupstwami. Organizacja Kościoła katolickiego na ziemiach ruskich ustabilizowała się dopiero w czasach Jagiellonów, ponieważ Kazimierz Wielki dbał o pozycję Cerkwi. Tolerancję wykazywał także wobec Ormian.
- Dla integracji kultury łacińskiej z kulturą bizantyńsko-ruską ważne było także małżeństwo Jadwigi z księciem litewskim Jagiełłą.
Ten proces integracji kulturowej, zapoczątkowany w XIV w., ze szczególnym nasileniem przebiegał w XVI w.
- Ważnym momentem było zawarcie w 1596 r. tzw. unii brzeskiej. Wtedy część duchowieństwa prawosławnego uznała zwierzchność papieża, zachowując własną liturgię, kalendarz, prawo duchownych do zawierania małżeństw, hierarchię i znaczną autonomię w zakresie administracji kościelnej.
Kościół unicki został zniszczony pod zaborem rosyjskim, przetrwał jednak pod austriackim, gdzie został nazwany kościołem greckokatolickim. Na ziemiach wcielonych do ZSRR kościół greckokatolicki został zlikwidowany w 1946 r. W Czechosłowacji przywrócono go w 1968, w Rumunii i ZSRR w 1990 r.
Elitą umysłową Kościoła unickiego byli bazylianie.
Zawarcie unii brzeskiej było silnym bodźcem motywującym do podjęcia reform w Cerkwii. Odnowa ta szła w kierunku otwarcia się na najnowsze osiągnięcia europejskiej myśli humanistycznej:
- rozwój szkolnictwa, z nauką języka polskiego i łaciny
- reforma języka zmierzająca do ujednolicenia i uproszczenia alfabetu
Nowe prądy upowszechniała książka drukowana.
Unici, podobnie jak członkowie Kościoła prawosławnego, świadomi byli swej przynależności do cerkiewnej tradycji artystycznej. Po roku 1596 sztuka w obrębie ich Kościołów pozostawała w kręgu tradycji bizantyńsko-ruskiej, przyswajając sobie wiele cech sztuki zachodniej.
Sztuka cerkiewna w granicach Rzeczypospolitej
Za panowania Piastów sztuka zarówno w Polsce jaki i na Rusi zachowywała w swój odrębny kształt stylowy i ikonograficzny. W Polsce - romański; na Rusi - bizantyńsko-ruski i mieszane małżeństwa tego nie zmieniały. W Polsce jedynie wschodnie importy.
Dzieła wschodnie na terytorium państwa polskiego:
- tzw. kielich św. Wojciecha
- stauroteka łęczycka XI w.
- mozaikowa ikona Matki Boskiej Hagiosoritissy z XIII w.
Za panowania Kazimierza Wielkiego sztuka cerkiewna po raz I na większą skalę w granicach Polski, jednak niewiele się zachowało. Była grupa 30 cerkwi, ale zachowała się tylko cerkiew Pantalejmona w Haliczu, poza tym kilkanaście rękopisów iluminowanych i drobne przedmioty. Nie zachował się żaden zespół malarstwa z tego czasu.
SZTUKA KSIĘSTWA HALICKO-WŁODZIMIERSKIEGO:
W architekturze cerkiewnej Rusi Halicko-Wołyńskiej przeważa w tym czasie typ średniobizantyńskiego kościoła krzyżowo-kopułowego, 4- podporowego, z sanktuarium i narteksem, z płaskiej cegły, łączonej barwioną zaprawą. Pojawiają się elementy romańskie - jak technika murowania z ciosów kamiennych.
W zakresie malarstwa książkowego - powtarzanie wzorów sztuki kijowskiej, ale także bizantyńskiej. Przykłady:
- mszał Barlaama Chutynskiego, XIII w.
- Ewangeliarz tzw. halicki, XIII w.
- Ewangeliarz Orszański, XIV w.
- Ewangeliarz Ławryszewski, XIII/XIV w. (jedyny w zbiorach polskich)
Zespół malowideł wykonanych przez ruskich mistrzów na zlecenie Władysława Jagiełły we wnętrzach świeckich (sypialnia królewska na Wawelu) i sakralnych (Kraków, Lublin, Sandomierz, Wiślica). Ocalały jedynie freski z kaplicy zamkowej w Lublinie (1418) oraz w prezbiteriach kolegiat w Wiślicy i Sandomierzu i w kaplicy Mariackiej katedry wawelskiej. Przetrwały też freski w kaplicy grobowej Kazimierza Jagiellończyka w kaplicy świętokrzyskiej (1470).
ARCHITEKTURA
XV i XVI w.
Liczne przykłady murowanych cerkwi o cechach gotyckich np. w Posadzie Rybotyckiej. W XVI w. powstaje grupa cerkwi na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego, np. św. Mikołaja i św. Trójcy w Wilnie, cerkiew w Nowogródku.
XVIII w.
Wzmożony ruch budowlany na terenach ziem ruskich i litewskich Rzeczpospolitej, związany z fundatorami z rodów Radziwiłłów, Sapiechów, Potockich, Zamoyskich czy Krasińskich. Powstaje np. katedra w Chełmie, katedra w Połocku, cerkiew bazyliańska w Berezweczu, katedra św. Jura we Lwowie, cerkiew bazyliańska w Poczajowie. Stanowią one przykład okcydentalizacji architektury cerkiewnej, projektowane były przez architektów z krajów niemieckojęzycznych lub z Włoch, sztuka barokowa.
Drewniane budownictwo cerkiewne na ziemiach Pd-wschodniej Polski, łączone z łemkowską grupą osadniczą - najstarsze zachowane cerkwie pochodzą z XVI w. Najstarsza według tradycji cerkiew w Uluczu, jednak ma cechy XVII - wieczne. Być może z XVI w. pochodzi cerkiew w Chotyńcu. Generalnie jednak z XVI w. pochodzi 8 cerkwi: w Potyliczu, Huszynie, Kaczynie, Suchodołach, Woli Wysockiej, Starej Soli, Radrużu, Rohatynie
Większość cerkwi łemkowskich pochodzi z XVII i XVIII: Powroźnik, Owczary, Kwiatoń, Pętna, Światkowa Wielka, Świątkowa Mała, Krempna, Nieznajowa, Uście Gorlickie, Wojkowa.
Obowiązek fundacji świątyń spoczywał przede wszystkim na właścicielach ziemskich. Niezależnie od własnego wyznania fundowali oni zarówno kościoły katolickie cerkwie prawosławne i unickie.
W pierwszej fazie drewnianego budownictwa cerkiewnego posługiwano się jednym wzorem architektonicznym. Było to założenie trójdzielne (naos, sanktuarium i przedsionek-babiniec), jedno lub trójkopułowe. Lokalne gatunki drewna, konstrukcja zrębowa. Ten typ był charakterystyczny dla ziem RP od XVI do XX wieku, typ cerkwi na planie krzyża greckiego z centralnie usytuowaną kopułą występował rzadko.
W XIX w. obraz sztuki cerkiewnej na ziemiach RP się zmienił. Na ziemiach zaboru rosyjskiego zakazano wznoszenia cerkwi. Cerkwie unickie przebudowywane były na wzór moskiewski - kształt kopuł zamieniany na cebulaste `banie', wprowadzanie dekoracji kokosznikowej.
Pod zaborem austriackim względna swoboda, wpływy zachodnie.
MALARSTWO IKONOWE
Ikona- wschodni obraz sakralny, trafiła do Polski jeszcze przed sztuką cerkiewną.
Ikona Matki Boskiej w krakowskim klasztorze klarysek
Wizerunek Matki Boskiej ofiarowany Klasztorowi na Jasnej Górze.
Najstarsze zachowane ikony z Małopolski pochodzą z XV w. Wiele z nich jest przykładem kontynuacji artystycznych tradycji Rusi. Zauważalne są też wpływy macedońskie, serbskie czy wołoskie.
Pracownie malarskie istniały w monasterach, a przynajmniej od XV wieku istniały też świeckie warsztaty malarskie w dużych ośrodkach miejskich (Przemyśl, Lwów, Nowy Sącz). Powtarzano dawne wzory, później przyswajano cechy zachodnie, zwłaszcza od XVII w.
Z ikonografii bizantyńskiej: Matka Boska w typie Hodegetrii, czy Hodegetrii w otoczeniu proroków (popularne), a także Matki Boskiej Opieki - Pokrow. Niezwykła popularność Dymitra z Salonik.
Ikony z XV wieku charakteryzuje linearny, płaszczyznowy styl.
W połowie XVI w. styl staje się bardziej malarski, miękkie formy, modelunek światłocieniowy, znika oliwkowa podmalówka, pojawiają się tony bieli i ochry. Ikony ujmowane są ornamentem.
II poł. XVI w. - obniżenie poziomu.
Stałym elementem wystroju cerkwi była przegroda ołtarzowa. Najstarsze ikonostasy pochodzą z 2 ćwierci XVII w.
Ikonostas cerkwi w Uluczu - typ symetryczny z trojgiem drzwi. Zawiera wszystkie tradycyjne elementy: rząd ikon świątecznych, ponad nimi monumentalny Deesis z apostołami, w zwieńczeniu rząd proroków, ikona patronimiczna i Pantokratora. Zachowała się ikona Matki Boskiej Eleusy oraz Jana Chrzciciela. Ponad królewskimi drzwiami był Mandylion.
SZTUKA ORMIAN W POLSCE
Katedra Ormian pod wezwaniem Zaśnięcia Matki Boskiej we Lwowie, XIV w.
Kościół św. Mikołaja w Kamieńcu Podolskim i katedra w Zamościu - połączenie armańskiego budownictwa z miejscową tradycją artystyczną.
Pasy kontuszowe - dzieła przede wszystkim ormiańskich rzemieślników.
Ewangeliarz tzw. Lwowski - miniatury figuralne i charakterystyczne dla armeńskiego iluminatorstwa motywami ornamentalnymi.