20. Wczesna epoka żelaza w strefie nadłabskiej kultura Halle i urn domkowych.
Kultura Halle
U schyłku epoki brązu i we wczesnej epoce żelaza podjęto intensywniej eksploatację źródeł solnych istniejących na terenie dzisiejszego miasta Halle nad Solawą i w okolicy. Rozwój warzelnictwa soli i związanego z tym handlu solą spowodował znaczny rozwój osadnictwa we wczesnej epoce żelaza w okolicach Halle. Utworzył się tu ośrodek produkcyjno-handlowy, położony przy arterii komunikacyjnej, jaką była Dolina Solawy, łącząca dorzecze górnego Dunaju i Menu z środkowym i dolnym dorzeczem Łaby. Nastąpił tu także rozwój wytwórczości metalurgicznej i ceramicznej. Doszło do zmieszania się 3 kultur: łużyckiej (białowickiej), unstruckiej i urn domkowych. Wytworzyła się kultura o charakterze mieszanym zwana kulturą Halle.
Wzbogaciła się ona dzięki eksploatacji soli. Napływały tu importy z krajów południowych, Italii, południowych Niemiec, Nadrenii. Ceramika kultury Halle najbardziej przypomina ceramikę kultury łużyckiej, głównie grupy białowickiej (formy naczyń i zdobnictwo). Licznie występują na stanowiskach tzw. brykietaże (naczynia kielichowate) i szpule gliniane, używane do warzenia solanki. OBRZĄDEK - zmarłych chowano w pozycji lekko skurczonej i wyposażano w liczne wyroby brązowe (bransolety, naszyjniki, kolie z paciorków i szpile). W fazie młodszej upowszechniły się pochówki ciałopalne popielnicowe.
Kultura urn domkowych
We wczesnej epoce żelaza, w północnej części środkowych Niemiec, na zachodnich peryferiach zasięgu kultury łużyckie,j na płaskich cmentarzyskach ciałopalnych, które były użytkowane przez potomków ludności grupy dolnosolawskiej, pojawiły się ceramiczne urny domkowe. Były to wykonane z gliny modele budynków, ulepione i wypalone, tak jak naczynia. Występują modele budowli czworobocznych nakrytych wysokim dachem czterospadowym, jak też budowli na planie koła, nakrytych bardziej płaskim dachem kopulastym. Modele te są zazwyczaj zaopatrzone w czworoboczne otwory, zamykane dobrze dopasowaną płytką z wypalonej gliny. Domy te są interpretowane jako budynki mieszkalne lub spichlerze. Obok nich spotykano też wyroby gliniane naśladujące formą normalne naczynia wazowate, pozbawione jednak wylewu od góry, a posiadające w bocznej ściance (na brzuścu lub szyi) czworoboczne/koliste/owalne otwory, które są analogiczne do otworów w modelach budowli i z analogicznym zamykaniem. Spotykano również naczynia wazowate zamknięte od góry na stałe przymocowaną pokrywą, zaopatrzone w stylizowane wyobrażenie twarzy ludzkiej na górnej części szyi, a na brzuścu posiadające otwór charakterystyczny dla urn domkowych, także zamykany.
Zagadnienie urn domkowych nie zostało do dziś do końca opracowane. Nie ma też opracowanej wewnętrznej chronologii urn domowych. Urny domkowe jednak w dorzeczu środkowej Łaby rozpowszechniły się w wyniku wpływów z terenu środkowej Italii, być może drogą lądową przez kraje alpejskie, południowe Niemcy, wzdłuż Solawy, aż do jej ujścia do Łaby. Brak jednak jest na to dowodów bezpośrednich. Dlatego nie wyklucza się drogi morskiej - z Morza Śródziemnego na zachód, dookoła wybrzeży europejskich aż po ujście Łaby do Morza Północnego, w górę Łaby aż po północne przedpola gór Harzu. Za tą koncepcją wydaje się przemawiać rozproszone występowanie urn domkowych także nad Dolną Łabą, w Holandii, południowej Skandynawii i terenie Pomorza Gdańskiego. Czasem w obrębie kultury urn domkowych występują także sporadycznie urny twarzowe.
Kultura urn domkowych zajmuje obszary położone na północnym przedpolu gór Harzu, nad Łabą w okolicach Magdeburga i sięga aż po dolną Solawę na południu. Ludność reprezentuje dalszy ciąg rozwojowy grupy dolnosolawskiej i stosowała powszechnie ciałopalny obrządek pogrzebowy. OBRZĄDEK - płaskie groby popielnicowe, złożone wprost do ziemi lub ustawione w skrzynkach zbudowanych z płyt kamiennych. Ceramika towarzysząca urnom domkowym to przeważnie naczynia wazowate, dwustożkowate lub posiadające wyodrębnione szyje stożkowate i uch u nasady szyi. Spotyka się też popielnice jajowate, różnego rodzaju misy, dzbanki i kubki. Popielnice nakrywane były misami lub pokrywami obejmującymi. Spotyka się też płaskie placki gliniane, płaskie pokrywy wpuszczane i pokrywki czapkowate, analogiczne do tych z Pomorza Gdańskiego. Dobrze widoczne są wpływy grupy białowickiej. Z wyrobów metalowych ważne są szpile z łabędzią szyjką o różnych główkach, bransolety i naszyjniki. Spotyka się też brzytwy i przybory toaletowe.
20. Wczesna epoka żelaza w strefie nadłabskiej: kultura Halle i urn domkowych.
KULTURA HALLE
- u schyłku epoki brązu i we wczesnej epoce żelaza bardziej intensywnie zaczęto eksploatacje źródeł słonych na terenie dzisiejszego miasta Halle nad Solawą i w jego najbliższej okolicy.
- rozwój warzelnictwa solnego i co za tym idzie handlu spowodował znaczny rozwój osadnictwa we wczesnej epoce żelaza w okolicach Halle - utworzył się tu znaczny ośrodek produkcyjno - handlowy położony przy dobrym terenie komunikacyjnym - dolinie Solawy, która łączy obszary lezące w dorzeczu górnego Dunaju i Menu ze środkowym i dolnym dorzeczem Łaby
- obok rozwoju produkcyjnego również ceramiczny i metalurgiczny
- teren Halle i okolice: mieszanie się elementów 3 kultur: łużyckiej (białowickiej), unstruckiej i kultury urn domkowych
- NOWA KULTURA o mieszanym charakterze - kultura Halle
- na jej teren: importy z z krajów południowych, Italii, z południowych Niemiec, z Nadrenii
- ceramika ma najwięcej cech łużyckich, a szczególnie grupy białowickiej - wyraźne wpływy w formach naczyń i motywach zdobniczych;
licznie występują gliniane naczynia kielichowate i szpule gliniane używane w procesie warzenia soli z solanki z miejscowych słonych źródeł
- zmarli chowani często niespaleni, w pozycji lekko skurczonej; wyposażeni w liczne wyroby brązowe (bransolety, naszyjniki, kolie z paciorków i szpile /Halle-Trotha/
- w młodszej fazie k. Halle rozpowszechniły się pochówki ciałopalne popielnicowe
KULTURA URN DOMKOWYCH
- we wczesnej epoce żelaza w północnej części środkowych Niemiec, na zachodnich peryferiach kultury łużyckiej nowe zjawisko - na płaskich cmentarzyskach ciałopalnych, używanych przez potomków ludności gr. dolnosolawskiej, pojawiają się charakterystyczne wyroby ceramiczne - urny domkowe (wykonane z gliny modele budynków, ulepione i wypalone jak naczynia)
- formy urn zarówno czworoboczne , nakryte wysokim czterospadowym dachem, jak i na planie koła, nakryte bardziej płaskim dachem kopulastym; z reguły modele zaopatrzone w czworoboczne otwory, zamykane dobrze dopasowaną płytką z wypalonej gliny, mocowaną za pomocą patyczka przesuniętego przez dwa uszka umieszczone z dwóch stron otworu
- inny rodzaj: wyroby gliniane przypominające normalne naczynia wazowate, pozbawione jednak wylewu od góry, zaopatrzone w bocznej ściance (na brzuścu lub szyi) w czworoboczne lub owalne otwory analogiczne do tych w modelach domów i analogicznie do nich zamykane
- inny rodzaj, najmniej liczny: naczynia wazowate zamknięte od góry na stałe zamontowaną przykrywą, ze stylizowanym wyobrażeniem twarzy ludzkiej na górnej części szyi, a na brzuścu z otworem charakterystycznym dla urn domkowych (podobne do urn twarzowych kultury pomorskiej)
- niepełna wiedza odnośnie występowania urn domkowych w północnej części środkowych Niemiec, brak precyzyjnej chronologii wewnętrznej dla tej kultury
- pewne, że pojawienie się urn domkowych związane jest z wpływami z terenu środkowej Italii, gdzie mniej więcej współcześnie występują analogiczne urny domkowe; niejasna jest droga, którą wpływy te dotarły w dorzecze środkowej Łaby:
x droga lądowa przez kraje alpejskie, południowe Niemcy i potem wzdłuż Solawy ku jej ujściu do Łaby - brak jednak wzdłuż tej trasy jakichkolwiek ogniw pośrednich
x droga morska z Morza Śródziemnego na zachód, następnie dookoła wybrzeży europejskich aż po ujście Łaby do M. Północnego i dalej w gorę Łaby aż po północne przedpola gór Harzu - może za tym przemawiać rozproszone występowanie urn domkowych nad dolną Łabą, terenie Holandii, południowej Skandynawii i na terenie Pomorza Gdańskiego
- dlaczego jednak właśnie ludność znad środkowej Łaby we wczesnej epoce żelaza przyswoiła sobie zwyczaj wkładania do grobów różnych odmian urn domkowych; problem pochodzenia tego zwyczaju i drogi, która doszedł - podobny jak w przypadku pojawienia się urn twarzowych na Pomorzu Gdańskim; urny twarzowe sporadycznie pojawiają się w k.u.d. a nieliczne urny domkowe znane są z k. Pomorskiej = wydaje się, że chronologicznie pojawienie się urn domkowych wyprzedziło nieco zwyczaj zdobienia popielnicy wyobrażeniem twarzy
- k. urn domkowych zajmuje obszary na północnym przedpolu gór Harzu, nad Łaba w okolicach Magdeburga i na południe sięga po dolna Solawę
- powszechne ciałopalenie, płaskie groby popielnicowe albo wprost do ziemi albo w skrzynkach zbudowanych z płyt kamiennych
- ceramika towarzysząca urnom domkowym to przede wszystkim naczynia wazowate, albo dwustożkowate, lub z wyodrębniona szyją stożkowatą i niekiedy z uchami u nasady szyi
- spotykane tez popielnice jajowate, różne misy, dzbanki, kubki
- popielnice nakrywane misami lub pokrywami obejmującymi; spotykane też płaskie placki gliniane, płaskie pokrywy wpuszczane i pokrywki czapkowate - analogicznie nawet zdobione jak w kulturze pomorskiej
- znaczna większość ceramiki identyczna jak w kulturze łużyckiej, zarówno forma jak i zdobienie; szczególnie widoczne wpływy stylu białowickiego
- wyroby metalowe: szpile z łabędzią szyjką o różnie ukształtowanych główkach; różne bransolety i naszyjniki
- spotykane również brzytwy i przybory toaletowe