1. Zakres pojęcia „kultura łużycka” i jej wewnętrznego zróżnicowania.
Kultura łużycka - duży zespół kulturowy, ukształtowany w środkowym okresie epoki brązu na północ od środkowodunajskiej kultury pól popielnicowych. Określenie `kultura łużycka' ma różne znaczenie wśród archeologów. Najszerszy zasięg pojęcia został przyjęty w literaturze polskiej. Uważa się w niej, że `kultura łużycka' obejmowała w epoce brązu (a także we wczesnej epoce żelaza) całe niemal terytorium dorzecza Wisły i Odry oraz przyległe od zachodu i południowego zachodu tereny leżące w dorzeczu Łaby, a także przylegające od południa skrawki dorzecza środkowego Dunaju.
Badacze czescy i niemieccy używają tego pojęcia w odniesieniu do znacznie bardziej zawężonego terytorium i okresu czasu. Bardziej powszechny wydaje się być polski punkt widzenia.
Kultura łużycka obejmowała - począwszy od III okresu epoki brązu po wczesną epokę żelaza włącznie - całość ziem polskich leżących w dorzeczu Odry i Wisły, północno-wschodnią i północną część Czech, Saksonię z Łużycami, wschodnią część Turyngii i znaczną część Brandenburgii - leżące w dorzeczu górnej i środkowej Łaby. Na wschodzie nieznacznie wykracza poza granice Polski i obejmuje zachodnią część Wołynia. Na południu od Karpat kulturę łużycką stwierdza się w północno-zachodniej i środkowej Słowacji oraz na terenie północnych i środkowych Moraw. Na całym terenie kultury rozwijały się grupy lokalne, nieraz poważnie różniące się od siebie.
Dawniejsze koncepcje - kultura łużycka miała ukształtować się na jednym terytorium - tereny Łużyc, część Saksonii, Śląska i Wielkopolski - a następnie na drodze migracji miała rozprzestrzenić się na cały obszar. Pogląd ten uległ przemianom - zwrócono uwagę, że na powstanie KŁ obok k. przedłużyckiej pewien wpływ miała także k. trzciniecka. Obecnie trudno mówić i powstaniu k. ł. jako jednej całości czy nawet dwóch jej odmian. W jej obrębie możemy wyróżnić cały szereg grup, na których powstanie złożył się cały zestaw czynników i które nie formowały się równocześnie. Proces kształtowania się poszczególnych grup włączanych w obręb KŁ rozpoczął się u schyłku II okresu EB, trwał przez cały III okres EB aż do początków IV okresu EB. Proces ten nastąpił najwcześniej w południowej części KŁ, w obrębie grupy śląskiej, sasko-łużyckiej i słowackiej. Proces ten polegał na przekształcaniu się kultury w typie „mogiłowym” lub na wschodzie k. trzcinieckiej w kulturę typu „pól popielnicowych”. Zmiany te zachodziły w gospodarce, trybie życia ludności, kulturze materialnej, wierzeniach, zwyczajach pogrzebowych, strukturze społecznej. Formowanie się nowych grup KŁ wiąże się z pojawieniem się płaskich cmentarzysk ciałopalnych, w niektórych grupach można jednak stwierdzić długie przeżywanie się tradycji mogiłowo-przedłużyckich - występujące obok grobów płaskich groby kurhanowe z pochówkami ciałopalnymi (Saksonia, Łużyce, Pomorze, Słowacja), albo współwystępujące ze sobą na cmentarzyskach groby ciałopalne i szkieletowe (Górny Śląsk, zachodnia Małopolska)
Ludność poszczególnych grup KŁ pędziła osiadły tryb życia, zajmowała się uprawą ziemi, przy dość dużym udziale hodowli zwierząt. Znaczenie pomocnicze miało łowiectwo i rybołówstwo. Ziemię uprawiano za pomocą motyk rogowych i drewnianego radła z zwierzęcą siłą pociągową. Radła znane z wczesnej EŻ. Uprawiano pszenicę, jęczmień, proso, groch, bób, soczewicę, len, mak. Hodowano bydło rogate, owce, świnie i konie. Rozwinięta była obróbka gliny, garncarstwo, obróbka drewna, kości i rogu, włókna i tkactwo. W początkowych okresach obróbka krzemienia (na wschodzie). Rozwinięte odlewnictwo brązowe (jako wyodrębnione rzemiosło). Cała prawie produkcja metalurgiczna opierała się na surowcu importowanym. Brak dowodów na miejscową eksploatację rud miedzi (być może tylko na zachodzie - Turyngia, i na Słowacji). Szereg lokalnych typów różnych wytworów brązowych: siekierki z tuleją, sierpy z guzkiem, brzytwy, różne typy szpil. Gr. górnośląsko-małopolska mogła eksploatować miejscowe złoża ołowiu i srebra.
W śr. i mł. EB zamieszkiwano osady otwarte, zakładane zazwyczaj na skraju terasy wzniesionej ponad dolinny obszar zalewowy rzek i potoków lub nad łąkami nadjeziornymi. Prostokątne domy mieszkalne, konstrukcja słupowa. W domu ułożone z kamieni palenisko. Spotyka się liczne jamy o charakterze gospodarczym lub produkcyjnym. W niektórych grupach (sasko-łużycka, śląska) już w młodszej f. EB zaczęto wznosić osady obronne, zakładane w miejscach dogodnych do obrony, dodatkowo fortyfikowane wałem o konstrukcji drewniano-ziemnym czy palisadą.
Generalnie na całym obszarze KŁ stosowany był ciałopalny obrządek pogrzebowy. Najbardziej powszechne były groby płaskie, popielnicowe, zakładane na dużych, długotrwale użytkowanych cmentarzyskach. Wszędzie, obok gr. popielnicowych spotyka się gr. jamowe - bezpopielnicowe oraz/lub groby szkieletowe. Na niektórych terenach (gr. sasko-łużycka, Pomorze, Słowacja) wznoszono nasypy ziemne, kamienne nad grobami, kontynuując tradycje `mogiłowe'.
W wyposażeniu we wszystkich grupach spotyka się ceramikę. Jej ilość była zróżnicowana w zależności od grupy. Najliczniej - gr. śląska - ponad 30 naczyń w jednym grobie. Wyposażeniem były też wyroby brązowe (niewielka liczba) - ozdoby i części stroju. Nieliczne pochówki wyróżniające się od innych bogactwem wyposażenia.
KŁ rozpada się na cały szereg grup, które poważnie różnią się od siebie zarówno wielkością, jak i obrazem kultury:
KŁ w Epoce Brązu: - gr. śląska - gr. sasko-łużycka - gr. brandenbursko-lubuska - gr. lokalne na terenie Pomorza i Polski północno-wschodniej - gr. górnośląsko-małopolska - KŁ na Słowacji - grupy wschodnie KŁ - gr. tarnobrzeska |
KŁ w Epoce Żelaza: - gr. śląska - gr. białowicka (sasko-łużycka) - gr. górzycka - gr. wschodniowielkopolska - gr. chełmińsa - gr. górnośląsko-małopolska - KŁ na Słowacji - gr. tarnobrzeska |
2