18. Młodsze okresy epoki brązu w strefie północnego Kaukazu i w rejonie stepu wschodnioeuropejskiego: kultura kobańska i kultura grobów zrębowych.
Kultura kobańska
Występowała na terenie północnego Kaukazu i na Przedkaukaziu. Wyróżnia się dwa zasadnicze etapy rozwojowe: starszy - XI-VIII w. p.n.e. oraz młodszy - VIII-IV w. p.n.e., a także 3 grupy lokalne - zachodnią (kabardyńsko-piatigorską), centralną (północnoosetyńską) oraz wschodnią (groźnieńską).
Ludność zajmowała się hodowlą zwierząt oraz w mniejszym stopniu uprawą ziemi. Dość dobrze rozwinięte było także odlewnictwo. OBRZĄDEK - szkieletowe pochówki w pozycji skurczonej, w czworobocznych skrzyniach kamiennych lub w obrębie obstaw owalnych ułożonych z kamieni. Wyposażenie: naczynia gliniane, wyroby brązowe: broń (brązowe topory, sztylety, miecze z krzyżowym jelcem i ażurową rękojeścią) , elementy rzędu końskiego, ozdoby (zapinki z półkolistym kabłąkiem, szpile, cylindryczne bransolety spiralne) i części stroju. W zdobnictwie przeważały motywy geometryczne i zoomorficzne.
Kultura ta utrzymywała silne kontakty z kulturami stepowymi, zwłaszcza z ludami kultury grobów zrębowych. Czasem ludy te wkraczały na tereny Kaukazu i Zakaukazia, dlatego spotyka się tutaj wyroby pochodzenia stepowanego, określane często jako kimeryjskie. Po VI w. p.n.e. w kulturze kobańskiej widoczne są silne wpływy scytyjskie (uzbrojenie, ornamenty, ozdoby), związane ze scytyjską wyprawą na Bliski Wschód przez tereny kaukaskie w VII w. p.n.e.
Na terenie Gruzji współczesna d kultury kobańskiej była kultura kolchidzka.
Kultura grobów zrębowych (w literaturze rosyjskiej zwana srubną)
Pojawiła się w XV w. p.n.e. na stepach nadwołżańskich na bazie kultury połtawkińskiej. Była to kultura koczowniczych pasterzy, którzy przemieszczali się na zachód, obejmując stepy dońskie, nadazowskie, dolne Podnieprze i tereny nad Dolnym Dniestrem. Przeniknęli też na północ w głąb strefy leśnej.
Wyróżnia się dwie fazy rozwoju - starszą (XV-XIV stulecie p.n.e.) i młodszą ( XIII-VIII w. p.n.e.). W fazie starszej ludność była koczownicza i pasterska oraz nie wykazywała znacznych różnic lokalnych. Natomiast w fazie młodszej nastąpiły zmiany w gospodarce i trybie życia. Część ludności zaczęła zakładać stałe, długotrwale użytkowane osiedla oraz uprawiać ziemię, a część pozostała przy pasterstwie. Dlatego w tej fazie są widoczne znaczne różnice między grupami lokalnymi. W strefie wschodniej nad Wołgą, młodsza faza kultury grobów zrębowych określana jest jako faza (bądź kultura) chwalińska (Chwalińsk). Natomiast w strefie zachodniej, na dolnym Podnieprzu i na dolnym Dniestrem w obrębie fazy młodszej wydziela się dwa etapy - sabatinowski (XIII-XII w. p.n.e.) oraz białozierski (XI-VIII w. p.n.e.).
Z fazy młodszej, gdy ludność uprawiała ziemię (znano proso), znane są osiedla stałe z prostokątnymi domami mieszkalnymi zbudowanymi z drewna i gliny, czasem z podmurówkami kamiennymi. Dobrze rozwinęła się metalurgia brązowa, głównie odlewnictwo z surowca o pochodzeniu kaukaskim oraz może z importowanego z Kotliny Karpackiej. Na ślady miejscowego wydobycia miedzi także trafiono w Zagłębiu Donieckim. Znane są liczne znaleziska form odlewniczych (np. skarb tzw. krasnomajacki - skarb form odlewniczych z miejscowości Majaki), w których odlewano głównie broń (miecz, sztylety, groty włóczni, topory, siekiery z tulejką) oraz niektóre narzędzia (sierpy, szerokie noże - kosery) i ozdoby. Natomiast produkcja wyrobów ceramicznych była na niskim poziomie. Charakterystyczne są szerokootworowe, garnkowate naczynia zdobione geometrycznym ornamentem rytym lub stempelkowym.
OBRZĄDEK - zmarli składani byli niespaleni we wnętrzu komór grobowych, zbudowanych z belek drewnianych ułożonych na zrąb (wyjątkowo stosowano płyty kamienne). Komory były nakryte stropem lub dwuspadowym dachem i przykryte nasypem kurhanu. Wyposażenie: wyroby brązowe (broń, części rzędu końskiego, ozdoby) oraz naczynia gliniane.