WYKŁADY Z ARCHEOLOGII POWSZECHNEJ

(MŁODSZA EPOKA BRĄZU - WCZESNA EPOKA ŻELAZA)

Zakres chronologiczny wykładu to brąz ( starszy, środkowy, młodszy ), Halsztat, do początku okresu przedrzymskiego ( lateńskiego).

Zakres geograficzny to Europa Środkowa z intruzjami dla śródziemnomorców.

Krąg nordyjski zwany też kulturą nordyjską. Obejmuje wyspy duńskie, południową Szwecję, płw. Jutlandzki(cz. Skandynawii). Za najstarszą część tego kręgu uznaje się Zelandię i Fionię, jest to jednocześnie obszar centralny, jądrowy w znaczeniu węższym (dla kręgu nordyjskiego). W szerszym obejmuje Szwecję, Norwegię środkową i południową cz. Finlandii, wątpliwe wg prof. włącza się Nizinę Niemiecką i Niż Polski. Kossinna włączał ziemie polskie do kręgu nordyjskiego, był on wg niego kręgiem Pragermanów. A wg Bolko von Richtchoffena byli to życiowo świeży Pragermanie z kręgu nordyjskiego. W północnej części Pomorza polskiego czyli między Pomorzem Bałtyku a Garbem Pomorskim(tzw. moreną) oraz na Nizinie Niemieckiej zagęszczenie skarbów nordyjskich. Południowa granica kręgu nordyjskiego sięga aż do dorzecza środkowej Łaby oraz Gór Harz, Zachodnia - do międzyrzecza rzek Wezery i Ems.

Kontakty ziem polskich z kręgiem nordyjskim trwały całą epokę brązu. Wg chronologii Monteliusa w Skandynawii występuje 6 okresów epoki brązu (nie ma tam znamion halsztackich, od razu pojawia się okres przedrzymski). Wg Dąbrowskiego Warmia i Mazury powinny być periodyzowane na VI okres epoki brązu, gdyż są zapóźnione w stosunku do reszty ziem polskich. Jakość kontaktów ziem polskich z kręgiem nordyjskim jest powiązana z wytwórczością metalurgiczną, jednak przy supremacji kręgu nordyjskiego (były to kontakty lateralne). Krąg nordyjski miał wpływ na elementy obrządku pogrzebowego głównie na Pomorzu - duża ilość i wysoka jakość elementów kamiennych w grobach. Natomiast ziemie polskie przez Pomorze oddziaływały też na krąg nordyjski, widoczne to jest w CERAMICE. Były one, oddziaływania, tak silne iż odkryto na terenie Szwecji/Danii formy naczyń identyczne z łużyckimi obecnymi na ziemiach polskich, taka sama ornamentyka, jednak inna masa ceramiczna (w polskiej brak domieszki schudzającej w postaci szamotu). Brązy w typie nordyjskim (tzw. piętno nordyjskie) pomagają w chronologii ziem polskich. Wytwory kręgu nordyjskiego były recypowane na ziemie polskie dynamicznie i zmiennie dzięki czemu są dobrymi datownikami. Weryfikacja dla pół. i południa ziem polskich (do równoleżnika Poznania). Dalej środkowa i południowa Polska nie pasuje do rozwoju kultury nordyjskiej, bardziej odpowiednia jest w tym wypadku chronologia stworzona przez Reineckego czy Mullera Karpe.

Południowo zachodnie tereny Polski - bliskie kontakty z krainami alpejskimi i naddunajskimi (prócz dolnego Dunaju) Na północnych obrzeżach Alp występowały interesujące kultury - formacje z kręgu kultur mogiłowych (starsza ep. Br.) czy kręgu kultur pół popielnicowych. Te kontakty z krainami alpejskimi dotyczą północnego przedpola Alp - głównie Bawarii i Szwajcarii z reperkusjami w Europie Środkowej i Wschodniej. Na południe od Alp - płw. Apeniński - też obecne kontakty z nim ziem polskich. Z rejonów alpejsko - italskich przesłanki chronologiczne stamtąd też importy dobrze datowane, teren nadawczo - wytwórczy, na tych terenach występowały już źródła pisane (mykeńskie, greckie, etruskie).

[ import etruski na Kujawach znaleziony przez Makiewicza opracowany przez prof. Fogla ;]

Ziemie środkowo i górno dunajskie, Austria, Węgry, Słowacja, Siedmiogród, wnętrze wschodniego łuku Karpat - KOCIOŁ KULTUROWY. Ważne rzeczy mające pozytywny wpływ na pewne elementy ziem polskich. Jednak w pewnym momencie zamknięty szlak i dostawy metali kolorowych -różnicowanie.

Brąz A2 (H. Muller-Karpe) ustanie dostaw metalu, odczuły to nie tylko ziemie polskie ale i Skandynawia. Naddunajczycy wypuścili dostawy metali kolorowych na tereny Czech i poł. Niemiec (być może lepsze „ceny”) Rozwinięty przemysł skandynawski musiał się ratować miedzią z południowego-wschodu czyli uralską (było to ok 1000 p.n.e). Uruchomiono szlak łączący środkową Szwecję (Sztokholm - rejon jezior Mälaren), poprzez wyspy Alandzkie nad zat. Ryską, wyspę Serene, wzdłuż Dźwiny (Oka, Wołga) do poł Uralu, gdzie złożami miedzi rozporządzała kultura Ananino (Anazimo). Słynne SIEKIERKI TYPU MÄLAR (EN) (czyt. Mellar).Szlak ten miał długość 2000 km, nieopłacalny transport, ale zapotrzebowanie wielkie, szlak miedzowy rosyjski utrzymywany przez ok. 200 lat, do czasu odblokowanie miedzi naddunajskiej. Bliskie sąsiedztwo z kulturą mykeńską, grecką, kultur z kręgu mogiłowego czy pól popielnicowych z terenów naddunajskich - obecne IDOLE CHLEBKOWATE NADDUNAJSKIE miedzy Grecją a Italią, być może legitymacje, etalony (mierniki) składają się z kreseczek a na nich dołki (coś ala nutowy w KCWR) wg prof. Langera pseudoornament ten jest zapisem numerologicznym, którego podstawą jest liczba 12. prototypowe formy odkrywane w zespołach kultury mykeńskiej, potem przejęte np. przez Etrusków. Ich apogeum - w dorzeczu Padu i okolicach jeziora Garda - wystąpiło tam ogromne zagęszczenie, był to główny ośrodek nadawczy tych idoli.

Południowo wschodnia Polska, tereny Ukrainy na których mogłaby się wspierać archeologia polska, dzięki obecności w poł. Ukrainie kolonii greckich (źródeł pisanych za pośrednictwem Scytów) można by było określić dokładną chronologie również dla ziem polskich, jednak archeologia Ukraińska jest opóźniona, granica błędu ok. 500 lat jest standardem, czasem występuje też podział na okres przed i scytyjski! 8I Kwestia SCYTYJSKA w halsztacie (ok. VI w p. n. e.) - ludność o kulturze halsztackiej najechała na ziemie polskie, możliwe dwie drogi:

1)przez Niż Węgierski, Słowację

2)przez Ukrainę, Dorzecze Sanu

Kontakty handlowe z ludnością scytyjską (pewne ugrupowania kult. Łużyckiej rozbite przez Scytów - w Wicinie Na Ziemi Lubuskiej, skarb ozdób z Witaszkowa (w literaturze światowej zwany Wetersfelde), bronili się w Przeczycach - w jaskiniach. Ludność o kulturze scytyjskiej uderzyła na ziemię chełmińską. Sprawy handlowe - KOLCZYKI GWOŹDZIOWATE - ich skupisko nad Sanem, eksport na północ Wisłą na Kujawy a potem na wschodnią Jutlandie - skupisko w okolicach miasta Velie, zwolenniczką tej hipotezy jest prof. Cofta - Broniewska, trasa przenikania nieznana, teza: przenikanie w górę Noteci, Odrą, potem morzem, lub przez deltę Wisły i dalej morzem. Sieć szlaków dalekosiężnych na ziemiach polskich i na Kujawach zmienna, zależy od wielu czynników, np. powstanie kultury pomorskiej, albo urn twarzowych - takie obecne na terenach Duńskich, Środ. Niemczech (Turyngia) lub też etruskie - nie wiadomo.

Warmia i Mazury - zapóźnione, płw. Sambijski i Kurlandzki to tereny mało samodzielne, łączyły i przyswajały sobie niektóre elementy kultur obcych. Mamy tu do czynienia z elementami np. kultury trzcinieckiej, na Litwie - ceramika typu youdkrante, w środowym okresie epoki brązu wpływy kultury łużyckiej (głównie na terenie Sambii_ ale i oddziaływania kręgu nordyjskiego. Obecne są typowe GROBY ŁODZIOWATE - na planie podobnym do kajaka, mały nasyp i obstawa kamienna. Na zapleczu niezbyt rozbudowane jednostki fińskie, kultura Asva, długotrwałe w czasie jednak mało dynamiczne.

METALE W EPOCE BRĄZU

Duński badacz Thomsen w latach 30-stych XIX w. wyróżnił 3 epoki (kamienia, brązu i żelaza) na podstawie używanych w tamtych okresach materiałów. Rozumienie tego podziału jest relatywne, umowne i instrumentalne. Przejście czy dominacja metalu następowało stopniowo, ewolucyjnie miedź/brąz w kulturach europejskich pod koniec neolitu, a w cywilizacjach bliskowschodnich czy śródziemnomorskich jeszcze wcześniej. Wyróżnia się nawet CHALKOLIT, czyli epokę miedzi, łączącą epokę kamienia z brązem. Początek epoki żelaza pojawia się w różnych momentach. Na Ziemiach polskich wyroby żelazne występują już pod koniec epoki brązu ( V okr. EB) w postaci inkrustacji drutem żelaznym rękojeści mieczy. Rozumienie podziału wg Thomsena jest umowne. Badacze nie doceniali innych surowców, jak np. drewno, glina, krzemień, poroże czy kość - są one łatwo dostępne, dominowały zapewne nad metalami zwłaszcza na terenach gdzie ich złoża nie występowały, są to jednak materiały mniej trwałe od metali. Początki metalurgii miedzi na Bliskim Wschodzie sięgają VI tysiąclecja (W Syrii, Azji Przedniej) Pierwsze narzędzia produkowane z miedzi w I poł. III tyś. Na Kaukazie i w Europie Środkowej, a w Siedmiogrodzie i Banacie ok. 2700/2600 p. n. e. Głównie kultury Vinca, Lendziel, Bodrogkeresztur, Cucuteni.

BRĄZY

Występują brązy

• naturalne (stopy miedzi i inne stworzone przez przyrodę)

• brązy sztuczne (stworzone przez człowieka dla jego potrzeb)

Z terenów Mezopotami z poł. IV tyś. p. n. e. Znane były brązy naturalne. Pojawiają się one na Bliskim Wsch. I Anatolii. Z opóźnieniem sięgającym I poł. II tyś w Europie, natomiast na terenie Ziem polskich pierwsza wytwór miedziany to import surowca i ozdób z środkowego neolitu z terenów znad środkowego Dunaju za pośrednictwem lendzielu, gr. Jordanowskiej, kult. Brzesko - kujawskiej czy kultury złockiej. Poświadczone odlewy brązowe ze Złotej, Brześcia Kujawskiego.

Brązy naturalne- miedź i cyna, arsen, antymon

Obróbka metali kolorowych pochodnych od miedzi wymagała dużego doświadczenia, była to technika bardzo trudna, zapewne przekazywana z pokolenia na pokolenie i z zazdrością strzeżona. Wymagało to pojawienia się wąskiej grupy fachowców/ specjalistów, którzy zajęliby się pozyskiwaniem, przetwarzaniem i dystrybucją wyrobów. O obróbce brązu świadczą pochówki, tzw. groby odlewców z V okr. EB występujące głównie na Śląsku. Były to groby bogate, można stąd wnioskować iż status społeczny odlewców był wysoki. Brązy również w halsztacie był poważany. W Wielkopolsce w skarbach z halsztatu aż 89,2 % to wyroby brązowe, głównie ozdoby, ze względu na jego estetykę, złocisty kolor, ładny wygląd górował nad żelazem. W Pradziejach występują też SPIŻE (miedź +cyna +cynk) jednak spełniały one głównie rolę w średniowieczu (odlewano z ich dzwony).Mosiądz (cynk+ miedź) obecny też w okresie Rzymskim (jednak nie wiadomo czy naturalny czy sztuczny).

REJONY EKSPLOATACJI ZŁÓŻ MIEDZI NA TERENIE EUROPY

W Pradziejach eksploatowano miedź, niekiedy ślady owego pozyskiwania są widoczne, inne złoża zostały wyeksploatowane - brak dowodów na wcześniejsze pozyskiwanie. O pozyskiwaniu złóż świadczy dyspersja dóbr wokół miejsca gdzie występowało złoże - metale przerabiano w miejscach wydobycia co gwarantowało zminimalizowanie kosztów. Dla terenów Ziem polskich ważne były złoża: - węgiersko - słowacko - siedmiogrodzkie, na terenie wewnątrz łuku Karpat. Zaopatrywały one nie tylko Ziemie polskie ale i krąg nordyjski. Zawierały rudy miedzi, żelaza, złota. , - Alpejskie - potężne złoża metali kolorowych i brązu, zaopatrywały Europę Środkową i Ziemie Polskie., - z zach. Hiszpanii, - Bałkan, dokładnie północna ich część, dzisiejsza Jugosławia i Grecja, - Gór Harz, tzw. złoża turyńskie, ze środkowych Niemiec, uważa się obecnie jednak że literatura niemiecka przeceniała ich znaczenie., - kaukaskie, gdzie przemysł metalurgiczny był wysoko rozwinięty w V okr. EB, na ziemiach polskich odzwierciedla się to w postacie importów sztyletów., - poł. Uralskie miały duże znaczenie przez pewien czas dla Europy Północnej. FENOMEN w IV okr. EB ustała podaż miedzi siedmiogrodzko-słowackiej na północ. Próba uzyskania jej, na zachodzie ku ugr. pól popielnicowych. Przemysł polski i nordyjski przeżywa kryzys. Próby ratowania poprzez rabunek grobów, ostatecznie uruchomienie rosyjsko/uralskiego szlaku miedziowego, przez rejon wielkich jezior środkowo szwedzkich, Finlandie, w górę Dźwiny, Oką do poł. Uralu, ok. X w. ponowne uruchomienie szlaków z Siedmiogrodu i Słowacji. Miedź występuje naturalnie w postaci rud:

• siarczkowych miedzi, co stanowi 80% zasobu, są one najobfitsze

• tlenkowe, co stanowi 15%

• rodzime, wysoko procentowe, stanowi to pozostałe 5% zasobu

W rudach występuje ok. 170 różnych minerałów, tylko kilka ma znaczenie w metalurgii. Są one różnowartościowe (np. minerały takie jak chalkopiryt, kupryt, chalkozyn, azuryt, malachit - w czystej miedzi różne ich zawartości). W zależności od rodzaju rudy zalegają na różnych poziomach:

- rudy tlenkowe - zalegają na powierzchni, lub w jej pobliżu

- miedź rodzima - występuje głębiej

- rudy siarczkowe, które są najobfitsze w czystą miedź - zalegają najgłębiej

Naturalne zanieczyszczenia- metale towarzyszące, pomagają w charakterystyce i pozwalają ustalić pochodzenie surowca, np. większa obecność arsenu wskazuje na Węgry, jeśli natomiast antymon przeważa - złoża turyńskie. Żelazo, srebro, ołów, nikiel, bizmut towarzyszą miedzi, jednak obecność większości jest niepożądana, gdyż utrudniają one proces technologiczny.

W czasie przeróbki, podczas procesów hutniczych metale towarzyszące są usuwane. Metalurdzy pradziejowi zdawali sobie sprawę z ich wpływ, gdy przedmioty były bardzo kruche dodawano antymon. Były prowadzone badania przez różne ośrodki nad zasobami miedzi, m. in. szkoła Wiedeńska - okręg w górnej Austrii (Mitterberg) miedź w rudzie 13,2%, w tej rudzie 15,3% żelaza, reszta to nikiel, wapń, magnez, mangan, krzemionka, ślady srebra i złota. Obecność metali towarzyszących można wychwycić za pomocą metody makrospekcyjnej, czyli gołym okiem, niektóre minerały nadają charakterystyczne zabarwienie - zielone zacieki naskalne itp. Natomiast metoda spektograficzna, polega na tworzeniu z przedmiotu łuku elektrycznego, nie niszcząc przedmiot tworzy się jego widmo z kliszy. Najpopularniejszym składnikiem brązu prócz miedzi jest cyna, natomiast miedzi - kasyteryt ( kamień cynowy - 78,6% cyny); cynk z rud węglanowych i siarczkowych; galman, smitsonit - minerały cynku.

EKSPLORACJA

Odkrycie metalu - ludzie zauważyli że niektóre bryły „kamieni” w kontakcie z ogniem zmiękczają się, zaczynają się topić - to miedź rodzima, występuje w kilkukilogramowych bułach, zawiera nawet ponad 90% czystej miedzi. Zaczęto wydobywać minerały rud tlenkowych, potem najtrudniejsze - siarczkowe. Rudy miedzi wydobywano metodą odkrywkową, od środkowej epoki brązu w zastosowaniu były metody górnicze - kopalnie np. w Hiszpanii, Italii czy na Kaukazie. Najstarszym takim znanym stanowiskiem jest AIBUNAR, gdzie eksplorowała złoża kultura Karanovo. Kopalnie na podstawie przykładów Alpejskich (Mitterberg, Hützbüne) były to małe owalne sztolnie, szyby pionowe, drążono nawet 100m w głąb, żyły rudy o gł. ok. 2 m skały kruszono metodą termiczną. Sztolnie szalowano, używano łuczyw do oświetlania, a do wydobywania używano takich narzędzi jak kilofy, pałki itp. Archeologowie austriaccy wyszacowali że 1 kopalnia w ciągu 7 lat zatrudniała ok 180 osób, w tym 40 górników, a dziennie wydobywała ok. 4m3 rudy (300 kg miedzi). Hutnictwo Miedzi. Miedź rodzima nie wymagała obróbki, a inne tak. Rudy kawałkowano, usuwając tym samym skałę płoną, do tego służyły żarna. W paleniskach zastosowano sztuczny ciąg. Pierwszy koncentrat- kamień miedziowy 40/60 % czystej miedzi. Rafinowanie - zanieczyszczenia wypływały na powierzchnię, zbierano je, potem miedź czarna ok. 94/96% czystej miedzi. Gdy występowały niekorzystne zanieczyszczenia siarkowe, to była ona krucha. Ostatnie stadium odbywało się w piecu kopulastym, otrzymywany surowiec formowano w placki, a na terenie kultury kreteńskiej i mykeńskiej na kształt skóry bydlęcej (dawne płaciło). Przykładem topni miedzi jest obiekt w Złotej, koło osad lendzielskich żużle tygle, formy, itp. Stopy miedzi:

- Spiż (miedź, cyna, cynk, ołów),

- brąz (miedź, cyna)

- mosiądz (miedź, cynk, ołów)

Występują stopy proste (dwuskładnikowe), oraz złożone (wieloskładnikowe), brązy naturalne i sztuczne. Ważna proporcja, optymalny jest brąz klasyczny, zawierający 990% miedzi i 10% cyny. Brązy węgierskie zawierają 18% antymonu, brązy z KU posiadały wysoką zawartość cyny, brąz biały - używany do produkcji klamry do pasa.

PLUSY I MINUSY MIEDZI I BRĄZU

MIEDZ wysoka temperatura topnienia (1083 stopnie), poprzez swoją lepkość przy odlewaniu przywiera do form, wytwarza napięcie, kurczy się podczas stygnięcia, ma skłonności do zagazowywania, jest chropowata, posiada wysoki stopień zażużleń, łatwo ulega korozji,

BRĄZ ma obniżoną temperaturę topnienia, dzięki dodaniu cyny jest bardziej lejny i twardy, mniej koroduje, słabiej się ściera jednak jest mniej odporny mechanicznie i porowaty.

Kucie brązu na gorąco już w temperaturze 500 stopni. Brązy cynowe są dobrze skrawalne, spawalne. Cecha ujawnia porowatość. Gotowy metal z ośrodków wytwórczych, wydobywano, i rozprowadzano w postaci surowca lub w formie półwytworów, wlewki w tyglu lub dole ziemny, w postaci sztabek, placków i prętów. We wczesnej epoce brązu nagolenniki pełniły rolę grzywny, forma przechowywania surowca. Handel dalekosiężny wieloetapowy, łańcuszkowy, brak transkontynentalnych szlaków. Miedź naddunajska na Ziemie polskie trafiała przez Bramę morawską, na Śląsk, wzdłuż Wisły i Bugu na południe i do Polski centralnej.

TECHNIKI OBRÓBKI MIEDZI

Najwcześniejszym sposobem jest kucie na zimno, potem odkryto kucie na gorąco. Ogólnie kucie było bardzo popularne, nawet w czasie gdy odkryto technikę wylewania, było ono łatwe. Kolejną techniką jest wyciąganie drutu przez specjalne urządzenia. Metal do odlewu topiono w tyglach i tygielkach, należało uważać by rozmiar przedmiotu odpowiadał ilości wlewanego metalu, gdyż dolewanie powodowało że wytwór był mniej trwały, szybciej się łamał itp.

TYPY FORM ODLEWNICZYCH:

WIELOKROTNEGO UŻYTKU:

• JAMOWE - produkowane z miękkich gatunków kamienia, produkowano w nich przedmioty o mało zróżnicowanej tektonice, głównie płaskie takie jak noże czy sierpy. Był to tylko negatyw, czyli tylko jedna część formy, zalewano ją metalem i przykładano zakładką w postaci gliny, kamienia lub kawałka drewna

• MUSZLOWE - skrzyniowe, dwu, trzy a nawet cztero częściowe, wykonywane z gliny, kamienia i brązu !(nie roztapiał się!)! Model woskowy lub łojowy oblepiano gliną, dr Machajewski odkrył formy odlewnicze do produkcji siekierek, form z brązu itp. ozdoby narzędzia i broń, żłobiono dwie połówki negatywu, łączono je za pomocą obwiązywania sztyftami, nieraz wkładano rdzeń gliniany - dzięki temu możliwa była produkcja siekierek tulejkowatych z pustym wnętrzem, i oszczędzano surowiec.

Wyjątkowe nordyjskie zapinki płytowe, formy do ich wyrobu składały się nawet z 5 części. Po wystygnięciu wyciągano odlew, cyzelowano - czyli usuwano szew odlewniczy, w formach muszlowych formowano kanał wlewowy i odpowietrzający.

JEDNORAZOWE

• NISZCZEJĄCE - były najbardziej rozwinięte, zwana ta metoda jest też wytop modeli na wosk tracony. Tworzono model z wosku lub ołowiu, oblepiano go gliną gruboziarnistą schudzaną trawą, formy podsuszano by wosk się usunął, miejsce modelu zalewano brązem. Nazywa się je formami niszczejącymi gdyż można je było wykorzystać tylko raz, po wystygnięciu trzeba je było rozbić.

Najtrudniejszą rzeczą jest utrzymanie rdzenia w odpowiedniej pozycji, być może rdzeń gliniany był przymocowany do płaszczyzny formy za pomocą gwoździ.

Mechaniczna obróbka brązu - kucie - była samodzielna lub była uzupełnieniem odlewnictwa. W czasie stygnięcia na powierzchniach pojawiały się tzw. struktury dendryczne (gałązki), odlew taki puknięty młotkiem - nic się nie dzieje, ale podczas podgrzewania mogą się uwidocznić owe gałązki, dzięki czemu można stwierdzić rodzaj użytej techniki. W epoce brązu w zakresie odlewnictwa przodował Śląsk i Wielkopolska

ŻELAZO

Rudy żelaza w Skandynawii nie były wtedy znane, nie zdawano sobie sprawy iż „siedzą” na szwedzkiej stali. Zaopatrywano się w nią w kopalniach przyalpejskich. Podaż żelaza wzrost i regres w halsztacie, spowodowany przecięciem szlaków przez ludność scytyjską. Ziemie polskie, krąg nordyjski, Niemcy - używano rud miejscowych, łąkowych, darniowych, jednak o małej zawartości żelaza. Początki metalurgii czarnej (żelaza) sięgają kilku wieków p. n. e. Na terenie Bliskiego Wschodu i Egiptu pod głową Tutenchamona odkryto żelazny pierścień.

Ludy morza ok. XII w rozbiły imperium hetyckie, niszcząc ich monopol na obróbkę żelaza, która była przez owe ludy silnie strzeżona. Część ludów morza cofała się, i ok. X w p. n. e. Na Bałkany dotarła obróbka brązu, potem ok. VIII w na Europę środkową, a koło VI do Skandynawii.

Żelazo w pradziejach obrabiano tylko techniką kucia na zimno, nie udało im się uzyskać wystarczająco wysokiej temperatury, dopiero w średniowieczu w paleniskach kowalskich udało się uzyskać temperaturę 1535 stopni. Żelazo górowało nad metalami kolorowymi gdyż było twardsze, przedmioty wykonane z niego tak narzędzia czy broń były trwalsze, wykonywano z niego też ozdoby. Mimo swej twardości, jest kruche i koroduje.

CHRONOLOGIA I SYSTEMY CHRONOLOGICZNE EPOKI METALU (WCZESNY BRĄŻ I WCZESNE ŻELAZO)

Stare systemy przeżyły się już, a nowych brak. J. Kostrzewski był ostatnim twórcą chronologii dla Ziem polskich, wystąpiły po tym próby odcinkowej chronologii. Brak systemu chronologicznego spowodowany jest oporem materiału chronologicznego, trudność objęcia pół (Pomorza) z poł (Śląsk i Wielkopolska). Lepsza dla północnej części polskich jest periodyzacja północno europejska Oscara Monteliusa, a dla południa Polski Paula Reineckego, potem uzupełniona przez Hermana Mullera-Karpe.Brak datowników dla przełomowych okresów wczesnego okresu metali, które pozwoliłyby na odróżnienie IV okr EB od V, wobec tego traktuje się je łącznie, tak samo jest w wypadku delimitacji V okresu EB i HaC, również przełom HaC i HaD jest również zamazany.

Blokuje się materia źródłowa datowania na wczesny okres przedrzymski i HaD, problemy z wyznacznikami kulturowymi, wydzielono przez to np. cykl łużycycko-pomorski.

OKRES HALSZTACKI TO NIE TO SAMO CO KULTURY HALSZTACKIE, Ziemie polskie nie weszły do kręgu kultur halsztackich, odbierały jedynie ich wpływy. Bazowanie systematyk chronologicznych na podstawie typologii przedmiotów metalowych, w odniesieniu do wyrobów metalowych - wąsko odcinkowe przedziały datujące, inaczej sprawa ma się z ceramiką, która jest mało dynamiczna, i mało zróżnicowana, a niektóre formy są długotrwałe. Wyroby metalowe natomiast dzięki wąskim odcinkom zmienności formalnej i stylistycznej (ornament i forma) są dobrymi datownikami. Systemy chronologiczne opierają się o źródła pisane z terenów z których występują kontakty z cywilizacją śródziemnomorską i bliskowschodnią - są to źródła greckie i etruskie a też i bliskowschodnie - związane z migracją ludów morza z środkowej Europy do bram Egiptu. Potencjalnie pośrednictwo przez społeczeństwa kolonii nadczarnomorskich - greckie źródła pisane. Ich wymowa przez Scytów i ludy barbarzyńskie z Ukrainy, wpływy na Ziemie polskie - archeologia radziecka a obecnie ukraińska zapóźniona. Chochorowski dyrektor Uniwersytetu Jagiellońskiego odkrył kurhan Ryżanowski na Ukrainie środkowej w latach 80 Osowski rozkopał go jednak nie znalazł komory, gdyż szukał pionowo pod szczytem, Chochorowski trafił na komorę z wyposażeniem scytyjskim - złotym. Czertomłyk Torstamogiła - inne stanowiska, Prócz klasycznych metod, obecnie w użyciu są metody fizykochemiczne i naturalne, np. wykorzystujące izotopy radioaktywne, głównie węgla i dendrochronologia. ! dla Biskupina datowanie radiowęglowe - duża rozpiętość IX w. p. n. e. Założenie grodu, inne datowania VIII w p. n. e. Niemiecki prof. Gorg Kossak był znawcą wieku VIII-VI z uwzględnieniem horyzontu tracko-kimeryjskiego.

CHARAKTERYSTYKA SYSTEMÓW PÓŁNOCNO EUROPEJSKICH

O. Montelius na początku XX w (1903 r.) podzielił epokę brązu skandynawską i północno niemiecką na 6 okresów, które ponumerował cyframi rzymskimi (III M - 3 okres EB wg Monteliusa = III Mont - III BZ). Jego myśl kontynuował Duńczyk Nils Aberk (Oberg), chronologia dla Skandynawii i pół-wsch niziny niemieckiej. Na początku XX w, przed I wojną światową, Gustaw Kossinna zapatrzony w zespoły z Niemiec północnych uszczegółowił systematykę Monteliusa, i rozwarstwił ją:

- I okr Monteliusa - a, b, c

- II okr Monteliusa - a, b, c

- III okr Monteliusa - a, b

- IV, V i VI pozostawił bez zmian.

Wcześniej, bo na przełomie XIX/XX w Szwed, Sophus Muller podzielił epokę brązu skandynawską na 9 okresów, jednak podział ten w ogóle się nie przyjął.

CHARAKTERYSTYKA SYSTEMÓW POŁUDNOWO EUROPEJSKICH

System sformułowany na początku XX w (1902, 1924) przez Paula Reineckego, który swe dywagacje oparł na brązach południowo niemieckich z Bawarii z kręgu kultury pól popielnicowych (KPP), podzielił on epokę brązu na 4 okresy, oznaczył je A, B, C, D, podzielił też okres halsztacki na 4 okresy, też A, B, C, D. Jego dzieło kontynuował Herman Muller - Karpe w latach 50-tych XX w (1959 r.) Na północ i południe od Alp. Rozwarstwił okresy Reineckego w odcinki około 100 letnie, nazwał je:

BA wg Reineckego - A1, A2, A3

BB wg Reineckego - B1. B2

BC wg Reineckego - C1. C2

BD wg Reineckego - nie ruszony, uzupełniony przez innych badaczy później

HaA - HaA1, HaA2

HaB - HaB1. HaB2, HaB3

HaC - nie ruszony

HaD - nie ruszony, ale inni badacze rozwinęli go na HaD1, HaD2, HaD3, pokrywa się z latenem A

Poszczególne okresy epoki brązu:

I okres - wczesny

II okres - starszy

III okres - środkowy

IV okres - młodszy

V okres - najmłodszy, późny

Starszy podokres halsztacki - HaC

Młodszy podokres halsztacki - HaD

Należy zaznaczyć iż występują też lokalne systemy chronologiczne np.

G. Kossak dla Bawarii, Dean-Freak dla Niemiec, Tompa i Bona dla Węgier, M. Šoller oraz Novotna dla Moraw, Jażdżewski dla Polski, Gediga dla Śląska oraz inni.

System całościowy w polskich podręcznikach archeologicznych do mieszany system Kostrzewskiego, odmłodzony przez Jażdżewskiego i Chmielewskiego.

Dotyczy ziem Polskich na podstawie przesłanek z krajów ościennych - datowanie za pomocą importów, zakłada iż na terenie wytwórczym w czasie X, to na sąsiednich terenach w podobnym czasie, 2 szkoły o odmiennych stanowiskach:

1. czas przejścia, transport wyrobu ok. 50 lat

2. należy do niej Z. Bukowski - nie można określić czasu transportu, zatem należy zrezygnować, lub datować jednolicie.

KRĄG KULTUR MOGIŁOWYCH

MOGIŁA - jest to forma naziemna, nagrobna, nasyp ziemny czasem z konstrukcjami np kamiennymi, wziemnymi lub naziemnymi. Jest to forma typowa dla epoki brązu. Należy rozróżniać terminy mogiła i kurhan, który jest typowy dla halsztatu.

W Kotlinie Karpackiej u schyłku wczesnego brązu występują zmiany - wg A. Mezsilis w BB następuje opuszczenie osiedli obronnych (uważa się że były one wybudowane przez ludność autochtoniczną) które zostały zniszczone przez przedstawicieli kultury mogiłowej (KMo). Jest to czas niepokojów - poświadczają to skarby typu Koszider, które zaczynają pojawiać się z większą częstotliwością niż wcześniej. Nad środkowym Dunajem dalsze migracje, w 1200 p. n. e., spowodowane jak się uważa inwazją Dorów na Grecję (Dorowie- lud słabo znany, inwazja ich związana była z wykluciem się ludów morza i ich ekspansją na Azję Przednią). Ruchy ludów morza przedłużają się w kierunku północnym po Europę Środkową gdzie zaczął ciągu ku poł - wsch.

W kręgu badaczy - dyskusja między badaczami węgierskimi, polskimi i wschodnioeuropejskimi - gdzie prąd mogiłowy zaistniał najwcześniej - jednak nadal jest to dyskusja nie rozstrzygnięta. Wg Fogla nieprawdziwe jest twierdzenie że kres horyzontom mogiłowym dała kultura łużycka, gdyż w formach późnomogiłowych widać wpływy kultur pól popielnicowych.

Z. Bukowski - przybycie ludności mogiłowej z zachodu nastąpiło na pocz. BB, doszło wtedy do wykształcenia się dwóch ugrupowań o różnym tempie rozwoju, tj.:

• ŚRODKOWODUNAJSKIEJ KULTURY MOGIŁOWEJ (ŚD KM)

• KARPACKA KULTURA MOGIŁOWA (K KM)

Czasem dodaje się do nich jeszcze jedno ugrupowanie, tzw. KULTURĘ PRZEDŁUŻYCKĄ (osią jest Odra, kultura ta jest degradowana do rangi grupy, tzw. śląskowielkopolskiej grupy kultury łużyckiej)

Innymi grupami, które warto znać wg Fogla są występujące na zachodzie Niemiec:

~ wirtemberska

~ środkoworeńska

~ alzacka (tzw. Hagenau)

~ czesko - palatynacka

W BD kontynuacją gr. Środkowodunajskiej jest zespół VELATICE BAIERDORF, natomiast karpackomogiłowej kult. CAKA

Stan badań nad wyżej wymienionymi kulturami jest niezadowalający, trudno stwierdzić czy są one rodzime czy też nie.

ŚRODKOWODUNAJSKA KULTURA MOGIŁOWA

Reprezentowana głównie przez ludność rolniczą, jej zasięg to Dolna Austria, Burgenland (land Austrii), poł. Morawy, poł-zach Słowacja, terenom tym od wschodu sąsiaduje karpacka kultura mogiłowa. ŚD KM powstaje w BB1 a trwa do BB2/BC. Widoczne są w niej elementy wcześniejsze, jak np ceramika madziarowska typu wieterzowskiego [ kult. Madziarowska - transponent do Europy Środkowej elementów kultury mykeńskiej].W starszej lit. - kres pod naporem PP z płn na przełomie BC/D. Elementy mogiłowe długo przeżywały się. Środkowodunajską kulturę mogiłową można podzielić na fazy, ze względu na obrządek pogrzebowy. W najstarszej występuje pochówek szkieletowy w pozycji skurczonej, z rosnącym udziałem ciałopalenia. Występują też niewielkie nasypy, konstrukcje kamienne o bogatszym wyposażeniu, pod nasypem drewniane obwarowania prostokątne ( quasi trumny) są typowe dla terenów rolniczych, czasem są one przykryte dachem drewnianym.

KARPACKA KULTURA MOGIŁOWA

W BB1 i BB2 czytelne oddziaływanie formacji Otomani i Madziarowskiej. Wg A. Tocika karpacką kulturę mogiłową można podzielić na 3 fazy:

I faza przedmogiłowa (wstępna) - BB1 z elementami późnej madziarowskiej i fuzesabony.

II faza wczesnomogiłowa - wyznacza ją horyzont skarbów typu Koszider BB2

III faza klasycznomogiłowa - BB2/BC

W fazie wstępnej panował birytualizm, a w klasycznej już ciałopalenie, za jego kolebkę uważa się tereny nad środkowym Dunajem, m. in. z ośrodka Otomani (a ona z Azji Przedniej), z których potem się rozprzestrzenia się na ościenne tereny.

Karpacka kultura mogiłowa jest głównie rolnicza, nieznane są grody.

KULTURA PRZEDŁUŻYCKA = GR. ŚLĄSKO-WIELKOPOLSKA KULTURY MOGIŁOWEJ

Monografia Gedla z 75r., w której zawarł swoją tezę iż KpŁ jest samodzielna. W archeologii niemieckiej funkcjonuje też nazwa forlausitzegruppe na określenie fazy przejściowej między KMo a KŁ, jednak nie ma ona związku z „naszą” KpŁ.

W odniesieniu do kultury przedłużyckiej możemy mówić o 3 fazach:

I starsza - pocz. II okr. EB, BB1

II klasyczna - poł. I 3 ćwierć II okr. EB, BB2 - BC1

III młodsza (schyłkowa) - koniec II i pocz III okr. EB, (BC2 - BD)

W fazie I, tzn. starszej, inwentarz metalowy jest kontynuacją tradycji z BA2, jest ona rozpoznana kiepsko. Znana z terenów: Śląska, Wielkopolski, Kujaw, Saksonii i Brandenburgii. Wiadomości na jej temat są czerpane ze stanowisk grobowych, czyli cmentarzysk, a także ze znalezisk luźnych.

W fazie II, tj. klasycznej, następuje czas dużego rozwoju, pojawiają się stanowiska na Ziemi Pyrzyckiej i Pomorzu Zachodnim. Dominującym obrządkiem pogrzebowym jest szkieletowy, a pod koniec pojawia się i ciałopalenie. Kultura przedłużycka ma wpływ na kulturę trzciniecką (KT), co widoczne jest w brązach przedłużyckich ( np. szpile do 80 cm długości, zdobione na główce i szyjce). Brązy te były eksportowane na tereny KT o słabej metalurgii. Pod koniec fazy II pojawiają się pierwsze zwiastuny kultury łużyckiej - w poł. Części Górnego Śląska, Śląsku Środkowym, pół. Morawach - w postaci obrządku ciałopalnego i grobów płaskich, czyli bez nasypu. W fazie III, tj. młodszej, następuje regres terytorialny, elementy KpŁ mozna spotkać na prawobrzeżu górnej i środkowej Odry, Kujawach i Małopolsce - enklawowo. Co dziwne występują groby szkieletowe. Stabilizuje się delimitacja między KMo a Kręgiem Pól Popielnicowych (reprezentowanym przez KŁ) która odbija sytuację ze starszego brązu. Tradycje KpŁ przeżywają się w głąb KŁ. Wśród ceramiki ciekawa tekstylna - zdobiona na spodach den odciskami materiału. Charakterystycznymi naczyniami przedłużyckimi są: naczynia wazowate o pionowo żłobkowane na brzuścu a dla całej KpŁ naczynia o esowatym profilu a pod wylewem listwa plastyczna.

POCZĄTKI KULTURY PRZEDŁUŻYCKIEJ

W I okr. EB na terenach Polski występowała kultura unietycka (KU), na terenach Śląska środkowego i dolnego i poł-zach Wielkopolsce. KŁ była obecna w Saksonii i na Łużycach. Iwieńska na Kujawach i Pałukach, oddziaływała na nią KU, co widać w wytwórczości metalurgicznej. Na Pomorzu, wg Machnika, występowało osadnictwo kultury grobsko-śmiardowskiej (która łączyła elementy schyłkowoneolityczne).

W BA2 formuje się KT, która swym zasięgiem obejmuje na :

Zachodzie: dorzecze środkowej Warty. (zasięg zach. KT wyklucza się z zasięgiem KU i KI!!)

U schyłku I okr. EB przemiany nad środkowym Dunajem - rozwija się kultura madziarowska na północ od Karpat, jej wpływy również na terenach Polski - powstaje grupa nowocerekwiańska na opolszczyźnie. Bruszczewo (pow. Kościan) jest znanym osiedlem obronnym i ośrodkiem metalurgicznym. Na pocz. II okr. EB (BB1) nad górnym i środkowym Dunajem kotłowanie - ludność KMo napiera na ludy o rodowodzie anatolijsko - bałkańskim (np. Otomani) wskutek czego dochodzi do upadku KU. Napływ ten, wg Gedla miał charakter zbrojny o czym świadczą przesunięcia ludności na północ w głąb Karpat, wg. A. Mezsolics jest to okres WIELKICH WĘDRÓWEK. Na Ziemiach polskich pierwsze elementy mogiłowe pojawiają się w BB1, przekraczają one najstarsze ślady zasięgu KT, elementy mogiłowe docierają nawet do Kujaw czy nad Dolną Odrę (Ziemia Pyrzycka) ale i po lewej stronie - po Szprewę i Hawelę. W tym czasie uważa się że funkcjonują dwa szlaki wymienne:

- wzdłuż Odry

- ku dolnej Wiśle w stronę Sambii (od Karpat)

METALE KpŁ są związane z formami ogólnomogiłowymi. Dla badaczy jest to zjawisko korzystne, gdyż pozwala na śledzenie horyzontów - m. in. horyzonty typu Koszyderpadlas, Rimawskasobota, hajbuner). W czasie II okr. EB brak kontynuacji KU.

Rozpowszechnione są groby mogiłowe, narastają w obrządku pogrzebowym cechy lokalne. Wczesne ciałopalenie ma miejsce w II okr. EB na Morawach i poł. Śląsku. Utrwala się też tu tradycja postmadziarowska.

FAZA KLASYCZNA KpŁ ma charakter ogólnomogiłowy, występują cechy lokalne, następuje stabilizacja osadnictwa. Występuje na Śląsku, Saksonii, Łużycach, Wielkopolsce i na Kujawach. Penetruje ona również tereny na wschód aż do Lis-Warty i Dorzecza Neru i Bzury (gdzie wcześniej KT), na pół - Brandenburgia, Pomorze Zachodnie - centra osadnictwa w łonie kultury łużyckiej, na zach - aż do rz. Muldy. Znane są one z grobów. Podstawą gospodarczą jest uprawa ziemi, dominuje tu ona nad hodowlą. Stylistyka metali nawiązuje do wątków środkowodunajskiej KMo - obrządek szkieletowy, sporadyczne ciałopalenie, formą grobu są nieduże nasypy 5-7 m, o wysokości o,5 - 4 m, występują konstrukcje kamienne wewnętrzne w postaci jąder, bruków czy wieńców obwodowych. Ślady wewnętrznych konstrukcji kamiennych, drewnianych, być może słupowych. Brak prawidłowości w usytuowaniu wg stron świata, szkielet na wznak. Jeśli chodzi o groby z bronią to nie różnią się w zakresie ozdób czy stroju - ani jakościowo ani ilościowo.

FAZA MŁODSZA KpŁ - Nastąpiło upowszechnienie ciałopalenia w stresie południowej - są to groby typu popielnicowego, zaczyna rosnąć rola ceramiki w wyposażeniu grobowym, kosztem metalu. Przekształcenia te rozpoczęły się w zach Słowacji i pół. Morawach w ???? środkowodunajskiej KMo, podobnie na wyż. Głubczyckiej (poł. Cz. Górnego Śląska, Środ. Śląsk, Łużyce Górne i Saksonia??? ) Najmłodsze groby popielnicowe - cmentarzyska birytualne to np. Kietrze. Ostatnie elementy KpŁ na prawobrzeżnym górnym i środkowym odcinku Odry, dorzeczu Noteci i Warty oraz nad górną Szprewą.

KULTURY PÓL POPIELNICOWYCH

W zespole KMo u schyłku II okresu EB (BC wg R) na przestrzeni całego III okresu EB (BD-HaA1) nastąpiły zmiany w zespole mogiłowym manifestujące się tak w kulturze materialnej jak i symbolicznej??? Zakończyły się wielkie ruchy ludnościowe, jednak nie ustały do końca.

Trend ku stabilizacji w Europie Środkowej przejawia się powstaniem gęstej sieci osad otwartych i obronnych, rozwojem rolnictwa, metalurgii i handlu dalekosiężnego. Standaryzacja oblicza kulturowego jest również widoczna w systemie wierzeniowo - funeralnym, głównym rysem jest rozpowszechnienie się kremacji i jej dominacja.

Najwcześniej kremacja (wcześniej niż w zespole popielnicowym) wystąpiła we wczesnym brązie nad środkowym i dolnym Dunajem, a stąd przez impuls poł - wsch z Anatolii przez Bałkany i i wsch. Karpaty w głąb Europy Środkowej. Ważna kultura ceramiki spiralno- guzowej z Siedmiogrodu (cokolwiek w niej ważne jest) Nastąpił awans ceramiki w wyposażeniu grobowym, pełniła ona nową funkcję - POPIELNICY. Jej awans kosztem metali (być może bardziej zaczęli je cenić, i nie chcieli ich tracić poprzez depozycję w grobach). Zanikają nasypy ziemne, występują głównie groby płaskie zaznaczone głazem lub obwarowaniem kamiennym. Kremacja przebija się z trudem do KPP, w niektórych regionach dominuje z opóźnieniem, dopiero w IV okr. EB. [ KN w Dani IV okr. EB kremacja zrównała się z inhumacją, jednak nigdy nie zdominowała jej całkowicie, być może jest to spowodowane faktem, że Skandynawia nigdy nie weszła do KPP). W fazie wstępnej KPP istniały cmentarzyska mieszane - mogiłowo/popielnicowe, jednak był wyraźny podział na kwartały. W czasach ugruntowanej KPP groby z nasypami mogiłowe, ciałopalne były rezerwowane dla elit.

OSTADNICTWO

Było otwarte. Osady mogiłowe były rozbudowane przez KPP. Ale i pojawiały się całkowicie nowe ekumeny. KPP to środowisko niespokojne, pomimo stabilizacji kulturowej, coś „ciągnęło” ich na południe - w środkowo dunajskiej KPP idea ekspansji na południowy-wschód, czyli na Bałkany, uważa się że było to początkiem ruchów ludów morza, z którymi związane było zlikwidowanie w XII w. kultury mykeńskiej przez bliżej nieokreślonych Dorów.

ZASIĘG KPP

- POŁ - pół. Italia ( przy czym w środkowa znajdowała się pod wpływami KPP_

- ZACH - do wsch. Francji (gdzie wschodnio francuska KPP) elementy KPP na płw. Iliryjskim, w Katalonii.

- WSCH - Siedmiogród do dolnego Dunaju

- PÓŁ - do Bałtyku (KŁ należy do KPP), wraz z poł. i poł-wsch Anglią, gdzie sięgały oddziaływania KPP.

ŚRODKOWODUNAJSKA KUTURA PÓL POPIELNICOWYCH (ŚDKPP)

ZASIĘG: poł. Morawy, dolna Austria, poł - zach Słowacja, Zach. Węgry, pół - zach Jugosławia.

Duży zasięg, ŚDKPP zróżnicowana - nakłada się na różne podłoże. Na:

Zach - na dawną środkowodunajską kulturę mogiłową

Wsch i poł - wsch - dawne karpackie osadnictwo kultury mogiłowej.

ŚDKPP występuje w 3 strefach wewnętrznych:

1. ZACH - obejmuje kultury Velatice, Podoli (Morawy), ugr. Zach Velatice Beierdorf i Stilfried (dolna Austria).

2. WSCH - Čaka, Chotin I i II (Słowacja), grupy Val I i II (Węgry)

3. POŁ - kultura Dobowa - Ruše

Schemat chronologiczny

ŚDKPP rozwija się w 3 fazach

• PRZEJŚCIOWA od KMo - przełom BC/BD

• STARSZA - grupuje Velatice, Beierdorf, Čka, Chotin I, Val I - BD i HaA

• MŁODSZA - grupuje Podoli, Stilfried, Val II, Chotin II - HaB

W HaC kultura wschodniohalsztacka zlikwidowała ŚDKPP.

Rozpoznanie ŚDKPP dobre, hodowano bydło i owce, mniej świnie i konie, uzupełniano hodowle łowiectwem. Występowały osady otwarte, prostokątne, słupowe po środku plac - hala - o budowie słupowej. Na terenach górski i podgórskich naturalnie obronne osady. Szczątki w popielnicach lub bez, wyposażenie w ceramikę, mniej w metale, wyjątkowe są kurhany, w nich 1 lub 2 osobniki, pochówki elitarne, naczelnicy plemienni, ostra stratyfikacja społeczna, odnosi się czasem ją też do Čaka. ŚDKPP - dużo różnego rodzaju form ceramiki, mieczy brązowych np. liptowskich z tarczkowatą głowicą (dat. na III/IV okr. EB), mieczy z głowicą miseczkowatą (dat. na IV okr. EB), ale i sierpy, noże, szpile - jednak głownie broń.

POŁDNOWONIEMIECKA KPP (PNKPP)

ZASIĘG leży na zach od ŚDKPP, w dorz. Górnego Dunaju, górnego i środkowego Renu.

Nałożyła się na południowo niemieckie ugrupowania mogiłowe. Zasięg: POŁ - do Łuku Alp

WSCH - górna Austria

PÓŁ-ZACH - dorzecze Mozeli

3 fazy rozwojowe:

• PRZEJŚCOWA (BD) - lepiej rozpoznana w zasięgu południowym, zwana RIEGSEE.

• STARSZA (HaA) - czas maksymalnego rozkwitu

• MŁODSZA (HaB) - zanikła przez kulturę zachodniohalsztacką.

Jej ludność to sprawni rolnicy i hodowcy, głównie bydła. Znane są osady otwarte, występują obronne i naturalnie obronne. Znane są też z szwajcarskich terenów osady nawodne [ kultura PALAFITOWA - budowle w Szwajcarii i Bawarii, nawodne, na palach, ochrona przed gryzoniami i owadami. Odegrała znaczącą role w rozwoju archeologii, w latach 30 -40 XIX w. liczne odkrycia głównie materiałów organicznych, drewno i skóra - badania F. Kellera. Informacje dotarły do Polski dotarły późno - na przełomie 1870/1871 r za pośrednictwem tygodnika ilustrowanego artykuł Libelta - podsumował on wyniki badań z Europy Zach., dopasował chronologię sprzeczną z Mojżeszową (zakładała że świat powstał 4000 tyś l.p.Ch.)

OSADY PNKPP

Osady otwarte, budownictwo o konstrukcji zrębowej i słupowej - znana osada z Buchau (Wirtembergia). Alpejskie złoża metali kolorowych. Stratyfikacja społeczna duża, różny status osób. W młodszych fazach docierają elementy kimeryjskie (przedscytyjskie z VIII/VII w. p. n. e.) m. in. użycie konia pod wierzch, znaleziska uprzęży itp. PNKPP stosuje obrządek ciałopalny, dla elit - pochówki z mężczyzn z mieczami - najwyższy wyznacznik społeczny.

Szereg grup lokalnych PNKPP: Górnobawarska, dolnobawarka, dolnoreńskoszwabska, dolnoheska, dolno Reńska KPP - na poł - poł-wsch Anglię pochówki ciałopalne wkopywane w starsze kuhany - owocuje to rozwojem metalurgii, pół - Tyrolska KPP zwana kult. HŐTTING na zach jej rubieżach wsch francuska KPP, na podłożu mogiłowej, na zachodzie można ją obserwować do Loary. Wzdłuż Rodanu wsch. Francuska KPP oddziałuje na Morze Śródziemne, a one na nią.

Obecność elementów popielnicowych na Hiszpanii (Katalonia) dzięki wsch.fr. KPP.

LUDY MORZA

U schyłku II tyś. p. n. e. Przesunięcia ludnościowe w Europie Środkowej łańcuchowo rozprzestrzeniły się na poł-wsch: Bałkany, Anatolie i Egipt. Nazwa ludy morza ze źródeł Egipskich (wg nich ludy te przyszły z morza, z Krety)/ Inwazja LM ma charakter lądowy lub morski, po drodze powodują oni upadek imperium hetyckiego w Azji Przedniej, łamiąc tym samym ich monopol na obróbkę żelaza, następnie burzą Troję (odkrył Schliemann), i Ugarit. Konfrontacja z Egiptem za Ramzesa III w 1191 r. walka u Bram Egiptu (Delta). Ludy morza to różne plemiona, w źródłach różnie nazywane - Peleset, Czekar, Filistyni (na reliefie w Medinet Habu wojownicy ciężkozbrojni, w hełmy z pióropuszami, oszczepami, włóczniami, mieczami lub sztyletami, okrągłymi tarczami z imaczami, rydwany z 2-3 osobową załogą (przypomina Čaka) broń egipska przypomina filistyńską - rodowód w środkowoeuropejski - miecze na których rękojeści kartusze Setiego I. Wg badaczy Filistyni wywodzą się z Europy, wyruszyli w Ilirii (M. Adriatyckie) utożsamiani z Pelazgami (w których Grecy upatrywali na swych poprzedników) Pelasgowie, Peleset, Filistyni w pocz. II tyś. wyszli z Ilirii i ruszyli na tereny egejskie. Etap wędrówki - Kreta i Cypr. Filistyńska ceramika jest bardzo podobna do mykeńskiej, Filistyni osiedlili się na południowej Syrii, zwanej Palestyną, tolerowani przez Egipcjan - stanowili mur przed Izraelitami. Filistyni przejęli od hetytów monopol na obróbkę żelaza. Zakładali swoje miasta i je rozwijali.

KRĄG NORDYJSKI (KN)

Krąg nordyjski(KN) a kultura nordyjska to pojęcia synonimiczne, jednak wg Fogla określenie krąg jest lepsze, gdyż jest to ugrupowanie bardzo mocno regionalnie zróżnicowane.

KN jest pojmowany dwojako przez badaczy:

• w węższym znaczeniu obejmuje obszar macierzysty - czyli wyspy Duńskie (Fionię, Zelandię, Olandię), prawie cały płw. Jutlandzki, poł-zach Szwecje

• w szerszym znaczeniu - prócz terenów wyżej wymienionych, tereny poł-zach Norwegi, Finlandie, poł rubieże Niziny Niemieckiej od międzyrzecza Ems i Wezery, dalej do kolana środkowej Łaby i ku dolnej Odrze, poł. Pomorze (między Bałtykiem a garbem pomorskim)

KN chronologiczne obejmuje całą epokę brązu - jej początek pod koniec I okresu EB wg. Monteliusa, do VI okr EB łącznie. Na Skandynawii i w Polsce wyróżnia się VI okres, po którym w Skandynawii następuje skok do okresu przedrzymskiego. Chronologia rozwoju kulturowego regionów jest różna, ze względu na różną intencjonalność. Najwcześniejsze cech w rejonie macierzystym, z opóźnieniem w Norwegii i Finlandii.

WARUNKI GEOGRAFICZNE

Determinują one rozwój osadnictwa. Symbioza wód (jezior i rzek) oraz lądu. Podobna sytuacja w Europie tylko na terenie Grecji. Mówi się w tym wypadku o THALASSOKRACJI (thalassos - z gr. Morze). Czynniki sprzyjające: urozmaicona linia brzegowa, zatoki, szczególna waga fiordów ( to zatoka wydłużona, głęboka, dostępna do głęboko zanurzonych statków, uchodzą do nich rzeki) Aglomeracje osadnicze Oslofiordu i Linfiordu (płw. Jutlandzki) łączy morze północne z cieśniną Skaggerak. Dobre okoliczności rozwoju portów. Ludność KN uważana za dzielnych żeglarzy, tak przybrzeżnych i transmorskich. {Rzymianie nazywali morze śródziemne Mare Nostrum, Bałtyk był tym samym dla KN) Znaczenie obecności zatok np. Ryskiej, Fińskiej, mniejsze Botnickiej. Szereg wysp np. Bornholm, Gotlandia, Olandia. Szlag miedziowy wyspy Alandzkie i rola wyspy lokującej Saaremy. Wody - większe rzeki należące do Europy stymulowały rozwój osadniczy. Dźwina otwierała szlak handlowy do poł Uralu po miedź, mniejsza rola Niemna, duże znaczenie ujściowych odcinków Wisły, Odry, Łaby i Wezery. Wody stojące, prócz Bałtyku, wielkie jeziora Szwedzkie: gł. Vänern i Vättern, na wsch. System jeziorny w okolicy Sztokholmu - Mällar (en). Poł rubież - wybrzeże Bałtyku: zatoki Lubecka, Pomorska, Gdańska (ujście Wisły). Na Pomorzu Środkowym i Wsch szereg jezior, otwartych zatok co sprzyja zakładaniu portów. Po wiekach zatoki się zamknęły, Bałtyk się wysłodził, powstały mierzeje itd.(nazwa jeziorzyska lagunowe).

Parsęta, Grabowa i Łeba - to rzeki bardzo sprzyjające żegludze i osadnictwu, utrzymują one stały poziom, nie ulegają w okresach wiosennych czy roztopów wahaniom, dzięki czemu możliwa jest żegluga w górę rzek, nawet na 100 km w głąb lądu. HIPOSOMETRIA położenie wysokościowe, góry norweskie z jednej strony a depresje na płw. Jutlandzkim. Na płw. Jutlandzkim liczne torfowiska i trzęsawiska - zmumifikowane szczątki ludzkie. Ziemia - gleby - są słabo urodzajne, znajdują się płaty bielic nad jeziorami szwedzkimi w rejonie Sztokholmu - jezior Mällaren, archeologowie wydobyli w okolicach Sztokholmu zespół Hallunda. Rud miedzi żelaza nie wydobywali (mimo że na nich „siedzieli” - były poza ich zasięgiem, za głęboko). Cały KN był zdany na import surowca kolorowego i czarnego. Jeśli na terenie wydobywczo - przetwórczym w głąb Europy zastoje to metalurgia KN to odczuwała. Na terenie Europy przyalpejskiej dużym powodzeniem cieszyły się futra i skóry KN. Wg von Struve było to spowodowane faktem, że w tamtych czasach z klimatu ciepłego suchego - subborealnego nastąpiło przejście na chłodny i mokry - subatlantycki, jest to odczuwalne w VIII w w Europie Zach a w VII nawet w Polsce (zalanie Biskupina). Wg Von Struvego przyalpejscy europejczycy importowali futra z KN.

BURSZTYN - w KN występuje na zach wybrzeżach płw. Jutlandzkiego, wysp Fryzyjskich, ok. IV okresu EB złoża wyczerpane, spowodowane to podwyższeniem tafli wody lub tąpnięciem lądu. Spowodowało to zamarcie wymiany którą żył SZLAK ŁABSKI. Ludność wiedząc o wielkim zbycie bursztynu na południu podkupywała go od mieszkańców Pomorza (a ci z kolei z Sambii) - eksport na zach, do KN, zawężenie handlowe, i w ok. Meklemburgii, a ta na poł. W Meklemburgii ok. V okr EB księstwo senińskie, gr. kulturowa Seddin - Priegnitz w rejonie jezior Müritz. (Wg Malinowskiego grupa prowadziła handel dalekosiężny w rejonie Gorszewic - Komorowa). W inwentarzu metalowym obecne wyroby złote, jednak na terenach KN brak wychodni, najbliższe z Irlandii.

PODSTAWY EKONOMICZNE KN

Na I miejscu nie było rolnictwo, ze względu na kiepskie gleby i zimny klimat. Przedstawienia na PETROGLIFACH- rytach naskalnych w Skandynawii, nie pokazują one zajęć rolniczych jak południowoeuropejskie z Valcamonica, gdzie występowały sceny rolnicze - radła, jarzmo, pokazana mapa zagród i pól. Ziarna zapewne importowano z Ziem Polskich (podobnie było w średniowieczu). Rolnictwo i hodowla wymagają odkryć stanowisk otwartych, których brak, nie występują też grody, a jedynie osady naturalnie obronne. Zespół osadniczy Hallunda w ok. Sztokholmu rozkopany przez Hille Janussona składał się z części mieszkalnej i produkcyjnej (metalurgia) i stamtąd mamy próbki makroszczątków, hodowano gł. bydło, potem owce i kozy, ostatnie miejsce zajmowała świnia. Ludność skandynawska była ruchliwa a świniaki tego nie lubią wolą jeść i grubieć. O koniu nie wiadomo, zapewne hodowano go rzadko. Jednak bardzo dobrze rozwinięte było łowiectwo, rybołówstwo i myślistwo. Dowody w postaci petroglifów - przedstawienia połowu ryb siecią, na petroglifach naskalnych i wewnątrz grobu książęcego z II/IIIokr. EB grób z KIVIK prowincja Skania - przedstawienia fok i pingwinów, przedmiotu odłowu. Zwierzęta płowe na skóry. Obfitość lasów uzupełniało bazę żywieniową.

WYMIANA DALEKOSIĘŻNA

Szlaki importu Skandynawii metalu. Wszystko było dobrze, póki społ - dysponenci metalu na t. Siedmiogrodu podsyłali rafinaty lub półwytworu metali na Ziemie Polskie a stąd na Skandynawie. W HaA1 nastąpił zastój - prawa rynku - miedź siedmiogrodzko - słowacko - węgierska zamiast do KN zaczęła trafiać na zach - na przedpole Alp, gdzie wyst. Ugr. KPP. Wtedy Ziemie Polskie, i KN przeżywał dotkliwy kryzys, tak dramatyczny że posunięto się do rabunków grobów (na terenie Polski, KN i Meklemburgii). Wymusiło to uruchomienie zlaku rosyjskiego, wiodącego od jezior Mällaren, przez wyspy Alandzkie i wzdłuż zatoki Fińskiej lub ku Saaremie, potem przez ujście Dźwiny, Oką i Wołgą, okolice te zamieszkiwała sprzyjająca handlowo ludność, zwana Akozino i Ananino. Przedmiotem handlu był surowiec, w zamian ze Szwecji gł. Siekierki typu Mällaren ( tulejkowate z uszkiem, zdobione żeberkami w kształcie litery F. O niewysokim, słabo rozwiniętym ostrzu, były kopiowane przez Uralczyków, przez co powstały różne ich wersje -warianty. Na Ziemiach Polskich wystąpiły też, jednak skąd - czy odpryski z wschodu czy z zach?, duże znalezisko z Kalinówka Kościelna gdzie w skarbie wystąpiło kilkadziesiąt siekierek mällaren o różnych wariantach. Dla Skandynawii ważnymi szlakami, po ustąpieniu zatoru, były szlaki wzdłuż Wisły i Łaby.

METALURGIA

Skandynawia jest znana ze skarbów, występuje tam ich zatrzęsienie. Nie wiadomo dlaczego kultywowano tam taki zwyczaj. Wyróżnia się skarby:

- ekonomiczne

- wotywne a wśród nich:

~ męskie (głównie broń)

~żeńskie (ozdoby)

Metalurgia nordyjska na wysokim poziomie pod względem techniki i asortymentu przedmiotów. Produkowano:

- ozdoby - zapinki typu płytowego z ornamentem podkowiastym, naszyjniki wysokie i solidne-przy okazji pancerze, brązowe i złote bransolety z końcówkami pieczątkowatymi lub trąbkowatymi zwane Eidringe( pierścień przysięgi)

- broń - miecze z głowicami nerkowatymi

-narzędzia pracy

KN produkowała przedmioty z miedzi, brązu, mosiądzu, a pod koniec z żelaza i złota.

Różnice między KN a KŁ - w KN dominuje odlew, a na Pomorzu, w KŁ, nawet w części pół dominuje kucie. Dzięki temu można rozpoznać co jest importem, a co miejscową repliką wykonaną według standardów terenu powstania.

GARNCARSTWO

Nie było tak rozwinięte jak KPP. Z badań na terenie Polski i Skandynawii - konstatacje że ceramika naczyniowa KN naśladowała kształt i ornament KŁ. H. Janusson wykreślił nawet tzw. łużycką prowincję ceramiczną. W technice różnice w ceramice, KN jako domieszkę schudzającą stosowała szamot z roztartych sproszkowanych skorup.

OBRÓBKA

Drewno - znaleziska w bagnach okazałych łodzi, na podstawie petroglifów i późniejszych przywołań ( z okresu wpływów rzymskich z Hierspring) były to łodzie o znacznej wyporności (30 osób), z podniesionymi brzegami, o niskich burtach, łodzie klepkowe - uszczelniane mchem i dziegciem, bez użycia metalu, bez żagla, z napędem wiosłowym, o małym zanurzeniu ( około 1m) dzięki czemu mogły wpływać na rzeki, miały 1 lub 2 stępki - kile które zapewniały niewywrotność.

OSADY OTWARTE

Brak grodów ufortyfikowanych sztucznie, na płw. Jutlandzkim kilkudworcze osady. Petroglify - sporo w centrach, najwięcej w Bohuslend - sceny walki prowadzone przez mężczyzn uzbrojonych w oszczepy, włócznie, tarcze, wystąpiły tłumne sceny polowań na jelenie - łowcy piesi i konni, wyobrażenia łodzi z obsadą - pasażerowie, sternik i przywódca. Dzięki wyobrażeniom konkretnych przedmiotów takich jak czekany typu Nortycken, topory o uzbrojonych obuchach, których ojczyzną jest poł pobrzeże bałtyckie, o słabo rozwiniętym ostrzu jednak uzbrojonym, z otworem na rękojeść i żebrami wzdłuż, odmiana wschodnio i zachodnio bałtycka datowana na II/III okr. EB, podobnie siekierki z wachlarzykowatym ostrzem z młodszej epoki brązu, datowanie możliwe datowanie dzięki wyobrażeniom na petroglifach (tu z Valcamonica - speriodyzowane podzielone na 6 stylów)

Petroglify były wykonywane na odsłoniętych partiach skał - w miejscach eksponowanych, nie występują w jaskiniach. Ryty są wykonane płytko, zapuszczane białą wapienną farbą.

OBRZĄDEK POGRZEBOWY

Panuje ogólne przekonanie, że w KN dominował szkieletowy obrządek i kurhany kamienno - ziemne, jednak na płw. Jutlandzkim występował obrządek ciałopalny, rozwijający się, który w IV okr. EB zrównał się ze szkieletowym. Na zapleczu - płw. Jutlandzkiego - Niemcy dominował kurhan, nowe w KN - grób płaski (jak w KPP) na terenie Skandynawii nie występował. Wielkie kurhany z nasypami i komorami kamiennymi i konstrukcje kamienne były wznoszone dla elit np. z Kivik (IV/III EB) grób króla Bjórna - Kung Bjórg Hag - komora grobowa z dobrze obrobionych kamieni, wewnątrz ryty - wyobrażenia pingwinów i czekanów z wachlarzowatym ostrzem.

W literaturze starszej panowało przekonanie że KN oddziaływało na KŁ upowszechniając elementy kamienne grobu i kurhan. J. Kostrzewski wykazał że kurhany występujące na Pomorzu wykazują nawiązania do tradycji neolitycznej, a wpływy nordyjskie jedynie ją utrwalały a nie inicjowały. Znaleziska bagienne: W XIX w kopano torf, wykopano ciało bardzo dobrze zachowane - tak dobrze że ówczesny miejscowy policjant wszczął postępowanie. Są to kobiety i mężczyźni w różnym wieku - cechą wspólną są na głowach śmiertelne PŁÓCIENNE CZEPKI, a na szyjach pętla tekstylna lub skórzana. Zachowane nawet tkanki miękkie dzięki warunkom jakie panują w warunkach bagiennych - zachowały się ciała i stroje np. okrycia tułowia, odzienie czyli peleryny z kapturem, koszule, spodnie, bielizna lniana, kapcie skórzane lub z łyka, kobiety - w sukniach do pół łydki. Przy tego rodzaju ofiarach nie spotyka się cenności - biżuterii. Kilka hipotez dotyczących kim są: - przestępcy wobec tamtejszego prawa - ofiary bóstw tonicznych (ziemnych)

Zwyczaj ten, widoczne jest tylko duszenie, miał swe początki już pod koniec neolitu i trwał do okresu rzymskiego, jednak najwięcej znalezisk tego typu z epoki brązu. Obok ciał rzadko skarby: jeden, w trzosie - kabzie kilka monet rzymskich. Upiorne fryzury damskie bardzo dobrze zachowane - loki. Na terenach Polski jeden tego typu przykład - w Drwęcku w pow. Ostróda (Mazury) gdzie pod koniec XIX w w ręce Muzeum gdańskiego trafiły zwłoki kilkunastoletniej dziewczynki, udało się ustalić że przed śmiercią jadła groch, fasole, soczewice i proso - można stwierdzić jaka była ich dieta.

ETNICZNA KWESTIA KŁ

Nie jest to dzieło Prasłowian a Wenetów (Praeuropejczyków) a KN to byli nosiciele tzw. Pragermanie. Identyfikacja KN łatwiejsza niż KŁ - dzięki wykluczeniu - nikt inny nie mógł być twórcą KN. KŁ jest polietniczna, może część podlegała nordyzacji, dopuszczano że południowa część KŁ to dzieło Praceltów. Filologie słowiańskie domagają się wskaźników - wyznaczników etnosu, gdzie najważniejszy jest język. Ostatni etnoarcheolog to prof. W. Hensel, który usiłował zbudować odrębną gałąź wiedzy etnoarcheologii.

KULTURA HALSZTACKA

Nie należy utożsamiać KH z okresem halsztackim, bo na ziemiach polskich nie ma kultury tej a występują znamiona okresu. Najbliżej nas, na terenie Czech i Moraw (jądro kraje przyalpejskie) występowała ta kultura. Okres halsztacki - kontynuacja kultur biorąca początki z KPP przy udziale obcej etnicznie ludności napływowej.

Okres halsztacki rozpoczyna epokę żelaza. Linearne wyznaczniki EŻ są niemożliwe, introdukcja eponimicznego żelaza jedynie ewolucyjnie. Brak przełomów technologicznych w innych dziedzinach, prócz brązu. Zwrot w kierunku żelaza nastąpił dopiero w okresie lateńskim - żelazo surowiec odkryty w II poł II tyś. w Azji Przedniej, skąd rozprzestrzenił się w różnych kierunkach, m. in. ku Bałkanom (pół-wsch) już w XI w, a w Europie Środkowej pierwsze wyroby brązowe w VII/VIII w. Pomysły - użyteczność żelaza z Kaukazu - droga nadczarnomorska. Istotne znaczenie rozprzestrzeniania się obróbki żelaza miała cywilizacja grecka (kolonie nad M.Czarnym, na terenie Francji (Masalia) czy poł. Italii. Zasłużeni również w tym dziale byli Scytowie (którzy obróbki nauczyli się od kolonistów greckich). Na ?????? środkowoeuropejskie tereny Scytowie, wcześniej w VII w Trako-scytowie utwierdzili znaczenie żelaza. Kultura halsztacka powstała na podłożu KPP w rozmaitych frakcjach - jest zróżnicowana wewnętrznie. Ludy protoceltyckie konstytuowały na terenie górnego Dunaju i Górnego Renu na tereny Europy Środkowej.

Zasięg kultury halsztackiej

Na zachodzie - środkowa Francja, na południu - pół Italia, Północne wybrzeże Adriatyku, a na północy - kotlina Czeska.

Przedstawiciele KH adaptowali się w środowisku, rozwijali rozmaite elementy m.in. metalurgię kolorową i czarną w oparciu o rudy w Alpach, zasłynęli z górnictwa soli - największa kopalnia soli w Hallstatt w Austrii. Daleko idąca intensyfikacja handlu dalekosiężnego, w okresie halsztackim intensyfikacja szlaku bursztynowego (pobrzeże pół. Adriatyku z M. Bałtyckim) konstytuują się w materiale cechy (zwane stylem halsztackim) wyrażały się głównie charakterystycznym zdobieniem ceramiki, głownie malowanej, o dobrej jakości, oraz pewnych wyrobów metalowych. Budowle grobowe - renesans naziemnych form grobów w postaci nasypów zwanych KURHANAMI.

W tym stylu 2 fazy (w Europie Środkowej głownie w Polsce):

• HaC - wyróżniki - długie miecze służące do walki z konia (hippomachia) mają one liściowatą głownie, są dobrze wyważone co potęguje energię użytą do pchnięcia, były zdatne do sieczenia, kłucia, org. Okładziny rękojeści na sztabie, głowice brzytwowate. Występują dwie odmiany brązowych i żelaznych mieczy - GUNDLINGEN i MINDELHEIM. Oprócz tego wczesne zapinki, różne szpile m. in. z łabędzią szyjką, klamry do pasa, czerpaki brązowe, wazy z brązu.

W Polsce, w miejscowości Łazy, pow. Wołów - odkryto 6 mieczy paradnych.

• HaD - wyróżniki - krótkie miecze z głowicami antenowymi (ślimacznice), siekierki żelazne z 4-boczną tulejką, późne zapinki, klamry taśmowate do pasa, wiadra, situle - cenne, nazwa własna bennenuti od nazwy odkrywcy, zdobione przez trybowanie i ornament o motywach antropomorficznych.

Dwa typy ceramiki halsztackiej:

CERAMIKA MALOWANA HALSZTACKA, bardzo dobra technicznie - jest cienkościenna, wyraźnie profilowana, dobrze wypalona, malowana angobami (naturalnymi barwnikami drobnoziarnistej glinki) na surowym lub zabarwionym tle, w różnych kombinacjach - tonacja black on red. Odprysk - echo czerni halsztackiej występuje na Śląsku gdzie ceramika malowana, kolorystyka, angobowanie nie pełni roli - łuszczy się. Motywy geometryczne, linie proste, ukośne, trójkąty też zaplatane, festony.

CERAMIKA GRAFITOWANA HALSZTACKA- ostrożnie - w centrum rzeczywiście dodawano do masy grafit- brudzi papier, a w PL ceramika Halsztacka jest pseudografitowana - nie ma dodatku grafitu w masie ceramicznej, czarny kolor jest uzyskiwany dzięki wypałowi redukcyjnemu, za pomocą odymiania, po wypale - wybłyszczenie . Charakterystyczne dla niej głównie rycie ornamentu geometrycznego, swastyka, trykwetr, kółka w kombinacjach, guzki naklejane obwiedzione pół lub pełnymi kołami. Rycie głębokie by wprowadzić białą masę wapienną - wyższa estetyka wytopu.

Zaczynają się upowszechniać kurhany, lecz w sposób inny niż wcześniej, gdyż dominuje inhumacja nad kremacją. Występuje birytualizm, niekiedy z jedn. Wyróżnianiem kwater z kurhanami lub bez - zróżnicowanie wg statusu lub ubogie i płaskie - miejsca pochówku starej ludności, na którą nałożyła się ludność niosąca k. halsztacką.

Najokazalsze kurhany należące do arystokracji rodowej były bardzo bogato wyposażane, po nich groby wojowników. Dopuszcza się dla okr. Ha zalążki demokracji wojskowej. W najbogatszych grobach komory drewniane, pochówki na wozach.

Kultura halsztacka ma 3 odłamy:

1. ZACHODNIOHALSZTACKA - zach. Alpy

granica między zach a wsch ha przebiega w samym Hallstatt w rejonie Saltzburga

2. WSCHODNIOHALSZTACKA - wsch. Alpy i pobrzeże pół. Adriatyku.

3. POŁUDNOWOWSCHODNIOHALSZTACKA - dolna Jugosławia na płw. Apenińskim.

HALLSTATT k. Salzburga

Na stanowisku odkryto pozostałości kopalni soli, oraz cmentarzysko, jednak brakuje w okolicy odpowiedniej osady, gdyż występujące okoliczne nie są adekwatne. Cmentarzysko eksplorowane już w XVIII w, zajął się tym hrabia z Wilna - zniszczył, rodzina cesarska - okolice posiadłości wypoczynkowej - rozrywka - „eksploracja”. Szacuje się że na 2000 pochówków znajdujący się na cmentarzysku, zbadano 1300, jednak planigrafia cmentarzyska jest dziwna, rzędowa, współkoncentryczna, zewnętrzny krąg to grupa grobów wojowników, którzy być może i po śmierci mieli chronić wspólnotę. Wśród wojowników wyróżniały się pochówki tzw. PANÓW SOLI - zajmujących się za życia dystrybucją soli, byli bardzo bogaci dzięki dalekosiężnemu eksportowi, który był możliwy dzięki hermetyzacji opakowań - stosowano pęcherze zwierzęce lub skórę. Kręgi wewnętrzne to groby kobiet i dzieci - wystąpiły pewne wątpliwości co do analizy antropologiczne. Groby szkieletowe stanowią 55% udziału, a ciałopalne 45 %, na innych cmentarzyskach brak równowagi, zazwyczaj występuje więcej szkieletowych. Byli chowani na wznak, na wznak, z głową na zachód, niekiedy skurczeni, groby głównie jednostkowe, zbiorowe to zazwyczaj matka i dziecko, max 4 osobników. Ciałopalne bez popielnic i nadpalone szczątki. Groby zróżnicowane - widać zasobność materialną wspólnoty - importy złote (nubijskie), kość słoniowa, szkło (alpejskie/egipskie) Importy z pół Italii i Adriatyku - ścisła wymiana handlowa, występuje też bursztyn (skąd? Z Sycylii czy PL?). Na cmentarzysku w Hallstatt 2 fazy rozwojowe, podstawowe HaC i HaD. Technika górnicza bardzo dobra, kopanie głębinowe, system szybów pionowych, poziomych sztolni, system odwadniający - pochylenia chodników, system wentylacyjny, oświetlenia, byli ubrani w plecak, berecik typu baskijskiego z filcu o regulowanym otworze, buty z łyka. Oszacowano ile wydobywano surowca, ilu pracowało panów soli, brygadierów, górników, nosicieli urobku, windowych, wolarzy (drewno do stemplowania chodników, rozpalania ognisk, ogrzewano ścianę i kruszono). Kto tam pracował? Brak osady w pobliżu, musiała by być duża, jej brak - koncepcja iż z odległych osad wyprawiano się do kopalni na okres letni.

BUDOWNICTWO OBRONNE

Solidne grody od IV okr. EB, ale w okresie Ha szczególny blask - grody typu Biskupin, dla zachodniej Europy nowe grody obronne, fortyfikowane na modłę śródziemno - grecką.

KULTURA ZACHODNIOHALSZTACKA

ZASIĘG : górny Dunaj (górna cz. Austrii, Bawaria) dorzecze górnego i środkowego Renu (zach. Niemcy), wsch. Francja, pół-zach Szwajcaria. Należy do niej szereg grup lokalnych.

Z kult. ZachHa związana kultura BYLAŃSKA (Bylany w Czechach środ) ludność KB nasunęła się od zachodu - była obca dla miejscowej knowiskiej, przybysze KB etniczność protoceltycka - różne zdania dotyczące chronologii, max przedział HaC - HaD, jednak HaC dyskutowany. KB znalazła się w środ. Czekach i ekspandowała ku Czechom pół i pół-wsch.

GROBY: duże, z 4 bocznymi komorami, stropem drewnianym nakrytym kamieniami, coś w rodzaju stropów pozornych zmniejszenie siły nacisku nasypu na komorę. Komory do 20 m2, wkopane w ziemię, poniżej poziomu gruntu, przeważają szkieletowe głownie na południu, wyjątkowo też i ciałopalne. Zazwyczaj zmarły wyprostowany, rzadko skurczony.

Badacze czescy wyróżniają 3 podstawowe formy grobowe:

- kurhan z dużym nasypem, komorę szkieletową z bogatym wyposarzeniem

- duże groby ciałopalne

- zwykłe groby popielnicowe ubogie

Występują tu szczątki wozów - pochówki na wozach występują w niedużej liczbie w pasie od wsch Francji po środ i pół Czechy. Jest tych stanowisk ok. 150, a w KB jest ich kilkadziesiąt.

Wozy drewniane z lekkim pudłem, sztywnym podwoziem, o kołach szprychowych, okutych taśmą metalową, metalowe piasty, jarzma okute. Wozy były słabe mechanicznie - mało wytrwałe, i wytrzymałe, nie były używane na co dzień, zapewne były produkowane do celów SEPULKRALNYCH.

W latach 70 po Europie przez Muzeum wiedeńskie i Czeskie wystawa pt. Hallstatt zwracała uwagę rekonstrukcja koła szprychowego KB. Pochówkami na wozach zajmowali się tacy badacze jak: Blachomi Kołtecki, Jan Filip. W niektórych grobach wozy 2 kołowe, rydwany, wg najnowszych badać wozy KB były 4 kołowe, a te 2 to wynik niedokładnego zbadania.

W bogatych grobach na wozach brak szkieletów koni, ale były substytucjonalne elementy uprzęży - pobocznice i tarczki. Z broni elit bylańskich miecze typu halsztackiego, noże żelazne, w towarzystwie kawałka zazwyczaj ¼ świni, ok. 60 naczyń glinianych i półksiężycowate idole - podpórki pod głowę jak staroegipskie, jednak było to co innego, związane z kręgiem protoceltyckim - symbole lunarne czyli księżycowe. W okresie lateńskich bardziej spopularyzowane. W KB ludność żywotna, ekspansywna na pół m. in. na dorz Odry gdzie w Halsztacie grupa BIAŁOWICKA, która niektóre elementy KB przyswoiła sobie.

KULTURA KURHANÓW POŁUDNOWOCZESKICH

Należy do zespołu zachodniohalsztackiego, widoczne przywiązanie do tradycji (po kult. milaweckiej) przeważa ciałopalenie, mniej bogate groby, wykorzystywane stare kurhany z epoki brązu. Datowana na HaC do latenu A (zwanego starszym okresem lateńskim). Ludność przybyła z zachodu, wyposażenie grobów - mniejsza stratyfikacja społeczna, w odróżnieniu od KB występowały szkielety koni w grobach - przejaw innego typu gospodarczego - pasterski chów koni i bydła. Ceramika i brązy uboższe. Występują grody, których brak w KB, są one jednak małe i dobrze usytuowane. Na stanowiskach spotykane importy z terenów italsko wschodnio-alpejskich. Kultura ta przetrwała dłużej niż KB, bo w głąb okresu lateńskiego, i być może przyczyniła się ona do zaniku KB.

KULTURA WSCHODNIOHALSZTACKA

ZASIĘG: środkowy Dunaj, na zach:Dolna Austria, poł-wsch pół Chorwacja, na wsch południowy odcinek Dunaju. Tereny te wcześniej zajmowane przez ŚDKPP. Dzieli się na grupy:

• Dolno-austriacka (Kalenderberg)

• Zachodnio-Słowacka

• Szoprońska (Austria/Węgry)

• Północno Panońska

• Wies - Martijanec nad Drawą/Sawą

Szczątki spalone deponowano w popielnicach pod kurhanami. Groby komorowe w rozproszeniu lub odrębnych nekropoliach, łączone na zrąb, strop na słupach, ściany zdobione blaszkami, wyposażone w dużo ceramiki - ok. 50 szt. Więcej wyobrażeń zoomorficznych takich jak głowy byków lub łańcuchy z gliny. Wazy antropomorficzne na nóżkach, znane grafitowanie, malowanie, ornament geometryczny np. meander, wyobrażenia figuralne - sceny opowiadające na naczyniach, prostokątne blaszki brązowe przylepione do całego naczynia dziegciem. Pod koniec HaD podłamanie się ludności kultury wschHa, przez wtargnięcie do Kotliny Karpackiej ludności z kulturą scytyjską. Bardziej niż Kultura bylańska (ciągnąca ku zachodowi) a ku wschodowi - horakowska (Horaków k. Brna na Morawach), zasięg : poł. Morawy, przesunęła się do Moraw pół, oddziaływała na KŁ, poł cz. Ziem polskich np. cmentarz w Kietrzu - groby komorowe drewniane pod wpływem kultury horakowskiej. Dzieliła się KH na 3 fazy:

~ starszą HaC1

~ środkową (klasyczną) HaC2/pocz. HaD

~ młodszą HaD

Ludność to głównie rolnicy, zajmujący się ziemią i hodowlą bydła, świń, owiec, kóz i drobiu. Dysponowała rozwiniętą metalurgią czarną i kolorową. Handlowała ze wspólnotami, gdyż mieli pradawny szlak łączący M. Śródziemne z Bałtykiem przez Bramę Morawską. Uboczny skutek na Śląsk - gr. Głubczycka.

Zamieszkiwali osady otwarte lub naturalnie obronne, raczej nie fortyfikowane.

OBRZĄDEK POGRZEBOWY zróżnicowany, występują płaskie groby ciałopalne obok kurhanów, obecne też 4boczne komory drewniane, z bogatym zestawem broni, ceramiką naczyniową, zdobioną w stylu halsztackim malowaną czarno na czerwonym tle - nawiązanie do kult. wschHa. NOWOŚĆ pionowe wyświecenia na grafitowanym tle.

METALE Długie miecze, groty włóczni, zapinki harfowate z rodziny Certosa.

Na terenie kultury horakowskiej stanowisko Biczi Skala pow. Blancko, stanowisko jaskiniowe - 2 oddzielne zespoły, jeden to zbiór pochówków a drugi to pozostałości popracownicze warsztatu kowalskiego. Związek niejasny. W Biczej Skale - komora drewniana, obłożona głazami ze szkieletem ludzkim na wozie. Wokół komory 40 osobników z odciętymi głowami i innymi częściami ciała. Zachował się słup kamienny na który spadały te głowy. Wg danych antropologicznych były to kobiety, ponadto przy nich znaleziono ozdoby, paciorki bursztynowe, odkryto również szkielety 2 koni, ponadto 200 naczyń i resztki potraw roślinnych, sporo importów italskich, zachHa, hełmy brązowe, żelazne czekany i brzytwy.

Pozostałości kuźni - półfabrykaty i narzędzia do obróbki. Komora grobowa spalona w pradziejach

KULTURA POŁUDNOWOWSCHODNIOHALSZTACKA

Zasięg: Dorzecze Drawy i Sawy, do wybrzeża Adriatyku.

Powstała na podłożu kult. Dobowa Ruse (należącej do zespołu KPP) gdzie widoczny jest znaczny udział elementów bałkańskich i pontyjskich (nadczarnomorskich a zwłaszcza kimeryjskich) Ścisłe więzi z wschHa w obu okresach występują duże kurhany wielopochówkowe jednak bez wskazania pochówku centralnego. Nasycenie metalami jest duże, ceramika podobna do wschHa: zapinki pochodne od certosa, pancerze metalowe, hełmy, części rzędu końskiego, situla z VAT, Magdalenskiej Gory - robota italska (Este).

WCZESNA EPOKA METALI W ITALII

Związek z sytuacją w Europie Środkowej i na ziemiach polskich - teza o fizycznym pobycie Etrusków na Pomorzu, być może w poszukiwaniu bursztynu.

W XIII w p. n. e. Wyraźne oddziaływania struktur kultur środkowoeuropejskiego kręgu pól popielnicowych na płw. Apeniński szczególnie ze strony poł Niemieckiej KPP. Ze struktur innych ugrupowań - środkowodunajskiej i karpackiej KPP można domniemywać MIGRACJE na tereny Italii i Bałkan. Ma to związek z migracjami ludów morza w ramach inwazji Dorów na kult. Mykeńską, do Azji Przedniej i Egiptu.

W młodszej EB na terenach Italii pierwsze skrzypce grała kultura TERRAMARE (czarna ziemia) z centrum w dolinie Padu, reprezentują ją osady palowe, obwiedzione rowem i wałem. Kultura TM znajdowała się pod silnymi wpływami zaalpejskimi (na pół) KPP szczególnie tej połNiemieckiej. Te oddziaływania objawiały się w:

• Implantowały na pół Italii obrządek ciałopalny dominujący

• Pojawiają się formy metali typu popielnicowego, mieczy, szpil,

• Płaskie formy grobów (ciałopalnego)

Niektórzy sądzą że to przemieszanie przez migrującą ludność. Masino Pallotino był zdania że migracji nie było, to co po upadku kult TM to sprawa miejscowego autochtoniczego rozwoju.

Na skutek oddziaływań z pół na Italię wykształciły się na płw. Apenińskim kultury:

• ESTE (kult. atestyńska nad pół. Adriatykiem)

• GOLASECCA (w Lombardii i Piemoncie)

• MELLAUN poł Tyrol

• VILLANOVA pół. Cz. Płw. Apenińskiego po Tybr.

Rozwój metalurgii we wszystkich kulturach, specjalizacja w wyrobie mieczy, noży, brzytew oraz zapinek. Charakterystyczna ceramika naczyniowa, szczególna rola ukazana na wazach GAWSKICH. U schyłku EB na pograniczu węgiersko-rumuńskim występowała kultura gawa, dla której były charakterystyczne wazy o baniastym brzuścu i stożkowatej szyjce, wcześniej błędnie określane jako villanowa. Na poł od kult. Villanowa w środkowych Włoszech - kult. Protoetruska, która potem zamieniła się w tzw. Etruską, która z kolei potem zlikwidowała kult. Villanova

SYTUACJA NA TERENIE WŁOCH PÓŁ I ŚRODKOWYCH

Włochy poł - wypełnione przez kultury adriatyckie zwane Apulijskimi w obcasie buta, na podbiciu kult. grobów fosowych, a na Sycylii sykulska.

KULTURA ESTE istniała od IX w do ok. 390 r p. n. e. zatem aż do przybycia Celtów.

Ostatnia faza - silnie zlatenizowana. Miała 4 fazy, była ważnym ośrodkiem metalurgicznym, zasłynęła SITULAMI BRĄZOWYMI, wykonywanymi techniką młotkowania, ornament figuralny. Wymyślne formy zapinek, naczynia eksportowane na krąg Ha. Obrządek pogrzebowy ciałopalny jednak występują groby szkieletowe, występuje też wiele skarbów - depozytów wotywnych.

Metalurgia jest silnie związana z kulturą Villanova. Kultura Este była jak i inne, klientalna dla kult. Villanowa. Również znane są naczynia gliniane situlowate malowane w białe i czerwone pasy.

KULTURA GOLASECCA rozwijała się od IX do 390 r. p. n. e. (koniec ok. IV w)

Miała 3 fazy rozwojowe, znane są osady otwarte i obronne gdzie odkryto domu na planie 4 bocznym na podbudówce kamiennej. Groby ciałopalne płaskie czasem ze skrzynią kamienną, w później fazie bardzo bogate pochówki z wozami i wyposażeniem. Ceramika często malowana w typie greckim

MELAUN od schyłku EB poprzez okr Halsztatu Poddawała się stylowi halsztackiemu, dotrwała do cywilizacji Celtów a wg niektórych i do okresu rzymskiego.

VILLANOVA kultura bardzo dobrze zbadana. Wydzielono 5 faz rozwojowych których nazwy pochodzą od nazwisk amatorskich badaczy:

I faza PREBENACCI HaA i cz. HaB

II faza BENACCI I pozostała część HaB

III faza BENACCI II 750 - 630

IV faza ARNOALDI 630 - 500

V faza ARNOALDI II (zwana Certosa) 500-400

Największy rozkwit w VI i VII w. zahamowany potem przez Etrusków, którzy wyparli ją ze środkowej Italii. Kultura w starszej fazie ciałopalna, w młodszych birytualna. Obecna inhumacja nie jest z tradycji Ha a jest to wynik oddziaływań Etrusków. Miała bardzo dobrze rozwiniętą metalurgię z własną stylistyką, poddająca się stylizacji Etruskiej, głównie brązowe situle z ornamentem antropo i zoomorficznym. W grobach urny 2 stożkowe z czarnej gliny, ornament geometryczny z 2 imaczami, przykrywane misami lub hełmem brązowym albo też jego imitacją - groby wojowników. Nazwa od miejscowości gdzie w poł XIX w odkryto 200 grobów. Metalurgia - wyroby brązowe i żelazne. Charakterystyczne brązowe miecze antenowe (dwuślimacznice) groty oszczepów, płaskie siekierki. Kult. Villanowa odbierała silne wpływy z kręgu pól popielnicowych, wschód reprezentowanych przez greków - ewidentny. Początki kolonizacji greckiej w poł. Italii w poł VIII w (początki VII p. n. e) a oddziaływania na pół znamionowały horyzont orientalizujący w kulturze Villanova, potwierdzony importami oraz monumentalnymi grobami.

FAZA PROTOETRUSKA

Zasięg: środkowe Włochy. Dzielona symptomatycznie na grupy o nazwach np. Molaroni, Tarkwinia. Charakterystyczne dla tej fazy (gdzie występują tradycje postvillanova) groby studniowe i urny domkowe. Po niej w środkowej i pół Italii faza Etruska. Silne powiązanie z grecką, ok. VIII w p. n. e. W VI w. pod panowaniem Etrusków rozwija się Rzym, który potem przepędza ich i powstaje republika rzymska. Osadnictwo etruskie trzyma się wybrzeża, kultura etruska oddziaływała i przekazała miecze antenowe. W II cz. Rozwoju produkcja wymyślnych form zapinek łukowatych, czółenkowatych (granulacja) metalowe naczynia z dziobatym wylewem - czułe chronologicznie. Występują popielnice twarzowe zwane kanopami Były popularne regionalnie w okolicach Chiusi. Wyobrażenia twarzy na pokrywie nie na naczyniu. Kultura Etruska w dobrych kontaktach - naczynia fajansowe z Grecji, wyroby srebrne z Fenicji, ale kontakty niepokojowe z Kartaginą. Twórcy - Etruskowie ich geneza 3 koncepcje:

I w oparciu o antycznych pisarzy - przybyli oni do Italii z bliżej nieokreślonego wschodu.

II wg badaczy niemieckich - przybyli do Italii z pół też bliżej nieokreślonej

III wg badaczy włoskich którzy rozwinęli koncepcję Dionizjos z Halikarnasua - autochtoni - wg nich można udowodnić ciągłość kulturową od Ha do Etrusków - wyst. transformacje etniczne.

Wyznacznik Etniczności formacji kulturowej jest język, który nie jest do dziś całkowicie odczytany a jedynie częściowo. Etruskowie posługiwali się alfabetem greckim. Penetracja Etrusków domniemana nad Bałtykiem za bursztynem. W starszej literaturze obecność Etrusków (Kostrzewski wspierał się obserwacjami lingwistycznymi, uważano że Etruskowie przyczynili się do zaistnienia na mapie miejscowości Truzo (osady handlowej koło Elbląga, nazwa od E-truzo) czy podciąganie nazw takich jak Rozewie czy Wierzyca - teraz nieaktulane). Importy Etruskie na ziemiach polskich - urny domkowe, popielnice twarzowe w kult. Pomorskiej (zwanej wcześniej wejherowsko - krotoszyńską) Na terenie Pomorza wschodniego - grupa wschodnio pomorska - szereg popielnic twarzowych. W miarę rozprzestrzeniania się na poł i poł - wsch częstotliwość i jakość jest coraz mniejsza. W mateczniku naczynia czernione, bardzo ornamentowane, piękne.

RÓŻNICA MIĘDZY URNAMI ETRUSKIMI A POMORSKIMI Etruskowie ryli twarze na przykrywkach, na Pomorzu wyobrażenie twarzy znajdowało się w górnej części szyjki. Wypadek że na pokrywie na terenie Polski - w Malborku-Dolnej. II rodzaj popielnic charakterystycznych dla Etrusków na Pomorzu jest ich około 20, koncentrują się głównie na Pomorzu Środkowym, w pow. Lębork, i naśladują zapewne spichlerze (budowle gospodarcze posadowione na 4 palach wzniesionych ponad grunt - przeciw gryzoniom) Realistycznie przedstawione palowanie, otwory drzwiowe, okienne, dachy 2 spadowe, zaznaczona strzecha. III rodzaj popielnic na Pomorzu - popielnice drzwiczkowe, mają dopracowane zamknięte drzwi. Odległość między Pomorzem a Etruskami jest duża. Brak znalezisk na szlaku kontaktu, rzadkie ogniwa pośrednie, np. w okolicy Halle w Turyngii gdzie występuje kultura popielnic domkowych. Tam jednak nie ma popielnic twarzowych. Pośrednie ogniwo dla popielnic twarzowych na wschodnimi wybrzeżu Jutlandii (Dania). Wg T. Malinowskiego geneza popielnic twarzowych sięga Danii gdzie są okazy archetypowe dla pomorskich. Wg Łuki - wpływy Etruskie dostały się do Danii i Bałtyku drogą okrężną. Popielnice twarzowe i domkowe nie były formą dominującą - były fanaberią.

W Polsce - ozdoby, szczególnie fibule typu certosa z kult. Gawa i etruskiej. Zapinki etruskie z 2 części (kabłąk i szpila) a polskie z 3 części. Nóżka zakończona kulką lub dyskiem - zapinki certosa.

Bursztyn - wytyczenie szlaku handlowego - z Wenecji w kierunku Łaby, rz. Morawą, na Śląsk, do Wielkopolski na Pomorze Wschodnie lub w HaD ze śląska (Z bramy Morawskiej) Wisłą na Pomorze lub na wsch z Sambii. Ludność kultury wschodniopomorskiej - popyt na bursztyn na zachodzie i południu - odkupywanie bursztynu za bezcen u sambijczyków. Nadśródziemnomorzem - Etruskowie próbowali opanować handel poł wybrzeży - spotkali się z konkurencją Grecką i Kartagińską. Wspólnymi wysiłkami Etruscy zostali przepędzeni. Jedyna droga na pół od Alp. Wczesna znajomość z zachodnimi odłamem kult. Ha gdzie eksportowali metale i wino dla barbarzyńców, jednak w 500 roku załamanie. Naczynie etruskie kantharos zapewne służyło do konsumpcji wina, forma wymyślona przez greków połączona z etruską technologią.

KULTURA ŁUŻYCKA (KŁ)

Nazwa pochodzi od landu w którym odkryto stanowisko KPP (to określenie wymyślił Birhov). W swych publikacjach, m. in. Rozprawach..., których był również założycielem użył tego terminu. Po 1870 roku pewien hrabia, właściciel Ostrowa Lednickiego wysłał do ekspertyzy 2 czaszki, antropolog - Birhov stwierdził że większa należy do przedstawiciela rasy pragermańskiej a mniejsza do prasłowianina. UNDERFELDEKULTUR (urn-field-culture)

KŁ była uważana za część KPP, jednak obecnie natęża się przekonanie że nie musiało tak być, i że KŁ to inna jakość niż typowe KPP. Wg Gedigi, zajmującego stanowisko środkowe kultura ta to łużycka kultura popielnicowa. CHRONOLOGIA - schyłek II okr. EB do środkowego okresu lateńskiego. Wg chronologii południowej - początek BrC. ZASIĘG - jest dyskusyjny, na przestrzeni trwania kultury zmieniał się. Zasięg maksymalny:

Granica na PÓŁ - poł. Bałtyk

ZACH - najprawdopodobniej od dol. Odry, do środ. Łaby, zakręca ku poł - Czechy pół i środkowe, obejmuje Morawy

POŁ - pół i wsch Słowacja, okolice Dniestru, wkracza na Ukrainę, głównie na Podole

WSCH - uważa się że jej znamiona w odległości 100km od granic Polski, przez Poleskie Błota ku północy.

PÓŁ-WSCH - pokrywa się z granicą naszego państwa.

Wg Dąbrowskiego KŁ występowała też na Sambii.

KŁ jest wewnętrznie zróżnicowana, u podstaw kryteria nie tylko geograficzne ale i podłoże kulturowe i tak na wsch - podłożem był cykl trzciniecki, a na zachodzie formacje KMo, KMo Niemieckie lub też kultura przedłużycka. Podział KŁ (uważa się że regionalizacja wewnętrzna nie jest obecnie adekwatna, wcześniejsze markery na podstawie których wyróżniano grupy KŁ to ceramika i ornament - kryteria te obecnie zawodzą). Podział:

POMORZE: gr. Zachodniopomorska (Pomorze Szczecińskie i Środkowe)

Gr. Wschodniopomorska, tzw. kaszubska (Kaszuby)

ZACHÓD: gr. Brandenbursko - lubuska (środkowa Odra)

Gr. Saska, zwana też sasko-turyńską -najwcześniejsza i najbardziej rozwinięta (Saksonia, Turyngia, Łużyce)

Gr. Chebska (Czechy zach)

Gr. Północnoczeska

Gr. Wschodnioczeska

Gr. Morawa

POŁUDNIE: gr./kult. Wysocka (górny Dniestr, Podole)

Gr. Warmińsko-mazurska

Gr. Sambijska

W POLSCE

Gr. Zachodniowielkopolska zwana uradzką

Gr. Wschodniowielkopolska

Gr. Kujawsko-chełmińska obecnie rozbita na kujawską i chełmińską(na wsch od kolana Wisły).

Gr. Śląska (na południu - Śląsk Dolny)

Gr. Górnośląsko-małopolska (na wschód od gr. Śląskiej)

Gr. Północnomazowiecka

Gr. Mazowieckopodlaska

Gr. Srodkowopolska (okolice Łodzi)

Gr. Tarnobrzeska

Gr. Ulwówecka (na wschodzie)

Stan badań poszczególnych terenów różny. Wynika z zaawansowania prac terenowych, i przez podobieństwa i różnice między poszczególnymi ugrupowaniami KŁ.

Po II wojnie światowej na terenie Kręgu Nordyjskiego(KN) ujawniono formy i zdobnictwo łużyckie. Wykreślono łużycką prowincje ceramiczną. Północne rubieże KŁ ogarnięte były z kolei przez nordyjski krąg metalurgiczny.

Wykształciły się grupy o charakterze mieszanym na zachodniej rubieży - metalowo z KN a ceramicznie z KŁ:

- u ujścia Solawy do Łaby - gr. SOLAWSKA (saalemündumgruppe)

- przy górach Harz gr. UNSTRUCKA (Unstrut)

- w pobliżu kanału hawelańskiego gr. ŁABSKO-HAWELAŃSKA

Wątpliwe- gr. meklemburska, uznamsko-wolińska i Wintelmindunggruppe ( u ujścia Wkrzny).

OSADNICTWO

OSADY OTWARTE

Głownie na południu. Osady wyżynne i nizinne (błota, bagna itp.). osady nieduże, kilkunastodworcze, o planie chaotycznym. Zabudowa rozpoznana - konstrukcje naziemne, wpółziemne i całkowite wziemne. Chaty o konstrukcji sumikowo-łątkowej, żerdkowe, dachy dwuspadowe, przykryte słomą. Ziemianki i półziemianki - część górna z drewna lub/i gałęzi. Jamy zasobowe na zborze wymazane gliną, jamy śmietniskowe.

OSADY OBRONNE

Imponujące sztucznie fortyfikowane, z południowego zasięgu KŁ w III okr. EB, natomiast w Polsce zaczynają występować w V okr. EB a kulminujący moment mają w okresie Ha.

Początkowo są to fortyfikacje skromne, typu palisada, sucha fosa. W okresie Ha - grody większe, lepsza konstrukcja. Szczytem jest na naszym terenie GRÓD TYPU BISKUPIŃSKIEGO, sam gród w Biskupinie dawniej na wyspie, na planie owalnym, 11 rzędów identycznych chałup, z izbami 3 częściowymi - przedsionek, komora, komórka (na zwierzęta). W dachu otwór na dym, pomieszczenia wyściełane belkami, pod wałem ulica okrężna, przy wale plac na zebrania publiczne. Mury o konstrukcji skrzyniowej, wewnątrz ziemia, głazy, wysokie nawet do 10m. Wysokość zakończona w formie przedpiersi. Od bramy głównej ku lądowi stałemu wiodła droga, tak poprowadzona by obrońcy mogli chronić swoje prawe strony. Brama na specjalnych zawiasach, dwuskrzydłowa. Grodów typu biskupińskiego jest niewiele, podobne występują w Czechach. Umiejscowienie ich w Polsce na Pałukach - sądzi się że ma to związek z handlem dalekosiężnym na linii dolnej Warty - na południe od linii Noteci - charakterystyczne stanowiska obce pochodzące z południa miejscowe osiągnięcia - cmentarz w Gorszewicach. Do południowego skraju Noteci intensywne kontakty handlowe. „Cała południowo-zachodnia część Polski należała już jakby do UE, a tereny na wsch od Prosny to wiocha” :P Grody typu biskupińskiego - plan przejęty od cywilizacji śródziemnomorskiej z Grecji. Pewne wątpliwości co do drogi - czy bezpośrednio z Grecji, czy z odchyleniami na Italie - wtedy związek z Etruskami. Wzorzec grecki miasto typu HIPPODAMOSKIEGO. Hippodamos z Miletu stworzył miasto o regularnym założeniu - równe domy i przecinające się regularnie ulice. Na zachodnim brzegu Azji Mn np. Milet. Pochodzeniem grodu zajmowała się Niesiołowska - Wędzka. Widziała ona w grodach tego typu protomiasta, została skrytykowana. Wskazywano że typowe miasta typu hippodamejskiego miały Akropol usytuowany na wzgórzu - siedzibę władcy, jednak KŁ nie była do tego stopnia stratyfikowana.

CMENTARZYSKA

Brak odpowiednio dużego cmentarzyska w pobliżu Biskupina (na odwrót niż w Hallstatt gdzie cmentarzysko było a osady brakowało) Cmentarzyska łużyckie były głownie z grobami PŁASKIMI, jednak na Pomorzu i Śląsku zdarzają się kurhany z bogatym wyposażeniem - być może elit społecznych. Grupy płaskie były czasem zaznaczone na powierzchni kamieniami lub skrzyniami. Dominuje szkieletowy obrządek, ale występuje inhumacja np na górnym Śląsku. Groby popielnicowe deponowane w popielnicach rzadko bez, pierwotnie w woreczku. Możliwe że dla celów SEPULKRALNYCH produkowano specjalne naczynia grobowe - tzw. ceramikę GUZOWĄ, która pojawia się w KŁ w dwóch fazach:

• środkowo-brązowej - guzy na brzuścu wypychane od środka

• w okresie Ha - mniejsze, nalepiane i otaczane małymi łukami.

Wg niektórych (phi! Jedno tylko w głowie...) mają one symbolizować piersi kobiet.

Cmentarzyska mają wydzielone kwartały na groby elitarne - z kopcami, i płaskie - słabiej wyposażone. Zakładane były, cmentarzyska, na nieużytkach, zapewne dobrej ornej ziemi było szkoda, zazwyczaj na wzniesieniach i za wodą w stosunku do osad czy osiedli. Etnografowie wysnuli hipotezę o obawie przez złośliwym zmarłym - woda miała być dla niego przeszkodą.

Jeśli chodzi o wyposażenie to dominuje CERAMIKA, (dawniej w KM w starszym brązie były to metale). Asortyment ceramiczny naczyń grobowych jest znaczny. Na

Śląsku w V okr. EB charakterystyczne groby bogato wyposażone, w formy i przybory odlewnicze - uważane za groby odlewców o wysokim miejscu w społeczeństwie.

SKARBY

Definiowanie terminu nie jest jednorodne - np znaleziska jednostkowe to skarby, inni że przynajmniej 2 zabytki. Skarby były deponowane przez cały czas trwania KŁ, jednak nie z jednakową częstotliwością i nie wszędzie. Najwięcej skarbów znajduje się w zachodniej części Polski (w środkowej niewiele), również na Śląsku, Wielkopolsce i Pomorzu (najwięcej). Skarby pomorskie są akwatyczne czyli składane w środowisku wodnym. Dzielą się tak jak i skarby KN na:

wotywne - w wodzie, być może ku czci bóstw tonicznych.

ekonomiczne - pełnowartościowe- dobre wyroby deponowane w okresach zagrożeń

ekonomiczno-produkcyjne - dużo złomów i surowca - depozyty do podjęcia w przyszłości.

Położenie skarbów KŁ charakterystyczne ze względu na dyslokację ich wzdłuż rzek - sądzi przez to że istniały szlaki handlowe.

SZLAKI HANDLOWE

Występowały szlaki różnej rangi. Lokalne na pewno istniały ale są trudne do odczytania. Łatwiejsze te transkontynentalne. SZLAK ODRY - na rz. Morawę, do dorzecza Dunaju ku Bałkanom lub pół Adriatykowi. SZLAK WIŚLANY - konkurencja bursztynowego - Łabskiego po wyczerpaniu bursztynu na terenach nordyjskich.. Prowadził od bramy Morawskiej wzdłuż Wielkopolski. W HaC przecinał środkową Noteć i włączał się do Pomorza, a w HaD droga do bursztynu skrócona - przejście przez Noteć regionalne, wiodło ku Wiśle, przez Kujawy, wzdłuż Żuław na Sambię. SZLAK SCYTYJSKI - znad Morza Czarnego, prowadził wzdłuż Sanu, Wisły, do Kujaw tu się gubi, a dalej do wsch. Jutlandii. Zwany jest scytyjskim gdyż za jego pośrednictwem rozchodziły się grociki trójkątne i trójlistne oraz kolczyki gwoździowate. Reeksport na Jutlandię Zachodnią. Na Kujawach zażegnano w HaD horyzont STAROMIŃSKI bransolety i piękne duże szpile z 2 lub nawet 4 ślimacznicami, łączące Pomorze z Meklemburgią.

GARNCARSTWO

W KŁ garncarstwo dobre, nie tak jak w KPP na poł od Karpat. Szeroki asortyment, technologicznie jednak średnia, specjalne gatunki:

- ceramika guzowa (wcześniej wspomniane 2 przedziały chronologiczne).

- malowana typu śląskiego wzorowana na halsztackiej jednak jakościowo słaba, w Ha ceramika inkrustowana nie grafitowana, czarna przez odymianie, z rytym ornamentem do którego wprowadzano białą masę. Była wykonywana ręcznie, nie wiadomo czy może być mowa o piecach garncarskich - brak znalezisk, jednak niektóre naczynia bardzo dobrze wypalone co budzi wątpliwości czy mogły zostać wypalone w otwartym ognisku. Naczynia zasobowe o powierzchni chropowaconej za pomocą obrzucania gliną, obmazywania ręką/palcami lub ściereczką. Znaczenie funkcjonalne - łatwiej chwytać, zwiększona powierzchnia - dłużej trzyma ciepło/zimno.

Ceramika grupa identyczna z ceramiką WSCHODNIOPOMORSKĄ co wprowadza zamieszanie, dlatego używa się nazwy CYKL ŁUŻYCKO-WSCHODNIOPOMORSKI. Ceramika KŁ przesiąkliwa, próby impregnowania dziegciem

METALURGIA

Była w całości oparta na surowcu importowanym ze złóż Alpejskich i Siedmiogrodzkich. Na przełomie IV/V okr. EB, już w HaD w związku z transgresją do Europy Środkowej Scytów (poruszających się wzdłuż Dunaju) przecięli szlaki - domysły. Metalurgia KŁ rozwinięta (nie tak bardzo ja na poł) Ludność wymyślała własne formy, recypowała wzorce ościenne poprzez naśladownictwo. Metalurgia KŁ była pod znacznym wpływem KN oraz kultur Naddunajskich. Odlewy w formach jamowych, skrzyniowych, trybowanie blachy, ciągnięcie na zimno, kucie, na formę traconą itp. Metalurdzy - władcy ognia, funkcje szamańskie. RÓG, KOŚCI I POROŻE

Wróciły do łask zapewne z powodu braku surowca. W HaD kłopoty ze zdobyciem żelaza i brązu - w HaD żelazo z Alp zanikło, ludność korzystała ze słabych rud błotnych. Do łask wróciło też kamieniarstwo i krzemieniarstwo.

PODSTAWY EKONOMICZNE KŁ

ROLNICTWO - w systemie zmienno polowym, wysiewanie zbóż, na pierwszym miejscu jęczmień, kolejno proso, pszenica. Żyto przed okr. Ha było uważane za chwast towarzyszący pszenicy, jednak od HaD być może ze względu na klęskę głodu siano ją. Prócz tego rośliny strączkowe jak fasola, bób czy soczewica. HODOWLA - głownie bydła, nie wiadomo czy odróżniano rasy mięsne od mlecznych, na drugim miejscu świnia, ludność KŁ była ruchliwa, a zwierzęta te nie nadają się do przegonu, następnie drobne przeżuwacze jak koza czy owca, kolejno koń a na końcu pies.

Braki wypełniane łowiectwem i zbieractwem. Udział kości zwierząt dzikich to kilka lub kilkanaście procent. Jedzono też ryby.

KULTURA POMORSKA

Zwana była przed wojną k. grobów skrzynkowych, potem wschodniopomorską i wejherowsko-krotoszyńską. ZASIĘG różny i zmienny w czasie, jej maksymalny to Wyżyna Kaszubska (matecznik), we wczesten fazie na zachodzie symptomy dotarły na Pomorze Zachodnie (do Regi) Na wschodzie do Żuław. Jej znamiona nie wkroczyły na Warmię i Żuławy (w pradziejach były one większe-sięgały dzisiejszego Malborka). Delta Wisły była zatem przeszkodą dla KP, jej postęp na wschód był słaby. Największy zasięg poł i poł-wsch na Wielkopolsce, sięgając na pół do ziemi lubuskiej i do dolnego Śląska, poł-wsch- polska środkowa i Małopolska, bardziej na wsch progres duży, hybryda tzn. kultura grobów kloszowych (KGK) powstała z połączenia cech KŁ i KP.

Zasięg ten w wielu miejscach jest niepewny, w ceramice naczyniowej mała różnica między KP a tym co później w KŁ, zatem trudno odróżnić materiały. CHRONOLOGIA zakres nieduży w stosunku do KŁ. Uważa się że KP ma początki w HaC i trwała do środkowego okresu lateńskiego. Jej koniec nastąpił w tym samym czasie co KŁ. Dyskusja - faza wstępna do KP - faza WIELOWIEJSKA(miejscowość Wielowieś) pomost między grupą kaszubską KŁ (tzw. gr. Wschodniopomorska) do postaci właściwej pomorskiej (popielnice twarzowe i oczkowe, najwcześniejsze) GENEZA na bazie kaszubskiej KŁ (związała się w IV okr. EB rozwój jej największy w V). Jedyny substrat - ograniczenie problematyczne, bo w inwentarzach KP elementy kręgu nordyjskiego. Od wschodu kontakt z KP w poprzek zatoki Gdańskiej-kontakty z Sambią (bursztyn-wszędzie bursztyn k....ble ble oczywiście bosi - Pomorzanie sterowali). Za sprawą KŁ z południa (basenu środkowego Dunaju, Egei i terenów przyalpejskich) docierały na Pomorze importy (rozwinięty handel dalekosiężny)

OBRZĄDEK POGRZEBOWY

Dla KP charakterystyczny jest brak spoistości. Funkcjonuje wyłącznie obrządek ciałopalny a popielnicowy dominuje, jeśli występują groby bezpopielnicowe to są uboższe jeżeli chodzi o wyposażenie. Groby często wielopopielnicowe lub wielopochówkowe - w niektórych popielnicach szczątki 2 lub 3 zmarłych o różnej płci. Do grobów dodawane przystawki jednak mało metali. Przedmioty metalowe zastąpione - zamiast ich imitacja drewniana.

POPIELNICE TYPY

• OCZKOWE najwcześniejsze, mają pod wylewem parę dziurek (że niby oczy;p) w fazie rozwiniętej i środkowej istnieją.

• TWARZOWE nakryte pokrywami czapkowatymi z otoczką zapobiegającą zsuwaniu pokrywy z popielnicy. Na terenie Pomorza wschodniego twarze wykonane bardzo staranie- plastyczny nos, uszy, brwi, usta, w uszach oryginalne metalowe kolczyki. Z czasem elementy te zaczęły się przesuwać jednak kosztem ornamentyki i wyrazu plastycznego elementów twarzy, przedstawia się je tu za pomocą rytu. Wielkopolska i ziemia lubuska - krępe kształty, natomiast na Pomorzu wysmukłe proporcje, powierzchnia popielnic starannie opracowana - czerniona i nabłyszczana, a ornament zapuszczany białą masą wapienną. Twarz wyobrażona była na szyjce popielnicy, a nie jak etruskie na pokrywie, jedyny przykład w PL - Malbork Dolna) poniżej twarzy na brzuścu ornament, ręce z palcami (3 ) zapinki bardzo dokładne - za ich pomocą można zidentyfikować czas. Szpile zawsze po 2 i na prawym barku popielnicy (spinały okrycie wierzchnie by łatwo wyciągnąć broń prawą ręką i bronić się). Czasem zaznaczony pas skórzany z okuciami, na największej wydętości brzuśca. Nóg brak. Przedstawienia broni - oszczepy włócznie - parzyście lub też troiście - analogie z Egei i świata homeryckiego - gdzie wojownicy egejscy i mykeńscy byli zaopatrzeni w bronie o różnej funkcji - kłucie, miotanie itp. na Pomorzu różny kształt grotów. Broń krótka występuje i nawiązuje do kordy KŁ przejęła z protoceltyckiej z rejonu Alpejskiego- symboliczne głębia tarczy- wyobrażenie umbo. Wyobrażenie z Grabowa Bobowskiego bitwy żołnierzy. Tarcza na 4 kołowym wozie, konie, naprzodzie rydwanu żołnierze idący przez las. Interpretacja znaki solarne ble ble ble. Faktycznie tarcze KP były z drewna i wykonane z 4 kawałków dranic, miały szkielet drewniany i były okute czymś metalowym i pokrywane skórą, wg Homera miały 7 warstwową skórę, a wierzchnia futro kozicy - miecz ześlizgiwał się. Pokrywy popielnic twarzowy mają 4 dzielny ornament przypominają czapkę szytą z 4 kawałków skóry - hipoteza czapki o zastosowaniu bojowym (spoko). W KP brak broni ochronnej metalowej (nie ma pancerzy czy metalowych hełmów na terenach PL są dwa, ale związane z KŁ tj. Ziemia Lubuska Piecz oraz Wielki Szczecin?) Przekonanie że popielnice twarzowe z Etrurii w literaturze PL. Nowsze badania nad Europą środkową i Pół - popielnice twarzowe w obrębie kultury Etruskiej nie były masowe, a występowały nielicznie głównie w rejonie Chiusi, na nielicznych kanopach wyobrażenia twarzy na pokrywach. U nas na szyjkach. Kilkanaście lat temu prototyp naszych popielni twarzowych z płw. Jutlandzkiego (ale skąd tam to już nie wiadomo) zostały włączone w przekaźnik Turyngia i okolice Halle nad Soławą wokół występowała kultura halle - tzw. popielnic domkowych

Wyobrażenie naskalne rysunki w Skandynawii w Valcamonica (koło przełęczy świętego Bernarda we wschodnich Alpach - centrum sztuki naskalnej

• DOMKOWE naśladują domek, są na 4 nóżkach, domniemanie że przedstawiają spichlerz na zborze. Organizatorzyz pogrzebów widzieli w tym większą szansę na zmartwychwstanie. Naśladownictwo polowanie ponad poziom.

• DRZWICZKOWE takie same jak domkowe tylko mają zaznaczone drzwiczki i okienka.

FORMA GROBU groby skrzynkowe, na Pomorzu z płyt kamiennych, rzadziej z otoczaków wtedy forma markowana, naśladowana przez 4-kątne obstawy z otoczaków, tłumaczone to tym że na Pomorzu dużo głazów narzutowych a w innych terenach (np. w Wielkopolsce) mniej - wtedy otoczaki. Groby wielopochówkowe/wielopopielnicowe wg Malinowskiego ludzie którzy zmarli w jednakowym czasie, np. choroba lub wojna, być może wspólne pogrzeby wtórne - u niektórych plemion zmarły w osobnym miejscu, w grobach ślady montażu i demontażu obudowy grobu - dostawianie popielnic, być może grobowce rodzinne wielopokoleniowe.

OSADNICTWO KP znana w przewadze z cmentarzysk. Osady są słabo zbadane, na Pomorzu czy z KŁ czy KP trudno rozróżnić - duże naczynia zasobowe chropowacone są identyczne w KP i KŁ. Pod wylewem - wałek zdobiony odciskami palców a na Pomorzu wałek dolepiany a na terenie wielkopolski wyciągany z naczynia. Osad zbadanych w KP niewiele (Będzieszyn-Juszkowo k. Gdańska - osada z pracownią odlewniczą głownie osady). Ludność KP nie konstruowała grodów, jeden w Charzykowie w Borach Tucholskich. Najwyższy osadniczo region to wschodnie Pomorze - trójkąt Warta między Puckiem- Słupskiem i Stargardem Gdańskim. Tam najwięcej klasycznych popielnic twarzowych, w tym trójkącie popielnice domowe jest ich w PL kilkanaście i to właśnie tam, a dokładnie w okolicach Lęborka, są tam też IMPORTY POŁUDNOWE muszelki kauri i paciorki szklane.

HANDEL DALEKOSIĘŻNY muszle kauri występują w Morzu Czerwonym, u nas import, zboki oczywiście widzą w nich waginę. Na Pomorzu poli- i monochromatyczne niebieskie paciorki z białym zygzakiem.

Importy metalowe w KP np. ozdoby (zapinki typu certosa okazy w pl różnią się technicznie od Villanowa te są 2 częściowe a nasze 3) naczynia metalowe dzbany z dziurkowatym wylewie. W Kościelicach pod Inowrocławiem naczynie jedyne na wschód od Alp. KP płaciła za importy czym? Oczywiście bursztynem, ale dokładnie nie wiadomo bo brak poświadczeń. Bursztyn mogli brać z Sycylii, znaleziska z grobów kultury mykeńskiej. Bursztyn użytkowy PL i Sambijski to tzw. SUKCYNIT jest łatwy w obróbce, w odróżnieniu od GEDANITU ciężki w obróbce. Bursztyn nadbałtycki występował też na Sambii i Jutlandii - popielnice twarzowe też na Jutlandii - przez złoże bursztynu - jego eksploatacja. Wg Fogla wymiana na krótkich odcinkach szlaków dalekosiężnych - bursztyn ważny na jednym odcinku a na innym spadał. Niemożliwe że wszystkie społeczeństwa pradziejowe szalały za naszym bursztynem. Bursztyn wydobywany i rozprowadzany przez ludność kultury wschodniopomorskiej, jak nie starczało to wykupywali (oczywiście z bezcen:P) od sambijczyków, a sami sprzedawali go (z zyskiem oczywiście, byli rozgarnięci) na zachód.

Sprzedawali go pobrzeżem (występują skarby) przy użyciu wododziałów - sprzedawali go społecznościom Niżu Niemieckiego - Meklemburgia na pol - Morawą, Dunajem i na pół Adriatyk.

Współzawodnictwo - społeczności Wielkopolskie i Śląskie - włączył się w V okr EB i HaC do interesu - szlak przez Śląsk, kolano Wisły w poprzek Noteci do Zatoki Gdańskiej. W HaD przez Kujawy do kolana Wisły wzdłuż Żuław.

DZIEDZINY WYTWÓRCZOŚCI

METALURGICZNA bardzo dobra, między wytworami KŁ a KPP i oddziaływaniem KN. KP nie kopiowali ale wprowadzali własne elementy - np. ozdoby szyjne tzw. napierśniki - z paru kręgów tordowanych, łączonych, apogeum - z płyt sierpowatych składały się z 6-8 blaszanych kręgów półksiężycowych, były nakładane dachówkowo, łączone nitami. Uważa się że były to nie tylko ozdoby ale i pancerz - chroniły szyję i barki czyli miejsca wrażliwe podczas walki na uderzenie.

SKARBY tak jak wszędzie w KP skarby wotywne i ekonomiczne.

Technologia metalurgii - na zachodnim wybrzeżu Zatoki Gdańskiej istniały na terenie Pomorza pracowanie metalurgiczne specjalizujące się w określonych dziedzinach, wiedza dziedziczna, wg. Łuki wytwórcy i kupcy zbywający swe wyroby.

EUROPA WSCHODNIA

Białoruś, Ukraina oraz Litwa przez archeologie radziecką dzielone na 2 odłamy:

1. związane z cyklem trzcinieckim

2. związane z horyzontem scytyjskim

Przestrzeń czasowa między nimi lokalne kultury, których koncentracja znajduje się na Litwie Łotwie i Estonii, i występują importy z KN. Archeologia radziecka i postradziecka twierdziła że trudno rozstrzygnąć formacje posttrzcinieckie i scytyjskie. Archeologia Ukraińska jednak dobrze się rozwija, nie poświęca się tak dużo czasu identyfikacji ludów ze swego terenu z ludami opisanymi przez Herodota w Dziejach. W latach 50 pod wpływem Stalina wiele teorii etnicznych. Duży wkład w rozpoznanie sytuacji na wschodzie ma archeologia Polska (głównie na Białorusi, gdzie działają Bednarczyk, Biernacki czy Chochorowski)

CYKL TRZCINIECKI SKŁADA SIĘ z

Kultury trzcinieckiej występującej na większości terytorium kraju, ciągle odkrywa się koncentracje przypisywane KT np. na Pomorzu Wschodnim czy na bagnach Polesia, gdzie występuje domniemana kultura wschodniotrzciniecka, na pół, w dorzeczu Niemna zespół ceramiki JUODKRANTE. Nad Desną i górnym dopływem Dniepru -gr/kult. ŚOŚNICA, a na Podolu nad Dniestrem- kultura KOMOROWSKA.

Na terenie górnego Poddniestrza i podkarpacia kultura KOMOROWSKA od XI w p.n.e zaczyna zanikać pod wpływem węgiersko-rumuńskiej kultury GAVA, tworzy się kultura HOLICHRADZKA, powstaje ona na wskutek fizycznych migracji ludności. W strefie trzciniecko-komorowskiej wykształciła się kultura BIEŁOGRUDOWSKA, dziedziczy ona wiele po kulturze komorowskiej, jej oblicze zostaje uformowane pod wpływem Bałkan, elementy sośnickie wtapiają się w biełogrudowską, która wg Bukowskiego miała swoje początki na przełomie IX/X w. Zaznaczyła się ona w postaci rozproszonych ale wyraźnych skupisk osadniczych, nie odkryto jednak broni czy pancerzy. Miała ona charakter rolniczo - hodowlany, głównie konie, jeśli chodzi o groby to są one płaskie, mogiłowe, a odlewnictwo jest słabe.

Po niej kult./faza CZERNOLESKA od IX - VII w p.n.e czyli w okresie przełomu EB i EŻ na tych terenach. Formy osadnicze i organizacja gospodarcza - dziedziczona po biełogrudowskiej. Na zachodzie sąsiadowała ona z gr. / kulturą WYSOCKĄ KŁ, która była bardzo rozwinięta, i widoczne są jej wpływy na tą kulturę/fazę. Ludność konstruowała osiedla otwarte i obronne, posiadała własną metalurgię brązową i czarną, a od VIII w p. n. e pojawiły się osiedla obronne, a także elementy uprzęży końskiej i broni - co jest zwiastunem horyzontu przedscytyjskiego, obok stylu zoomorficznego, grobów scytów wojowników, osad-osiedli typu ŻABOTIŃSKIEGO. Po niej na laso-stepie wyodrębniają się ugrupowania scytyjskie, ważne jest ugr. KIJOWSKIE (tzw. ŚRODKOWODNIEPRZAŃSKIE). Niedaleko, bo na górnym Podniestrzu, podkarpaciu, rusi zakarpackiej i wschodniej Słowacji w VI i V wieku p.n.e funkcjonuje kultura KUSZTANOWICKA, która nie podporządkowała się „scytyzacji”, jednak była pod wpływem niektórych elementów, szczególnie zachodniopodolskiej kultury scytyjskiej. Jej rozwój aż do początków okresu lateńskiego. Ceramika to formy miejscowe dziedziczące z kultur NOUA i GAVA, uzupełnione ceramiką wczesno scytyjską, pod oddziaływaniem scytyjskim - groby kurhanowe z komorą drewnianą a pod nimi groby ciałopalne, szczątki w popielnicach ułożone anatomicznie, w kusztanowickiej widoczne są powiązania z lasostepem Ukrainy, z drugiej strony jednak brak powiązań z TRACKIM HALSZTATEM. Elementy proto i wczesno trackie i gr. Scytopodobne. Możliwe przeżywanie się w niej elementów późnokomarowskich. Bazą ekonomiczną - gospodarka pastersko-hodowlana, kultywacja wytwórczości żelaza a dzięki wpływom scytyjskim - umiejętność toczenia na kole (Scytowie przejęli tą umiejętność od Greków z kolonii nadczarnomorskich).

Inna kultura, VI-III w p.n.e. w dorzeczu Prypeci to MIŁOGRADZKA, o słabym garncarskie, małych gródkach obronnych, wśród bagien, ze względu na rzeźbę terenu ograniczone kontakty ze światem, wpływów scytyjskich nie przyjmowała. Na północ od strefy scytyjskiej w dorzeczu Wołgi i Oki kultura DIAKOWSKA VII - V do zatoki Fińskiej, o słabej metalurgii, zajmowała się na szeroką skalę produkcją z kości i poroża. Jej pokrewna kultura, występująca nad środkową Oką i nad zachodnim Powołżem - kultura GORODECKA (HORODECKA) od VIII do V w. Szlak miedzowy oczywiście tysiączny raz. KULTURA ANANIŃSKA W dorzeczu Kamy, Jatki i w strefie przyuralskiej od VII do II w p.n.e., jej podstawą gospodarczą była hodowla, metalurgia miedzi i żelaza bardzo rozwinięta ze względu na dostępności lokalnego surowca, rozwinął się tu styl zoomorficzny na metalach, jednak nie miał nic wspólnego ze stylem scytyjskim. Występowały w niej przedmioty takie jak czekany, groty, noże, strzały, przetwarzała też siekierki typu Mällar. KULTURA GROBÓW ZRĘBOWYCH ludność w środkowej EB wędrowała ze stepów nadwołżańskich na północne Nadczarnomorze, gdzie znalazła dogodne warunki i się osiedliła. Byli to pasterze, gospodarka uzupełniana łowiectwem i rybołówstwem. Silnie rozwinięta metalurgia - używano miedzi kaukaskiej i zakarpackiej. Ceramika słaba. Pochówki w zrębach - stąd nazwa. Powiązana z horyzontem KIMMERYJSKIM, zyskiwała za ich pośrednictwem i eksportowała na zachód (do Kotl. Karpackiej) wędzidła, pobocznice brązowe, za jej pośrednictwem popularyzacja konia pod wierzch.

HORYZONT TRACKO - KIMMERYJSKI (KIMMERYJSKI, PRZEDSCYTYJSKI)

Na terenie południowej Rosji może być datowany od VIII w, na terenie Europy Środkowo-wschodniej to data VII w p.n.e.nazwa - Trakowie to lud z terenu dzisiejszej Bułgarii - ludność prototracka. Własna odmiana kulturowa, tzw. TRACKI HALSZTAT (w odróżnieniu od alpejskiego) Kimmerowie niezidentyfikowani, w V w p.n.e Herodot urządził sobie wyprawę do Pontydy, spisał wrażenia w Dzieje, (czasem i relacje świadków). Najpóźniej w VII w p.n.e. rozpościera się od Pontydy (północne Nadczarnomorze na wschodzie) po Alpy wąski pas HORYZONT KIMMERYJSKI (HK). Jego wyznaczniki były niesione przez ludność wschodnią wzdłuż osi Dunaju aż do Alp. Plusem było że Kimmerowie posiadali obróbkę żelaza na wysokim poziomie i przyczynili się do jej rozpowszechnienia w Europie Środkowej, poza tym upowszechnili konia jako wierzchowca (szlak ich przemarszu znaczą wędzidła i pobocznice w stylu wschodnioeuropejskim), w obrębie HK osiedla obronne. Wędzidła i pobocznice z rogu i poroża, były zdobione stylem zoomorficznym, lecz nie do końca scytyjskim, pod koniec VII i w VI w na Europę Środkową wkraczają SCYTOWIE. Identyfikacja ludności spychającej Kimmerów trudna, Herodot opisuje parę kategorii Scytów: królewskich ( z grobami - kurhanami wyposażonymi w złoto), rolników, oraczy i koczowników. Nie wiadomo którzy z nich podjęli się ekspansji. Scytowie nadczarnomorscy przywędrowali do Europy Środkowej również wzdłuż osi Dunaju, dotarli do Alp a niektórzy uważają że i do Hiszpanii (mogą to być importy). Przekonanie w literaturze o obecności etnicznych Scytów w Europie środkowej nie na miejscu, lepsze określenie - ludność z kulturą scytyjską. Byli to koczownicy, bojowi, odnosili sukcesy militarne, prowadzili walkę za pomocą koni i łuków (hippomachia) ich łuki były podobne do greckich - dwu esowate, refleksyjne, typu kompozytowego, o wielkiej sile przebijania, były to tzw. łuki twarde. Scytowie wg Rosjan potrafili trafić w mały punkt z odległości aż 100m. mieli bardzo dobre opancerzenie - lekkie, na miękkim tekstylnym podłożu płytki brązowe, czapki zbrojone kłami dzików (wiadomo to ze znalezisk i przedstawień ikonograficznych) m. in. na kubku z Kul-Oba scena przestawiająca wyrywanie zęba. Byli wojowniczy i bardzo mobilni. Scytowie nadczarnomorscy wznosili wielkie kurhany (Sołocha, Ryżanowski Mogilnik), były one badane w końcu XVIII w, nowa fala badań w latach 30 XIX. Wokół Scytów powstały okoliczne buforowe organizacje z zapożyczeniami - szereg kultur. Tracki Halsztat czy alpejski to rozwinięte strefy, przejmowali też z nich wiele, po części tracąc swą dzikość.

[ Scytowie, teoria pochodzili z Eurazji, w Górach Ałtaju w dolinie Pazyryk na Dalekim Wschodzie znajdowała się kraina zwana Scytosaków, przed II wojną światową na tym terenie odkryto pod zmarzliną kurhan scytosacka - rozmrożono go i dotarto do komory drewnianej zbudowanej na zrąb, bogato wyposażonej w drewno, wystąpiły szczątki wozu, ale główne znalezisko - SARKOFAG drewniany, zdobiony rytami zoomorficznymi, barwiony, w jego środku był złożony 40- letni mężczyzna na którego całym ciele tatuaże, bardzo dobrze zachowany] Scytowie na terenie środkowego Dunaju, zwłaszcza na terenie Wielkiej Pusty Węgierskiej stworzyli sobie bazę wypadową, otoczenie było podobne do ich ojczystego (ale brednie). Ich ekspansja na PÓŁNOC w kierunku Ziem Polskich - przez Węgry, Słowację, Czechy ku przełęczy Zachodniokarpackiej (przez Przełęcz Kłodzką lub Bramę Morawską), następnie przez Jurę Krakowsko - Częstochowską- gdzie ludność KŁ skryła się w jaskiniach i broniła się (liczne znaleziska zagiętych grocików scytyjskich). Dalej podzielili się i ruszyli w dwóch kierunkach:

- PÓŁNOCNY - ZACHÓW na Ziemie Lubuską i ku Wielkopolsce. Najbardziej znane stanowiska to WICINA gdzie gród KŁ był zdobyty przez Scytów, wystąpiło tam mnóstwo broni, grotów i strzał scytyjskich, oraz w WITASZKOWIE gdzie odkryto złoty skarb, wyroby scytyjsko-trackie takie jak okucia sarkofagu, sztylet typu akinakes o głowni żelaznej z jelcem sercowatym. Nie wiadomo czy był to skarb czy tez depozyt z elem zdobycznych. Skarb z Witaszkowa przed wojną w Muzeum Berlińskim, a po - zaginął, zachowały się jednak jego kopie.

- PÓŁNOCNY - WSCHÓD skrajny zasięg w kolanie Wisły w powiecie toruńskim - wieś Kamieniec gdzie gród KŁ został zdobyty przez Scytów. Wcześniej przekonanie że to Scytowie przyczynili się do destrukcji KŁ, jednak mogli mieć wpływ na zniszczenia lokalne KŁ a nie całkowite, mogli się przyczynić do upadku wytwórczości, odcinając dopływ surowca na północ (w tym na ziemie PL i KN). Ludność musiała ratować się złożami rud miejscowych - błotnych i darniowych co niekorzystnie odbiło się na metalurgii.

ZNALEZISKA grocików trójlistnych i trójgraniastych - były one jak i łuki zapożyczone od Greków, wykonane z brązu, żelaza i kości. Były efektywniejsze, bo dzięki listkom czy granią uzyskiwano stabilność lotu. Groty są bardzo czułe chronologicznie, dzięki dokładnym typologiom. Również kolczyki gwoździowate - wykonane z brązu, trzpień jest pojedynczy zwinięty o główce jak u gwoździ. W Polsce dyslokacja dziwna - na dwóch szlakach Scytów - głównie nad Sanem w gr. ulwóweckiej KŁ, dalej nad środkową Wisłą i na Kujawach. Wg Cofty Broniewskiej transkontynentalny szlak wymiany z północnym Nadczarnomorzu wzdłuż rzek, Sanem, Wisłą na Kujawy a stąd do wschodniej Jutlandii (Notecią, Odrą i Morzem)

17

17

---