Archeologia Powszechna
Neolit – konwersatorium

Monika Stelmasiak

INFORMACJE OGÓLNE:

KPL:
- pierwsze ugrupowanie „rodzime”
- stanowi „kręgosłup” neolitu
- powstaje w czasie gdy jeszcze istnieją ugrupowania lendzielsko-polgarskie
- powstanie KPL w Europie Środkowej wyznacza neolit środkowy
- powstanie KPL w Skandynawii wyznacza tam neolit wczesny ( na gruncie ugrupowań
mezolitycznych Ertebølle-Ellerbek
- TRB = Trichterbecherkultur
- FBC = Funel Beaker Culture

Ceramika:
- puchar ze Skarpsallang
- podział kultury – 4 strony świata oraz wewnętrzne
ugrupowania lokalne
- początki KPL – grupa wschodnia i północna
- bęben z KPL
- naczynia z OCZAMI ISZTAR

Czym mogły być ornamenty?
- zdobienie naczyń a zdobienie twarzy na przykładzie Indian Kalifornijskich

Domy i osady:
- nie ma elementów wspólnych! Spójna
jest tylko ceramika.

- chata KPL w Krzemionkach
Opatowskich
- „budowali jak chcieli, z materiałów
które były pod ręką, dopasowując się do
warunków środowiskowych”
- w budownictwie skandynawskim
często pojawiał się kamień

Groby i grobowce megalityczne:
- jedyny megalityczny grobowiec
w Polsce – Borkowo

Pierwsza monografia na temat
KPL:
- Konrad Jażdżewski, 1936
- KPL pojawił się na naszych
ziemiach z Jutlandii
- 2 grupy ceramiki: wiórecka,
lubońska
- do materiałów jutlandzkich bardziej pasuje grupa wiórecka dlatego wnioskuje się iż
jest starsza

SYTUACJA KULTUROWA W EUROPIE ŚRODKOWEJ I W
POŁUDNIOWEJ SKANDYNAWII W DOBIE KPL

1.) K. Jażdżewski – Pradzieje Europy Środkowej

Środkowy neolit – ok. 4 300/3 600 – 2 700/2 600 lat p.n.e.
 KPL powstał na podłożu kultur naddunajskich:
* młodszych faz KCWK
* różnych grup k. lendzielskiej oraz k. rösseńskiej
a mianowicie ich wpływu na mezolityczne społeczności Niżu Europejskiego ok.
4 350/3 650 p.n.e.

 najdoskonalsza z nowopowstałych kultur

 nazwa pochodzi od najczęstszej formy ceramiki – średniej wielkości czaszy
lub czary z lejkowatą rozchodzącą się częścią górną

 pojawienie się KPL uznaje się za początek neolitu środkowego

 szczegółowa geneza KPL
- wysunięte na północ grupy kultur naddunajskich
- aktywne grupy mezolitu:
* kobrowska kultury
odesloskiej (Meklemburgia)
* jühnsdorfska na terenie
Brandenburgii



 ośrodki krystalizacyjne
KPL:
- środkowo-dolna Łaba
- rejon dolnej Odry
- rejon kujawsko - północno-wielkopolski

 w wyniku samo-rozprzestrzeniania zajmuje:
- większość Niżu Środkowoeuropejskiego
- ziemie wschodnio-holenderskie i północno-ardeńskie
- od Sambii do Bugu
- ziemie duńskie, południowo-szwedzkie oraz południowe wybrzeże Bałtyku
- Las Turyński, Góry Kruszcowe, Sudety i Karpaty (południe) – enklawy w
Kotlinie Czeskiej i na Morawach
* połączenie przez czesko-saski przełom Łaby i Bramę Morawską

KPL a ugrupowania mezolityczne
- odróżnienie od ugrupowań naddunajskich
- narzędzia pracy:
* narzędzia rąbiące wykonane z krzemienia
* ostrza osadzane równolegle do osi toporzyska
* ostrza z reguły symetryczne
* stosowanie cioseł
* stosowanie żłobców (ciosła z łukowatym ostrzem)

 ceramika KPL:
- formy naczyń odrębne od naddunajskich
* puchary lejkowate
* flasze z kryzą (starsze stadia)
* talerze płaskie z niskimi brzegami

Krzemienie, ciosaki, siekiery rdzeniowe
i rozłupce pełnią w nich szczególną rolę

* amfory 2- lub 4-uche
* duże naczynia workowate ze zgrubiałym brzegiem

 zdobnictwo:
- wyraźna inspiracja w kształcie i ornamencie kulturami rösseńską i lendzielską
- kontynuowanie w glinie form stosowanych w stadium przedceramicznym w
materiałach organicznych
- stadia prosperity KPL: akcentowanie tektoniki i symetrii naczyń

 KPL a kult, obrządek pogrzebowy
- wotywne ofiary bagienne od południowej Skandynawii poprzez północne
partie Niemiec aż do Polski
- poza grupą Baalberską : zmarli chowani w pozycji wyprostowanej na wznak
- grobowce megalityczne

2.) D. Jankowska – Społeczności południowo-zachodniobałtyckiej w dobie

neolityzacji

Kultura Ertebølle-Ellerbek:
- k. Ertebølle – odłam skandynawski
- k. Ellerbek – ugrupowania kontynentalne
- k. Ertebølle-Ellerbek – zagadnienia interregionalne

 stanowiska położone w północnej i wschodniej Jutlandii, na większości wysp
duńskich i w południowej Szwecji
- położone na wybrzeżach płaskich, osłoniętych zatok, wzdłuż głęboko wciętych
w ląd fiordów, a małych wysepkach na płytkich wodach
- największe skupisko nad Limfjordem, północna i wschodnia Zelandia,
zachodnia Szwecja

 stanowiska śródlądowe Ertebølle
- występują obiekty bez śmietnisk muszlowych
- największa koncentracja na terenie Szlezwiku-Holsztynu
- pojedyncze stanowiska w Holandii, w rejonie dolnej Łaby i na Pobrzeżu
Słowińskim

GENEZA I PERIODYZACJA WEWNĘTRZNA

 k. Ertebølle: wydzielona przez J. Worsae, nazywana kulturą śmietnisk
muszlowych
- początkowo przynależność kulturową weryfikowano wyłącznie na podstawie
obecności śmietnisk
- proces tworzenia się i rozwoju obejmuje II i III transgresje litorynową
- związki genetyczne między k. konglemose i ertebølle
* Kongemose jako stadium poprzedzające
* periodyzacja wg J. Troels-
Smitha
> oparta na dynych
stratygraficznych i datowaniu
geologicznym stanowisk
eponimicznych
> periodyzacja niespójna

 tereny k. erteølle pokrywają się
z osadnictwem Kongemose
- Zelandia, północno-wschodnia
Jutlandia

2 warianty tworzenia mechanizmu
ertebølle
a) związki z podłożem
mezolitycznym, rozwój w trybie
myśliwsko-zbierackim
b) częsciowa akulturacja w
ostatniej fazie przez wczesne
społeczności KPL

GENEZA GRUPY ELLERBEK

- wykształcona przy udziale
późnomezolitycznego podłoża
typu Oldesloe (krawędzie
brzegów dawnych jezior)
- przekształcona przez grupy ertebøllskie (bezceramiczne)  wytwarzanie form
z gliny
- południowo-jutlandzkim stanowiskom ellerbek można przypisać początki
wytwórczości ceramicznej

CHRONOLOGIA BEZWZGLĘDNA

I faza Vedbaek: 4 750-4 500 BC
II faza Bloksbjerg: 4 470 BC

Klasyczna ceramiczna faza Ertebølle-Ellerbek jest młodsza od poprzednich faz i
zwarta chronologicznie:
- faza starsza: 4 050-3 350 BC
- faa młodsza (końcowa): 3 550-3 050 BC

Wg. Nielsena – czyste Ertebølle dopiero od 3 100 BC
- materiały młodsze w stylistyce ertebøllskiej uznaje on za wczesnoneolityczne

ZRÓZNICOWANIA LOKALNE W KULTURZE ERTEBØLLE-ELLERBEK

- wykonywanie trapezów z odłupków tylko na Jutlandii
- różnice na poszczególnych terenach występują w krzemieniarstwie zarówno
pod względem ilościowym jak i jakościowym
- różnice te można uznać za wskaźnik chronologiczny

NARZĘDZIA Z KOŚCI I POROŻA:

- bogaty materiał organiczny na stanowiskach ertebøllskich
- pochodzi z warstw śmietnisk muszlowych/ wody
- jakość wyk. naczyń świadczy o jego powszechności
INWENTARZ:
- trzy rodzaje harpunów
- ościenie
- sztylety
- ostrza
- motyki
- topory

PRZEDMIOTY Z DREWNA I
KORY

- drzewce strzał
- oszczepy
- bumerangi
- łuki
- kopaczki
- wiosła
- pławiki
- wiersze
- przyrządy do połowu węgorzy
- trzonki i oprawki do narzędzi rąbiących

CERAMIKA KULTURY ERTEBØLLE-ELLERBEK

- naczynia gliniane: koncepcja zaczerpnięta od ugrupowań neolitycznych, lecz
której kultury?
- materiał ceramiczny w znacznej
mniejszości w porównaniu do
materiału krzemiennego i
kościanego
- technologia różna od sąsiadujących
kultur neolitycznych
- stosowanie dużej i gruboziarnistej
domieszki
- podział na naczynia cienko i
grubościenne
* cienkościenne są młodsze
chronologicznie
* grubościenne stanowią większość
w zbiorze
- ostre lub zaokrąglone dno, w kilku
technikach
* technika :”H”
- czarka jest formą bardzo rzadką
- przeważnie bez ornamentu
* lokalne zdobienie: karbowanie krawędzie garnków
* zdobnictwo brzuścowe: charakter peryferyczny, mieszany

ELEMENTY OSADNICTWA KULTURY ERTEBØLLE-ELLERBEK

- optimum klimatyczne okresu atlantyckiego
- 5 stref środowiska eksploatowanych przez E-E
* ujścia fiordów i większych rzek
* systemy słodkowodne w głębi lądu
* wyspy przybrzeżne
* eksponowane wybrzeża kontynentu
* leśne tereny interioru
- przejście do osiadłego trybu życia na etapie rozwiniętej gospodarki łowiecko-
zbierackiej
- ograniczenia mobilności – 6 tys. BC – „żniwa leszczynowe”
- wyspecjalizowane osady sezonowe
- konstrukcje lekkie
- ludnośc nie przywiązywała większej wagi do warunków mieszkalnych

ŁOWIECTWO I ELEMENTY GOSPODARKI ZWIERZĘCEJ Z KULTURZE
ERTEBØLLE-ELLERBEK

- przewaga zwierząt dzikich
- powszechne występowanie
psa domowego
- szczątki zwierząt
hodowlanych zw. Są z fazą
wczenoneolityczną
- dziki łoś
- polowano na ptactwo za
wzg. na mięso i pierze

RYBOŁÓSTWO

- w najbliższym sąsiedztwie
osiedli
- szczupak, okoń leszcze –
śródlądowe
- dorsz, flądra – nadbrzeżne
- ustawianie sieci, polowanie
ościeniem, czasem wędką

ZBIERACTWO

- małże – zbieranie zimą i
wiosną, przewaga ostryg
- późna wiosna-jesień zbieractwo roślinne (łupiny orzechów i żołędzi)
- odparowywanie wody morskiej



sól

ELEMENTY NEOLITYCZNE W KULTURZE ERTEBØLLE-ELLERBEK

- pojedyncze znaleziska zbóż – Ertebølle jako wariant protoneolityczny w
późnych fazach
-stabilna gospodarka
- warunki sprzyjały ograniczonym zajęciom rolniczo-hodowlanym – niewielki
procent gospodarki rolniczej

PREZENTACJA

1)

Kultura Narva (nazwa od rzeki
Narva w Estonii)

-w ceramika o dnach ostrych,
naczynia workowate, żadnych guzów,
uchwytów, słaba technologia
- w późniejszych fazach: profilacja
szyjki, płaskie dno
- profilacja szyjek – podstawa
periodyzacji kultury
- b. proste, rzadkie zdobnictwo
- domieszka schudzająca – tłuczone muszle,
porowata pow. naczyń
- owalne naczynia płaskie o kształcie cyfry „0”
(mogły służyć jako lampki olejowe,
domieszka skalenia)
- ściegi bruzdowe, ornament „robakowy”
- wyraźne wyk. wód morskich i śródlądowych
(5 rodzajów wątków sieci)
- stanowisko Šventoji: wiosła, pławik z
drewna lub kory
- groty z kości. Poroża – polowanie na niewielkie
zwierzęta
- bogata plastyka figuralna – przedstawienia klemp, berło,
laska kultowa, sztylet
* główka łosia z bursztynu
- plastyka natropomorficzna
*ociosany pal – twarz człowieka
* kilkucentymetrowe przedstawienia z bursztynu – ubrani
mężczyźni w kombinezonach  wrzucone do morze,
wota?, mogły być naszywane
- mnóstwo reliktów wyciągniętych z dna morza
- tarczki bursztynowe z elementem solarnym (element przejęty
przez KAK)

2)

Kultura

niemeńska

- ceramika podobna
do narviańskiej
* karbowanie
krawędzi
* od wewnątrz
wypychano guzki
* ornament dołkowy
podkrawędny
- penetrowanie ziem
polskich wzdłuż dolin
rzecznych
- grupa linińska – stanowisko Linin, pow. Piaseczno

3)

Kultura Zedmar

- stanowisko Zedmar w Prusach Wschodnich
- położenie wskazuje na tryb zbieracko-łowiecki

4)

Kultury leśne a stepowe

- szeroka strefa przenikania, wychodnia krzemienia wołyńskiego – wymiana
kulturowa

5)

Kultura Cucuteni-Tripolie

 bogata ceramika – formy i
zdobnictwo
- faza precucuteni – ornament
reliefowy, nie malowany
- faza cucuteni A – ornament
malowany trzema kolorami: biały,
czerwony, czarny (tlenki żelaza)
- faza A3 – skomplikowana
ornamentyka
- faza A4 – naczynia
przypominające kobietę

 skarb z Isalia – precucuteni II
- figurki siedzące na tronach
znalezione w garnku
- podkreślanie bioder i pośladków

* faza cucuteni A – figurki
wyprostowane z ornamentem rytym
* faza cucuteni B – figurki wyłącznie
schematyczne
* figurki męskie: pas na biodrach i
persi, nogi rozstawione

- modele chat z gliny
- chaty głównie gliniane
- płoszczadki
- protomiasta powstałe w wyniku napadów ludów koczowniczych
- ryt na kościanej rurce ze Złotej

6)

Kultura lendzielska

a) grupa brzesko-
kujawska
- nazwa od osady
obronnej
otoczonej
podwójną fosą,
koło miasta
Lyngell na
Węgrzech
- ceramika:
* karbowanie,
guzy plastyczne,
nieliczne
ornamentowanie
- bogate groby
kobiece, tzw.
„groby księżniczek”
* bogato zdobione naramienniki
* pasy biodrowe z tysięcy muszelek
- wielkie osady
*Brześć Kujawski, stanowisko 4

b) grupa jordanowska
- ceramika
* ornament w formie linii rytych
- ozdoby miedzi
* zawieszki binoklowate,
bransolety
* miedź z Kotliny Karpackiej

7)

Kultura Rössen

- między Renem a Łabą
- inwentarz z grobu wczesnej fazy
rösseńskiej z Berga
- ceramika:
* bogaty ścieg bruzdowy
* domieszka białego tłucznia
- walcowate siekiery kamienne
- paciorki, naramienniki Z
MARMURU!
- osady mniejsze lub większe –
głównie obronne
* Künizg – Unterberg, Bawaria
* fosy w kształcie litery „V”
- domy trapezowate o lekko
wypukłych ścianach
- faza późna (grupa Bischeim)
*ubożeje ornamentyka – ograniczenie
do górnej części brzuśca
*karbowanie krawędzi
- grupa Dümmer
*późny Bischeimczy wczesny KPL?

8)

Kultura Cortailod

- nazwa od stanowiska w zachodniej Szwajcarii
- naczynia wypalane na czarno, naklejane ozdoby z kory brzozowej
- grzebienie, groty z poroża – nie zdobione

9)

Kultura Chassey

- stanowisko we wschodniej Francji
- ceramika:
*kulistodenna
* ornament na wypalonym naczyniu
* listwy z dziurami do podwieszania naczyń

10)

Kultura Michelsberg:

- skupisko stanowisk: Ren-
Men
- ceramika:
* prawie nie zdobiona
* uszka przy dnie
* obecność talerzy
* kulistodenność
* puchary w kształcie
tulipanów
- ogromne osady
* np. Unmitz nad Renem,
Calden w Hesji
- kopalnie krzemienia
* Spiennes (Belgia) – półsurowiec wyk. do produkcji siekier krzemiennych

ZROZNICOWANIE PRZESTRZENNE (GRUPY TERYTORIALNE I
LOKALNE) I CHRONOLOGIA KOL NA TERENIE ZIEM POLSKICH

1.) A. Kośko – Udział południowo-wschodnioeuropejskich wzorców kulturowych

w rozwoju niżowych społeczeństw KPL

- geneza KPL związana jest z kręgiem środkowoeuropejskich społeczeństw
neolitycznych – połączenie społeczeństw epimezolitycznych i wstęgowych
- niżowy model kultury – akulturacja cech rolniczo-hodowlanych przez
społeczności epimezolityczne, tzw. Model wstęgowy
- KPL – prawstęgowy model kultury neolitycznej

HORYZONTY ESENCJALNE

a) etap inicjacji – wczesnopucharowy 3 900-3 600/3 300 p.n.e.
b) etap dyfuzji – klasycznopucharowy 3 600.3 200-2 850/ 2 500 p.n.e.
c) etap dyferencjacji – późnopucharowy 2 850/2 500-2 400/1 800 p.n.e.

- akulturacja pucharowa – osłabienie więzi pomiędzy osadnictwem KCW i KPL
i posępujący wraz z tym zanik „mezocentrycznej struktury ekumeny” przy
równoczesnym rozwoju ekumen refugialnych, wyznaczających neolityzację
planitacyjną społeczeństw Niżu, przy aktywnej roli czynnika KPL

Co dzieje się w poszczególnych horyzontach?
1) Etap inicjacji
 A1 – transformacja KCWR pod wpływem konieczności adaptacji jej nosicieli
w nowym środowisku ekologiczno-kulturowym
 A2 – modyfikacja rozwoju tego procesu pod wpływem nowo przybyłych na
Niż społeczeństw KPCW
 A3 – stabilizacja koegzystencji KPCW i KPL

2) Etap dyfuzji:
 B1 – powstanie ogólnośrodkowoeuropejskiego kręgu adaptacji
prawstęgowego modelu kultury
 B2 – stabilizacja dwóch zasadniczych subsystemów w jego rozwoju:
niżowego i starowysoczyznowego

3) Etap dyferencjacji:
 C1 – silne zróżnicowania transformacji przestrzennych w rozwoju KPL
 C2 – synkretyzacja ich kultury = dezintegracja środkowoeuropejskiego kręgu
KPL

DATOWANIE STYLISTYCZNE

- rozwój chronologiczny w oparciu o analizę cech makro- i
mikrodystynktywnych ceramiki

- w grupie wschodniej KPL zmiany uwarunkowane są czynnikami wew- i
zewnętrznymi
- aktywnośc cech egzogennych od fazy B2

EDOGENNY NURT ZDOBNICTWA:

I. Zwiększenie udziału naczyń zdobionych
II. Zwiększenie pow. naczyń objętej zdobieniem
III. Różnicowanie form w technice odciskania

EGZOGENNE KOMPONENTY

I. Późnotrypolski
II. Wielkopolski:
- epiwiórecki: technika ryta, bruzdowa i odciskowa, „drabinka”
- wczesnoluboński: sznur trójdzielny
- późnoluboński: sznur
trójdzielny
III. Wczesnopromienisty
- powiązanie z horyzontem KCP
w Małopolsce
- cechy wczesnopromieniste
- „trójkąty zaplatane”
IV. Klasycznopromienisty
- generuje rozwój grupy
radziejowskiej
- klasycznopromieniste elementy
morfologiczno-zdobnicze
V. Środkowoniemiecki
- związany z grupą
waltenienburską-bernburską
-bębny
- ścieg bruzdowy
- dywanowa konstrukcja wątków
VI. Starosznurowy
- puchary typu A
VI. Późnopromienisty
- późny KCP  stabilizacja grupy radziejowskiej
- wyznacza fazę VB

ŹRÓDŁA ODRĘBNOŚCI KULTUROWEJ W GRUPIE WSCHODNIEJ KPL

- zróżnicowanie kulturowe czynników akulturacji wczesnoenolitycznej:
* superstrat – KCW
* substrat – krąg kultur postameglemoskich
warunkuje powstaine najstarszych regionalnych społeczeństw KPL

FAZA A – mezoregionalna
- transformacja pod względem środowiskowym i kulturowym KCW do KCWR
a później do KPL
- odmienne czynniki inicjujące rozwój na obszarach zachodniowielkodolinnych i
wschodniowielkodolinnych  większa aktywność tradycji postamglemoskich

FAZY B-C – malroregionalna i subprowincjonalna
- niewyraźne różnice w stylistyce ceramiki w rozwoju wschodniej i zachodniej
linii KPL
- źródłem różnic w strefie ndłabskiej jest formująca się synkretycznie kultura
r

össeńska

FAZA D – prowincjonalna
- wyraźne różnice stylistyczne pomiędzy dorzeczem Łaby a dorzeczem Odry i
Wisły
- s. wschodniowielkodolinna: pólnocnowielkopolskie i kujawskie centra
osadnicze
*zróżnicowanie wynika z aktywizmu importu surowców krzemiennych z terenu
Małopolski
- podział stylistyczny dorzecza Odry i Wisły na niżowy i starowysoczyznowy

GRUPA WSCHODNIA KULTURY PUCHARÓW LEJKOWATYCH

a) Integracja subsystemu:
- załamanie się „prawstęgowych” zmianom wschodniodolinnego KPL
- adaptacja pólnocnonadłabskich cech kulturowych
- rozpoczęcie gospodarki wytwórczej i uaktywnienie neolitycznego modelu
planitacyjnego
- człony centralne i refugialne(ekumena)

b) Dezintegracja subsystemu
- 3 000-6 000 letia historia rozwoju
-nowy model neolitycznej kultury
- oddziaływanie społeczeństwa eneolitycznych – głów nie KPC i
pozapucharowych populaji niżowych pozostających w kręgu eneolityzacji
(KAK)

PREZENTACJA

1.

Najstarsze materiały, Chmielewski


faza sarnowska I

- materiały z osady pod
grobowcami
megalitycznymi
- ornament guzowy
(wpływy późnolenzielskie)
- PL o krótkich, esowatych
szyjkach
- pojawiają się talerze – w
tej fazie jest ich najwięcej
krawędź karbowana
- pojedyncze odciski
podkrawędne

2.

Faza wczesnowiórecka IIA

- podłużne, pionowe odciski podkrawędne – słupki semigonalne
- łyżki
- flasze z kryzą
- duże amfory o
czterostożkowatych
brzuściach z czterema
guzkami (grupa
baalberska)
- listwy plastyczne – tzw.
Baalberskie

3.

Młodsza faza wczesnowiórecka IIB

- pojawienie się słupków
ortogonalnych –
charakterysyczne dla gr.
Jordanowskiej
- wysokie szyjki pucharów
- zanikające talerze
- drabinka szczebalkowa

4.

Wczesna faza wiórecka
IIIA

- stylistyka jezuicko-wiórecka (toruń-mokre)
* grzebyki odciskane
* nie ma zygzaka
- stylistyka łojcko-wiórecka
* wpływy z Małopolski
- styl klasyczny
* drabinki
* zygzaki
* długie brzuśce amfor z ornamentem
wstęgowym – odwzorowanie tkaniny?

5.

Środkowa faza
wiórecka IIIB

- coraz dłuższe szyjki
- odciski sznura
dwudzielnego
- ornament od szyki do
ząłomu brzuśca

Grupa wschodnia na
Dolnym i Górnym Śląsku

6.

Grupa mątewska IIIB-C

- stanowisko Innowrocław-
Mątwy
- zdobnictwo pasmowo-
grzebykowe
- dodatek tłuczonych
muszli
- technologia i ornament
nie pasują do KPL (związki
ze strefą leśną)
- symbole czterokołowego
wozu?
- karbowanie krawędzi

7.

Późna faza wiórecka IIIC

- wielkopolska
środkowa
- Szlachcin – jedyna
osada bagienna
- naczynia o mocnych
załomach i silnie
rozbudowanej
ornamentyce
- typowe drabinki –
elementy drugiego
stopnia (łączenie
elementów)
- słupki i zygzaki 
xxxx
- ornament wchodzi
do środka
- bliżej do ornamentyki KAK niż f. lubońskiej

8.

Faza Lubońska IVA-B

- szyjki stożkowate
- zanika ornamentyka
brzuśców
- odcisk sznura
trójdzielnego
- podkrawędne „słupki
lubońskie”
- głębokie misy
- element łączący z
wiórecką – ukośnie ryta
kratka
- formy naczyń zw. Z
KCP
- dzbany, kubki z
wysokimi uchami
(powyżej krawędzi)
- wielkie listwy
uchwytowe

9.

Faza radziejowska V A-C
(późnolubońska)

- typowe elementy KCP
(np. jodełki)
- zygzaki, odciski sznura
trójdzielnego
- trudno wykazać
charakterystyczne
elementy KPL

10.

Grupa ustowka
(britzko-ustowska)

- stanowisko Szczecin-Ustowo i
Berlin-Britz

11.

Grupa łupawska

- od rzeki Łupawy oraz wsi o tej samej nazwie

12.

Grupa chełmińska

- nazwa od ziemi
chełmińskiej
- pogranicze KPL i
kultur leśnych
- pojawia się
później
- zaliczana do grupy
wschodniej
- słupki semi- i
ortogonalne (faza I)
- stylistyka jezuicka
(faza IB)
- wpływy leśne
(faza II)
- klasyczne
elementy KPL,
grupy mątewskiej,
leśne (faza IIIA)
- importy z Kujaw i
Wielkopolski,
ornament pasmowo-grzebykowy (faza IIIB)
- oddziaływania KCP, elementy leśne w technice muszlowej (faza IIIC)

Brąchnówko (pow. Toruń) – materiały grupy południowo-wschodniej
- jedyna figurka przedstawiająca człowieka?
- ansa lunata

13.

Grupa południowo-wschodnia – od IIIA

- lessy, strefa paraniżowa
- grupa krakowska, sandomierska, lubelska,
wołyńska
- każda z grup ma swoją chronologię, najlepiej
opracowana jest grupa krakowska ( 5 faz na
stanowisku Bronocice)
- kubki z motywem ansa lunata, trójkątne w
przekroju
- PL o krótkich szyjkach
- ucha anasa cornuta – odwzorowanie baranich
rogów, karbowanie
- Pawłosiów, naczynie z baranią głową
- Ćmielów

ZRÓŻNICOWANIE PRZESTRZENNE (GRUPY TERYTORIALNE I
LOKALNE) I CHRONOLOGIA KPL W EUROPIE ŚRODKOWEJ I
SKANDYNAWII

D. Jankowska – Społeczności strefy…

-KPL – pierwsza niżowa kultura pochodzenia miejscowego
-Koncepcja akulturacyjna – KPL uformowała się wskutek przemian dokonujących się w obrębie
miejscowego substratu mezolityczyego pozostającego w kontaktach z grupami imigrantów
wywodzących się z już uformowanych kultur neolitycznych

Ośrodki macierzyste wg. T. Wiślańskiego:
1) hanowersko-holenderski
2) północnoskandynawsko-meklemburski
3) wschodni – ujście Odry, Kujawy, Dolny Śląsk
4) małopolski – hipotetyczny
5) baalberski

I ośrodek hanowerski

- geneza zw. z ugrupowaniami naddunajskimi
- 4 200-3 300 BC
- wyraźne elementy północne i środkowo-niemieckie w stylistyce ceramiki
- odkrycia z okolic j. Dümmer – powiązanie z k. michelsberg

II ośrodki wschodnie

- silna odrębność, rozwój na terenach byłej KCWR, na glebach bielicowych, Kujawy
- stylistyka ceramiki ukształtowana przez ugrupowania postwstęgowe

Strefa południowo-zachodnia

a) Szlezwik-Holsztyn
- dobrze rozwinięte osadnictwo późnomezolityczyne
* model postmaglemoski
* model brzegowy (wersja Ellerbek)
- brak pozostałości osadnictwa wstęgowego
- kompleks Boberg – okolice Hamburga

b) Meklemburgia
- przebieg podobny jak w S-H
- nawiązania baalberskie
- najwcześniejsze osadnictwo – dolna dolina Odry

Inicjalne grupy wczesnopucharowe z terenu Szlezwika-Holsztynu

- przełom Atlantyk/subboreal
- flasza z kryzą – zespół Fuchsber-Haasel,
2 800 BC
- fazy rozwojowe:
* Rosenhof a
* Rosenhow b
* Siggeneben Süd
* Satrup

Początki KPL w strefie jutlandzko-
skandynawskiej:

- strefa wschodnia: wyspy duńskie i Skania
- strefa zachodnia: Jutlandia
- znaleziska z fazy A KPL, nieznacznie
młodsze od znajdowanych na terenie S-H
- problem chronologiczny pomiędzy
ceramiką typu A i B

PREZENTACJA:

1.

Grupa północna – chronologia

- grupa baalberska  zgodne z k. lendzielską, na podłożu lendzielskim

2.

Czechy – Baalberge

- Dorzecze Łaby, Morawy – mało wczesnobaalberskich stanowisk w Czechach

FAZA A – ceramika prawie w
ogóle nie zdobiona, odciski,
listwy plastyczne (karbowane
patykiem lub palcem)
- puchary smukłe, w zdobienie
występuje guz plastyczny,
„wąsy” idąc w dół, listwy
łączące ucha

FAZA B – drabinki, kontakty z
grupą wschodni, stempelki
- naczynia mało zdobione
- listwy w kształcie litery V, U
- wypełnianie punktowe
- ornament stempelkowy

3.

Czechy – Salzmünde

- pod wpływem KCP, więcej
ornamentu wklęsłego,
reliefowego
- mniej listw U, V-kształtnych
- tzw. „WILCZE ZĘBY”

4.

Grupa morawsko

-

górnośląska

- ornament reliefowy, wklęsły, trójkąty wiszące
- typowe kubki z uchem

5.

Niemcy Środkowe –

Grupa

Salzmünde
- bębny, wiszące trójkąty
zapunktowane (charakterystyczne
dla grupy południowej)
- askos w kształcie zwierzęcia

6.

Niemcy Środkowe –

grupa

walternienburg
- 8 uch
- „ostre”
- ścieg bruzdowy
- ornament pod szyjką i na brzuścu
- ostra tektonika

7.

Niemcy Środkowe –

grupa Bernburg

- zanika załom pomiędzy szyjką a
brzuścem
- naczynia pękate
- flasze z kryzą

8.

Niemcy Środkowe – Tieftischkeramik

- ceramika głęboko nakłuwana
- ornament dywanowy
- ścieg bruzdowy
- sznur obwijany – sznur nawinięty na patyk

9.

Naczynia „zachodnie” z ziem polskich

- kształt kubka (Sulechów obok Zielonej
Góry niedaleko Stargardu Szczecińskiego)

10.

Ertebølle

- klejone na styk, technika „U” i „H”

11.

Rosenhof Ia

- karbowanie krawędzi
- kuliste brzuśce, słabo wyodrębniony –
dna lekko wypukłe
- paski gliny
- naczynia niezdobione
- klejone na zakład – technika „M”

12.

Faza Sgieneben-Süd Fn Ib

- talerze – odciski palca
- pionowe linie ryte na brzuścach

13.

Faza Satrup Ic

14.

Faza Fuchsberg Fn II

- wielkie zygzaki
(szrafowanie zygzaki, lub
powierzchnie między
zygzakami)
- wylew mniejszy niż
brzusiec

15.

Styl Haaβel

- bardzo bogato zdobione

16.

Południowa Skandynawia – grupa Oxie

- wyspy duńskie
- północna część Jutlnadii

17.

Grupa Volling

-

talerze

- ścieg bruzdowy
- sznur dwudzielny
- jeżeli bogate zdobienie, to na
całym naczyniu
- uszka

18.

Grupa Svaleklint
-

ścieg bruzdowy

- flasza z kryzą

19.

Grupa Svenstrop

20.

Grupa Mossby

- sznur dwudzielny
- wczesny neolit

21.

Grupa Virum

- bogaty ornament

22.

Grupa Hagestad

23.

Grupa Hagestad

24.

Środkowy neolit skandynawski – faza MN I a Troldebjerg

25.

Faza MN Ib Kinkebatten

26.

Faza MN II Blandebjerg

27.

Faza MN II/III Blndebjerg-Bundsø

28.

Faza MN II Blandebjerg

29.

Faza MN III/IV Bundsø/Lindø

30.

Faza MN V Store Valby

31.

Naczynia z oczami Isztar

32.

Faza Drouven A

33.

Faza Drouven B

34.

Faza Drouven C

35.

Faza Drouven D1

36.

Faza Drouven D2

37.

Faza Havelte E1

38.

Faza Havelte E2

39.

Faza Havelte F

40.

Faza Havelte G

KULT MAGIA I OBRZĄDEK POGRZEBOWY – RELIGIA
MEGALITYCZNA LUDNOŚCI KPL

1. K. Jażdżewski

GROBY
- grupa północna: równolegle groby naziemne z małą skrzynką ukrytą w nasypie
podłużnym lub okrągłym z obstawą kamienną:
- Langdysse i Runddysse
obie te formy dotarły na tereny Kujaw przez Meklemburgię i Pomorze
Niemieckie

Kujawskie groby  forma rozwojowa grobów Langdysse, o innej treści
kulturowej

- obstawa kamienna – ogrodzenie od części poświęconej zmarłemu oraz
zapobieganie zsuwania się nasypu

- duńska Lyngdysse – obstawa prostokątna, błędnie tłumaczona jako „groby
olbrzymów”

- groby: korytarzowe, skrzynkowe, z obstawą z otoczaków

- zmarli chowani w pozycji wyprostowanej na wznak w prostokątnych
komorach lub jamach grobowych

- groby przeważnie orientowane na osi E-W

PREZENTACJA:

1.

Obrzędy ofiarne

a) Quernstadt (gr. Bernburska)
- naczynie z dziurą
- naczynie na podwoziu
- miażdżenie naczyń

b) Alsleben (gr. Baalberska)
- jama kultowa
- inwentarz nie jest typowy
dla studni
- ochra, poroże jelenia
- podwójny pochówek dzieci
- lampa?

2.

Ofiary zakładzinowe

a) Niedźwiedź (pow. Kraków)
- szkielet kilkuletniego psa
- szkielet młodej owcy-kozy

3.

Budowle kultowe, świątynie?

a) Tustrup (Jutlandia)
- konstrukcja kamienno-drewniana
- belka podtrzymująca dach wsparta na
kamieniu
- nietypowy inwentarz

b) Herrrup (Jutlandia)
- wielkie, szerokootworowe misy na pustych nóżkach
- duże ozdobne łyżki

4.

Groby płaskie: grupa wschodnia i południo-wschodnia

- pozycja wyprostowana na wznak
- głową na zachód nogami na wschód
- „Nie ma grobu bez kamienia”
- w dowolnej kombinacji

5.

Groby płaskie – grupa południowo-wschodnia

- lessy – nie ma kamieni  wydobywanie płyt piaskowca
- chowanie zmarłych w trumnach drewnianych

6.

Groby płaskie – grupa północna

- groby wanienkowate
*mnóstwo kamieni narzutowych
* bardzo skąpy inwentarz

7.

Groby płaskie – grupa baalberska

- typowe amfory baalberskie
- zmarli w pozycji skurczonej na osi północ-południe, mężczyźni na prawym,
kobiety na lewym boku

8.

Bronocice IV

- grób zbiorowy – 17 szkieletów – niezgodny z jakimikolwiek standardami
kultowymi KPL

9.

Grobowce megalityczne

- idea megalityczna rozpowszechniła się wzdłuż północnych wybrzeży
Atlantyku
- KPL – głównie grupa północna, częściowo na linii grup północnej i zachodniej
- w Polsce niewiele
- XVIIw. – Risengräber, Hünergräber, Hünenbetten (groby/łoża olbrzymów)

10.

Grobowce bezkomorowe KPL

a) kujawskie (niem. Kammerlose Hünenbetten)
- ogon na zachód, podstawa na wschód
- ani trójkątne ani trapezowate!
- Gaj – najdłuższy grobowiec w Polsce (ok. 150m
długości)
- najczęściej bez wyposażenia
- często wewnątrz drewniane konstrukcje, świątynne?
- Zberzyn – zniszczony grób z zachowanymi śladami
drewnianej świątyni grobowej
- Wietrzychowice – czoło grobowca na górce „zjeżdża” ku ogonowi

b) grobowce pyrzyckie
- podobne jak na kujawach
- bruk kamienny przykrywa czoło grobowca

c) grobowce łupawskie
- kamienie z wierzchołka dorównują kamieniom z podstawy
- Łupawa – jedyny na Pomorzu środkowym grób korytarzo

11.

Geneza kształtów grobowców

- grobowiec domem zmarłego?
*kształt analogiczny do domów kultury wstęgowej
* różnica: domy: N-S
groby: W-E

12.

Lessy lubelskie

– paramegality, submegality

- zastępowanie kamienia połupanym wapieniem (np. Miłocin-Kolonia)

13.

Lessy sandomierskie

: sumbmegality, megadendrony, megaksylony

- Pawłów - gorbowiec wapienno-drewniany

14.

Lessy krakowskie – brak kamieni

- konstrukcje grobowe – wyłącznie drewniane!

15.

Submegality kujawskie

- np. Podgaj

16.

Groby galeriowe – północne Niemcy

- bardzo długie korytarze, bez wyodrębnionej dobrze komory

17.

Groby komorowe – wielopochówkowe

- silne przemieszanie artefaktów z ekofaktami

WYTÓRCZOŚĆ LUDNOŚCI KPL (GARNCARSTWO,
KRZEMIENIARSTWO, KAMIENIARSTWO, ZNAJOMOŚC MIEDZI).

1. D. Jankowska

- KPL na suchym gruncie  trudno pozyskać materiały organiczne
* pomocna jest analiza krzemieniarstwa

- wyraźne związki z inwentarzami grup Oldesloe i E-E
* ciosaki typu A
* drobne i średnie drapacze odłupkowe

- wyraźny postęp technologiczny w grupie narzędzi rąbiących
* gładzone siekiery krzemienne i kamienne  świadczy o zapotrzebowaniu na
drewno!

- nikła ilośc typowych narzędzi rolniczych
* Bistof LA 11 – żarna nieckowate <3

- „sztylety” z kości przedramiennych (Siggeneben-Süd) – raczej była to
siekiera/czekan  naśladownictwo miedzi
- łukowate noże z kłów dzika
- nie obserwuje się większych udoskonaleń w krzemieniarstwie
- zwierzyna łowna: dominuje jeleń, sarna, dzik, koń, łoś, bóbr

- udomowienie tura i dzika – stałe uzupełnianie pogłowia swoich stad
* naturalna baza paszowa (bydło)
* stada owiec, kóz czy świń – bliżej osad
* świnia podstawą – bydło i owce znaczenie marginalne
* znaczenie bydła wzrasta wraz ze wzrostem areałów

- Skania – znaczna ilość naczyń z odciśniętymi, zwęglonymi ziarnami
* jęczmień przeważa nad pszenicą
* pszenica dominuje od środkowego neolitu: płaskurka, samopsza, zwyczajna
zbitokłosa

- płaskurka – uprawy monokulturowe?
- pestki dzikich winorośli, jabłek
- Palafity: rośliny strączkowe, zioła

- drewniana ręczna motyka
* wióry z wyświeceniem żniwnym
* liczne sierpce

- żarna – Meklemburgia i Pomorze, szczególnie w grupie łupawskiej

PREZENTACJA

1.

Obróbka skóry

- bęben z Pikutowa

2.

Obróbka drewna

-

olcha, wiąz, jarząb – naczynia drewniane

- uchwyty do siekier, toporów – styliska
- łodzie (np. Dümmer w Dolnej Saksonii)
- podwaliny chaty (Dümmer)

3.

Rogownictwo
-

róg – substancja bardzo miękka,

pusta w środku
- poroże – twarde, pełne w środku

* dłuta, szydła,
haczyki do
wędek
* naturalna
powierzchnia
stawowa, wyk.
jako uchwyty
* łopatki, łyżki
* sztylety z Siggeneben-Süd

- oprawy większych narzędzi
* topory „T” kształtne

4.

Przędzalnictwo
-

przęśliki i wrzeciona

- gliniane szpule
- kądziel – symbol kobiety
- Strachów – znaczna ilość
przęślików
- krosno pionowe, ciężarki
tkackie

5.

Metalurgia miedzi
-

głównie miedź duńska (arsenowa)

- miedź antymonowa (z Siedmiogrodu)
- eksperymenty przy przetwórstwie miedzi
- szydła miedziane
- dysze, tygle, łyżki – zestaw do wytopu
- Polleben – dysza w kształcie twarzy człowieka

6.

Skarb z Bygholm
-

płaskie siekiery typu Bygholm – najliczniejsze znaleziska miedzi w KPL

- głownia sztylety
- naramienniki

7.

Skarb z Bytynia
-

6 siekier typu Bytyń (mniej rozszerzone ostrze niż Bygholm), 6-kątny przekrój

-woły – brak analogii

8.

Skarb z Kietrza
-

znaleziony w naczyniu KPL w jamie pod chatą

- typy Bygholm i Aldheim

9.

Skarb ze Śmierdnicy
-

topór guzikowaty/czekan

- płaska siekier

a

10.

Skarb ze Stollhof
-

skarb epilendzielski

- złote tarczki
- zawieszki binoklowate

11.

Kamieniarstwo
-

bazalt: Kujawy, Wołyń, okolice Ślęży

- eratyki
- określone formy mają określone zasięgi
- 2 grupy: siekieromłoty i topory amazońskie (o podwójnym ostrzu)
- najpopularniejsza typologia toporów – Niels Aberg, na podstawie materiałóa.
KPL ze Skandynawii
- w toporze amazońskim: otwór zawsze bliżej obuch
- typologia siekieromłotów – K. Jażdżewski
* na ziemiach polskich najpopularniejsze są typy X i Y
- topory bojowe z obuchem guzikowatym
- topory holenderskie, hanowerskie, saksońskie – reprezentacyjne, prestiżowe
- wiercenie otworów – za pomocą łuku ogniowego

- ciosła – wykorzystywane do dłubania w drewnie

12.

Krzemieniarstwo
-

siekiery

- pozyskiwaniesurowca
*Rugia
* Zagłębie Łysogórskie
* Krzemień wołyński, świeciechowski, pasiaty i czekoladowy (Kujawy, f.
sarnowska)
* Obsydian
- siekiery z krzemienia pasiastego – większość nie ma sladów użytkowania,
symbol wodzostwa?
- wióry i doborowe wióry z krzemienia święciechowskiego
- w Meklemburgii – makro- i mikrolity

13.

Bursztyniarstwo
-

mnóstwo na Pomorzu w Meklemburgii

- paciorki w kształcie toporów amazońskich (grupa północna)
- kolia z Storgard (Jutlandia)
- paciorki w kształcie toporów guzikowatych (gr. Południowo-wschodnia) –
wykonywane z gliny!

Gospodarka (rolnictwo, chów zwierząt, łowiectwo i zbieractwo,
pozyskiwanie surowców mineralnych) i osadnictwo
(budownictwo mieszkalne, osady i struktury osadnicze)
społeczeństw KPL

PREZENTACJA:

1.

KPL – pierwsza kultura rolnicza KPL

- kopieniactwo
- siekiera krzemienna o cienkim obuchu
- wypalanie – suszenie korzeni drzew – aż po czasy nowożytne
- kopaczka – spulchnianie ziemi

2.

KPL – wymyślenie radła

- obsiewanie całego areału
- ślady radlenia – ślady po późniejszymi konstrukcjami, np. megalitycznymi
- ślady zoologiczne

3.

Czy znano sprzężaj?

- Wołki z Krężnicy Jarej – całe barany jako „zwieńczenie” z gliny
- Bronocice – prymitywne przedstawienie wozu
* koło/ tarcza słoneczna
* zygzak – woda
* szachownica – zaorane pole lub osada
- częste przedstawienie kół na ceramice – wozy?
- Dopiewiec, pow. Poznań
Analogie: Baden-Budakalasz, Sigetszentmarton-Węgry
KCSz – koła wozów zachowane w torfach na terasach Holandii
Baden – koła i oś w bagnie

4.

Rośliny uprawne

 pszenica

- płaskurka – chleb, bryje, polewki
- samopsza – pasza dla koni, przerabianie na kaszę
- orkisz – chleb, bryje, polewki, kasza
- zwyczajna – chleb, ziarno, pasza
- zbitokłosa
 jęczmień
- wielorzędowy – słód, kasza, pasza
- sześciorzędowy
 owies
 proso zwyczajne – kasza, piwo, spirytus
 żyto zwyczajne – mąka, alkohol, pasza
 soczewica jadalna
 groch zwyczajny
 len zwyczajny – włókna do wyrobu nici i tkanin, sznury z paździerzy
 wyka – cenna roślina

5.

Narzędzia żniwne

- sierpce
- sierp składany – sierpaki (półtylczaki)
- żarno z Poganic – granitowe

6.

Zbieractwo

–

rośliny jadalne

- czosnek niedźwiedzi
- leszczyna pospolita
- orzechy laskowe
- komosa biała, lebioda
- stokłosa żytnia
- szczaw zwyczajny
- śliwa tarnia
- brzoza brodawkowata
- buk zwyczajny
- dąb szypułkowy
- sosna

7.

Rośliny lecznicze

- babka lancetowata
- dziki bez czarny
- rdest ptasi
- MAK – flasze z kryzą
- kąkol

8.

Zwierzęta

-

udział świni zwiększa się ku północy

- bydło – turze, długorogie
- owca, koza
- pies
- Poganice – świński ryjek
- Jordanów – baran
- Gródek – przedstawienie konia

9.

Łowiectwo
-

jeleń

- sarna
- dzik
- koń
- tur
- zając
- tur
- zając
- bóbr
- foka szara
- foka pospolita
- ptaki
- ryby
- małże
- Salzmünde – jedyne przedstawienie łucznika

10.

Kopalnia krzemienia

Krzemionki Opatowskie
- kopalnia jamowo-niszowa
- głęboka kopalnia
- szyb – chodniki eksploatacyjne

Jańska Góra – serpentynit: zielony kolor

OSADNICTWO

1.

Domy mieszkalne

- w przyblżeniu prostokątne
- na Kujawach – nieregularne
- słupowe, naziemne

2.

Lessy dolnośląskie

- domy częściowo zagłębione w ziemi, piec kopułowy (baden)

3.

Lessy sandomierskie

- tylko trapezoawte jamy osadowe
- Ćmielów, pow. Ostrowiec Świetokrzyski
- nieuchwytne konstrukcje – być może naziemne

4.

Lessy nadbużańskie

- chaty z gliny – płoszczadki

5.

Dolna Saksonia

- konstrukcja słupowa
- Wittenwater – zaokrąglony dom i spichlerz

6.

Wnętrze domu:

- przedstawienie na rytach (megalit) z Gohlitsch (Saksonia Anhalt)
* tkaniny
* łuk refleksyjny
* kołczan