VI. NEOLITYZACJA EUROPY: POJAWIENIE SIĘ ROLNICTWA I HODOWLI

wprowadzenie uprawy roślin i hodowli zwierząt- produkcja pożywienia-

równomierne korzystanie z produktów rolnych w ciągu całego roku dzięki przechowywaniu zbóż, stada zwierząt dostarczające pożywienia- mięsa i produktów mlecznych w całym ceklu rocznym

przejście do osiadłego trybu życia- człowiek uniezależnił się od cyklów sezonowych

ingerencja człowieka w środowisko naturalne- degradacja środowiska-odlesienie, nasilenie procesów erozyjnych

udomowienie roślin i zwierząt (owcy, kozy) występujących w Europie nastąpiło na Bliskim Wschodzie- gdzie początki rolnictwa i hodowli znacznie wyprzedziły pojawienie się nowej gospodarki w Europie- procesowi temu przypisywano charakter skokowy-

V. G. Childe- hipoteza „rewolucji neolitycznej” 1928 r.

„rewolucja”- łączona ze zmianami klimatycznymi na przełomie plejstocenu i holocenu- wysuszenie klimatu miało doprowadzić do koncentracji ludności w dolinach rzek i oazach, gdzie wytworzyły się warunki sprzyjające udomowieniu zwierząt i podjęciu uprawy roli- obecnie uważa się, że był to proces bardziej ewolucyjny niż rewolucyjny-

schyłek paleolitu- Bliski Wschód (Palestyna, Syria, Irak) stabilizacja osadnictwa -pojawienie się kamiennych domów, większe zróżnicowanie stylistyczne inwentarzy narzędzi kamiennych, powstają cmentarzyska, występują zwierzęta związane z człowiekiem (synantropijne np. myszy), powiększają się rozmiary stanowisk- jednocześnie intensywne zbieractwo i różne systemy kontroli stad dziko żyjących zwierząt

proces neolityzacji na Bliskim Wschodzie- 10-8 tys. lat temu (9000-6800 a. C)

przejście do gospodarki wytwórczej-efekt postglacjalnych zmian klimatycznych?

pustynnienie większej części Bliskiego Wschodu- dopiero ok. 3000 lat a. C- zmiany środowiskowe nie mogły być głównym czynnikiem wymuszającym przeobrażenia gospodarki na początku holoceniu

prawdopodobnie przekroczenie pewnych barier wzrostu demograficznego musiało powodować migracje ludności lub poszukiwanie nowych sposobów zdobywania pożywienia

być może odgrywały rolę czynniki związane ze sferą ideologiczną i religijną wyobrażenia nacechowane symboliką ludów rolczniczo-hodowlanych, wyprzedzające bezpośrednie pojawienie się gospodarki na Bliskim Wschodzie

rozpowszechnienie rolnictwa i hodowli z Syrii i Iraku od ok. 8200 lat a.C we wsch. Anatolii (migracje niewielkich grup reprezentujących drugą fazę neolitu preceramicznego)

obszar Anatolii- punkt wyjściowy dla ekspansji rolnictwa, hodowli i umiejętności wytwarzania ceramiki na teren Europy:

1. ok. 6800-6500 a. C. poprzez Bosfor lub Dardanele- mało prawdopodobne

2. wędrówka morska z poł. Anatolii do wsch. Grecji przez wyspy M. Egejskiego- pierwsze w Europie stanowiska ze szczątkami roślin uprawnych i udomowionych zwierząt pochodzą z terenów Argolidy i Tesalii (najwcześniejsze egzemplarze ceramiki w Europie- malowane białą i czerwoną farbą dekoracje nawiązują do zabytków ze środkowej Anatolii; wyroby z obsydianu pochodzące z wysp egejskich np. Melos)

elementy gospodarki wytwórczej powstałe w Europie niezależnie od ośrodków bliskowschodnich lub jeszcze wcześniej przyniesione z zewnątrz do Europy:

- uprawne rośliny strączkowe odkryte w jaskini Abeurador (poł. Francja) w w. mezolitycznych z ok. 8800 lat temu (ok. 7700 a. C)

- lokalny proces udomowienia zwierząt (wyłącznie trzody chlewnej) możliwy w niektórych kulturach mezolitycznych stepowej strefy nadczarnomorskiej (dorzecze Dniestru i Prutu, Krym)

- szczątki udomowionej kozy lub owcy występujące w poł. Francji i Hiszpanii, w w. mezolitycznych z 9000 lat temu (7900 a. C) -prenelolityczne kontakty pomiędzy Bliskim Wschodem i zach. Europą drogą morską, wzdłuż wybrzeży M. Śródziemnego? (droga ta funkcjonowała również w VII tys. a. C.)

ekspansja gospodarki rolniczo-hodowlanej wiązała się z migracją nowej ludności czego wyrazem było pojawienie się śródziemnomorskiego typu antropologicznego we wczesnoneolitycznych populacjach środkowej i zachodniej Europy

wg. Luigi Cavalli Sforza - ekspansja-proces ciągły, przebiegający ze stałą szybkością

proces ekspansji przebiegał raczej skokowo- pierwsza fala objęła znaczne terytoria o zbliżonej charakterystyce ekologicznej- powstały duże jednostki terytorialne, zwarte pod względem kulturowym, powiązane ze sobą dzięki licznym kontaktom interregionalnym

następnie dyfuzja uległa zahamowaniu na czas wymagający adaptacji do warunków ekologicznych kolejnej strefy

przykład:

ekspansja wczesnego neolitu bałkańsko-dunajskiego:

migracja ludności ze wsch. Grecji na pn. Bałkany przez doliny Strumy, Wardaru i Morawy-

powstanie wielkiego kompleksu kulturowego charakteryzującego się występowaniem ceramiki malowanej, budownictwa z gliny, kamienia, drewna, specyficznych technik obróbki kamienia-ekspolatacja szerokich dolin rzecznych dla intensywnych upraw (gł. pszenicy, jęczmienia), wypasu stad owiec, kóz, bydła

kompleks obejmował wsch. Bałkany, basen środkowego i dolnego Dunaju, po poł. Węgry i Rumunię- objęcie tych terytoriów nastąpiło w VII/VI tys. a. C.

importowane wyroby z zachodniobułgarskich krzemieni spotykane na Peloponezie, obsydiany z wysp egejskich, muszle pochodzenia śródziemnomorskiego występujące w Siedmiogrodzie- świadczą o licznych więziach łączących terytorium wyjściowe we wsch. Grecji z pn. grupami tego kompleksu

neolit kardialny - impresso

- nazwa od charakterystycznej ceramiki zdobionej odciskami muszli Cardium, model kulturowo-gospodarczy neolitu rozprzestrzeniający się w VII/VI tys. a.C poprzez kraje śródziemnomorskie i wyspy zach. części M. Śródziemnego, w VI tys. a. C. przeniknął do atlantyckich wybrzeży zach. Europy, związany z rolnictwem i hodowlą ale odmienny był sposób eksploatacji środowiska- dużą rolę odgrywały rybołówstwo i zbieractwo małży morskich, inny typ budownictwa-konstrukcje kamienne, częste zamieszkiwanie jaskiń, prawdop. duży udział miejscowych ludów mezolitycznych podlegającyh akulturacji

VI tys. a.C.- następny etap dyfuzji ludów rolniczo-hodowlanych w Europie, nowa formacja obejmuje: pn. część Kotliny Karpackiej, region wyżynny pn. części środkowej Europy, Niż Środkowoeuropejski, etap ten był możliwy dzięki procesom adaptacyjnym na terenach Transdanubii, Dolnej Austrii, Morawach, zach. Słowacji- efektem tych procesów było powstanie k. ceramiki wstęgowej rytej

kultura ceramiki wstęgowej rytej (zachodnia kultura ceramiki linearnej)

zmiana technologii produkcji ceramiki, zdobienie naczyń ornamentami rytymi i plastycznymi, nowy styl produkcji wyrobów kamiennych, nowe systemy zaopatrzenia w surowce kamienne, budownictwo drewniane o palisadowej konstrukcji ścian długich domów na planie prostokątnym, gospodarka rolna z areałem pól na obrzeżeniach niskich teras rzej, wzrost udziału bydła w hodowli

poł. VI tys. a. C.-k. ceramiki wstęgowej rytej dociera do Niżu Europejskiego (w Polsce do Kujaw i ziemi chełmińskiej), zachodniej Europy (Nadrenii, Holandii, Belgii), z poł. Polski przesuwa się na wschód. do zach. Ukrainy i Mołdawii- obszar ten łączy podobieństwo kultury materialnej, gospodarki i kultury duchowej, więzi między terenami dokumentowane przez wymianę surowców mineralnych szczeg. krzemieni i obsydianów

poza najbardziej zachodnim obszarem tej jednostki (Holandia)- brak związków ze znacznie zróżnicowanymi ludami mezolitycznymi występującymi w tym czasie na całym obszarze dyfuzji grup k. ceramiki wstęgowej rytej

proces powstania kompleksu wstęgowego -wynik adaptacji wczesnoneolitycznych populacji bałkańsko-dunajskich -związany z pojawieniem się w poł. VI tys. a. C. nowych wpływów kultury zachodniej Anatolii (prąd vinczański od stan. Vinca na przedmieściach Belgradu), docierającymi do Europy przez Bosfor: w pn. Bałkanach i basenie naddunajskim pojawienie się nie zdobionej ceramiki związanej z nową technologią wypalania naczyń o gładkiej, szarej lub czarnej powierzchni. oddziaływania prądu vinczańskiego widoczne w najstarszej fazie kompleksu wstęgowego, szczeg. w stylu produkcji wyrobów kamiennych.

PIERWSI ROLNICY I HODOWCY NA ZIEMIACH POLSKICH:

KULTURA CERAMIKI WSTĘGOWEJ RYTEJ

poł. VI tys. a. C.- w basenie środkowego Dunaju formują się grupy rolników i hodowców identyfikowane z zespołami charakteryzującymi się ceramiką zdobioną ornamentem rytych wstęg, znacznie lepiej przystosowane do życia w warunkach zwartego lasu- do Polski docierały z Moraw i Czech:

1. przez Bramę Morawską

2. przez Kotlinę Kłodzką

przesuwanie się rolnictwa na północ prawdob. następowało w poszukiwaniu surowców do produkcji narzędzi i ozdób (lub nowych terenów rolniczych, pastwisk) natomiast tereny wyjściowe nie były zasiedlone tak gęsto aby spowodować presję demograficzną skłaniającą do rozszerzenia ekumeny

5400-5300 lat a. C. -najstarsza faza ekspansji kultury ceramiki wstęgowej rytej: lessowe tereny na Dolnym i Górnym Śląsku, Małopolska, pod koniec tej fazy: rejon Rzeszowa, Kujaw, ziemi chełmińskiej, Wielkopolski- jeszcze później osadnictwo przesunęło się na wschód, przekroczyło San i Bug, objęło zach. część Ukrainy i Mołdawię. poszczególne strefy zasiedlenia ziem polskich cechuje podobieństwo środowiska naturalnego, na południu- wyżyny lessowe (w ich obrębie gł. obrzeżenia dolin rzecznych) na Niżu Polskim- gleby gliniaste wytworzone na utworach morenowych, otoczone glebami piaszczystymi, nie objęte użytkowaniem przez pierwszych rolników

ludność kultury ceramiki wstęgowej rytej przynosi model gospodarki rolniczej i hodowlanej wykształcony w basenie środkowego Dunaju o czym świadczy obecność tych samych zbóż (głównie pszenicy, rzadziej jęczmienia i prosa). Inne rośliny uprawne: groch, soczewica oraz mak i len-(dostarczały włókien i być może narkotyków :D). Gatunki zwierząt hodowlanych pochodzą głównie z wczesnego neolitu bałkańsko-dunajskiego (owce, kozy) ale wzrasta też udział bydła i świń. mniejszą rolę odgrywało łowiectwo i zbieractwo.

po przybyciu na lessowe wyżyny poł. Polski powstawała konieczność odlesiania skraju taras rzecznych poprzez trzebież i wypalanie drzew- nie jest pewne jak długo takie pole można było uprawiać (kilka lat wg danych eksperymentalnych). pradop. pola znajdowały się w otoczeniu zwartych lasów. nie wiadomo też jaki zakres miała hodowla zwierząt dla pozyskania mięsa, jaki dla korzystania z produktów mlecznych.

forma osad i konstrukcja domów wczesnoneolitycznych- charakterystyczne długie prostokątne domy (35-50 m.dł.) o słupowej(palisadowej) konstrukcji ścian, śladami są doły posłupowe i podłużne jamy wzdłuż ścian będące miejscem wybierania gliny, którą oblepiano drewniane domy- zawierają one najwięcej śladów materialnych pozostawionych przez ludność neolityczną-ceramikę, wyroby kamienne. prawdop. domy zamieszkiwane były przez pojedyncze wielopokoleniowe rodziny złożone z 16-20 osób, osady liczyły od 20 do ok. 100 osób, w Polsce we wczesnej fazie osadnictwa wstęgowego przeważały skupiska składające się z 2-3 domów. dom stanowił jednostkę gospodarczą z którą związane były pomieszczenia dla zwierząt i magazynowania ziarna.

najlepiej zachowany i zbadany zespół osad wczesnoneolitycznych- w Starachowie k. Wrocławia-4 fazy rozwojowe:

1. założone dwa gospodarstwa położone nisko na skłonie doliny

2. kolejne dwa, nieco wyżej

3. trzy, rozmieszczone najwyżej

4. mieszkańcy powrócili do miejsc zasiedlonych w fazie 1

zasięg eksploatacji środowiska w otoczeniu osad wyznaczają krótkotrwałe obozowiska i pojedyncze znaleziska związane z uprawą pól i hodowlą, być może też ze zbieractwem i łowiectwem

kultura materialna ludności wczesnoneolitycznej- głównie ceramika i wyroby kamienne, niezbyt liczne wyroby z kości i rogu

ceramika-lokalnie wytwarzana z miejscowych glin, do których dodawano substancji organicznych, naczynia o formach kulistych, we wczesnej fazie na pustych nóżkach, wypalano w ogniskach, ornamentyka naczyń ryta, plastyczna lub wykonywana paznokciem -

wątki ornamentacyjne, fazy:

1. rzadko rozmieszczone linie proste, faliste, półkoliste

2. ornament nutowy- dołki na poziomych i półkolistych liniach

3. styl żeliezowski (stan Żeliezovce, zach. Słowacja)- linie przecięte poprzecznymi, krótkimi nacięciami

wyroby kamienne wykonywane zarówno techniką gładzenia jak łupania (przede wszystkim krzemień)

narzędzia gładzone- płaskie siekierki (z asymetrycznym ostrzem- służyły do obróbki drewna), motyki (do uprawy roli) w kształcie szewskiego kopyta produkowane ze skał osadowych, magmowych i metamorficznych (gł. z Sudetów, ale też głazy morenowe z Niżu Polskiego)

w najwcześniejszych stanowiskach mało jest wyrobów krzemiennych, później ludność k. ceramiki wstęgowej rytej intensywnie eksploatowała złoża krzemieni najlepszej jakości (Wyżyna Krakowsko-Częstochowska, krzemień czekoladowy- pn. przedpole Gór Świętokrzyskich), stanowiska w okolicy złóż krzemieni jurajskich- b. bogate ślady obróbki krzemienia (np. Olszanica pod Krakowem), stanowiska odległe od złóż (przedpole Sudetów, pn. Morawy)- nawet 85% wyrobów z krzemieni pochodzących z basenu Wisły, wysoki udział krzemieni z Małopolski na Kujawach i ziemi chełmińskiej

obsydian-na Wyżynie Tokajsko-Preszowskiej (pogranicze wsch. Słowacji i pn.-wsch. Węgier), eksploatowany przez ludność k. wschodniej ceramiki linearnej (kontynuacja wczesnoneolitycznej tradycji bałkańsko-dunajskiej)

występowanie obsydianu po polskiej stronie Karpat łączy się prawie zawsze z pojawieniem się pojedynczych fragmentów naczyń wschodniej ceramiki linearnej

wyroby kamienne wykonane techniką łupania- przede wszystkim jako skrobacze do skór, strugacze, noże do obróbki drewna i kości, zbrojniki sierpów

kultura duchowa ludności kręgu ceramiki wstęgowej rytej- rzadko występujące figurki kobiece o mocno podkreślonych cechach płciowych (magia płodności? wyraz znaczącej pozycji kobiet w społeczeństwie?), przedstawienia zwierzęce- często jako elementy zdobnictwa naczyń (związane z gospodarczą i religijną rolą hodowli?), wątki zdobnicze o znaczeniu symbolicznym (rodzaje piktogramów?)

rzadkie pochówki- najczęściej groby szkieletowe, niezbyt głębokie jamy, pozycja skurczona, wyposażane w pojedyncze naczynia, wyroby kamienne, wyjątkowo ozdoby z muszli lub marmuru

rozwój kultury ceramiki wstęgowej rytej na ziemiach polskich- do pocz. V tys. a. C.

na przedpolu Sudetów- ciągłość zasiedlenia w postaci fazy szareckiej (stan. Praga-Sarka)- przejście od ceramiki wstęgowej rytej do dominującej w środkowym neolicie w zach. części środkowej Europy ceramiki wstęgowej kłutej- na pozostałych terenach brak wyraźnej ciągłości zasiedlenia między k. ceramiki wstęgowej rytej z późniejszymi k. neolitycznymi

DALSZY ROZWÓJ NEOLITU: ADAPTACJA NADDUNAJSKICH WZORCÓW KULTUROWYCH DO WARUNKÓW PANUJĄCYCH NA PÓŁNOC OD KARPAT I SUDETÓW

zmiany kulturowe ok. 4700/4600 lat a.C. w basenie środkowego Dunaju i na ziemiach polskich- kontynuacja niektórych elementów bałkańsko-dunajskiego modelu wczesnoneolitycznego, ale też pojawienie się nowych form gospodarki, eksploatacji terenu i organizacji społecznej- zmianom tym towarzyszyły nowe formy kultury materialnej przede wszystkim ceramiki

kultura ceramiki wstęgowej kłutej- Dolny Śląsk, Czechy- proces lokalnej transformacji k. ceramiki wstęgowej rytej w k. ceramiki wstęgowej kłutej, nowy styl ornamentacji naczyń- linie utworzone z drobnych nakłuć wykonywanych grzebieniem lub radełkiem- szybko rozprzestrzenił się na prawie całą zach. strefę kompleksu wstęgowego gł. na teren Niemiec

niewielkie zmiany w organizacji osad- Dolny Śląsk-pojedyncze domy będące pozostałością wcześniejszych założeń jednodworczych, stawiane na planie trapezu z kilkoma jamami gospodarczymi wokół (Gniechowice, Stary Zamek, Tomice)- podobny typ zabudowy- młodszy okres ceramiki wstęgowej kłutej gdy rozprzestrzeniła się na teren Wielkopolski i Kujaw

wraz z pojawieniem się nowego stylu zanikają więzi łączące Dolny Śląsk z Małopolską (napływ krzemieni zachodniomałopolskich na Śląsk)

kompleks lendzielsko- polgarski- pojawienie się ok. 4600 lat a. C, jednostki wywodzące się z wczesnego neolitu wstęgowego powstałego na terenach Transdanubii, zach. Słowacji, poł. Moraw określane jako kultura lendzielska (Lengyel, zach. Węgry) i kultura nadcisańska (polgarska)- rozwinięta w tym samym czasie w basenie Cisy na podłożu wschodniej ceramiki linearnej

w Polsce- wyraźny kontrast pomiędzy wczesnym neolitem wstęgowym a najwcześniejszymi jednostkami lendzielsko-polgarskimi- znane są stanowiska na których obserwuje się następstwo jednostek ale przedzielone hiatusem 200-300 lat, w Polsce nieznana jest najmłodsza faza k. ceramiki wstęgowej rytej

uformowanie się jednostek kręgu lendzielsko-polgarskiego na ziemiach polskich musiało wiązać się z napływem nowych grup ludzkich z Kotliny Karpackiej szczeg. środkowo-wsch. Węgier na co wskazują powiązania form naczyń i stylu zdobienia ceramiki w grupie samborzecko-opatowskiej (stan. w Samborcu i Opatowie k. Sandomierza) m. in. pucharków na nóżce i czarek zdobionych czarnym, malowanym ornamentem z ceramiką grupy Aszód na Węgrzech- później ceramika malowana znika a grupy z niemalowaną ceramiką lendzielską mają bliższe powiązania z terenem zach. Słowacji (grupy:-pleszowska [Kraków-Pleszów], -modlnicka, -ocicka [Racibórz-Ocice G. Śląsk])- rozwój tych jednostek nie był izolowany od innych wpływów m. in. zachodnich (pojawienie się wraz z ceramiką malowaną także zdobnictwa kłutego)

kultura malicka (stan. Malice k. Sandomierza)- na terenie Małopolski i Górnego Śląska (wyżyny Krakowsko-Częstochowska, Miechowska, Sandomierska) współczesna k. lendzielskiej

wywodzi się z k. lendzielskiej ale niewykluczony jest związek z k. ceramiki wstęgowej kłutej, rozwija się do ok. 3800 lat a.C. obejmując zasięgiem znaczną część Polski łącznie z Polską Południowo-Wschodnią i Niżem, na pozostałych terenach do poł. IV tys. a.C. przetrwały grupy ludności mezolitycznej

grupy lendzielskie i malickie w poł. V-pocz. IV tys. a. C.:

- kontynuacja zwyczaju budowania długich domów (raczej na planie trapezu niż prostokąta)

- kompleksy domów otoczone rowem - rondele k. lendzielskiej-wokół pustej przestrzeni otoczonej kolistym rowem i palisadą zgrupowane rzędy domów (refugie na wypadek wojny? rodzaj zagród -kraali- dla zwierząt? znaczenie kultowe?)

na ziemiach polskich nie odkryto dotąd typowych rondeli- znane są rowy otaczające osady dość znacznej pow. (6ha)- na Dolnym Śląsku (w Zarzycy) i Kujawach (Osłonki k. Dobrego)

obronne znaczenie rondeli sugeruje istnienie konfliktów wojennych między poszczególnymi grupami (Słowacja i Dolna Austria- znalezione w fosach szkielety osób zmarłych gwałtowną śmiercią np. zastrzelonych z łuku)- jednak dopiero pojawienie się w 1 poł. IV tys. a. C. k. pucharów lejkowatych mogło stanowić zagrożenie dla plemion wywodzących się z tradycji naddunajskiej. budowa umocnień wymagająca zbiorowego wysiłku grup ludzkich sugeruje istnienie scentralizowanych ośrodków władzy

zmiany w systemie uprawy roli-wywołane czynnikami demograficznymi:

- areał pól na obrzeżeniach dolin rzecznych niewystarczający dla utrzymania powiększających się grup osadniczych- objęcie uprawami wyżej leżących terenów (wymagających trzebieży i wypalania lasów)-

Kraków- Mogiła (Nowa Huta)- magazyn zboża z ziarnami dwóch gatunków pszenicy uprawianych na obrzeżeniu doliny Wisły i jęczmienia z wyżej położonych pól

pola uprawiane przez dłuższe okresy, wypas bydła sprawiał że powrót lasu na odłogowane pola był niemożliwy

przewaga bydła nad małymi przeżuwaczami i trzodą

intensywny przepływ surowców kamiennych pomiędzy jednostkami związanymi z k. lendzielską i malicką:

- eksploatacja krzemienia jurajskiego w 2 poł. V tys. a. C. w południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej (w kopalniach odkrywkowych złożonych z wielu jam eksploatacyjnych np. w Sąspowie, Bęble, Jerzmanowicach)- krzemienie z Małopolski docierały do zach. Słowacji i pn. Węgier

- eksploatacja słonych źródeł w rejonie Wieliczki

większa liczba przedmiotów ceremonialnych (np. ołtarzyków glinianych, figurek)- związana z bogaceniem się grup ludności lendzielskiej w rejonie Krakowa

Kraków-Pleszów- koncentracja tego rodzaju przedmiotów w jednej z jam-półziemianek (przypominające miejsca ceremonialne z pn.- wsch. Węgier)

Kraków-Mogiła- figurka ludzka o cechach stylistycznych przypominających przedstawienia antropomorficzne z pn-wsch. Bałkanów i dolnego Dunaju (z tym kierunkiem związane też występowanie ozdób z muszli Spondylus)

pochówki liczniejsze niż we wczesnym neolicie, częściej tworzące cmentarzyska, analogiczna orientacja i skurczona pozycja szkieletu ale b. zróżnicowane i bogatsze wyposażenie- groby z pojedynczymi naczyniami, ale też zawierające pełny zestaw narzędzi kamiennych -co wskazuje na kształtowanie się grupy wyspecjalizowanych rzemieślników (nadal w ramach egalitarnego społeczeństwa)

---