IV. ANTROPOGENEZA I OKRES PALEOLITU
AUSTRALOPITEK- pierwsza forma praludzka, bezpośredni przodek rodzaju Homo,
cechy morfologiczne A.:
wzrost poniżej 1 m
znaczne owłosienie
wysunięta żuchwa
otwór potyliczny jak u ludzi na spodzie czaszki (u małp człekokształtnych przesunięty do tyłu)
wyprostowana pozycja kręgosłupa
ręce umożliwiające precyzyjny chwyt
pojemność mózgoczaszki do 500cm3 (człowiek 1625cm3)
pewne podobieństwo zębów a. do ludzkich (m. in. kły mniejsze niż u małp człekokształtnych)-co sugeruje zróżnicowaną dietę
nie wiadomo czy zdobywały pożywienie drogą polowania czy tylko zbieractwa, być może większość czasu spędzały na drzewach
A. użytkowały gotowe przedmioty (np. kości, otoczaki, patyki) jako narzędzia
Australopithecus ramidus- 4,4 mln. lat temu, najwcześniejszy znany dziś autralopitek, szczątki odkryte w 1994 r. w Aramis (Etiopia).
Australopithecus afarensis- najlepiej udokumentowany dzięki odkrytemu w 1974 r. w Hadarze (Etiopia) szkieletowi Lucy.
poźniejsze formy: A. africanus, A. robustus, A. boisei (zinjantrop)
ok. 4/3 mln. lat temu, śr-wsch. Afryka - oddzielenie się rodzaju
HOMO od wspólnego z a. pnia ewolucyjnego- na etapie A. africanus lub wcześniej
Homo habilis- odkryty w 1959 r. w Olduvai w I w. stan. archeo. datowanej z 1,7 mln. lat- przez Louisa i Mary Leakeyów, późniejsze odkrycia h. h. potwierdziły że gatunek był współczesny z australopitekami i rozwijał się paralelnie z nimi od 3 do 1, 6 mln. lat temu.
cechy morfologiczne:
pojemność mózgoczaszki do 700 cm3, lepiej rozwinięty system naczyń krwionośnych zasilających mózg
żuchwa mniej masywna i łuki nadoczodołowe słabiej rozwinięte niż u a.
rozwój zębów przednich sugeruje większą rolę pożywienia mięsnego (zdobywanego przez padlinożerstwo lub polowanie na małe zwierzątka;)
h. h. żył gromadnie, w obozowiskach od 2,2 mln. lat temu charakteryzujących się organizacją przestrzenną, konstruowanie ogrodzeń i wiatrochronów z kamieni i gałęzi (-przykłady w najstarszych w. stan. Olduvai)
odmiany h. h.
czaszki z Olduvai- mniejsza pojemność mózgoczaszki, mniej wyraźnie zaznaczone cechy twarzy
znaleziska z Koobi Fora (Kenia)- bardziej rozwinięty mózg, silniejsze uzębienie
H. h.- intencjonalne wytwarzanie narzędzi kamiennych (narzędzia oldowajskie: choppery i chopping-tools, sferoidy ściankowe) z wykorzystaniem dwóch podstawowych technik -rdzeniowania -odłupkowej
EKSPANSJA HOMO ERECTUS POZA GRANICE AFRYKI- PIERWSZE ZASIEDLENIE EUROPY I ZIEM POLSKICH
Homo erectus- wykształcony z h. h., pojawił się ok. 1,8-1,7 mln. lat temu w śr-wsch. Afryce
cechy morfologiczne:
pojemność mózgoczaszki od 800 do ponad 1000 cm3
wzrost i szkielet zbliżone do człowieka współczesnego
nadal niskie czoło, masywne zeby, wyraźnie zaznaczone łuki nadoczodołowe
h. e. jako pierwszy opuścił Afrykę
kierunki ekspansji:
w kierunku wsch. z Etiopii (?) przez Płw. Arabski do poł-wsch. Azji (h. e. pojawił się tam ok. 1,8-1,6 mln. lat temu), szczątki gatunku Pithecanthropus erectus odkryte najwcześniej w Trinil (Jawa)
umiarkowane strefy Eurazji, 1,4-1,3 mln. lat temu na Bliskim Wsch. (Tell Ubeidiya) i krajach zakaukaskich (Dmanisi, Gruzja)
zasiedlenie Europy
-ok. 1,2-1,1 mln. lat temu, niektórzy skłaniają się ku tzw. krótkiej chronologii -ok. 500 tys. lat temu (wynik małej precyzji badań paleomagnetycznych - w obrębie okresów magnetyzmu odwrotnego -Matuyama- obecne są epizody o normalnym magnetyzmie i odwrotnie)
obecnie przyjmuje się wcześniejsze zasiedlenie południowej Europy w stosunku do jej środkowego pasa. (a od momentu zasiedlenia zachodniej części basenu M. Śródziemnego do opanowania środkowego pasa Europy musiało minąć sporo czasu)
ok. 1 mln. lat temu, droga z pn.-zach. Afryki, przez Gibraltar (w tym czasie węższy lub możliwy do pokonania), fala związana jeszcze z etapem rozwoju n. otoczakowych.
ok, 700-500 tys. lat temu, druga fala, ta sama droga, nowa technologia związana z produkcją pięściaków
prawdopodobnie h. e. opuszczał Afrykę w kilku falach migracyjnych
hipotezy o wczesnej migracji h. e. z Bliskiego Wschodu lub poprzez Anatolię i Bałkany nie zostały potwierdzone
datowanie najwcześniejszych szczątków h. e.
stan. Venta Micena (fragment czaszki i kości łokciowej h.e.) i stan. Barranco Leon (wyroby kamienne, szkielet hipopotama, ząb h.e.) -zalegają w obrębie epizodu o normalnym magnetyzmie- Olduvai (1,8-1,6 mln. lat temu) lub Jaramillo (ok.900 tys. lat temu; b. prawdopodobne) zawartym w serii osadów o magnetyzmie odwrotnym.
stan. Atapuerca (Hiszpania)- szczątki kostne i artefakty sprzed ok. 760 tys. lat temu.
ok. 1mln-900tys. lat temu -obozowiska z narzędziami otoczakowymi: Monte Poggiolo (pn. Wł.), jaskinia Vallonet (poł. Fr.)
ewolucja narzędzi otoczakowych - pojawienie się narzędzi bifacjalnych, najpowszechniejsze to pięściaki
pierwsze wytwory pracy ludzkiej pojawiają się poza Afryką - ok. 1,2 mnl. lat temu narzędzia pięściakowe pojawiły się w Afryce, zach. Azji i zach. Europie ale zupełnie nie są znane z Europy wschodniej i środkowej
800-700 tys. lat temu -koniec dolnego plejstocenu- transgresje lądolodu skandynawskiego i lodowców górskich, utrudniające penetrację terenów na północ od Alp i Pirenejów (w Polsce- zlodowacenie Narwi)
700-600 tys. lat temu - interglacjał kromerski (w Polsce-interglacjał Przasnysza)- ocieplenie umożliwiło przesunięcie ekumeny h. e. poza Pireneje i Alpy. prymitywne narzędzia otoczakowe z Moraw, okolic Brna, Ukrainy Zakarpackiej (najniższa w. stan. Korolewo)
ok. 700-400 tys. lat temu - opanowanie umiejętności rozniecania ognia -umożliwiło zasiedlenie umiarkowanej strefy Eurazji
600-450 tys. lat temu - zlodowacenie południowopolskie- nasunięcie lądolodu skandynawskiego sięgające południowej Polski- stopniowe zastępowanie narzędzi otoczakowych przez coraz mniejsze narzędzia odłupkowe-kształtowanie się typowych dla środkowej Europy zespołów kamiennych narzędzi mikrolitycznych wykonywanych na odłupkach od specjalnych rdzeni lub chopperów- wyraz dostosowania się h. e. do warunków panujących w Europie podczas kolejnych okresów chłodnych.
odłupki te najczęściej z retuszem zębatym służyły do obróbki drewna i cięcia mięsa
450-320 tys. lat temu- szczątki kostne odkryte w kontekście dobrze zachowanych obozowisk pozwalających odtworzyć tryb życia h. e. w Vertesszolos (pn. Węgry) i Bilzingsleben (Niemcy, Turyngia)
Vertesszolos- obozowiska z ogniskami otoczonymi murkami kamiennymi, odrębne miejsca ćwiartowania zwierząt (gł. kości koni, bizonów, jeleni)
Bilzingsleben- rozległe obozowisko ze śladami trzech szałasów, przy których znajdowały się ogniska, odrębne miejsca wytwarzania narzędzi, obróbki kości, przygotowania pokarmu, bruk kamienny utwardzający brzeg kopalnego jeziora nad którym założono obozowisko.
najstarsze narzędzia kamienne odkryte na ziemiach polskich:
Trzebnica k. Wrocławia - ok. 500 tys. lat temu (interstadiał ferdynandowski), wyroby kamienne tworzące koncentrację o średnicy ok. 10 m gdzie występowały też kości zwierząt (bizona, dzika, konia, nosorożca) i ości ryb.
Rusko k. Strzegomia (Dolny Śląsk)- 440-370 tys. lat temu (interglacjał mazowiecki)
najbliższą analogię do przemysłów ze stanowisk dolnośląskich stanowi przemysł z Bilzingsleben
dotychczas na ziemiach polskich nie odnaleziono szczątków kostnych homo erectus
w okresie rozwoju h. e. Europa wyraźnie podzielona na część zachodnią-Francja Anglia i południową-Hiszpania, Włochy gdzie podstawowymi narzędziami były pięściaki aszelskie oraz część środkową i wschodnią gdzie dominowały narzędzia odłukowe, pięściak znaleziony w Konradówce k. Złotoryi (Dolny Śląsk) został przypuszczalnie przywieziony z kolekcji z Francji
CZŁOWIEK NEANDERTALSKI I JEGO KULTURA
Homo (sapiens) neanderthalensis
szczątki neandertalskie:
przedostatnie zlodowacenie 250-150 tys. lat temu: Biache-Saint-Vaast (pn. Fr.), La Chaise (pn.-zach. Fr.), Ehringsdorf (Niem.) - najstarsze
ostatni interglacjał 140-120 tys. lat temu: Saccopastore (Wł.), Krapina (Chorw.), Neanderthal (Niem.), La Ferrassie, Combe-General, Le Moustier, La Quina, l'Hortus.
Neandertalczyk nie jest już uważany za przodka człowieka współczesnego, ale za boczną linię rodzaju Homo, która wymarła pomiędzy 40 a 30 tys. lat. temu.
cechy morfologiczne:
pojemność mózgoczaszki do 1500 cm3
masywna twarz, żuchwa ze słabo zaznaczonym podbródkiem
dobrze zaznaczone łuki nadoczodołowe
szerokie otwory nosowe
proporcje ciała (krótkie przedramię w stos. do dł. ręki i łydki w stos. do dł. nogi) przypominające budowę współcz. Eskimosów-wynik dostosowania się do chłodnego klimatu
wyodrębnienie neandertalczyka - zjawisko specyficznie europejskie (występowanie form preneandertalskich jest charakterystyczne dla terenu Europy) - jednak zasięg n. wskutek ekspansji przekroczył wsch. granice Europy (zach. i centralna Azja-Anatolia, kraje zakaukaskie, Bliski Wsch., Uzbekistan
upowszechnienie techniki lewaluaskiej (na zach. Europy towarzyszącej wytwarzanym już wcześniej przez formy preneandertalskie pięściakom aszelskim), używana także technika mustierska i technika bifacjalnego formowania narzędzi pięściakowych.
u n. po raz pierwszy pojawiają się elementy kultury duchowej -przedmioty o charakterze symbolicznym -barwniki mineralne do malowania ciała (?) -praktyki rytualne i pogrzebowe (pierwsze intencjonalne pochówki Europa, zach. Azja; La Ferrassie-w celowo wykopanych jamach pokrywanych niekiedy małymi kopczykami; Shanidar- składane kwiaty na grobach)
przyczyny znacznego zróżnicowania kultury materialnej n.:
- lata 40te XXw.- Francois Bordes- rezultat różnych tradycji kulturowych (poszczególne typy narzędzi jako wyznaczniki poszczególnych kultur)
- 1973 r. - Lewis R. Binford - różnice interpretowane jako przejaw czynności wykonywanych różnymi narzędziami w obozowiskach zakładanych o różnych porach roku i w różnych celach (ale formy narzędzi nie odpowiadają ich funkcji czyli frekwencja różnych typów narzędzi nie odpowiada funkcjonalnej specjalizacji danego miejsca)
- morfologia narzędzi środkowopaleolitycznych zależna od stopnia ich zużycia, (zgrzebła lateralne w miarę intensywnego używania mogą przechodzić w zgrzebła zbieżne lub transwersalne). Zestaw typów narzędzi może być wyrazem długości zasiedlenia i intensywności użytkowania narzędzi, a nie tradycji kulturowej.
obróbka kamienia
techniki:
- rdzeniowa- formowanie narzędzi z brył surowca przez odbijanie odłupków
- odłupkowa- produkcja odłupków odbijanych od rdzeni dla użytkowania w postaci surowej lub jako półsurowca do wyrobu narzędzi formowanych za pomocą retuszu
sposoby odbijania:
- bezpośrednie uderzanie bryłą surowca w twarde podłoże lub uderzanie w nią twardym tłukiem-najbardziej prymitywne
- zastosowanie miękkiego tłuka lub pośrednika -w postaci dłuta z kości lub rogu, które przenosiło uderzenia tłukiem na obrabianą bryłę surowca
- wywieranie nacisku za pomocą kościanego lub rogowego naciskacza na obrabiany materiał-w najbardziej rozwiniętych technologiach
techniki bezpośredniego formowania narzędzi stosowane były:
-w dolnym paleolicie do produkcji narzędzi otoczakowych, poźniej pięściakowych
- w górnym paleolicie do produkcji ostrzy liściowatych
- w neolicie do produkcji siekier i sierpów
PALEOLIT ŚRODKOWY NA ZIEMIACH POLSKICH
najbliższe szczątki neandertalskie -Morawy (jaskinia Kulna w Krasie Morawskim-w. 7a kompleks mikocki,jaskinia Sipka k. Strambergu-kompleks mustierski) -Słowacja (odlew czaszki n. w trawertynach z Ganoviec k. Popradu-kompleks mustierski)
brak szczątków neandertalskich na ziemiach polskich, obecne są relikty materialne podobne do znajdowanych na innych obszarach obok szczątków n.
220-180 tys. lat temu - przedostatnie zlodowacenie - ślady osadnictwa wczesnych form preneandertalskich lub neandertalskich, Racibórz-Studzienna- kilkadziesiąt narzędzi kamiennych pod względem technologicznych wskazujących na tendencję do produkcji prostokątnych regularnych odłupków, przypominających wyroby odłupkowe z zachodnioeuropejskich stanowisk aszelskich - podobne wyroby odnalezione w Krakowie przy ul. Nad Sudołem (Krowodrza)
190-140 tys. lat temu - Piekary (k. Krakowa) warstwy lessu z późnej fazy przedostatniego zlodowacenia - ślady produkcji wyrobów kamiennych o b. zaawansowanej technologii polegającej na przygotowaniu rdzenia dla odbicia wiórów, wióry te oraz wykonane na nich narzędzia retuszowane przypominają wyroby produkowane przez człowieka współczesnego w górnym paleolicie. Wysoki rozwój technologii również w zachodnich częściach Niżu Europejskiego (Nadrenia, Belgia, pn. Francja), ale znaleziska z Piekar to najstarszy przykład.
Piekary- wzniesienie nad Wisłą, naprzeciw klasztoru w Tyńcu pod Krakowem, zasiedlane w okresie 200-15 tys. lat temu: jeden z najstarszych w Europie przemysłów kamiennych z użyciem technik wiórowych, kultury mustierska, mikocka, oryniacka, grawecka.
130-110 tys. lat temu - ostatni interglacjał - nieliczne znaleziska należące do kompleksu mustierskiego, mała ilość narzędzi retuszowanych. ul. Królowej Jadwigi w Krakowie - niewielkie obozowisko z paleniskiem przykrytym rodzajem kopuły-interpretowane jako piec wędzarski (wskazuje na przygotowywanie zapasów mięsa na okresy podczas których polowania były mniej efektywne?). Nieliczne ślady krótkotrwałych obozowisk związanych z kompleksem mustierskim w osadach jaskiniowych, występują tam kości jelenia i sarny.
110-70 tys. lat temu - początek ostatniego zlodowacenia - najwięcej śladów osadnictwa środkowopaleolitycznego, grupy neandertalczyków należące do kompleksu mustierskiego i grupy n. należące do kompleksu mikockiego. W Piekarach (szczeg. Jaskinia Jama) na przemian warstwy zawierające obozowiska związane z obiema tradycjami, sugerujące ich równoległy rozwój.
kompleks mustierski:
stanowiska otwarte na lessach południowej Polski: Piekary, Kraków-Zwierzyniec, Kraków-Sowiniec, Przemyśl
- najczęściej niewielkie pracownie, w których formowano rdzenie, produkowano odłupki i ostrza lewaluaskie, kości zwierząt rzadko zachowane;
stanowiska jaskiniowe: Jaskinia Zamkowa w Olsztynie, Jaskinia Jama w Piekarach, Jaskinia Nietoperzowa w Jerzmanowicach.
- najpewniej rodzaj niewielkich schronisk łowieckich, często trudne do odróżnienia kości przyniesione przez neandertalczyka od resztek zwierząt zamieszkujących jaskinie na przemian z człowiekiem
kompleks mikocki:
wewnętrznie zróżnicowany:
- „przemysł” typu Bockstein z Piekar i Piaseczna-jaskinii Okiennik - zespoły zabytków kamiennych wykazujących związki z terenem południowych Niemiec
- „przemysł” ze schroniska Wylotnego okolic Sąspowa - związki z terenem Niżu Rosyjskiego
- „przemysł” ojcowski (prądnicki) z Jaskinii Ciemnej w Ojcowie - specyficzny dla południowej Polski
podstawą zróżnicowania są różne typy bifacjalnie obrobionych asymetrycznych noży
z kompleksem mikockim wiąże się zasiedlanie dość długo tzw. obozowisk podstawowych, z dużą liczbą silnie wyzyskanych, często przerabianych narzędzi kamiennych np:
- Jaskinia Ciemna w. 6 rozległy taras tzw. Oborzyska -kości zwierząt strefy tundrowej i tundrowostepowej;
- schronisko Wylotne-trzy nawarstwione na siebie obozowiska.
Znane są też krótkotrwałe schroniska łowieckie występujące w innych jaskiniach Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, w których znaleziono zaledwie pojedyncze narzędzia.
Rzadko spotykane są obiekty mieszkalne ze środkowego paleolitu (dotychczas odkryte na obszarach zachodniej Europy, Ukrainy i Rumunii)
zasięg polowań ludności kompleksu mikockiego przekraczał na północy Wyżynę Krakowsko-Częstochowską o czym świadczy odkrycie w Zwoleniu k. Radomia miejsca zabijania i ćwiartowania zwierząt- poza kośćmi znalezione nieliczne narzędzia bifacjalne i odłupki nawiązujące do tradycji mikockiej datowane na 85-70 tys. lat temu
kontakty z terenami na południu:
jaskinia Raj k. Kielc- warstwy datowane na 70-60 tys. lat temu- dwa zespoły narzędzi kamiennych wykazują podobieństwo do zespołów znanych z basenu środkowego Dunaju, szczególnie Węgier poza tym specyficzne zabezpieczenie do jaskini w obronie przed drapieżnikami -zasieki z poroży reniferów i stwierdzone używanie hematytu do malowania ciała, rozcieranego na proszek za pomocą specjalnych kamieni-rozcieraczy.
stanowiska Solyomkut (pn.-wsch. Węgry) i Vel'ky Hrabovec (wsch. Słowacja) - wyroby z krzemienia świeciechowskiego, którego złoża występują nad środkową Wisłą.
ok. 70-58 tys. lat temu - pierwsze maksimum ostatniego zlodowacenia, lądolód dociera do basenu dolnej Wisły- kres osadnictwa neandertalczyków na ziemiach polskich
70/60-40 tys. lat temu - brak osadnictwa na ziemiach polskich
POJAWIENIE SIĘ CZŁOWIEKA WSPÓŁCZESNEGO I POCZĄTKI GÓRNEGO PALEOLITU
Homo sapiens (sapiens)
ok. 200 tys. lat temu - prawdopodobnie powstanie archaicznego Homo sapiens
teoria Garden of Eden lub Out of Africa - kolebką h. s. była poł. Afryka skąd wzdłuż wschodnioafrykańskiego rowu tektonicznego nastąpiła migracja na Bliski Wschód (h. s. 100 tys. lat temu - współwystępował z neandertalczykiem), następnie prawdopodobnie przez Anatolię i Bałkany h. s. przemieścił się do Europy ok. 40 tys. lat temu - idea wspólnoty genetycznej człowieka - rasy ludzkie wynikiem wtórnej adaptacji do różnych środowisk a nie wyrazem pierwotnych różnic genetycznych.
hipoteza kandelabru - policentryczna geneza h. s. - różne grupy h. erectus w Afryce i wschodniej Azji, jak i neandertalczycy w Europie, mogły rozwinąć się dając niezależnie początek zróżnicowanym formom h. s. na terenie Starego Świata - współczesne rasy ludzkie rezultatem różnic genetycznych.
okres 45-30 tys. lat temu - w Europie - współwystępowanie dwóch wyraźnie różnych kompleksów kulturowych (kompleksy przejściowe i kompleks oryniacki) odpowiadających różnym tradycjom, a nawet dwóm typom antropologicznym: homo sapiens i homo neanderthalensis
kompleksy przejściowe - kontynuujące lokalne tradycje 1.kompleksu mustierskiego i 2.kompleksu mikockiego:
zespoły charakteryzujące się technologią lewaluaską, narzędziami na odłupkach typu środkowopaleolitycznego i wiórowymi typu górnopaleolitycznego, specyficzną cechą są ostrza liściowate jednostronnie obrobione. dobrze znane z południowych i środkowych Moraw (określane jako bohunickie od stan. Brno-Bohunice), w Polsce w Dzierżysławiu k. Głubczyc (Górny Śląsk)
zespoły charakteryzujące się technologią mustierską, występowaniem narzędzi środkowo- i górnopaleolitycznych z ostrzami liściowatymi dwustronnie retuszowanymi. zestaw narzędzi nawiązuje do Szeletienu (k. szelecka od stan. Szaleta na Węgrzech) znanego z Węgier, Słowacji i Moraw, węgierskie znaleziska poświadczają że twórcą tej odmiany k. przejściowych mógł być neandertalczyk. w Polsce w Dzierżysławiu w w. datowanej od ok. 36 tys. lat temu.
w Polsce grupy ludności zaliczane do kompleksów przejściowych pojawiają się pomiędzy 40 i 35 tys. lat temu.(w okresie interpleniglacjału)- ziemie polskie peryferium centrów naddunajskich
kompleks przejściowy pochodzenia zakarpackiego- k. szelecka - narzędzia typowe dla Szeletienu w Polsce: stanowiska w Krakowie-Zwierzyńcu, pojedyncze ostrza liściowate z Jaskinii Mamutowej w Wierzchowiu, Jaskinii Łokietka w Ojcowie, Jaskinii Jasnej w Strzegowej, jakiskinii Obłazowej k. Nowego Targu. Grupy szeleckie sezonowo przybywające zza Karpat pozostawiły obozowiska podstawowe, bez trwałych konstrukcji (Kraków-Zwierzyniec), obozowiska z szałasami umocnionymi kamieniami (Dzierżysław i obozowisko przed jaskinią Skała Biśnik k. Strzegowej) i krótkotrwałe obozowiska łowieckie głównie w jaskiniach gdzie znaleziono pojedyncze ostrza liściowate, służące jako groty oszczepów. Na stanowiskach tych z reguły kości uległy zniszczeniu lub są trudne do powiązania z artefaktami kamiennymi.
Obłazowa -badania P. Valde-Nowaka, sekwencja śladów obozowisk potwierdzających penetrację zach. Karpat przez łowców paleolitycznych od ok. 80-11 tys. lat temu, najstarsze w. (w. XIX-XIII)- ślady kultury mustierskiej, w. XI-szeleckiej (pod nią ślady oryniackiej), w. VIII-ok. 30-28 tys. lat temu - obozowisko graweckie w którym znaleziono wykonany z kości słoniowej przedmiot w kształcie bumerangu (być może pierwsze świadectwo używania tego typu broni miotanej przez społeczeństwa górnopaleolityczne w Europie), wyroby kościane i rogowe związane prawdopodobnie z wydobywaniem surowców mineralnych, w. V-III-ślady k. epigraweckiej, przed jaskinią otwarte obozowisko schyłkowopaleolityczne datowane na 11 tys. lat temu.
k. jerzmanowicka -jednostka z ostrzami liściowatymi związana z Niżem Zachodnioeuropejskim (rozprzestrzeniona wzdłuż granic Niżu i Wyżyny Europejskiej)- znaleziska z górnych warstw Jaskinii Nietoperzowej w Jerzmanowicach, okres od 38-30 tys. lat temu- trzy fazy rozwoju tej samej tradycji kulturowej, charakteryzującej się typowo górnopaleolityczną technologią wiórową i ostrzami liściowatymi całkowicie bifacjalnie obrobionymi bądź wykonanymi na wiórach z częściowym retuszem powierzchniowym-ostrza te nawiązują do zabytków znanych z Niemiec, Belgii i Anglii (w tym czasie połączonej z kontynentem). Obozowiska odkryte w Jaskinii Nietoperzowej i jaskinii Koziarnia w Sąspowie charakteryzuje brak innych poza ostrzami narzędzi i brak wyraźnych śladów miejscowej obróbki krzemienia- wyłącznie krótkotrwałe obozowiska łowców koni, bizonów, zajęcy polarnych i niedźwiedzi jaskiniowych(?).
Kompleksy przejściowe mogły być dziełem ostatnich neandertalczyków, stykających się z grupach h. sapiens i przejmujących od nich pewne innowacje kulturowe, przede wszystkim technologiczne.
kompleks oryniacki - na ziemiach polskich w młodszej części interpleniglacjału 35-30 tys. lat temu, cechuje go górnopaleolityczna technologia wiórowa, specyficzne narzędzia na wiórach (drapacze, wiórowce, rylce), intensywna obróbka kości i rogu (do produkcji ostrzy oszczepów-tzw. groty typu Mladec)- duża liczba takich ostrzy w Jaskinii Mamutowej, częściowo z ciosów mamuta, w towarzystwie nielicznych wyrobów kamiennych i bogatej kolekcji ozdób osobistych (zawieszki z przewierconych zębów różnych zwierząt, kawałków kości słoniowej, płytek zdobionych ornamentem nakłuwanym itp.)- podobny zestaw któremu towarzyszyły czaszki h. sapiens odkryty w jaskinii Mladeć koło Prerova. Kamienne zabytki oryniackie znane także ze stanowisk otwartych Kraków-Królowej Jadwigi i Hofmana, Góry Puławskiej, stanowiska na Górnym Śląsku ale nie zachowały się kości i ogniska (poza G.P.).
Obecność na wschodnich Morawach i Słowacji surowców kamiennych z poł. Polski i występowanie na stanowiskach polskich (szczeg. krakowskich) wyrobów ze wschodniosłowackiego radiolarytu i obsydianu świadczą o powiązaniach osadnictwa oryniackiego z terenami zakarpackimi.
PRZED MAKSIMUM OSTATNIEGO ZLODOWACENIA: POMIĘDZY PAVLOVIENEM I KOSTIENKIENEM
okres między 30 a 20 tys. lat temu - środkowa faza górnego paleolitu - ujednolicenie kulturowe Europy w wyniku adaptacji do pogarszających się stale warunków klimatycznych i licznych ruchów migracyjnych wymuszanych przez zmiany środowiskowe.
kompleks grawecki (Pavlovien od stan. w Pavlovie na poł. Morawach- centrum osadnicze kompleksu graweckiego wykształcone ok. 29-28 tys. lat temu na Morawach i w Dolnej Austrii [-stąd dyfuzja nowych osiągnięć najpierw na zachód potem na wschód Europy-] określane jest pavlovskim) - na prawie całym obszarze Europy, charakteryzuje się udoskonaleniem technologii wiórowej i systemów osadzania w oprawach drewnianych lub kościanych zbrojników kamiennych, których funkcję pełniły ostrza wiórowe formowane retuszami stromymi (tzw. ostrza tylcowe). nowe, wyspecjalizowane sposoby polowania, obok oszczepów używano łuku (udokumentowane stosowaniem lekkich ostrzy tylcowych jako grotów strzał)
strategie ekspolatacji środowiska:
oportunistyczne - obozowiska podstawowe ulegają przemieszczeniu w miarę wyczerpywania się zasobów danego terenu
logistyczne - bardziej stabilne obozowiska podstawowe, wyspecjalizowane grupy wyprawiają się z obozowisk dla eksploatacji określonych zasobów terenu (np. zwierząt, surowców mineralnych)- ślady wypraw: obozowiska łowieckie, miejsca ćwiartowania zwierząt, obróbki kamienia- planowe wykorzystywanie zasobów= większa stabilność sieci osadniczych
upowszechnienie się przedstawień kobiecych o wyraźnie zaznaczonych cechach płciowych - figurki „paleolitycznej Wenus”- najwcześniejsze na Morawach (w Dolnich Vestonicach) i Dolnej Austrii (Wenus z Willendorf II)- wyraz kultu płodności, charakterystycznego dla społeczeństw o b. osiadłym trybie życia.
sprawy obrzędowości w rękach wyspecjalizowanych jednostek/grup w rodzaju szamanów, których pochówki znane z Pavlovienu zawierają przedmioty o znaczeniu rytualnym
podobieństwo symboli w sferze wierzeń i obrzędów może sugerować wspólny język ludności graweckiej
28 a 24 tys. lat temu - poł. Polska szczeg. Górny Śląsk sporadycznie penetrowane przez grupy graweckie z Moraw, poszukujące surowców kamiennych, szczeg. krzemienia kredowego (na Górnym Śląsku pracownie wstępnej obróbki np. w Cyprzanowie k. Raciborza), rzadkie obozowiska podstawowe (Wójcice k. Grodkowa), znane są obozowiska łowieckie z Karpat (np. Obłazowa)
24-23 tys. lat temu - z nieznanych przyczyn zanik ludności graweckiej ma Morawach i Dolnej Austrii, centra osadnicze przesuwają się do zach. Słowacji (doliny Wagu i Nitry)- z tych terenów osadnictwo promieniuje do poł. Polski
kompleks kostienkowski (Kostienkien) (od gr. stanowisk we wsi Kostienko w rej. Woroneża nad Donem) - nowy grawecki system osadniczy wokół zachodnich Karpat wykształcony w okresie bezpośrednio poprzedzającym maksimum ostatniego zlodowacenia ok. 20 tys. lat temu, grupy charakteryzujące się wysokim stopniem specjalizacji łowieckiej (szczeg. w polowaniach na mamuty), planowaną gospodarką zasobami zwierzyny i surowców i daleko posuniętym przystosowaniem do środowiska stepotundrowego- zastąpienie drewna jako materiału konstrukcyjnego i paliwa do ognisk przez kość i używanie po raz pierwszy w charakterze paliwa węgla kamiennego (ogniska z Ostravy Petrkovic na czeskim Śląsku). pośród tej ludności pojawiły się odmienne formy narzędzi przystosowane do umieszczenia w odpowiednich oprawach (noże typu kostienkowskiego, ostrza z zadziorem) które łączą zespoły słowackie i małopolskie z późniejszymi (22-19 tys. lat temu) zespołami narzędzi z Niżu Rosyjskiego. pokrewieństwo form narzędzi wskazuje na emigrację ludności graweckiej z południowej Polski na wschód w momencie gdy lądolód osiągnął maksymalny zasięg.
ul. Spadzista (Kraków) - kilkanaście różnej wielkości obozowisk, część o b. złożonej strukturze przestrzennej, występowały one w sekwencji stratygraficznej w warstwach lessu częściowo zaburzonego przez soliflukcję. Największe obozowisko -sektor B- znajdowało się przy wielkim nagromadzeniu kości mamutów (być może naturalne cmentarzysko zwierząt, ale nie można wykluczyć udziału człowieka) zestaw wyrobów im towarzyszących obejmuje różne grupy narzędzi oraz ślady wytwarzania półsurowca do ich wyrobu-czyli nie jest to wyspecjalizowane obozowisko wyłącznie z narzędziami do ćwiartowania zwierząt, obecne struktury mieszkalne z kości mamutów, obstawione kamieniami ogniska, obozowiska podstawowe również w sektorach: C1, C2-starannie obrobione narzędzia kościane i przedmioty o znaczeniu symbolicznym (m. in. jeden z najstarszych na świecie gładzony przedmiot z wapienia), sektor F- obozowiska wyspecjalizowane jak miejsca obróbki skór lisów polarnych, sektor E - niewielkie specjalistyczne pracownie obróbki krzemienia
podobne dowody działalności podobnych grup graweckich- dolina Wisły pod Krakowem
Krk.-Nowa Huta- unikatowe miejsce ubicia mamutów
25-20 tys. lat temu - niestabilne warunki klimatyczne na południu Polski, fazy arktyczne przeplatają się z cieplejszymi jednak chłodny „mamuci step” dostarczał dostatecznych zasobów zwierzyny.
20-18 tys. lat temu - II pleniglacjał, ziemie polskie prawie nie zamieszkane
SCHYŁEK EPOKI LODOWCOWEJ I PONOWNE ZASIEDLENIE ZIEM POLSKICH
stadiał Brandenburg-Leszno- największy zasięg lądolodu (potem zaczął się wycofywać)
stadiał Frankfurt-Poznań- postój czoła lądolodu na linii Frankfurt nad Odrą-Poznań
stadiał pomorski- okres postoju lądolodu na Pomorzu
dopiero po całkowitym wycofaniu się lądolodu na teren obecnego M. Bałtyckiego powstały ponownie warunki umożliwiające zasiedlenie ziem polskich
ok. 15 do 10 tys. lat temu -schyłkowy glacjał, ocieplenia poprzedzielane ochłodzeniami podczas których lądolód zatrzymywał się w różnych regionach krajów bałtyckich i Skandynawii;
wyróżnione trzy późnoglacjalne ocieplenia(-intersiadiały):
Pre-Bolling
Bolling
Allerod
(nazwy od stanowisk z florą charakterystyczną dla tego okresu)
przedzielające je fazy chłodne (stadialne): Dryas Ia, Ib, II, III
ok. 10 tys. lat temu -początek okresu ciepłego, postglacjalnego- holocenu
zmiany paleograficzne spowodowały wyludnienie północnej części Europy i rozpad zunifikowanego kompleksu graweckiego, od ok. 20 tys. lat temu -maksimum ostatniego zlodowacenia- wyraźny podział na zachodnią i wschodnią Europę w których ewolucja kulturowa przebiegała odrębnymi drogami- szczeg. widoczne w okresie 18-15 tys. lat temu, kiedy zachodnia Europa stała się domeną kultury magdaleńskiej a wschodnia epigraweckiej.
kultura magdaleńska (stan. La Madeleine, poł.-zach. Francja) - łowcy wyspecjalizowani w polowaniach na renifery, okresowy rytm życia- grupy magdaleńskie przesuwały się za reniferami wędrującymi z pastwisk letnich na zimowe co wpływało także na strukturę społeczną, sztuka magdaleńska realistyczna, ruchoma i malowana na ścianach jaskiń wg. A. Leroi-Gourhan wyrażająca mit o przeciwstawnych pierwiastkach: męskim i żeńskim, wcielonych w różne gatunki zwierząt. osadnictwo magdaleńskie trzymało się przede wszystkim strefy wyżynnej/
Jaskinia Maszycka k. Krakowa - dowód pierwszej wizyty ludności magdaleńskiej w Polsce, znaleziska datowane na ok. 15 tys. lat temu- wyroby z kości i rogu: groty oszczepów, oprawy narzędzi kamiennych (navettes), przedmioty ceremonialne z zakończeniami fallicznymi (batons de commandement)- formy oraz ornamentyka wyrobów nawiązują do zabytków ze środkowej fazy k. magdaleńskiej we Francji szczególnie do Magdalenien a navettes ok. 15-14 tys. lat temu. Grupa ludności liczącej ok. 16-20 osób zamieszkującej grotę na przełomie XVI i XV (po kalibracji prawdop. XVIII i XVII) tys. a.C uległa eksterminacji (połupane kości m. in. czaszek) dzięki czemu :) zachował się pełny zestaw wyrobów kamiennych i kościanych (których liczba przekraczała liczbę kamiennych). mieszkańcy jaskinii żyli w środowisku lasotundry, polowali na suhaki, renifery, bizony, konie, nosorożce, zające-zasięg terytorium łowieckiego sięgał od Sudetów po Wyżynę Wołyńską, obecne były również surowce pochodzące z basenu górnego Dunaju (przypuszczalna droga którą grupa mogła dotrzeć z Francji do Polski).
13-12 tys. lat temu -ocieplenie Bolling- kolejna fala ekspansji k. magdaleńskiej do środkowej Europy przebiegająca wzdłuż północnej granicy Wyżyn Środkowoeuropejskich- rezultat-powstanie ważnych centrów osadnictwa-ośrodek morawski punktem wyjścia następnych fal migracji magdaleńskich na ziemie polskie.
prawdopodobnie wędrówki grup magdaleńskich z Moraw i Czech do poł. Polski miały na celu zaopatrzenie w surowce kamienne
Brzoskwinia k. Krakowa - największe pracownie magdaleńskie datowane na 12 tys. lat temu. gdzie produkowano rdzenie (obłupnie) i wióry.
technokompleks epigrawecki 17-12 tys. lat temu na ziemiach polskich, krótkotrwałe pobyty niewielkich grup ludności wschodnioeuropejskiej, dopiero w końcu ostatniego glacjału nastąpiła ich stopniowa specjalizacja w polowaniach na bizony i konie (wcześniej na mamuty), sezonowy rytm życia mniej wyraźny niż w magdaleńskiej, większa rola zbieractwa roślinnego umożliwiała bardziej osiadły tryb życia. sztuka- prawie wyłącznie ruchome zabytki zdobione motywami geometrycznymi lub schematyczne figurki antropomorficzne
najczęściej znaleziska kilku kilkunastu wyrobów kamiennych w jaskiniach np. Jaskinia Zawalona w Mnikowie służąca kilkakrotnie jako schronisko łowieckie
Piekary IIa - doskonale zachowane pracownie, zachowały się miejsca obróbki in situ
kultura hamburska - pierwsza jednostka która, wkroczyła na Niż Środkowoeuropejski 12 tys. lat temu (Bolling)- była bezpośrednią kontynuacją jednej z odmian kultury magdaleńskiej z Francji. w okresie maksymalnego rozwoju obejmowała Anglię, Belgię, Holandię, pn. Niemcy, Polskę. technologia obróbki kamienia nawiązuje do magdaleńskiej ale pojawiają się specyficzne formy narzędzi- ostrza z zadziorem które mogły być grotami strzał lub oszczepów (ostrze tkwiące w kręgu renifera odkryte w Stellmoor k. Hamburga), przekłuwacze asymetryczne-Zwinken prawdopodobnie służące do obróbki kości i rogu. ponad 75% szczątków zwierząt to szczątki reniferów, masowe polowania w okresie jesiennym, wiosną i zimą niewielkie- z czego wynika że ludność hamburska przebywała na Niżu prawie przez cały rok. W rejonie Hamburga znane są nagromadzenia całych szkieletów reniferów- początkowo uważane za ofiary kultowe, na podstawie analogii ze zwyczajami Eskimosów przypuszcza się że były to magazyny mięsa składanego w zimnych wodach (klatki piersiowe zwierząt obciążane były kamieniami).
osadnictwo hamburskie znane wyłącznie z zachodniej Polski przede wszystkim Dolnego Śląska (Olbrachcice-układ kamieni sugerujący istnienie lekkiego szałasu/namiotu, fragmenty ozdób bursztynowych, Siedlnica 17a) i Wielkopolski (Lina) -brak kości, zachowane koncentracje wyrobów kamiennych
11 800-11 000 lat temu - Allerod -okres ocieplenia- rozwój zbiorowisk leśnych na Niżu, na obszarach przybałtyckich krajobraz bardziej otwarty- dominacja elementów stepowych i tundrowych.
kultura łowców reniferów- Bromme-Lyngby (od nazw stanowisk w Danii) pn. część Niżu, szczeg. tereny Jutlandii i wysp duńskich (wtedy połączonych w jeden szeroki pas kontynentalny z Wyspami Brytyjskimi), wzdłuż szelfu bałtyckiego po Litwę (znana z rejonu Wilna). polskie stanowiska: rejon Warszawy (Całowanie poz. IV) i Gór Świętokrzyskich (Grzybowa Góra IX/59, IV/60, Nowy Młyn) - pojedyncze, niewielkie koncentracje wyrobów kamiennych odpowiadające krótkotrwałym, prawdop. jednorodzinnym obozowiskom.
Bromme-Lyngby nawiązuje typem myśliwstwa do k. hamburskiej, ale charakteryzuje się nowym typem grotów strzał- ostrzami trzoneczkowatymi.
Całowanie-stanowisko schyłkowopaleolityczne, seria obozowisk w sekwencji osadów budujących piaszczystą łachę odkryta przez Romualda Schilda, najstarsze obozowisko związane z technokompleksem ostrzy tylcowych, datowane z pierwszej połowy Allerodu, młodsze z połowy, najmłodsze ze schyłku tego okresu- należały do tego samego technokompleksu, ze schyłku Allerodu pochodzą ślady k. Bromme-Lyngby, także osadnictwo z Dryasu III i wczesnego mezolitu.
Strefa leśna Niżu Polskiego- domena grup o odmiennej tradycji kulturowej, wywodzących się z zachodu (grupy odpowiadające pod względem kultury materialnej epigonom tradycji magdaleńskiej-kompleks federmesser [niem. zbrojniki wiórowe z łukowatym tylcem]) lub południa (grupy wywodzące się z tradycji epigraweckiej która przetrwała w Kotlinie Karpackiej i pn. Bałkanach - gr. żyjące w środowisku leśnym [gł. tajgi] o indywidualnych traperskich technikach łowieckich-polowania na zróżnicowaną faunę, niewielkie obozowiska jednorodzinne użytkowane przez dłuższe okresy czasu- odkryte w Całowaniu i Witkowie [k. Łęczycy] gdzie towarzyszyły im owalne lub prostokątne ob. mieszkalne, słabo zagłębione w poz. gruntu, oparte na konstrukcji drewnianej, której śladem są dołki posłupowe)
rozprzestrzenienie surowców kamiennych w okresie Allerodu:
krzemień czekoladowy z pn. obrzeżenia Gór Świętokrzyskich, wydobywany w odkrywkowych kopalniach w okolicy Radomia (Orońsko II) metodą drążenia jam w glinach krasowych- z miejsca wydobycia rozprzestrzeniał się na obszar o promieniu 100 km, ale jego zasoby malały wraz z oddalaniem się od rejony wydobywania-
pojawienie się niewielkich ilości surowców kamiennych z bardziej odległych terenów może wskazywać na kontakty z grupami zamieszkującymi pn. Słowację i Morawy-
dystrybucja w odwrotnym kierunku hematytu wydobywanego w rejonie Gór Świętokrzyskich
eksploatacja hematytu również w okolicach Grzybowej Góry nad Kamienną k. Starachowic
11-10 tys. lat temu - Dryas III- ostatni okres późnoglacjalnego ochłodzenia- zmniejszenie zasięgu lasów, pojawienie się zbiorowisk tundrowych na pn. wshodzie i b. otwartych stepowych w części środkowej przy zachowaniu większego zalesienia na zachodzie i południu.
kompleks z ostrzami trzoneczkowatymi
pojawiają się wyspecjalizowani w polowaniach na renifery myśliwi których kultura materialna i organizacja społeczna nawiązuje do k. hamburskiej i Bromme-Lyngby (ostrza trzoneczkowate)
przemiany kulturowe na Niżu Środkowoeuropejskim -upowszechnienie się ostrzy trzoneczkowatych- są prawdop. efektem ruchów migracyjnych spowodowanych przesunięciem stref ekologicznych
małe terytoria łowieckie zastąpione rozległymi obszarami eksploatowanymi przez łowców reniferów
Niż Środkowoeuropejski podzielony na wielkie strefy południkowe:
- obszar kultury ahrensbusrskiej (Ahrensburg k. Hamburga) na zachodzie
- k. świderska (Świdry Wielkie k. Warszawy) w centrum
- k. desnańska (rzeka Desna, dopływ Dniepru na Niżu Rosyjskim) na wschodzie
każda charakteryzuje się odrębnym typem grotów strzał ale zawsze z wyodrębnionym trzonkiem
ziemie polskie
k. perstuńska (rzeka Perstunka, pn.-wsch. Polska)- faza przejściowa między Bromme-Lyngby a świderską
dobrze rozwinięta k. świderska obejmująca Niż Polski, pasmo wyżyn, sięgająca do Karpat, lokalizacja terytoriów łowieckich odtworzona w oparciu o rozprzestrzenienie surowców kamiennych:
Dolny Śląsk, Wielkopolska- krzemień narzutowy z moren i utworów fluwioglacjalnych
środkowo-zachodnia Polska- krzemień jurajski z Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej
środkowa Polska z basenem Wisły - k. czekoladowy
północno-wschodnia Polska- k. kredowy z pogranicza polsko-białoruskiego
struktura społeczna grup świderskich: -większe obozowiska z kilkoma lekkimi ob. mieszkalnymi (Całowanie), -jednorodzinne, zagłębione w ziemię obiekty (Grzybowa Góra), - niewielkie koncentracje wyrobów kamiennych głównie grotów strzał i rylców- prawdop. ślady wyspecjalizowanych obozowisk z okresu masowych polowań na renifery
obok ludności świderskiej w okresie Dryasu III na ziemiach polskich występowały - grupy ahrensburskie przybywające z zachodu - grupy desnańskie ze wschodu, dość rzadkie
pojawiają się zespoły w których występują diagnostyczne formy grotów strzał różnych jednostek (np. ahrensbursko-świderskie)- najprawdop. dowód kontaktów międzygrupowych lub przekształcania jednych jednostek w drugie
schyłkowy paleolit- położenie stanowisk na piaszczystych tarasach rzek i wydmach nie sprzyjało zachowaniu materiałów organicznych, brak pochówków z tego okresu na prawie całym Niżu Polskim