V. MEZOLIT NA ZIEMIACH POLSKICH
Mezolit- specyficzna formacja gospodarczo-społeczna jaka wykształciła się w umiarkowanej strefie Eurazji w wyniku przystosowania paleolitycznych myśliwych do życia w warunkach postglacjalnego ocieplenia klimatu. M. nie jest przejściowym stadium rozwoju kultury ludzkiej między paleolitem a neolitem.
mezolityczne strategie gospodarcze mają charakter oportunistyczny(-przemieszczenia niewielkich grup, z całym dobytkiem po wyeksploatowaniu stosunkowo niewielkich terytoriów oraz polowania na różne zwierzęta przy stosowaniu traperskich indywidualnych technik łowieckich)
struktury osadnicze - małe grupy terytorialne dostosowujące technologię produkcji do lokalnych surowców.
mikrolityzacja - zmniejszanie rozmiarów wyrobów kamiennych- małe ostrza strzał o kształtach geometrycznych i narzędzia tnące których krawędź pracująca powstała przez osadzenie w oprawie kościanej/drewnianej większej liczby zbrojników kamiennych (ich zmienność w czasie i przestrzeni pozwala odtworzyć zróżnicowanie ludności mezolitycznej)- styl zbrojników pokrywa się na ogół z różnorodnością kształtów wyrobów kościanych i ich ornamentyką (-tam gdzie zachowały się wyroby z syrowców organicznych)
na ziemiach polskich stanowiska mezolityczne występują głównie na wydmach piaszczystych gdzie nie zachowały się wyroby z surowców organicznych
pojedyncze znaleziska w osadach jeziernych i torfach wskazują na bogactwo przedmiotów z kości, rogu i drewna, często zdobionych
mezolit na ziemiach polskich 10-5 tys. lat temu
okres preborealny- początek postglacjalnego ocieplenia 10 000-9 200 lat temu-na początku tego okresu z Polski znikają grupy świderskie (migracja ludności na pn.-wsch. przy jednoczesnym wycofywaniu się renifera i przemieszczeniu w tym kierunku granicy tajgi i tundry?-ostrza trzoneczkowate pojawiają się we wczesnym okresie postglacjalnym w krajach wschodniobałtyckich-Łotwie, Estonii- i pn. części Niżu Rosyjskiego- przeważająca część ludności wczesnomezolitycznej napłynęła na ziemie polskie z zachodniej części Niżu Europejskiego?)
borealny 9 200-8 000 lat temu
atlantycki 8 000-5 000 lat temu
10 000-8 500 lat temu- pierwszy odcinek holocenu- szybkie ocieplenie, ciągły rozwój zbiorowisk leśnych
8 500-7 700 lat temu- zwrot w kierunku klimatu oceanicznego, intensywne powodzie, podniesienie poziomu jezior, rozwój torfowisk, ekspansja lasów liściastych w całej środkowej Europie
7 700 lat temu- ponowna stabilizacja klimatu, pozostał bardzo ciepły i oceaniczny
kultura komornicka- grupy wszesnomezolityczne, szeroko rozpowszechnione na terenie Polski, wiórowo-odłupkowa technologia obróbki kamienia i formy podstawowych zbrojników podobne do jednostek występujących na Niżu Niemieckim -k. Duvensee i na zachód po Anglię- k. Star Carr; niewielkie obozowiska na piaszczystych terasach rzek gdzie rozległe nagromadzenia zabytków kamiennych są sumą wielokrotnych pobytów grup ludzkich powracających na to samo miejsce. z ziem polskich nie zachowały się prawie ostrza, narzędzia kościane i drewniane, o bogactwie k. komornickiej w Polsce świadczą stanowiska piaszczyste na brzegach torfowisk gdzie zachowały się pochodzące z obozowisk odpadki np. Smolno Wielkie (Wielkopolska), Pobiel (Dolny Śląsk)
k. komornicka przetrwała do VI/V tys. a. C. na Śląsku
kompleks Maglemose (stan. w Danii)-stanowiska torfowe na terenie Danii z licznymi ostrzami, narzędziami kościanymi, rogowymi i drewnianymi o geomentrycznych ornamentach, schematycznych rytach antro- i zoomorficznych, zawieszki i figurki zwierząt, groby i cmentarzyska na terenie Danii- zmarli wyposażani w ozdoby stroju i przedmioty codziennego użytku, na ziemiach polskich jedynie nieliczne luźne znaleziska stylistycznie łączących się z kompleksem Maglemose
kompleks Maglemose na ziemiach polskich reprezentuje:
kultura chojnicko-pieńkowska- znane wyłącznie wyroby kamienne m. in. duża liczba drobnych zbrojników (typowe dla późnego mezolitu trapezy- groty strzał o szerokim, przenikliwym ostrzu)
kultura janisławicka (Janisławice k. Skierniewic)jednostka wyraźnie nawiązująca do terenów wschodniej Europy, szczególnie basenu Dniepru -rozwój technologii wiórowej opartej na regularniejszych, większych wiórach z których produkowano narzędzia skrobiące i tnące (np. drapacze) oraz geometryczne zbrojniki (m. in. trapezy)- technologia ta wymagała lepszego surowca, występującego w większych konkrecjach- ludność k. janisławickiej starała się o dostęp do lepszej jakości surowców m. in. krzemienia czekoladowego, spotykanego w stan. janisławickich prawie całego basenu Wisły
grób z Janisławic- zmarły złożony w pozycji siedzącej i posypany ochrą (powszechna praktyka w obrządku pogrzebowym mezolitu związana ze znaczeniem czerwonej barwy jako symbolu krwi i życia), wyposażenie: bryły krzemienia czekoladowego przygotowane do odbijania wiórów, wyroby rogowe i kościane.
Dębe stan. 29 (Kujawy)-odkryte w jednej w. z zabytkami kultury janisławickiej drobne fragmenty słabo zachowanych kości małych przeżuwaczy interpretowane jako kości zwierząt hodowlanych- jednak fragmentaryczność szczątków oraz zabytki związane z obecnością kultury wczesnoneolitycznej w obrębie tej samej w. podważyły tę hipotezę
kultura kundajska (Kunda-Lammasmagi, Estonia)- elementy późnopaleolityczne, wpływy postglacjalnych grup ludności z pn. części Niżu Rosyjskiego, Uralu, zach. Syberii, terenów nadkaspijskich cechujących się znajomością techniki produkcji regularnych wiórów z których wykonywano grociki trzoneczkowate, a mikroretuszowane prostokątne fragmenty wiórów używane były jako zbrojniki kościanych ostrzy mających na krawędziach rowki (pazy) w których umieszczano większą liczbę kamiennych zbrojników- występują sporadycznie w osadach jeziernych pn.-wsch. Polski. bogactwo inwentarzy znane z łotewskich i estońskich stanowisk torfowych.
Wyspa Jelenia na jez. Onega- cmentarzysko z bogato wyposażonymi grobami (kołczany pełne strzał, topory rogowe, figurki z kości i rogu, ozdoby stroju, naszyjniki z przekłutych zębów)