Archeologia powszechna II (neolit). 3.10.2012

1. Kultura pucharów lejkowatych – kultura środkowego neolitu, pierwsza miejscowa, która wychodzi poza najlepsze gleby. Adaptuje rolnictwo dla warunków niżu środkowoeuropejskiego oraz dla warunków Skandynawii (w Skandynawii byłą to pierwsza kultura neolityczna).

2. KPL miał bardzo duży zasięg, ale nie większy od KCWR (ale zajmują tylko obszary dobrych gleb).

3. KPL powstaje na gruncie kultury lendzielskiej. Duży wpływ miały też kultury mezolityczne.

4. 5 grup terytorialnych KPL

   1. Grupa wschodnia

   2. Grupa Północna

   3. Grupa zachodnia

   4. Grupa południowa

   5. Grupa południowozachodnia

5. Poza tym każda z tych grup posiada grupy lokalne. Każda ma swoją specyfikę, która zależy od wpływów kultur poprzednich i kultur sąsiadujących.

6. Angielski: Funnel Becker Culture, niemiecki: Trichterbecherkultur

7. Czym mogły być ornamenty naczyń? Na przykładzie indian kalifornijskich –ornament na naczyniu a zdobienia twarzy.

8. Groby i grobowce –megalityczne.

Archeologia powszechna II (neolit) 24.10.2012

1. Grupy terytorialne KPL – grupa wschodnia

   1. Grupa wschodnia – większość polski

   2. Południowo wschodnia – małopolska, Wołyń

   3. Południowa – Sudety, Karpaty, kotlina czeska, Morawy

   4. Północna – Skandynawia, kawałek Pomorza

   5. Zachodnia – Holandia, Niemcy zachodnie (troszkę)

2. KPL w starszym okresie rozwoju

   1. Grupy lendzielsko polgarskie, jordanowskie, brzesko kujawskie.

3. Geneza – kiedyś szukano genezy na terenie Jutlandii, skąd mieli się oni przesuwać na południe. Sofus Miller sprzeciwiał się ten genezie – taki mały kraj jak Jutlandia nie mogłaby pomieścić tak dużej grupy ludności , która stworzyłaby później KPL. Jest też teoria że KPL wyodrębnił się na Kujawach (ale brak tam takiej technologii w ceramice). Możliwe też, że powstała ona w Małopolsce (wskazuje na to wychodnia krzemienia)

4. Fazy

   1. Faza Sarnowska –prosty ornament patykiem, pod wylewem, jeden rząd

   2. faza wiórecka – słupek prostokątny, wątki dwuelementowe, (wczesno wiórecka, wczesna wiórecka), zygzak, rozszerzenie strefy zdobienia

   3. faza lubońska – sznur trójdzielny

   4. faza późno lubońska – duży wpływ kultury badeńskiej

5. Podział na grupy

   1. Grupa wschodnia –grupa łupawska, radziejowska, Mrowińska

6. Faza Sarnowska – talerze, puchary ze słabo wyodrębnioną szyjką, skromny ornament, podobne do ugrupowań późno lendzielskich, ornament pod wylewem

7. Faza wczesnowiórecka – nowe typy naczyń; nadal talerze, flasza z kryzą, formy bardziej baniaste, szersze, cztery ucha na brzuściu (wpływy kultury Baalberge)

8. Starsza faza wczesnowiórecka (IIA) – ornamenty plastyczne na brzuściu (w kształcie odwróconego V, guzki plastyczne), ornament semigonalny (prawie prostokąt), na odcinku pradoliny Wisły rozwija się stylistka wiórecko jezuicka –linie ryte pionowe, przedzielane czterozębnym poziomym grzebykiem

9. Młodsza faza wczesnowioórecka (II B) – ortogonalny ornament (prostokąty), linie ryte oddzielone roweczkami, przestrzeń karbowana, drabinki,

10. Faza III A klasyczna faza wiórecka – słupek i zygzak, duże zróżnicowanie między grupami, pionowe wstęgi

11. Faza III B – rozwój zdobnictwa, ornament od środka, wstęgi drabinkowe, frędzelkowe, puchary szerokootworowe, zanika przejście między szyjką a brzuścem, amfora z Radziejowa zdobiona ściegiem bruzdowym razem ze sznurem trójdzielnym, który jest bardzo rzadki.

12. Grupa mątewska faza III B-C: ornament pasmowo grzebykowy (wschodnie inspiracje), domieszka tłuczonych muszli (głównie na Kujawach i Ziemi chełmińskiej ), ścięte do środka, zakończone we wnętrz, ornament pasów

13. Późna faza wiórecka III C – barok zdobniczy – komplikacja zdobnicza, wszystkie ornamenty udziwnione – np. drabinka i od tej drabinki wychodzą wątki drugiego stopnia, ostro profilowane,

Archeologia powszechna neolit 28.11.2012 –obrządek pogrzebowy i budowle KPL

1. Tustrup (Dania, Jutlandia) – skansen z rekonstrukcją chat i grobowców megalitycznych. Znaleziono łyżki, puchary, trepanowane czaszki.

2. Quenstedt-Schalkenburg (Saksonia-Anhalt) – osada obronna na wzgórzu. Znaleziono wózek na kołach glinianych, naczynia ze zwęgloną pszenicą (prawdopodobnie był to jakiś obrząd ofiarny związany z naczyniem na kołach).

3. Alsleben (Saksonia-anhalt) – jama kulturowa grupy baalberskiej z porożem jelenia, pochówkiem dwójki dzieci, był też puchar lejkowaty z uchami w środku. Możliwe że na tych uchach zawieszano puchar i była tam substancja palna i pełniło to formę lampki.

4. Niedźwiedź pow. Kraków – budowla długi dom pod nim ofiara – dwie owce i koza. Wykopany dół na słup, obok była piwniczka.

5. Stary Brześć pow. Włocławek i Las Stocki pow. Puławy – groby płaskie grupy wschodniej i południowo wschodniej . W każdym grobie są kamienie (nawet na terenach ubogich w kamień). Groby były ubogo wyposażone.

6. Pawłów pow. Sandomierz – groby z płyt wapiennych. Możliwe były też drewniane trumny.

7. Kultura baalberska – grób płaski, z naczyniem, pozycja skurczona na boku, orientacja północ południe.

8. Bronocice pow. Kraków (faza IV) – grób zbiorowy, stos kości, prawdopodobnie jakiś pochówek wrogów, zabitych w walce. Mimo to była jakaś regularność. Najstarszy osobnik położony na plecach w orientacji północ południe, a wokół położeni inni osobnicy, w tym dzieci.

9. Grobowce megalityczne – idea wędrowała wzdłuż wybrzeży Atlantyku. Według Krzaka mogli to być murzyni (ale ktoś pomylił czaszki).

10. Bardzo dużo grobowców megalitycznych zostało zniszczonych podczas budowy infrastruktury niemieckiej po wojnie prusko francuskiej.

11. Diabelski grobowiec z Brutkamp

12. Riesengraber, Hunengraber i Hunenbetten – grobowce budowane przez olbrzymy, łoża olbrzymów.

13. Grobowce bezkomorowe w KPL

    1. Gaj pow. Koło grob. 1 – około 60 metrów długości. Kształt przypomina trapez. Duże kamienie.

    2. Wietrzychowice pw. Włocławek, grob. 1.

    3. Nie było komór megalitycznych z kamienia, bo nie było tak dużych kamieni, ale były za to komory drewniane o konstrukcji sumitkowo łątkowej. Komory nie łączyły się z pochówkiem.

    4. Zberzyn pow. Konin- 3495+/- 119 BC – świątynia grobowa, konstrukcja sumitkowo łątkowa z polepą.

    5. Pomorze zachodnie

       1. Karsko pow. Myślibórz

       2. Krępcewo pow. Stargard Szczeciński

    6. Pomorze środkowe

       1. Łukawa pow. Słupsk z małych kamieni, ceramika, jama grobowa w szerszej części

       2. Łupawa pow. Slupsk – stan 2 grób 1, również z niewielkich kamieni, było pod nasypem ziemnym

       3. Łupawa pow. Słupsk stan 27 0 mały korytarz

       4. Łupawa stan 15 – 8 metrów, bardzo mały megalit, a obok zwykłe groby płaskie.

14. Grobowiec domem zmarłych.

15. Organizacja przestrzenna cmentarzyk

    1. Sarnowo pow. Włocławek – orientacja wschód zachód, ale niekoniecznie.

    2. Łupawa pow. Słupsk – chaos, większość podstaw megalitów skierowana do środka.

    3. Borkowo pow. Sławno – grobowiec korytarzowy (Pomorze Środkowe) – wyjątek.

16. Lessy lubelskie, czyli tam gdzie kamienia brakowało – submegality. Małe kamienie

    1. Młocin Kolonia pow. Lublin – grobowiec centralny i grobowce po bokach

17. Lessy sandomierskie kamienie wapienne+ drewno (submegality, megadendrony, megaksylony). Zależało im na kształcie trapezu i orientacji wschód zachód

    1. Pawłów pow. Sandomierz – kilka grobowców; ziemny, kamienny, drewniany. Obecność świątyni grobowej.

    2. Słonowice pow. Kazimierza Wielka – omegowata podstawa grobowca II

18. Grobowce kujawskie – submegality – Podgaj pow. Aleksandrów Kujawski

19. Megalitycznje groby komorowe z północnych Niemiec

    1. Urdolmen –cztery kamienie tworzące coś w stylu skrzykni

    2. Eweiterte Dolmen – dwuczęściowy

    3. groBdolmen – większy dolmen

    4. ganggraber

20. Groby korytarzowe z północnych Niemiec

21. Groby korytarzowe i galeriowe z północnych Niemiec – korytarz (galeria) i okrągła komora, lub owalna, czy kwadratowa. Galerie są większe od komór.

22. Wyrycie w podłożu skalnym komory podziemnej i przykrycie kamieniami.

23. Dolna Saksonia

24. Meklemburgia – duże kamienie z odstępem, w którym był tzw. suchy mur.

25. Groby komorowe grobami wie pochówkowymi – Uggerslev Mark (Fionia)

26. Holandia – tylko we wschodniej prowincji są megality, są w bardzo dobrym stanie.

27. Morawy ciałopalne cmentarzyska kurhanowe wielopochówkowe

28. Morawy fazy drahanowicka (całe wypełnione kamieniem łupanym) i ohrozimska (tylko ziemne, ale obstawione kamieniami)

29. Domy mieszkalne Kujawy – nieregularne domostwa

30. Lessy dolnośląskie – domy częściowo zagłębione w ziemię z piecem kopułowym (wzorce badeńskie)

31. Lessy sandomierskie – Ćmielów pow. Ostrowiec Świętokrzyski -głębokie jamy w kształcie trapezu, nie notuje się konstrukcji naziemnych, możliwe, że albo mieszkali w ziemiankach, albo są nieuchwytne ślady na konstrukcje naziemne.

32. Solna Saksonia – chaty słupowe

33. Jak wyglądało wnętrze neolitycznego domu? Gohlitsch (Saksonia Anhalt) – ryty wewnątrz megalitu na kamieniach imitacja wnętrz domostwa.

Gospodarka KPL

1. Lasy liściaste ciepłolubne, las dębowy, lipy i wiązy.

2. Spadek pyłków wiązu – przypisywano to ludności rolniczej, która wykorzystywała wiązki wiązów jako pasza dla zwierząt. Ale za pierwszy spadek wiązów odpowiedzialna jest pewnie jakaś choroba.

3. Karczowanie lasów, podpalanie ich, przepalano glebę wgłąb, dzięki temu nawet korzenie ulegały zwęgleniu.

4. Używano siekier krzemiennych.

5. Uprawa ziemi – kopieniactwo – uprawa ziemi za pomocą kopaczek, za pomocą kopaczki bruzdowej. KPL potrafiła już korzystać ze zwierząt pociągowych i wykorzystywać je do radlenia. Dzięki temu udało się opanować im duży obszar. Raczej stosowano tylko radlenie (nie orka!). Radło glebę tylko rozcina i aby odpowiednio ziemię spulchnić trzeba było kilka razy ją radlić.

6. Radlenie pola na podstawie znalezisk ze stanowiska kultury Cortallod w Heidnischbuhl koło Raron (Szwajcaria).

7. Czy znano sprzężaj? Zaprzęgi baranów używana do jakiś kultowych wozów. Wizerunki wozów na ceramice, figurki wozów.

8. Koło i oś z miejscowości Stare gmajne koło Verd tatowae na XXXIV – XXXII BC, koło z drewna jesionu, oś z dębiny. Nie obracały się jeszcze koła, ale cała oś.

9. Rośliny uprawne – zboża- pszenica; orkisz, samopsza, płaskurka

   1. Pszenica płaskurka – obecnie rzadko spotykana, używana do wypieku chleba, na bryje i polewki

   2. Pszenica samopsza – obecnie w Polsce rzadko uprawiana jej ziarno używane jest jako pasza dla koni, również przerabiane na kaszę, nie nadaje się na chleb

   3. Pszenica zwyczajna – pospolita na Niżu polskim, obecnie podstawowe zboże chlebowe, ziarno przerabia się na mąkę i kaszę

   4. Pszenica orkisz – rzadko spotykana w Polsce, ziarno przeznaczone do wypieku chleba na kasze, bryje i polewki.

   5. Pszenica zbito kłosa

   6. Jęczmień wielorzędowy – obecnie powszechnie uprawiany w Polsce, używany do produkcji słodu, kaszy i jako pasza, niekiedy jako zboże chlebowe z palonego ziarno otrzymuje się surogat kawy

   7. Jęczmień sześciorzędowy

   8. Proso zwyczajne – obecnie powszechnie uprawiane w Polsce z ziarna produkuje się kaszę niekiedy do wyrobu piwa i pędzenia spirytusu

   9. Żyto zwyczajne – obecnie pospolite zboże, jedno z głownym zbóż chlebowych, ziarno używane na mąkę i do produkcji alkoholu, jako karma bydła, trzody i drobiu w neolicie było zapewne tylko chwastem pszenicy.

   10. Soczewica jadalna – nasiona dość smaczne, pożywne, mąka bywa dodawana do mąki chlebowej, także roślina pastewna.

   11. Groch zwyczajny

   12. Wyka – powszechnie uprawiana cenna roślina pastewna, czasami jako karma do drobiu

   13. Len zwyczajny – jako włókna używano do wyrobu nici i tkanin, z paździerzy wykonywano sznury oraz płótno na worki, właściwości odżywcze

   14. Analizy palinologiczne

   15. Babka lancetowata – wskaźnik ścieżek

   16. Wrzosy – wskaźnik dużej ilości azotu

10. Narzędzia żniwne: Półtylczaki na sierpakach - sierpaki

11. Wysiewano zboże jare i ozime, zazwyczaj było to ozime.

12. Wyprażano ziarno i rozdrabniano na żarnach

13. Zbieractwo – rośliny jadalne

    1. Czereśnia

    2. Jabłoń domowa

    3. Jeżyna

    4. Malina właściwa

    5. Śliwa lubaszka

    6. Winorośl właściwa

    7. Czosnek niedźwiedzi

    8. Komosa biała, lebioda

    9. Leszczyna pospolita

    10. Stokłosa żytnia

    11. Szczaw zwyczajny

    12. Śliwa tarnia

    13. Broza brodawkowata – spożywano zmieloną korę brzozy

    14. Buk zwyczajny – orzeszki bukowe są po uprażaniu jadalne

    15. Dąb szypułkowy – żołędzie bogate są w skrobię, mogą służyć jako pokarm dla świń

    16. Sosna – zbierano biel sosny, miało to dużo właściwości leczniczych.

    17. Kąkol – nasiona kąkolu są trujące, mąka z domieszką kąkolu jest gorzka

    18. Babka lancetowata – działa antyseptycznie

    19. Babka zwyczajna – działa wyksztuśnie i przeciwzapalnie, można przykładać na zranienia

    20. Dziki bez czarny - z owoców soki i konfitury, kwiaty zapieka się w cieście

    21. Nawrot lekarski – działanie przeciwcukrzycowe, antykoncepcyjne

    22. Rdest ptasi – zwiększa wydalanie moczu, stosowany w kamicy nerkowej jako środek moczopędny

    23. Rumianek bezpromienisty

    24. Mak lekarski – stosowanio opium w uśmierzaniu bólu, pochodzą z Azji mniejszej z ok. 1500 BC. Uprawę mąki w celu uzyskiwania opium prowadzi się przynajmniej już od ok. 2 tys lat temu.

14. Chów zwierząt

    1. Bydło – długorogie/turze

    2. Świnia Udział świni rośnie,

    3. Owca i koza

    4. Pies

    5. najwięcej bydła, świń, owiec i kóz.

    6. W Skandynawii dużo ssaków morskich (łowiectwo)

    7. Dużo przedstawień barana – mówi się o nim jako zwierzęciu kultowym,

    8. Jedno przedstawienie konia

15. Łowiectwo

    1. Jeleń

    2. Sarna

    3. Dzik

    4. Koń

    5. Tur

    6. Zając

    7. Bóbr

    8. Foka szara

    9. Foka pospolita

    10. Nerpa

    11. Morświn

    12. Ptaki

    13. Ryby

    14. Małże

    15. Dowody ikonograficzne na łowiectwo – przedstawienie jelenia

    16. Narzędzia – trapezy jako grociki strzał, groty,

    17. Polowanie na węgorza specjalnym narzędziem, które przybija je do dna i wtedy przekłuwa.

16. Wydobywanie surowców skalnych

    1. Krzemionki opatowskie – wykopywano szyby

    2. Kopalnia serpentynitu – Jańska Góra (Wrocław)