PAŃSTWO NIEWOLNICZE
I Monarchie despotyczne
1. Egipt
Nomy - jednostki terytorialne w dolinie Nilu
państwo Dolnego Egiptu => delta Nilu (czerwone królestwo)
państwo Górnego Egiptu => na południu od delty (białe królestwo)
Dawne państwo egipskie 3200 - 2400r. p.n.e.
Połączenie górnego i dolnego Egiptu przez władcę górnego Menesa ok. 3200 r. p.n.e., stolica Thin, następnie Memfis. W III tys. p.n.e. rozluźnienie stosunków i rozpad
Średnie państwo egipskie 2150 - 1700r. p.n.e.
Zjednoczenie pod rządami władcy Teb, scentralizowanie władzy publicznej. Rozpad spowodowany konfliktami społecznymi i wielkim powstaniem chłopskim
Nowe państwo egipskie od 1850r. p.n.e.
Ponowne zjednoczenie przez władcę górnego Egiptu, przeprowadzenie reform wewnętrznych, prowadzenie patyki ekspansji, rangę mocarstwa uzyskał za panowania Ramzesa II.
525r p.n.e. - podbój perski
323r. p.n.e. - podbój dokonany przez Aleksandra Macedońskiego
30r. p.n.e. - Egipt stał się prowincją państwa rzymskiego
Stosunki społeczne
Kapłani - dysponowali wielkimi majątkami, które należały do świątyń, cieszyli się dużym autorytetem i znaczeniem w państwie. Stan zamknięty, a przynależność stała się dziedziczna.
Urzędnicy - dzielili się na wyższych i niższych, stan zamknięty
Żołnierze - w okresie Nowego Państwa Egipskiego otrzymali przywileje podatkowe, za zasługi wojenne otrzymywali ziemię, stan zamknięty
Chłopi - zatrudnieni na roli i przy pracach publicznych, ziemię uprawiali w ramach wspólnot gminnych albo indywidualnie, płacili daniny za użytkowanie ziemi, nie mógł opuścić ziemi bez zezwolenia, podlegali karom za nie wypełnianie obowiązków.
Kupcy i rzemieślnicy - nie posiadali praw, pracowali w przedsiębiorstwach nadzorowanych przez urzędników
Niewolnicy - własność państwa, używani do robót publicznych, niewolnikiem można było się stać przez niespłacenie długu.
Ustrój polityczny
Administracja centralna
Faraon - najwyższa władza, otoczony boską czcią, uchodził za biga, zajmował się ustawodawstwem, wojskowością i sądownictwem.
Wezyr - najwyższy dostojnik po faraonie, administrował kraj przez urzędników
Administracja lokalna
Nomarchowie - zarządzali powiatami (nomami) w dziedzinie gospodarczej, finansowej i sądowniczej, pochodzili z nominacji faraona
Sądownictwo
Nomarchowie - sądownictwo lokalne
Trybunał Sześciu Izb Sądowych - sądownictwo wyższe, przewodniczył wezyr
Faraon - najwyższy sędzia, mógł sądzić każdą sprawę osobiście i zmienić każdy wyrok
1.2.4 Administracja skarbowa
a) Skarbnik - stał na czele administracji skarbowej
b) Podskarbi - pomocnicy skarbnika
Policja zajmowała przymusowym ściąganiem podatków w terenie
Źródłem dochodów: daniny i podatki w naturze
Wojskowość
Gwardia przyboczna - wojsko pierwotne
Pospolite ruszenie - zwoływane gdy zachodziła potrzeba, złożone z chłopów
Stała armia - pojawiła się w NPE
Dostojnicy woskowi wywierali wpływ na sprawy państwowe
2. Mezopotamia
2.1 Stosunki społeczne
Obok własności publicznej istniała własność prywatna.
Własność indywidualna, jej znaczenie rosło wraz z praktyką przenoszenia praw własności zbiorowych na rzecz określonych osób, dowodem przeniesienia własności były kamienie - kudurru -
Ikkum - otrzymanie domu z inwentarzem od panującego z osobistą służbę i opłaty.
a) Awilum - pełnoprawni obywatele z których wywodzili się dostojnicy państwowi, właściciele ziemscy, kupcy i rzemieślnicy
b) Muszkenum - głównie dzierżawcy ziemi, posiadali prawa cywilne, pozbawieni praw politycznych, podbite ludy autochtoniczne i niewolnicy obdarzeni wolnością
c) Wardum - niewolnicy - poprzez urodzenie, niewola wojenna, niewypłacalny dłużnik
2.2 Ustrój polityczny
2.2.1 Administracja centralna
A) Patesi - Monarcha - panował na terenie księstwa, posiadał władzę ustawodawczą, wojskową, sądową i administracyjną, gdy podbijał większe terytoria zwano go - lugal; przyjmował tytuł bóstwa i utożsamiał się z bóstwem
B) Nubanda - zarządca dworu, zajmował się zarządem dworu i sprawami ogólnopaństwowymi, był także naczelnym dowódcą i rozporządzał dochodami państwa
2.2.2 Administracja lokalna
Prowincją zarządzał - Isaku - gubernator
Okręgiem zarządzał - Pahatu - naczelnik
Gminą zarządzał - Rabianu - naczelnik gminy
2.2.3 Sądownictwo
Pierwotnie kapłani
Od Hammurabiego - naczelnicy okręgów i gmin
Najwyższym sędzią był monarcha
2.2.4 Armia
Pospolite ruszenie
Od Hammurabiego - wojsko stałe (oddział piechoty i strzelców)
Cechy charakterystyczne państw despotycznych
Powstały z drobnych organizmów
Gospodarka oparta na eksploatacji ludności (niewolnicy)
Zcentralizowany aparat państwowy
Organizacja polityczna oparta na wyobrażeniach magicznych
Władza monarchy nieograniczona, charakter teokratyczny
W gospodarce dominowało rolnictwo
Stagnacja gospodarcza decydowała o stagnacji ustroju politycznego
II Państwa greckie
Państwa greckie w okresie królewskim
Król (bazileus) - stał pierwotnie na czele państwa, jego władza była ograniczona przez Radę Starszych, rozszerzenie władzy tylko w czasie wojny, w warunkach pokojowych primus inter pares, ważniejsze sprawy rozwiązywał z Rada Starszych (bule), początkowo elekcyjny, następnie dziedziczny.
Zgromadzenie ludowe (agora) - zwoływane przez króla w sprawach istotnych dla całego państwa.
Sparta - polis arystokratyczna
Ustrój społeczny
Podstawa gospodarki było rolnictwo
Spartiaci - posiadali pełna prawa obywatelskie, otrzymywał dział ziemi należący do państwa z tytułem dziedzicznego prawa użytkowania (ziemię tę mogli dziedziczyć synowie) wraz z niewolnikami. Aby posiadać pełna prawa polityczne musieli uiszczać specjalne składki na wspólne uczty (fiditia, sissitia) i utrzymać zgodnego z prawem wychowania - agoge - .
Mężczyzna 20 lat - nabywał prawa obywatelskie
31 lat - obowiązek zawarcia małżeństwa
do 60 lat - obowiązek odbywania służby wojskowej
Głównym zajęciem były ćwiczenia wojskowe i Zycie w oddziałach zbrojnych
Periojkowie - ludność zależna, zamieszkała na obrzeżach terytoriów spartiatów, zajmowali się rzemiosłem i handlem, posiadali prawa cywilne, pozbawieni praw politycznych, spoczywał na nich obowiązek służby wojskowej, byli właścicielami ziemi, którą mogli swobodnie dysponować
Heloci - niewolnicy - potomkowie podbitych terenów, grupa pozbawiona praw politycznych i cywilnych, stanowili własność państwa, w czasie wojny pełnili służbę wojskową, stosowano wobec nich terror: - ekspedycje karne i - „święte wojny” zabicie heloty nie było przestępstwem.
Wyzwoleńcy - tylko państwo mogło nadać helotom wolność
Ustrój polityczny
Królowie
Na czele władz Sparty stali dwaj, dziedziczni królowie, władzę po śmierci króla przejmował jego najstarszy syn, władzę sprawowali kolegialnie, każda ich decyzja wymagała zgody obu. Jeden król zawsze wyruszał na wyprawę
Król mógł osadzić drugi król z 2 eforami i geruzją. Karą było pozbawienie tronu, wygnanie, albo kara śmierci. Uprawnienia króla sprowadzały się do władzy wojskowej i funkcji kapłańskich. Król mógł karać obywateli w czasie wojny. Reprezentował państwo wobec bogów.
Organy centralne
Geruzja - rada starszych - 28 gerontów + 2 królów, członków wybierano dożywotnio, gerontom mógł zostać pełnoprawny obywatel po ukończeniu 60 lat, byli wybierani przez Zgromadzenie Ludowe, obradom przewodniczyli królowie, moła uchylić uchwały Apelli
- rozpatrywała ważniejsze sprawy
- przygotowywała ważniejsze sprawy dla Apelli
Ustawy przyjęte jednomyślnie stawały się prawem, inne były przedstawione na Zgromadzeniu Ludowym
Apella - organ ustawodawczy, decydował o wojnie i pokoju, zgromadzenie odbywało się co 1 m-ce, w zgromadzeniu brali udział pełnoprawni obywatele po ukończeniu 20 lat, była zwoływana przez króla, potem przez eforów, prawo przemawiania miała rada starszych i eforowie, nie było dyskusji, wnioski przyjmowano krzykiem
Kompetencje Zgromadzenia Ludowego
Przyjmowanie lub odrzucanie wniosków geruzji i eforów
Wybór gerontów, eforów, dowódców wojskowych, nauczycieli
Decydowali który król weźmie udział w wojnie
Sądownictwo nad urzędnikami
Eforowie - przedstawiciele ludu, pierwotnie wyznaczani przez króla do: - nadzór nad wychowaniem młodzieży, - nadzór nad życiem ludności Sparty; później wybierani przez Apellę i stali się równi królowi, wybierani na 1 rok w licznie 5, sprawowali sądownictwo, organ kolegialny, podejmował uchwały większością głosów
Kompetencje Eforów
Kontrola królów (badali niebo co 9 lat)
Kontrola decyzji króla w czasie wypraw wojennych
Nadzorowanie i karanie dowódców wojennych
Nadzór nad ludnością zależną
Rozstrzygali sprawy karne periojków, a także sprawy cywilne i drobne sprawy karne
Zwoływali Zgromadzenie Ludowe i Radę Starszych
Wprowadzali w życie uchwały
Kierowali polityką zagraniczną
Los Sparty od V w. p.n.e. do 146r. p.n.e.
W VII w. Sparta uzyskała hegemonię na Peloponezie, ciągle rywalizując z Atenami, do starcia między tymi państwami doszło podczas tzw. wojny peloponeskiej, zakończonej w 404r. p.n.e. zwycięstwem Sparty.
W 371r. p.n.e. w bitwie pod Leuktrami Sparta poniosła klęskę i zakończyła swój okres dominacji.
Od 146. p.n.e. Sparta wraz z całą Grecją pod panowaniem Rzymu
# Prawo Epitadeusa - zezwolono na darowiznę i zapisywanie nieruchomości w testamencie, co sprawiło wyłonienie się oligarchii, która koncentrowała własność kraju i faktycznie nim rządziła.
# Reforma Agisa (król Sparty, został skazany na śmierć, za próbę przeprowadzenia reform)
- zwiększyć liczbę pełnoprawnych obywateli
- nadanie praw obywatelskich periojkom i cudzoziemcom zasłużonym dla Sparty
- chciał zrównać podział ziem
# Reformy Kleomenesa III - zostały zniesione po jego ucieczce
# Reformy Nabisa - próby reform zakończone porażką
Ustrój panujący w Sparcie
Zmilitaryzowany obóz
Zamknięty dla wpływów zewnętrznych
Oparty na bezwzględnym posłuszeństwie wobec władzy
Ateny
Ateńska polis arystokratyczna
Synojkizm - państwo to rozrastało się kosztem innych droga pokojową.
Ustrój społeczny
Struktura rodowa jako pierwotny ustrój Aten
30 rodów => Fratria(12) => Fyle(4 plemiona)
Podział terytorialny na naukrarie. 12 naukrarii dawało 1 fyle
1 naukraria musiała dostarczyć - 1okręt+załoga i 2 jeźdźców
Ludność wolna
Szlachta (eupatriadai) - uprawnieni do sprawowania urzędów
Drobni właściciele ziemscy (geomoroi)
Rzemieślnicy (demiurgoi)
Niewolnicy
Ustrój polityczny
Król - godność królewska obieralna i dożywotnia
Archonci - kompetencje wojskowe (archont polemarchos),
- kierownictwo sprawami państwowymi (archont eponymos)
Władza króla i archontów ograniczona była do 10 lat, od 683r. p.n.e. do 1 roku
Kolegium prawodawców
6 prawodawców (thesmothetów) + 3 archontów = kolegium 9 archontów
1 kierował sprawami wewnętrznymi - archont eponymos
2 dawny tytuł króla i funkcje kapłańskie - archont bazileus
3 sprawy wojskowe - archont polemarchos
4 - 9 sprawy sądownicze i ustawodawstwo
d) Areopag - Rada Starszych
Złożona z byłych archontów, 1 roczna kadencja, zastąpiła dawną rade królewską, przewodniczył archont bazileus
Uprawnienia
Najpoważniejsze przestępstwa
Sprawy administracyjne
Nadzór nad wykonywaniem ustaw
Powoływanie archontów
Kontrola archontów i innych urzędników
Reformy Solona 594/3r. p.n.e. - polis oligarchiczna
Reforma ekonomiczna - Sejsachteja
- anulowanie wszystkich długów zaciągniętych pod zastaw gruntów
- zniesienie długów obywateli wobec państwa
- odzyskanie wolności, prze osoby, które popadły w długi
- zwrot ziem oddanych w zastaw
- odkupienie ludzi sprzedanych w niewolę za długi
- zniesienie niewoli za dług
- zwiększenie drobnych właścicieli ziemskich
Reforma gospodarcza
- nowy system miar i wag (system eubejski)
- rozwój stosunków handlowych
- zakaz wywozu produktów rolnych (oprócz oliwy)
- rzemieślnicy obcego pochodzenia mogli uzyskać obywatelstwo
Reforma społeczna
- cenzus majątkowy jako podstawa posiadania praw politycznych
- podział obywateli na 4 klasy
3 pierwsze klasy - urzędnicy
1 klasa - archont
4 klasa - organy z udziałem wolnych, zwolnieni od służby wojskowej
D) Reforma ustroju politycznego
- likwidacja areopagu
- powstanie Wielkiej Rady - Bule - 400 członków
1fyla = 100 członków powyżej 30 lat i należeć do 3pierwszych klas
=>Rozpatrywanie spraw, które miały być rozpatrywane na Zgromadzeniu Ludowym
=>Możność uchylenia uchwały Zgromadzenia Ludowego
- Ekklezja - Zgromadzenie Ludowe
=> wszyscy obywatele po ukończeniu 20 lat
=> brak inicjatywy ustawodawczej
=> rozpatrywanie ważniejszych spraw
=> wybór urzędników
=> kontrola archontów
- Heliaia - sąd przysięgłych
=> członkiem sad każdy obywatel po ukończeniu 30 lat
=> ważniejsze sadownictwo
=> sądownictwo nad urzędnikami
Reformy Kleistenesa 507/6r. p.n.e. - polis demokratyczna
Istotą reformy - obalenie dotychczasowego znaczenia struktur rodowych
- zniesienie przywilejów rodowych
Dotychczasowe fyle - tylko funkcje sakralne
Wprowadzano fyle terytorialne
Fyle - 3dzielnice (tritie)
Do każdej fyle wchodziła: część miasta Aten + część obszaru środkowego Attyki + część obszaru nadbrzeżnego
W każdej fyle ludność zróżnicowana gospodarczo
Każda fyle miała swojego opiekuna i samorząd z 3 obieralnymi naczelnikami
Organem władzy - zgromadzenie ludowe fyle -> Agora
Tritia dzieliły się na demy (łącznie 100 demów) {zastąpiły naukrarie}
Na czele demu stał starosta (demarchos)
Władza najwyższa - zgromadzenie demu , urzędnicy, skarbnicy, kapłani
- Funkcje własne
- Funkcje powierzone przez państwo
Przynależność do demu była dziedziczna, ten kto należał do demu posiadał pełne prawa obywatelskie.
Ustrój społeczny
Ludność wolna
Obywatele
Osoby pochodzące z legalnego małżeństwa
Aby zdobyć prawa obywatelskie
Ukończone 18 lat + odbycie 2 letniego szkolenia wojskowego (faktycznie 20lat)
Pełnia praw po ukończeniu 30 roku życia
Cześć obywatelska
>>> można było utracić na zawsze lub tymczasowo (np. za przestępstwa)
>>> za zasługi można było otrzymać przywileje
Ludność niewolna
Metojkowie
Zajmowali się handlem i rzemiosłem, nie posiadali praw politycznych, nie mogli nabywać nieruchomości od obywatel, ani zawierać z nimi małżeństw, nakładano na nich specjalny podatek, każdy musiał mieć swojego opiekuna, obowiązek służby wojskowej, musieli być wpisani na listę metojków
Wyzwoleńcy
Mieli swoich opiekunów, płacili metojkion, płacili dodatkową opłatę triobolon
Niewolnicy
Stawali się przez urodzenie z matki niewolnicy
Źródłem niewolników była niewola wojenna i handle nimi
prywatni - do posług domowych, gospodarstwa rolne i przemysł, wykorzystywani do ciężkich robót, pozbawiony praw, należał do pana, pan mógł karać niewolnika (oprócz kary śmierci)
państwowi - mogli posiadać własne gospodarstwa, obsadzano nimi podrzędne stanowiska w służbie publicznej (więzienia, policja)
Niewolnicy mogli uzyskać wolność
- prywatni - aktem właściciela
- państwowi - za zasługi wojenne
3.2.2 Ustrój polityczny
Demagog - pełnił funkcję przywódcy ludu, prowadził politykę wewnętrzną i zewnętrzną, przez 15 lat był nim Perykles
Rozszerzono zakres biernego prawa wyborczego, 3klasa miała prawo wybierania urzędników.
Ograniczono znaczenie areopagu, jego uprawnienia kontrolne, wykonawcze, sądownicze. - Uprawnienia ta przekazano Radzie Starszych, Zgromadzeniu Ludowemu.
Wprowadzono wynagrodzenie za udział w pracach publicznych.
3.2.2.1 Organy kolegialne
a) Ekklesia - organ najwyższej władzy, mógł uczestniczyć każdy pełnoprawny obywatel posiadający cześć obywatelską.
Zgromadzenie zwyczajne
quorum - 6 tys. obywateli
początkowo raz na 1 m-ce
Kleistenes podzielił rok na 10 części
1 część - 4 zgromadzenia
1 rok - 40 zgromadzeń
Zgromadzenie zwoływała Rada
Program był omówiony i przygotowany przez Radę na 4 dni przez każdym zgromadzeniem
Zgromadzeniu przewodniczył wyłoniony prytan, od IV w. p.n.e. kolegium dziewięciu
W dyskusji mógł brać każdy obywatel, głosowano przez podniesienie ręki
Kompetencje Zgromadzenia
uchwalanie ustaw i uchwał dot. ważnych spraw
podejmowanie decyzji w sprawie
polityki zagranicznej
decydowanie o wojnie i pokoju
sprawy gospodarcze i religijne
wybór urzędników i dowódców wojskowych
kontrola urzędników
ochrona państwa przed osobami, które zagrażają państwu
sąd skorupkowy
Bule - Rada 500 - Wielka Rada
Po 50 z każdej fyle po ukończeniu 30 lat
Kadencja 1 rok / max 2 razy
Dokimazja - czy kandydat spełnia wymagane kryteria
Po kadencji składano sprawozdanie
Odpowiedzialność grupowa
Członek mógł zostać wykluczony po popełnieniu przestępstwa
Rada podzielona na 10 wydziałów - prytanii, każdy wydział urzędował 1/10 roku. Każdego dnia losowano przewodniczącego
Przewodniczący czuwał nad:
Pieczęcią państwową
Kluczami do skarbca i archiwum
Zwoływał Radę i Zgromadzenie
Przewodniczył obradom tych ciał
Proedrowie
Członkowie 9 nie urzędujących prytanii, których losowano przed zebraniem się Rady lub Zgromadzenia, od IV w. p.n.e., to do nich wtedy należało przewodniczenie
Sekretarze
Sprawy finansowe i kancelaryjne
Kompetencje Wielkiej Rady
Ustawodawstwo - przygotowanie projektów ustaw, wprowadzenie w życie projektów ustaw
Administracja - nadzór i kontrola
Polityka zagraniczna
Wojskowość - nadzór nad wojskiem i marynarką
Sądownictwo - wymierzanie tylko kar pieniężnych
3.3.2.2 Urzędnicy
Urzędy wyższe - obsadzane droga wyboru
Urzędy niższe - obsadzane drogą losowania
1 roczna kadencja, brak reelekcji, urzędy kolegialne, wydawali prawo, nakładali kary pieniężne, podlegali kontroli, musieli uzyskać absolutorium
A) Urzędnicy wyżsi
Archonci
>> kierowali sprawami państwowymi i sprawowali sądownictwo
>> od V w. p.n.e. tylko drobne sprawy sądowe i przyjmowanie skarg
Eponymos - skargi spadkowe, rodzinne i opiekuńcze
Bazileus - skargi zw. z kulturą i o przelew krwi
Polemarchos - sprawy cywilne metojków i cudzoziemców
Thesmotheci (pozostałych 6 archontów)
>wyznaczanie posiedzeń heliai i jej przewodniczenie
> wnosili akt oskarżenia
> rewidowali stan ustawodawstwa
> wnioski o uzupełnienie materiału normatywnego
Po upływie kadencji wchodzili w skład areopagu
Strategowie
Było ich 10, urzędnicy wojskowi, mogli być wybierani wielokrotnie, nie dotyczy ich 1 roczna kadencja, wybierani przez zgromadzenie, zajmowali się polityką zagraniczna.
B) Urzędy niższe
Urzędnicy skarbowi
Urzędnicy policyjni - kontrola w mieście, kontrola miar i wag.
3.3.2.3 Sądownictwo
a) Sąd przysięgłych - Heliaia
6 tys. członków (heliastrów) po 600 obywateli po 30 roku zycia z każdej fyle, podzielony na 10 sekcji (dikasterii), od IV w. p.n.e. członkiem mógł zostać każdy kto się zgłosił.
Rozstrzygał wszystkie sprawy oprócz tych zastrzeżonych dla: Zgromadzenia Ludowego, Bule, Areopagu, Efetów
I zatwierdzała nowo uchwalone ustawy i sprawozdania urzędników.
b) Areopag - sprawy w których obywatel ateński poniósł śmierć
c) Efeci - sprawy o mężobójstwo
d) Kolegium jedenastu - nadzór nad więzieniami i wykonywaniem wyroku, sądzenie przestępców złapanych na gorącym uczynku i pospolitych przestępców.
e) Kolegium czterdziestu - drobne sprawy cywilne i krane, początkowo sąd objazdowy
f) Sędziowie rozjemczy - państwowi i prywatni
Na sędziego musiał zgłosić się każdy obywatel ateński po ukończeniu 60 lat, nie stawieni się groziło utratą praw obywatelskich.
Sadzili jednoosobowo, mieli doprowadzić do ugody, rozpatrywali skragi prywatne, od ich orzeczeń nie przysługiwało odwołanie.
Związki miast greckich
Związek Joński - VIII w. p.n.e. - założony ze względów religijnych
Związek Beocki - VII w. p.n.e. - założony przez Teby
Związek Peloponeski - VI w. p.n.e. - założony przez Spartę
Związek Morski - 478r. p.n.e. - założony przez Ateny, utrzymanie wspólnej floty, ujednolicenie rynku greckiego, unifikacja prawa, rozprzestrzenianie się demokracji i kultury ateńskiej
Cechy demokracji ateńskiej
Zapewniała wszystkim klasom dostęp do władzy
Najwyższa władza należała do obywateli ateńskich
Demokracja zapewniała równość praw politycznych
Zasada wolości w granicach prawa
Zasada państwa prawa
Demokracja ograniczona o charakterze ekskluzywnym (cudzoziemcy, niewolnicy, kobiety - pozbawione wpływu na rządy)
Demokracja bezpośrednia
Funkcjonariusze podlegali kontroli
Gwarancja praw politycznych było sądownictwo ludowe
Rozwój myśli politycznej