HISTORIA PRAWA PRYWATNEGO

ŹRÓDŁA PRAWA CYWILNEGO I HANDLOWEGO

Landrecht pruski z 1794 r. (dzień dziecka :) )

• Zawieszenie publikacji Landrechtu pod wpływem rewolucji we Francji → wprowadzono po włączeniu ziem II rozbioru jako posiłkowy w stosunku do praw prowincjonalnych.

• bardzo obszerny (blisko 20tyś art.), napisany kazuistycznie, z wieloma mentorskimi wskazówkami etycznymi

• objął prawie całość prawa materialnego (państwowe, administracyjne, karne, prywatne - 15tys art.)

• napisany po niemiecku, ale językiem niezrozumiałym, rozwlekłym, liczne dygresje i życiowe przykłady.

• oparty na prawie powszechnym → typowy przykład kodeksu przejściowego między feudalizmem a kapitalizmem („pruska droga”), min. obok nowoczesnej definicji własności, istniała własność podzielona, oparty na stanowej strukturze, przywilejach szlachty, poddaństwie chłopów → wraz z reformami Steina-Hardenberga załamały się podstawy Landrechtu.

Kodeks cywilny austriacki z 1811 r. (ABGB). (dzień dziecka :) )

• prace zaczęte za Marii Teresy zakończyły się za Józefa II - Kodeksem Józefińskim w 1786 (głównie prawo osobowe)

• za Leopolda II - powstał w 1797 r. Kodeks cywilny zachodniogalicyjski → nawiązywał do prawa natury, nieliczne przepisy feudalne → liczne dyskusje i zakończenie prac w 1811 r. (dzień dziecka) jako ABGB.

• ok. 1500 art., krótki wstęp i 3 części - o prawie osobowym, o prawie rzeczowym i o przepisach wspólnych prawom osobowym i rzeczowym.

• kwestie materialne - oparty na abstrakcyjnie ujmowanych założeniach równości podmiotów prawa, wolnej własności i swobody umów, i choć powstał w czasie istnienia podziałów stanowych, to zostały one uregulowane w odrębnych przepisach, tzw. politycznych

• kwestia formy - sformułowania krótkie i proste, wyraziste, z odwołaniami do zasad słuszności i rozsądku o ujęciu ogólnym. W systematyce i terminologii nawiązywał do prawa rzymskiego.

• W ciągu XIX w niezmieniany choć - zniesiono feudalizm, poddano regulacji ABGB własność chłopską, wydawanie ustaw szczegółowych dot. spraw nieprzewidzianych w ABGB, reformy konstytucyjne - pierwsza faza (lata 60'te i 70'te) w duchu liberalizmu, od lat 80'tych nawrót do reform antyliberalnych (hasła solidaryzmu społecznego, odwrót od polityki manchesteryzmu)

• Początek XX w. - 3 nowele:

• Nowela I z 1914 r. zmiany w dziedzinie prawa osobowego, rzeczowego i spadko­wego.

• Nowela II z 1915 r. przepisy o sprostowaniu i odnowieniu granic.

• Nowela III z 1916 r. zmieniała niektóre przepisy prawa zobowiązań (najobszerniejsza).

• wpływ BGB. Obowiązuje do dziś w Republice Austrii.

Kodeks Napoleona.

• przed rewolucją prawo prywatne poza ustawodawstwem królewskim

• tuż po rewolucji liczne zmiany w prawie w duchu liberalizmu, laicyzacji i indywidualizacji

• 1800 r. - Napoleon powołuje 4-osobową komisję (prawników ancien-regime'u) → projekt do Rady Stanu → ostateczna wersja to 36 ustaw połączonych w jedno pod nazwą Kodek cywilny Francuzów w 1804, a w 1807 zmieniono nazwę na kodeks Napoleona, ostatecznie nazwany Code civil.

• ponad 2tyś art., 3 księgi (systematyka nawiązująca do Instytucji, usankcjonowanie 3 wolności - osoby, własności i obrotu):

• o osobach - m.in. przepisy o naby­waniu i utracie praw cywilnych, prawo małżeńskie osobowe, przepisy o władzy ojcowskiej, adopcji, opiece i kurateli;

• o majątkach i różnych rodzajach własności - przepisy o własności, użytkowaniu i służebnościach;

• o różnych sposobach nabywania własności - zobowiązania, prawo spadkowe, prawo majątkowe małżeńskie.

• uznawany za klasyczną kodyfikację „mieszczańskiego" prawa cywilnego epoki kapitalizmu wolnokonkurencyjnego (wolność, nieograniczona własność prywatna i swoboda umów, swoboda jednostki i jej inicjatywy gospodarczej) → zasada liberalizmu i indywidualizmu,

• charakter antyfeudalny w ogólnych założeniach, a założeniach szczegółowych nawiązujący do dawnego prawa zwyczajowego Francji płn, prawa rzymskiego krajów prawa pisanego i prawa okresu Rewolucji.

• Rewolucyjny charakter w prawie majątkowym, zachowawczy w prawie osobowym i rodzinnym

• arcydzieło sztuki legislacyjnej - zwięzły, prosty i jasny, unikał kazuistyki i zbyt abstrakcyjnych norm. Elastyczność sformułowań.

• Zakres obowiązywania - wprowadzany na terenach podbitych, potem nawiazywały do niego inne kodeksy: rumuński, pierwszy kodeks włoski, portugalski, hiszpański, ale też w Ameryce Płd., Bliskim Wschodzie i Afryce Płn.

• Zmiany od okresu III Republiki

• najpierw - prawo osobowego i rodzinne - stopniowa likwidacja antyegalitarnych przepisów.

• 1945 r. - powołano komisję do stworzenia jednolitego kodeksu → wyodrębnienie nowych dziedzin, jak prawo pracy, rolne, ubezpieczeń poza kodeksem.

• nie potrzeba wielu nowelizacji, ze względu na dużą elastyczność norm

Zwód Praw Cesarstwa Rosyjskiego.

• Aleksander I - prace kodyfikacyjne (główna osoba Michał Sperański) → projekt nawiazujący do Kodeksu Napoleona → ostra krytyka → Sperański zesłany na Sybir.

• Mikołaj I - Sperański wraca z wygnania i podejmuje dalsze prace w komisji kodyfikacyjnej (myśl unifikacji prawa na podstawie historyczno-narodowej)

• Najpierw - ułożenie chronologiczne - od czasów Sobornego Ulożenija z 1649 r. do 1825 r. → Pełny Zbiór Praw Cesarstwa Rosyjskiego w 46 tomach ukazał się drukiem w 1830 r.

• Potem - ułożenie systematyczne → Zwód Praw Cesarstwa Rosyjskiego w 1835 wszedł w życie.

• 15 tomów, prawie wszystkie dziedziny prawa, prawo prywatne w t. X wg systematyki podobnej do Instytucji oraz w innych tomach.

• Prawo prywatne o charakterze feudalno-stanowym, bez uwzględnienia interesów mieszczaństwa z niewielką liczą nowych instytucji.

• Liczne wady techniczne: luki, wewnętrzne sprzeczności, sformułowania kazuistyczne, niejednolita terminologia.

• Próba reformy → 1882 r. komisja → projekt w 1905 r. nie przyjęty, jedynie znowelizowano część prawa. Po rewolucji październikowej obowiązywał jeszcze jakiś czas na tzw. kresach wschodnich.

Kodeks cywilny niemiecki (BGB).

• Przygotowanie → pierwsze głosy (Thibaut) w 1814 r., zahamowane krytyką autorytetów prawniczych i rozbicia politycznego Niemiec → po zjednoczeniu podjęto prace w komisji kodyfikacyjnej od 1874 r. - krytyka ze względu na trzymanie się pandektystyki, brak uwzględnienia praw socjalnych → druga komisja w 1890 r. w niewielkim stopniu wzięła tą krytykę pod uwagę → w 1900 r. wszedł w życie BGB.

• ponad 2tys. art., systematyka pandektowa.

• forma - szczytowe osiągnięcie „jurysprudencji pojęciowej" → bardzo rozbudowany aparat abstrakcyj­nych i precyzyjnie skonstruowanych pojęć → język trudny i niezrozumiały dla laików.

• oparty na założeniach liberalno-indywidualistycznych, ale z uwzględnieniem akcentów antyliberalnych i antyindywidualistycznych (próba kompromisu między różnymi kierunkami polityki społecznej i ekonomicznej)

• początkowo utrzymano instytucje feudalne (jak lenna, fideikomisy).

• kodeks abstrahował od zagadnień pozaprawnych → pewnym ustępstwem w uwzględnianiu potrzeb życia było zamieszczenie licznych klauzul generalnych (od początku kwestia kontrowersyjna)

• Wpływ BGB - kodeks grecki, włoski, polski kodeks zobowiązań, brazylijski, meksykański, peruwiański, syjamski, chiński i japoński.

• Republika Weimarska - zmiany BGB minimalne, a raczej odrębne akty (ustawodawstwo waloryzacyjne, ustawodawstwo pracy, ustawy o ochronie lokato­rów itp).

• III Rzesza - kodeks obowiązywał formalnie, ale załamanie jego podstaw poprzez ustawodawstwo norymberskie (rasowe podziały społ.; likwidacja praw indywidualnych w imię „wspólnoty narodowej") → rozpoczęto pracę nad nowym kodeksem w 1940 r. → w ramach denazyfikacji Sojusznicza Rada Kontroli Niemiec unieważniła te normy dot. ideologii III Rzeszy, ale i resztki ustroju feudalnego.

Kodeks cywilny szwajcarski (ZGB).

• wpływ pandektystyki, ale silniejszy niż w BGB wpływ prawa rodzimego. Też prawo francuskie, austriackie.

• Początek - Szwajcaria już od XVI w. wyodrębniła się od I Rzeszy, w szczególności nie uznając jurysdykcji Sądu Kameralnego (brak globalnej recepcji prawa rzymskiego). Po rewolucji w 1848 r. i powstaniu państwa związkowego → program unifikacji prawa prywatnego w ramach poszczególnych kantonów (powstały liczne kodyfikacje, w tym najważniejsza Zurychu) → z czasem potrzeba ujednolicenia w ramach całej federacji → 1874 r. komisja federalna → projekt z 1881 r. ogólnoszwajcarskiego kodeksu zobowiązań, a w 1898 r. w wyniku rewizji konstytucji całość prawa prywatnego weszła w kompetencje Związku.

• Prace na kodeksem - główna osoba - Eugen Huber (sam opracował pewne części) → projekt kodeksu cywilnego uchwalony jednogłośnie w 1907 r. i dołączono do niego kodeks zobowiązań z 1881 r. → całość weszła w życie w 1912 r.

• Systematyka - kombinacja pandektystyki i Instytucji (wstęp - pewne postanowienia ogólne i cztery księgi: I — prawo osobowe, tj. o osobach fizycznych i prawnych, II — prawo rodzinne, III — prawo spadkowe, IV — prawo rzeczowe z dołączonym kodeksem zobowiązań jako V księga)

• materia - najnowocześniejszy, uniknięcie wad BGB poprzez pogodzenie tradycji prawa rodzimego z prawem rzymskim, oraz kompromis miedzy kapitalizmem a sytuacją drobnych posiadaczy. Tendencje egalitarne i liberalne zmodyfikowane w duchu społecznym.

• forma - przewyższa BGB, jasny język i styl, krótkie artykuły, przejrzysty, abstrakcyjny, ale nie szafuje klauzulami generalnymi.

• kwestia luk - art. 1 (szkoła wolnego prawa) - upoważnienie dla sędziego do rozstrzygania tak jak gdyby sam był ustawodawcą → w praktyce nie wykorzystywane.

• Wpływ kodeksu: recypowany w Turcji, wzorowany na nim francusko-włoski projekt zobowiązań, polski kodeks zobowiązań z 1933 r., a także nowelizacje ABGB w zakresie prawa spadkowego i hipotecznego.

Źródła prawa prywatnego w Anglii.

• Nie nastąpiła kodyfikacja, ale wzrost statutów i wydanie kilku większych ustaw w celu modernizacji, gł. prawo handlowe:

• ustawa wekslowa (Bills of Exchange Acf) z 1892 r.,

• ustawa o spółkach zwykłych (Partnership Acf) z 1890 r.,

• ustawę o sprzedaży (Tales of Goods Acf) z 1893 r.

• ustawa o handlu i marynarce z 1894 roku.

• statut o sytuacji prawnej małoletnich z 1874 r.

• ustawa o własności z 1925 roku.

• od 1934 r. działa w Anglii specjalny komitet powołany do reformy prawa oraz liczne komisje parlamentarne.

Źródła prawa handlowego w Europie kontynentalnej.

• tam gdzie nie doszło do kodeksowego wyodrębnienia prawa handlowego (np. Szwajcaria, Anglia) wyodrębnia się prawo handlowe ze względu podmiotowy lub przedmiotowy związek danych norm z obrotem gospodarczym.

1. Francja - na podstawie ordonansów Ludwika XIV z dziedziny handlu lądowego i morskiego (o handlu z 1673 r. i o marynarce z 1681 r.) powstał Kodeks Handlowy (code de commerce) z 1807 r.

• brak systematyki; 4 księgi: I - prawo handlowe i wekslowe, II -prawo morskie, III -prawo upadłościowe (konkursowe), IV - jurysdykcja i organizacja sądów handlowych.

• oparcie się na zasadzie przedmiotowej (normy dot. obrotu handlowego), a nie podmiotowej (dot. kupców - w ustroju stanowym) → wyodrębnienie czynności prawnych uznanych przez prawo za handlowe (bez względu na osobę).

• Recypowany w Księstwie Warszawskim i wielu innych krajach, ale był przestarzały, bez ogólnych pojęć, z mało precyzyjną terminologią → dużo nowelizacji.

W państwach niemieckich (poza Prusami - Landrecht) obowiązywały przepisy francuskie → prace nad kodeksem (przyjęcie ustaw cząstkowych) i w 1861 r. projekt komisji został przyjęty najpierw w Austrii (bez księgi V dot. prawa morskiego) i obowiązywał do 1938 r., a w Związku Płn.-Niemieckim w 1871 r. jako kodeks handlowy dla całego Cesarstwa Niemieckiego (zasada przedmiotowa, prawo szczególne dla spraw handlowych)

• koniec XIX w. potrzeba modernizacji (kwestie socjalne i uzgodnienie norm z powstającym BGB) → 1897 r. nowego kodeksu handlowego - HGB (wszedł w życie wraz z BGB)

• 4 księgi: I sytuacja prawna kupca, II spółki handlowe, III czynności handlowe, IV handel morski → brak uregulowania wszystkich kwestii, ale obowiązuje do dziś, mimo licznych zmian.

• wpływ haseł solidaryzmu społecznego i ochrony ekonomicznie słabszych (opieka prawa dla nieobeznanych z arkanami zawodu kupieckiego) → kryterium podmiotowe = prawo kupców (zawodowe kupiectwo i związane z tym ryzyko.

CHARAKTERYSTYKA INSTYTUCJI PRAWA PRYWATNEGO

Ogólny rys rozwoju prawa cywilnego XIX i XX w.

• 2 okresu (fazy rozwoju kapitalizmu) w XIX i XX w.:

1. Panowanie liberalizmu ekonomicznego → prawo oparte na prawnonaturalnych założeniach → „wolność, własność, umowy”. Wolna konkurencja, zniesienie wszystkich ograniczeń hamujących jednostkę w korzystaniu przez nią z tych praw w sensie ekonomicznym → konkretyzacja zasady autonomii woli: zasada wolnej, nieograniczonej własności prywatnej i swobody umów.

• W prawie osobowym i rodzinnym wciąż antyegalitarne rozwiązania.

• Wzrost konfliktów społecznych spowodowany wkraczaniem kapitalizmu w stadium monopolistyczne → tendencje zmian przełomowych:

• program reform pod hasłami solidaryzmu społecznego i ochrony słabszych przed egoizmem ekonomicznie silniejszych jednostek, przenikać zaczął wszystkie dziedziny polityki prawa → żądania odejścia od liberalizmu w kierunku interwencji państwa i pomocy słabszych → ograniczenia podstawowych założeń prawa majątkowego: wolności własności i swobody umów.

• publicyzacja prawa prywatnego - nowe instytucje (prawo agrarne, pracy, gospodarcze) oraz publicznoprawne metody regulacji stosunków prywatnoprawnych.

Prawo osobowe i rodzinne

Osoby fizyczne.

• Stworzenie na bazie ideologii prawnonaturalnej konstrukcji praw podmiotowych → klasyczne sformułowanie w Deklaracji z 1789 r. „celem każdego związku politycznego jest ochrona praw naturalnych i nieprzedawnialnych człowieka, a prawami tymi są: wolność, własność, opór przeciw uciskowi”. → nawiązanie do tych prawa w ABGB, brak w Kodeksie Napoleona → z czasem koncepcja praw podmiotowych oderwana od prawa natury i rozpatrywana tylko na gruncie prawa pozytywnego (jako czynnik wtórny do prawa w sensie przedmiotowym) → grunt dla teorii odrzucających koncepcję „praw podmiotowych”

• Prawa osobowe ukształtowane na zasadzie powszechności tych praw i równości podmiotów (z wyjątkiem tych o utrzymanych stosunkach feudalnych - Landrecht i Zwód, a w ABGB stosunki feudalne pozostawione w ustawach politycznych).

• Ograniczenia zasady powszechności praw podmiotowych:

• Kobiety - kodeks Napoleona („wieczyście małoletnia”, pod władzą ojca lub męża, opieka ojcowska, a nie rodzicielska), BGB (dominujaca pozycja męża), inne ograniczenia jak zakaz bycia świadkiem przy testamencie, akcie notarialnym, dokonywania czynności urzędowych.

• stopniowo likwidowane te ograniczenia od końca XIX w., choć we Francji dopiero w czasach IV i V Republiki.

• Dzieci nieślubne - Kodeks Napoleona - 2 kategorie (naturalne i ze związków występnych) - brak prawa stanu.

• Wyznanie - zezwolenie na małżeństwo Żydów, zakaz bycia świadkiem przy testaemncie dla neichrześcijanina

• Moralne - godność osobista, walory charakteru.

• Majątkowe - np. uznanie za marnotrawcę.

• Rasowe - w III Rzeszy.

• Zdolność prawna - z chwilą urodzenia (ale nasciturus iam pro nato habetur → kuratela ventris nomine), do śmierci (też cywilną jak w Kodeksie Napoleona, zniesiona w 1854 r.)

• Zdolność do czynności prawnych - zależała od wieku (pełnoletniość), stanu psychicznego (ubezwłasnowolnienie lub poddanie pod kuratelę), płci (w/w), trybu życia (np. marnotrawstwo i pijaństwo).

Osoby prawne.

• Niechętny stosunek do osób prawnych - krępowanie wolności jednostki (zasada indywidualizmu), obawa władz przed zrzeszeniami i organizacjami politycznymi (ustawa z 1971 r. Le Chapellier - zakaz koalicji robotników)

• Argumenty w doktrynie:

• teoria fikcji prawnej (Savigny) - wszelkie zbiorowości uznane za twory sztuczne, nie posiadające bytu realnego, a uznawane za podmioty prawa tylko na mocy fikcji. Popularna w początkowej fazie kapitalizmu.

• teoria interesu (Ihering) - pojęcie prawa podmiotowego jako chronionego prawem interesu związane tylko z osobami fizycznymi, a nie z prawnymi (bo to wytwór techniki prawniczej). Popularna w czasach obrony przed monopolizacją.

• W pierwszych kodyfikacja brak większych wzmianek o osobach prawnych. W BGB jest ich dużo (69 art.) → kwestia sporna między przedstawicielami 2 odłamów szkoły historycznej:

• romanistami - teoria fikcji;

• germanistami - teorie przeciwne, uznanie bytu osoby prawnej → teoria organiczna - oparta na średniowiecznej idei podporządkowania jednostki różnego typu ciałom zbiorowym i skłonności do ich personifikacji (sensualizm), przyrównującą osobę prawną do żywego organizmu ludzkiego, obdarzonego wolą, rozumem, organami, zdolnością do działań prawnych → szerokie rozpowszechnienie tej teorii.

• Z czasem powstają też stowarzyszenia i zakłady o celach niezarobkowych (politycznym, religijnym, kulturalnym, filantropijnym itp.) → w efekcie walki o wolność zrzeszania się.

• Podziały osób prawnych:

• kryterium - charak­ter prawny - osoby prawne prawa prywatnego oraz osoby prawne prawa publicznego

• kryterium - konstrukcja danej zbiorowości - korporacje (stowarzyszenia funk­cjonujące jako zbiorowość osób będących członkami osoby prawnej i realizujących wspólne im cele) oraz fundacje (zakłady, których podstawą był substrat majątkowy przeznaczony na określone cele) → z prawa rzymskiego.

• kryterium - cel - osoby prawne o charakterze majątkowym i o charakterze niezarobkowym (altruistyczne).

• Powstanie osoby prawnej prawa prywatnego:

• system koncesyjny - uzależnione od pozwolenia władz. Wcześniejszy. Min. dla fundacji.

• system normatywny - po wypełnieniu wszystkich prawnych wymogów przez sam wpis do rejestru.

• We Francji przez cały XIX w. jako przywilej nadanie osobowości prawnej, a organizacje robotnicze zakazane po Komunie Paryskiej. Lata 80'te XIX w. stopniowe przechodzenie od systemu koncesji do ustawowej reglamentacji. Dopiero w 1901 r. ustawa Waldeck-Rousseau - swoboda stowarzyszeń.

• BGB - tendencja do utrzymania ingerencji państwa, min. prawo dot. nabywania osobowości prawnej w kompetencjach ustawodawstwa krajowego, oraz system koncesyjny dla stowarzyszeń w celach gospodarczych. Stowarzyszenia np. naukowe, dobroczynne (cele „idealne”) przez wpis do rejestru, ale z kontrolą tego wniosku przez sąd administracyjny

• ZGB - generalnie wg systemu normatywnego.

Małżeństwo.

• dążenia do laicyzacji małżeństwa i objęcia go ustawodawstwem państwowym (jeszcze z czasów reformacji, teraz prawo natury) → umowa cywilna → Austria → Józef II (józefinizm) tendencja do podporządkowywania organizacji kościelnej władzom państwowym we wszystkich dziedzinach życia) - patent o małżeństwie z 1783 r. - małżeństwo jest umową cywilną, regulowaną przepisami państwowymi zarówno co do ważności, jak i co do skutków, a jurysdykcja należała do sądownictwa państwowego.

• Landrecht - małżeństwo jako umowa cywilnoprawna. Wprowadził też religijną formę.

3 formy zawarcia małżeństwa:

• Świecki system - m.in. we Francji już od 1791 r., potem też w Kodeksie Napoleona, oraz w BGB → przed urzędnikiem świeckim, możliwość rozwodu, jurysdykcja sądów państwowych.

• Wyznaniowy system - min. Rosja i ziemie polskie pod zaborem rosyjskim. Na ziemiach polskich w KCKP kompromisowe rozwiązanie - wyznaniowa forma, jurysdykcja państwowa, ale wg prawa wyznania → Kościół nie uznawał tych postanowień → nowe prawo małżeństwie z 1836 r. na czysto wyznaniowych regułach (forma, jurysdykcja i prawo wyznaniowe).

• Mieszany (świecko-wyznaniowy) system - ABGB - małżeństwo = umowa cywilna, w której „dwie osoby różnej płci oświadczają wolę swą", jurysdykcja świecka, ale zawarcie małżeństwa albo w formie wyznaniowej albo świeckiej. Separacja możliwa dla wszystkich, rozwód tylko dla niekatolików, odrębnie też dla Żydów. Wprowadzono też instytucję tzw. małżeństwa cywilnego z konieczności, m.in. gdy duchowny odmawiał udzielenia ślubu z przyczyn nie uznanych przez prawo cywilne.

Stosunki osobiste

• dominacja męża, głównie w Kodeksie Napoleona, ale i w innych kodeksach.

Stosunki majątkowe

• zasada zwierzchnictwa męża → z reguły odrębny dział prawa prywatnego.

• ustroje majątkowe:

• ustawowy - w braku umowy, Kodeks Napoleona (ruchomości i mienie nabyte w czasie trwania małżeństwa).

• umowny - kilka ustrojów majątkowych umownych, które mogły być dowolnie przez strony zmieniane.

• system ogólnej wspólności,

• system całkowitej rozdzielności majątkowej,

• systemy pośrednie (najczęstsze)

• w KCKP z 1825 r., w ABGB - rozdzielność z zarządem przez męża,

• w BGB - tzw. system zarządu i pobierania pożytków przez męża.

Rodzina.

• utrzymanie elementów feudalnych → w Landrechcie, Zwodzie, ale też w Kodeksie Napoleona.

• Kodeks Napoleona

• idea zapewnienia trwałości, nienaruszalności rodziny legalnej → min. upośledzenie dzieci nieślubnych:

• dzieci zwykłe - mogły być legitymowane przez małżeństwo rodziców lub uznanie przez ojca, mogły dochodzić sądownie praw stanu (tzn. matki, nie ojca, ale obwarowane ograniczeniami), pomimo uznania lub legitymacji nie wchodziły do rodziny rodziców, ale miały jedynie ograniczone prawa spadkowe.

• dzieci ze „związków występnych" - nie mogły nigdy zostać ani uprawnione, ani uznane, rak prawa do poszukiwania prawa stanu, ograniczone uprawnienia alimentacyjne, brak praw spadkowych.

• idea silnej władzy ojcowskiej - władza nad dziećmi przysługiwała wyłącznie ojcu, też nad majątkiem dziecka, prawo do „środków poprawy”, tj. zamknięcia dziecka w miejscu odosobnienia.

• Zmiany w 2 kierunkach pod koniec XIX w.:

• Tendencja do indywidualizacji i liberalizacji stosunków rodzinnych - związana m.in. z przemianami w strukturze społeczno-gospodarczej państwa i potrzebami kapitalistycznego obrotu → min. pozwolenie dla małoletnich zawarcia umowy oświadczenie usług, a tylko w przypadku ważnych przyczyn rodzic mógł rozwiązać taką umowę (ABGB). W BGB znaczna swoboda małoletnich (też prowadzenie przedsiębiorstwa zarobkowego) → umożliwienie wyzysku młodocianych. Stopniowo też wzrost pozycji kobiety we władzy rodzicielskiej (we Francji dopiero w 1970 r.). Polepszanie sytuacji dzieci nieślubnych.

• Wzrost wkraczania państwa w sferę funkcjonowania rodziny - ograniczanie władzy rodzicielskiej typu patriarchalnego → przepisy dotyczące kontroli sądowej lub państwowej (np. we Francji w 1889 r. pod kątem zdrowia i moralności dzieci). Zmiany w instytucji opieki - początkowo sprawowana przez krewnych, z czasem nadzór (np. ABGB instytucja opieki generalnej - dla organu publicznego lub stowarzyszenia). Najpóźniej zmiany w prawie francuskim.

Prawo majątkowe

Własność.

• Prawo własności (definicja z Instytucji) - plena in re potestats → prawnonaturalne hasło nienaruszalności własności prywatnej (podstawa ruchu kodyfikacyjnego) - jako hasło mieszczaństwa, walki z feudalnymi ograniczeniami

• Własność - prawo przyrodzone, dające jednostce władzę absolutną i wyłączną nad dobrami majątkowymi do niej należącymi, a także umożliwiające ich nieskrępowany obrót oraz pomnażanie zysków (indywidualistyczno-liberalna definicja) → zgodna z leseferyzmem.

• Ta definicja czasem razem z feudalnymi elementami: Landrecht (lenna, fideikomisy), ABGB (własność podzielona - oddzielenie prawa do istoty rzeczy i prawa do pożytków z rzeczy), Zwód Praw (własność niepełna - ograniczona przez czyjeś prawo też niepełne) → tworzenie katalogu uprawnień właściciela pełnego - dla odróżnienia od innych rodzajów własności - używać, nie używać, zniszczyć, przenieść na innego, zrzec się, porzucić.

• Kodeks Napoleona - całkowicie zerwał z feudalnym porządkiem → „świętość” własności uważana za podstawową zdobycz rewolucji → ustalenie treści prawa od strony negatywnej (można wszystko, o ile nie jest zakazane ustawami) → to ograniczenie określane nie jako ograniczenie, ale jako określenie ram własności = nigdy nieograniczone prawo, ale najpełniejsze.

• koniec XIX w. - rozdźwięk między definicją a sytuacją społ.-gosp. → domagano się zmiany definicji i wzięcia pod ochronę nie interesu właściciela, ale interesu ogółu (odejście od „stróża nocnego” do interwencjonizmu) → wobec idei socjalizmu (podważenie własności prywatnej w ogóle) pojawiają się hasła solidaryzmu społecznego (min. teoria własności jako funkcji społecznej)

• Koncepcja własności jako funkcji społecznej (autor Leon Duguit) - wg niego - własność przestała być absolutnym i nienaruszalnym prawem podmiotowym, ale stała się funkcją, którą należało pełnić proporcjonalnie do posiadanego dobra, zagrożone przymusem, aż do wywłaszczenia, jako nadużycie prawa → ważne miejsce w nauce Kościoła (encykliki papieży) → teoria o podwójnym charakterze własności: indywidualnym i społecznym → z czasem jako program partii chrześcijańsko-demokratycznych.

• Zmiany:

• Działalność sądów - rozszerzająca wykładnia wymogu, by właściciel przy wykonywaniu prawa nie czynił ze swej własności użytku sprzecznego z ustawami i interesami osób trzecich, pod kątem poczucia słuszności i dobra ogólnego → ważna: konstrukcja nadużycia prawa.

• Działalność ustawodawcza - w pracach nad BGB postulat katalogu obowiązków właściciela - nie dokonany, ale definicja w BGB akcentuje granice prawa własności i pomija element dowolności. Dodatkowo pojawiły się przepisy o ograniczeniach z tytułu prawa sąsiedzkiego i ogólny zakaz szykany (= wykonywania swego prawa mając na celu szkodzenie innemu) ABGB w 3 Noweli i pozostałe kodeksy też nowelizowane

• W dziedzinie prawa administracyjnego wraz ze wzrostem interwencjonizmu państwa rosły ograniczenia praw właścicieli ze względu na potrzeby państwa. Po 2-giej wojnie światowej szeroka nacjonalizacja niektórych gałęzi przemysłu.

Zobowiązania.

I. Umowy.

• Swoboda umów - zarówno pod względem treści, jak i formy →KN „umowy prawnie zawarte stają prawem dla tych, którzy je zawarli", z ogólnym zastrzeżeniem, by umowy nie naruszały porządku publicznego czy dobrych obyczajów.

• Kodeksy stały na straży ważności umów → wyjątkowe okoliczności do stwierdzenia nieważności (zgodnie z zasadą „volenti non fit iniuria”) → zniesienie zakazu lichwy, ograniczenie możliwości odstąpienia od umowy z powodu pokrzywdzenia (gł. przedawnienie)

• Zmiany (ograniczenia):

• najpierw orzecznictwo: badanie od strony kodeksowych przesłanek ważności i społecznego oddziaływania → wykorzystywanie klauzul generalnych, wbrew panującej zasadzie vigilantibus iura scripta sunt.

• zmiany ustawodawcze: zakazy lichwy, w BGB przepis o uznaniu za nieważnej czynności prawnej, gdy strona wykorzystuje złą sytuację, lekkomyślność czy niedoświadczenie drugiej strony → po 1-wszej wojnie światowej powstają przepisy chroniące dłużników, lokatorów, ustawodawstwo waloryzacyjne.

• Umowy o pracę:

• początkowo wg zasady swobody umów, ujmowane jako locatio-conductio operarum, jako najem usług (praca jako towar), z pominięciem jakichkolwiek społecznych aspektów pracy ludzkiej

• Landrecht - charakter feudalny umów o pracę, a przepisy o czeladzi wraz z prawem rodzinnym.

• ABGB - tylko wspominał o tej instytucji, jako o kontrakcie najmu pracy czy najmu dzieła z utrzymaniem feudalnych przepisów o pracownikach i pracodawcach z kodeksu zachodniogalicyjskiego.

• Kodeks Napoleona - też pominięty społ. aspekt, umieszczone wraz z umową najmu, jako najem usług, z zastrzeżeniem uniemożliwiającym wprowadzenie nieograniczonej w czasie zależności osobistej, ale wiara w sporze dawana była pracodawcy.

• Zmiany: gdy praca najemna stała się podstawą całej organizacji ekon.-społ. państwa konieczność nowych rozwiązań niezależnych od fluktuacji rynku → wprowadzenie publicznoprawnej ochrony pracowników, wyłamuje sie spod prawa cywilnego → powstaje ustawodawstwo przemysłowe, a z czasem prawo pracy.

• Nowe ustawodawstwo pracy - oparte na ograniczeniach swobody umów  nowe kategorie umów (. kierowanych, taryfowych, adhezyjnych), których skutki były z góry uregulowane i niezależne od woli kontrahentów, a także rozciągały się na osoby trzecie, nie będące stronami kontraktu.

II. Podstawy odpowiedzialności cywilnej.

• Wina - podstawa odpowiedzialności; domniemanie niewinności.

• brak winy w przypadku nieletnich i chorych umysłowo (czasem wyjątki - choć brak winy, to zadośćuczynienie ze względów słuszności, gdy przemawiał za tym stan majątkowy - Zwód Praw)

• czasem różna odpowiedzialność w zależności od stopnia winy (np. ABGB za dolus i culpa lata pełna, ale za zwykłe niedbalstwo tylko naprawienie szkody rzeczywistej)

• Odpowiedzialność za czyny innych osób - tylko jeśli jest wina osoby odpowiedzialnej - bądź brak dozoru, bądź nieodpowiedni dobór osoby.

• tylko w stosunku do tych, którzy byli zobowiązani ustawowo lub umownie → KN: zaostrzona odpowiedzialność w przypadku ojca, pana i zleceniodawcy, nauczyciela i rzemieślnika za osoby pod ich nadzorem - domniemanie winy.

• Odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy - początkowo jako wina z braku dozoru, zaostrzona poprzez przerzucenie ciężaru dowodu na osobę odpowiedzialną. Wyjątkowo - odpowiedzialność obiektywna (za skutek), np. właściciela budynku za szkody z powodu wady w budowie.

• Zmiany: obciążanie osób posługujących się urządzeniami technicznymi poruszanymi elementarnymi siłami przyrody odpowiedzialnością obiektywną → uzasadniano paremią „czyj zysk, tego i strata" → początkowo ustawodawstwo szczególne, stopniowo w kodeksach, np. kodeks polski zobowiązań (odpowiedzialność za działalność przy użyciu elementarnych sił przyrody na zasadzie ryzyka).

• Ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej → teoria uspołeczniania indywidualnego ryzyka (rozciąganie obowiązku wynagrodzenia szkody na osoby/instytucje, które szkody nie wyrządziły/zawodowo trudniły się ich pokrywaniem) uznana za przejaw nawrotu do zjawiska rozdziału długu od odpowiedzialności przy instytucji rękojemstwa.

Spadkobranie.

• Zasady:

• formalnej powszechności praw spadkowych i równości w dziedziczeniu → wyjątki: dzieci nieślubne i małżonek.

• zagwarantowanie w dziedziczeniu praw rodziny → instytucja zachowku

• podzielność spadków → szkodliwy wpływ na strukturę własności.

• swoboda testowania i przewaga dziedziczenia testamentowego nad ustawowym

• Dziedziczenie testamentowe:

• zdolność testowania - ograniczana wiekiem, stanem umysłowym, marnotrawstwem, pozycja społ. (duchowni).

• zdolność przyjęcia spadku - każdy, z wyjątkami: jak KN opiekun od nieletniego pupila, lekarz i aptekarz od leczonej osoby, księża, jako lekarze duchowni.

• Dziedzice konieczni - dopiero później uznano małżonka.

• 2 systemy zabezpieczania zabezpieczenia praw dziedziców koniecznych:

• system zachowku (ABGB i BGB) - nawiązanie do rzymskiej instytucji, ale zachowek, to tylko roszczenie do dziedzica testamentowego o wypłacenie równowartości legitymy sprzyjało utrzymaniu spadku w stanie niepodzielonym. Zachowek to z reguły ½ części ustawowej, a wydziedziczenie tylko z przyczyn w ustawie wymienionych.

• system rezerwy (KN) - spadek dzielono na dwie idealne, oznaczone ułamkowo części: tzw. część rozrządzalną i rezerwę. Testator miał swobodę tylko w przypadku części rozrządzalnej. Zapisy i darowizny nie mogły przekroczyć określonej, zależnej od liczby krewnych części, a w razie przekroczenia odpowiednio je zmniejszano. Tutaj dziedzice mieli prawo o charakterze bezwzględnym do określonej części spadku podziały spadkowe i rozdrabnianie majątków.

• Rosja - podział na dobra rodowe (brak swobody) i nabyte (swoboda).

• Dziedziczenie ustawowe (szeroki krąg krewnych, upośledzona pozycja małżonka i dzieci nieślubnych)

• Kodeks Napoleona - 12 stopień komputacji rzymskiej, potem dzieci naturalne uznane, małżonek, państwo.

• ABGB - 6 linia według systemu parantel, dzieci nieślubne tylko do majątku matki, małżonek tylko w dożywotnie użytkowanie.

• Zwód Praw - brak ograniczenia, co do stopni, dzieci nieślubne tylko po matce, małżonkowie tylko 1/7 nieruchomości i ¼ ruchomości.

• Tendencja rozwojowa w ciągu XIX w. - ograniczenie kręgu spadkobierców ustawowych oraz polepszanie praw spadkowych dzieci nieślubnych i małżonka.

• Likwidacja przywilejów w dziedziczeniu oraz wszelkich form sukcesji jednostkowej na rzecz równego udziału wszystkich spadkobierców w spadku:

• Kodeks Napoleona - zakaz substytucji fideikomisarnych, ale powołał niedługo później instytucję majoratów (niepodzielnych i niezbywalnych majątków ziemskich) w celu utworzenia nowej arystokracji.

• ABGB - wiele norm przeciwnych w ustawach politycznych, jak np. o dziedziczeniu gospodarstw włościańskich.

• dopuszczenie podziału spadku in natura (KN)

• Skutki → rozdrobnienie własności ziemskiej. Programy reform:

• pierwsze reformy we Francji - początkowo o małym zasięgu, w 1938 r. nowelizacja kodeksu cywilnego (cel: możliwie jak najdłuższe utrzymanie niepodzielności niektórych gospodarstw rolnych), podobnie w 1961 r.

• Niemcy - badania nad zwyczajami spadkowymi, ale reformy tylko częściowo urzeczywistnione (tworzenie specjalnych gospodarstw niepodzielnych, instytucja zachowku)

• Austria - ustawa ramowa z 1889 r. dotycząca gospodarstw wiejskich zrealizowana na niektórych terytoriach.

• III Rzesza - ustawa z 1933 r. o wyłączeniu z obrotu zagród dziedzicznych i dziedziczone przez jednego spadkobiercę (dla „czystych rasowo”).

Instytucje prawa handlowego.

• Prawo handlowe - jako prawo szczególne w stosunku do prawa cywilnego - prawo odrębne zawodu (stanu) kupieckiego i obrotu handlowego → kryteria: podmiotowe i przedmiotowe → 3 systemy:

• system przed­miotowy - za handel uznano każde pośrednictwo w obrocie dóbr, a każdy je podejmujący za kupca → czynnik przedmiotowy - uznanie danej czynności za „handlową" → np. kodeks francuski (code de commerce) z 1807 r.

• system podmiotowy - prawo właściwe dla osób trudniących się zawodowo czynnościami handlowymi (kupców) → BGB i polski kodeks handlowy z 1934 r. → nawrót ze względu na nurt socjalistyczny.

• system mieszany - prawo szczególne dla spraw (czynności) handlowych, ale oprócz czynności, które były uważane za handlowe niezależnie do tego, kto je wykonywał (tzw. obiektywne), i tych, które mogły nadać osobom je wykonującym charakter kupca (subiektywne), przewidywał takie, które były uznawane za handlowe tylko wtedy, gdy były wykonywane przez kupca (czynnik podmiotowy). → kodeks handlowy austriacki.

• Z czasem prawo handlowe rozrasta się, stając się min. instrumentem prawnej regulacji zrzeszeń kapitalistycznych (głównie spółek handlowych) → najbardziej charakterystyczna: instytucja spółki akcyjnej - która odegrała doniosłą rolę w kumulacji i centralizacji kapitału, też tworzenia kapitału finansowego (przez kupowanie akcji przez banki)

• Nowe znaczenie - giełda - od XIV w. miejsce zebrań kupców dla zawierania transakcji i omawiania ogólnych spraw handlu → potem instytucja gdzie dokonywał się obrót wartościami pieniężnymi i towarowymi, jak również ustalanie na ogólną skalę cen i kursów wartości dopuszczonych do obrotu na giełdzie (tzw. notowania giełdowe).

• Prawo wekslowe - weksel - zabezpieczenie kredytu, papier wartościowy

• Prawo czekowe - czek - dokument zawierający polecenie zapłaty (środek obrotu bezgotówkowego - sposób dokonywania operacji pieniężnych bez uruchomiania pieniędzy, a tylko na podstawie istniejącej między nabywcą czeku a płatnikiem (trasatem) umowy).

GŁÓWNE KIERUNKI MYŚLI CYWILISTYCZNEJ

Panowanie kierunku „klasycznego". Pozytywizm ustawowy.

• kierunek klasyczny (dogmatyczny) - wiele odmian, ale cecha wspólna to ograniczenie badań nad prawem do dogmatycznej analizy tekstów ustawowych, kult litery prawa w oderwaniu od wszelkich pozaustawowych czynników → pozytywizm prawniczy (systematyczna analiza norm prawa pozytywnego, traktowanych w ode­rwaniu od wszelkich czynników pozanormatywnych i budowania na tej podstawie ogólnych pojęć prawnych przy zastosowaniu metody zwanej obecnie formalno-dogmatyczną).

• Francja - szkoła egzegezy -analiza przepisów Kodeksu Napoleona poprzez suchą egzegezę tekstu. Zał. kodeks stanowi zamkniętą i kompletną całość dostarczającą rozwiązań dla wszystkich możliwych do przewidzenia przypadków → rola sędziego: czysto mechaniczne stosowanie przepisów do stanów faktycz­nych, a wykładnia prawa do uściślania tekstu przepisów drogą operacji logicznych i ustalania zakresu obowiązywania norm kodeksowych. → rozdźwięk między praktyką a nauką.

• Austria - dogmatyczna analiza ABGB, reforma studiów (znajomość jedynie skodyfikowanego prawa, bez historyczni-teoretycznych podstaw).

• Państwa niemieckie - wobec braku kodyfikacji zamiast pozytywizmu ustawowego, pozytywizm naukowy (na podstawie nauki recypowanego prawa rzymskiego (pandektystyka) → wielki abstrakcyjny system nauko­wy → najszerszy katalog abstrakcyjnych pojęć prawnych (miały niejako samodzielny byt, a w drodze odpowiedniej operacji logicznej służyć miały rozstrzyganiu wszystkich przypadków szczegółowych → jurysprudencja pojęć = skrajny przejaw metody formalno-dogmatycznej)

Naturalizm prawniczy. Nowe metody wykładni.

• koniec XIX w. załamanie filozofii pozytywizmu prawniczego z powodu groźby rewolucji, starzenia się kodyfikacji → potrzeba dostosowania ich do potrzeb czasu → nowe tendencje głównie w judykaturze, a nie w ustawach → nowy kierunek: naturalizm prawniczy - potrzeba nasycania prawa pozytyw­nego elementami zaczerpniętymi z nauk społecznych, a nawet ścisłych (darwinizm), sprzeciw w stosunku do metod pozytywizmu → 2 odmiany:

• Jurysprudencja interesów - prekursor: Rudolf Ihering - twórca tzw. jurysprudencji celowościowej (początkowo operował jurysprudencją pojęć) → twierdzenie, że prawo spełnia rolę służebną wobec interesów społecznych czy jednostkowych i że interesy te określają zarówno treść przepisów prawnych, jak i ich należytą wykładnię (teleologiczna)

• rozwój: Uniwersytet w Tybindze (Filip Heck) - przeciwstawienie się fikcji braku luk w prawie, ząłożenie że luki to coś nieuchronnego, a sposób ich wypełnienia poprzez ustalenie woli pod kątem interesu jaki legł u podstaw uchwalenia przepisu, z uwzględnieniem ciężaru gatunkowego owych interesów. Tworzyli też nowe pojęcia związane z ich społecznym podłożem.

• Szkoła wolnego prawa - (powstała w Niemczech i Francji) bardziej radykalna → istnienie luk w prawie wypełniane poprzez prawotwórczą działalność sędziego

• Szwajcaria - ZGB (Eugen Huber) art. 1 - upoważnienie sędziego, w razie luki w kodeksie, do orzekania według reguł, które by sam ustanowił, gdyby był ustawodawcą.

• liczne kontrowersje i opory, tym bardziej, że zamieniono tu domniemaną wolę ustawodawcy, na wolę sędziego, jak gdyby był ustawodawcą dało pole dla dowolności orzecznictwa i możliwości nadużyć → w praktyce nie wykorzystywano tej możliwości.

---