I. CZĘŚĆ OGÓLNA PRAWA CYWILNEGO

1. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRAWA CYWILNEGO I JEGO DZIAŁY

Pojęcie prawa cywilnego przychodzi z pewną trudnością. Nie określono ściśle jego zakresu. W Kodeksie Cywilnym na samym wstępie podkreślono, że kodeks niniejszy reguluje stosunki cywilnoprawne między osobami fizycznymi i osobami prawnymi (art.1), jednakże nie znamy jeszcze pojęcia i zakresu „stosunków cywilnoprawnych”. Odkrycie charakterystyki stosunków cywilnoprawnych wymaga już analitycznej przenikliwości.

Kodeks nie zawiera wyczerpującej regulacji stosunków cywilnoprawnych. Spotykamy bowiem jeszcze rozległy zespół dalszych normatywnych źródeł prawa cywilnego. Możemy zatem stwierdzić, iż niezbędny jest głębszy wysiłek intelektualny w celu poznania i objaśnienia pojęcia i zakresu prawa cywilnego.

W istocie, codziennie uczestniczymy w licznych stosunkach regulowanych normami prawa cywilnego, nie uświadamiając sobie nawet tego faktu- do czasu ewentualnego sporu.

Z art.1 Kodeksu Cywilnego wynika, że prawo cywilne obejmuje swą regulacją stosunki między osobami fizycznymi i osobami prawnymi. Nie obejmuje stosunków między organami państwa a obywatelami (i osobami prawnymi). Z materii KC oraz licznych dalszych aktów normatywnych wynika, że prawo cywilne obejmuje swą regulacją stosunki majątkowe i niemajątkowe. Przeważa unormowanie stosunków majątkowych. Jako przykład można wskazać regulację dotyczącą praw rzeczowych, zobowiązań , dziedziczenia. Niejednokrotnie przeplata się jednoczesna regulacja stosunków majątkowych i niemajątkowych, jak w wypadku praw na dobrach niematerialnych.

Z regulacją stosunków majątkowych spotykamy się także w prawie publicznym - szczególnie w prawie finansowym.

Rozstrzygające znaczenie ma zastosowana w prawie cywilnym metoda regulacji stosunków społecznych. Charakteryzuje się ona uhonorowaniem zasady autonomii stron (niekiedy mówi się o równorzędności stron). Autonomia stron oznacza brak władczego podporządkowania w stosunku między nimi. Najdobitniej autonomia stron stosunku cywilnoprawnego przejawia się w postaci zasady swobody umów. Podmioty prawa cywilnego swobodnie decydują o zawarciu umowy, o wyborze kontrahenta, o treści umowy oraz o jej formie. Charakterystyczne w prawie cywilnym jest również powierzenie funkcji rozstrzygania sporów sądom powszechnym. Do rzadkości należą przypadki powołania innego właściwego organu.

Reasumując, prawo cywilne określamy jako gałąź prawa obejmującą zespół przepisów regulujących stosunki majątkowe oraz niemajątkowe między osobami fizycznymi i osobami prawnymi na zasadzie równorzędności podmiotów.

Po wstępnych rozważaniach należy przedstawić systematykę prawa cywilnego - działy prawa cywilnego:

Przede wszystkim należy wyróżnić część ogólną, uregulowaną w Księdze Pierwszej KC. Obejmuje ona wyjęte przed nawias zasady ogólne, wspólne dla pozostałych działów prawa cywilnego z uwzględnieniem działów uregulowanych poza Kodeksem cywilnym. Prawo rzeczowe zawarte w Księdze drugiej KC (i przepisach odrębnych) - obejmuje regulację prawa własności i innych praw rzeczowych. W szczegółach dotyczy zaś treści, nabycia i utraty oraz ochrony praw rzeczowych (i posiadania). Najobszerniejszy dział prawa cywilnego stanowi prawo zobowiązań zawarte w Księdze trzeciej KC - obejmuje ono regulację dotyczącą wymiany dóbr i świadczenia usług. W części ogólnej prawa zobowiązań zawarto przepisy na temat wszelkich stosunków zobowiązaniowych, w części szczególnej zaś znajdujemy regulację poszczególnych, różnorodnych umów zobowiązujących do świadczenia. W Księdze czwartej KC zawarto prawo spadkowe - uregulowano tu zasady dziedziczenia spadku w wyniku śmierci osoby fizycznej, w szczególności tryb powołania do dziedziczenia i dalsze skutki. Zgadnie z zasadą jawności prawa cywilnego również prawo rodzinne jest zaliczane do działów prawa cywilnego. Uregulowane zostało natomiast w odrębnym KRO. Obejmuje ono materię małżeństwa, pokrewieństwa, opieki i kurateli. Do działów prawa cywilnego zalicza się także regulacje prawa na dobrach niematerialnych - używając inne nazwy - prawa własności intelektualnej Regulacja pozakodeksowa obejmuje problematykę prawa autorskiego i prawa własności przemysłowej. Specjalny dział praw cywilnego obejmuje prawo handlowe - które jest uregulowane w odrębnym KSH. Zawarto tam obszerną regulację spółek osobowych oraz spółek kapitałowych.

2. STOSUNEK CYWILNOPRAWNY I JEGO STRUKTURA

Przez stosunki cywilnoprawne należy rozumieć grupę stosunków prawnych określonych normami prawa cywilnego. Stosunki prawne są odbiciem stosunków społecznych, które wyróżnia fakt poddania ich regulacji prawnej. Stosunek prawny oznacza więc uregulowaną normatywnie więź o charakterze powinnościowym zachodzącą między uznawanymi podmiotami prawa, które mają wynikające z normy prawnej uprawnienia i obowiązki. Normy prawa cywilnego regulują potencjalne stosunki prawne. Konkretne stosunki prawne są wynikiem określonych zdarzeń prawnych.

W praktyce stosowania prawa niezbędne jest oczywiście ustalenie elementów konkretnego stosunku prawnego. Wystarczy objaśnić modelową strukturę potencjalnych stosunków prawnych.

Źródła stosunku cywilnoprawnego

W terminologii prawa cywilnego fakty, z którymi ustawa łączy skutek w postaci powstania, zmiany lub ustania stosunku cywilnoprawnego, nazywamy zdarzeniami cywilnoprawnymi. Źródło stosunku cywilnoprawnego stanowią różnorodne zdarzenia cywilnoprawne. Podstawową grupę zdarzeń cywilnoprawnych stanowią czynności prawne. Spore znaczenie mają także orzeczenia sądów i akty administracyjne.

Elementy stosunku cywilnoprawnego

Podmioty - każdy stosunek prawny ma swoją złożona strukturę. W stosunku cywilnoprawnym należy wyróżnić jego podmioty, przedmiot oraz treść stosunku obejmującą uprawnienia i obowiązki podmiotów. Podmioty stanowią strony stosunku cywilnoprawnego. Wg KC są nimi osoby fizyczne i osoby prawne. Osoba fizyczna jest jurydycznym synonimem człowieka. Osoby prawne to jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawna. Uznanie podmiotowości osób fizycznych i osób prawnych oznacza przyznanie im zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych. Zdolność prawna oznacza zdolność aby być podmiotem praw i obowiązków wynikających ze stosunków cywilnoprawnych. Zdolności do czynności prawnych jest zdolnością do nabywania prawa i zaciągania zobowiązań za pomocą czynności prawnych.

Przedmiot - przedmiotem stosunku cywilnoprawnego jest określone zachowanie się stron, stosownie do wynikających ze stosunku cywilnoprawnego uprawnień oraz obowiązków. Częstokroć określone normą prawa zgodne z treścią konkretnego stosunku cywilnoprawnego zachowanie stron dotyczy pewnych obiektów- różnej zresztą natury, np. dotyczy rzeczy, dóbr niematerialnych, praw majątkowych itp.

Treść - na treść składają się uprawnienia i obowiązki. Uprawnienia pojmujemy jako możliwość określonego zachowania się, obowiązek zaś oznacza powinność nakazanego zachowania się. Zbiorczą kategorię nadrzędną łączącą zespół uprawnień strony stosunku cywilnoprawnego stanowi prawo podmiotowe.

3. ZDARZENIA CYWILNOPRAWNE I ICH PODSTAWOWE RODZAJE

Fakty, z zaistnieniem których dyspozycja norm prawa cywilnego wiąże jakikolwiek skutek, w szczególności powstanie, zmianę lub ustanie stosunku cywilnoprawnego, będziemy określali mianem zdarzeń cywilnoprawnych. Chodzi zatem o zjawiska realne, choć wywołujące odmienne w swym charakterze skutki w obrębie prawa cywilnego. Ukończenie 13 lub 18 lat pozwala wszak człowiekowi osiągnąć szerszy niż dotąd zakres zdolności do czynności prawnych. Zawarcie umowy sprzedaży doprowadzi do powstania między jej stronami więzi normatywnej. Niekiedy sytuacja będzie bardzie złożona. Jedno zdarzenie prawne będzie wywoływać konsekwencje w obrębie różnych gałęzi prawa. Uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia jest niewątpliwie zdarzeniem cywilnoprawnym, powodującym choćby konieczność pokrycia kosztów leczenia, czy też umożliwiającym podniesienie żądania o zapłatę odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia za dokonaną krzywdę.

Klasyfikacja zdarzeń cywilnoprawnych

Zdarzenia cywilnoprawne podzielone są na 2 podstawowe grupy: działania oraz zdarzenia w ścisłym tego słowa znaczeniu. Działania są uzależnione od woli człowieka, zdarzenia nie.

W grupie zadań możemy wyróżnić dwojakiego rodzaju zachowania się podmiotów. Jedne będą zmierzać bezpośrednio i celowo do wywołania z góry założonych skutków prawnych, w innych - zwanych czynami - wystąpienie tych skutków jest niezamierzone.

Na czynności zmierzające bezpośrednio do wywołania określonych następstw prawnych składają się co najmniej zachowania trojakiego rodzaju:

a) oświadczenia woli- np. złożenie kontrahentowi oferty zawarcia konkretnej umowy,

b) konstytutywne orzeczenia sądowe, a więc takie, które statuują nowy stan prawny,

c) decyzje administracyjne, które wywołują skutki cywilnoprawne.

Działania określone mianem czynów dzieli się na czyny bezprawne i zgodne z prawem. Do tej pierwszej kategorii zaliczyć trzeba czyny niedozwolone, ponadto wszystkie przypadki naruszenia zakazów statuowanych przepisami prawa cywilnego. Czyny zgodne z prawem obejmują różnorodne zachowania, regulowane wieloma przepisami. Składać się na nie będą przejawy woli (podobne do oświadczeń woli), zawiadomienia i czynności faktyczne.

4. ZDOLNOŚĆ PRAWNA OSOBY FIZYCZNEJ - POJĘCIE, POCZĄTEK I KONIEC

Podmiotowość cywilnoprawna jest cechą normatywną. KC wyróżnia 2 rodzaje podmiotów: osoby fizyczne i osoby prawne. Takie rozwiązanie prawne oznacza, że wymienionym osobom mogą przysługiwać prawa i obowiązki cywilnoprawne. Właśnie zdolność do tego, by być podmiotem praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego nazywana jest zdolnością prawną.

Osobami fizycznymi w rozumieniu KC są ludzie. Człowiekowi przysługuje zdolność prawna, która kwalifikuje go jako podmiot praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego. Przymiot zdolności prawnej nie powoduje, że człowiek niejako automatycznie ma prawa i obowiązki, lecz oznacza możliwość stania się podmiotem praw i obowiązków w drodze różnych zdarzeń cywilnoprawnych np. dziedziczenia, czynności prawnej - umowy, czynu niedozwolonego.

Początek zdolności prawnej

Jest nim chwila urodzenia się człowieka - art.8 KC - a więc moment oddzielenia od ciała matki. Niezbędną przesłanką nabycia zdolności prawnej jest, by dziecko urodziło się żywe. Zdolność prawną nabędzie też noworodek niezdolny do życia, który urodził się żywy, lecz żył krócej niż 24 godziny. Przyjście na świat dziecka nieżywego spowoduje brak zdolności prawnej po jego stronie. Ponieważ ustalenie faktu żywych narodzin człowieka może niekiedy nastręczać trudności, wprowadzono domniemanie prawne, wg którego ustawa przyjmuje, iż dziecko przyszło na świat żywe.

Fakt urodzenia stwierdza się aktem urodzenia - sporządzonym przez USC. Dokument ten stanowi dowód urodzenia.

Koniec zdolności prawnej (śmierć)

Zdolność prawna osoby fizycznej trwa przez całe życie człowieka i kończy się wraz z jego śmiercią. Ze śmiercią jako zdarzeniem cywilnoprawnym ustawodawca wiąże wygaśnięcie praw i obowiązków niemajątkowych oraz przejście praw i obowiązków majątkowych na spadkobierców wg zasad prawa spadkowego. Ze względu na doniosłość skutków prawnych związanych ze śmiercią znaczenia nabiera oznaczenie chwili śmierci człowieka. Za taką chwilę uznaje się tzw. śmierć mózgową, polegającą na trwałym i nieodwracalnym ustaniu funkcji pnia mózgu. Dokumentem stwierdzającym dowód śmierci jest akt zgonu - sporządzany na podstawie wystawionej przez lekarza karty zgonu. Według chwili śmierci ocenia się ustanie małżeństwa, wygaśnięcie praw i obowiązków osobistych zmarłego, zakres spadku, krąg spadkobierców. Art. 32 KC definiuje domniemanie równoczesności śmierci osób, które utraciły życie podczas grożącego im wspólnie niebezpieczeństwa.

Stwierdzenie zgonu

Nie można wykluczyć wypadków, w których śmierć człowieka jest niemożliwa. Dla takich sytuacji przewidziano szczególny tryb postępowania sądowego o stwierdzenie zgonu. W postępowaniu stwierdzającym zgon sąd oznacza ściśle chwilę śmierci, stosownie do wyników postępowania. Postępowanie sądu ma charakter deklaratoryjny - stwierdza fakt śmierci. Orzeczenie sądu rejonowego stanowi podstawę do sporządzenia aktu zgonu przez urząd stanu cywilnego.

Uznanie za zmarłego

Odrębny tryb postępowania sądowego stosuje się w razie zaginięcia człowieka, o którym nie wiadomo, czy żyje, czy zmarł. Brak dostatecznych informacji, określających, czy dana osoba żyje, powoduje stan niepewności nie tylko dla najbliższych, lecz także w sferze stosunków prawnych zaginionego. Zaistnieniu negatywnych skutków długotrwałego stanu niepewności służy instytucja uznania za zmarłego. Przesłankami sądowego uznania za zmarłego są:

a) zaginięcie osoby,

b) upływ określonego przez ustawodawcę czasu.

Obie przesłanki muszą wystąpić łącznie.

Uznanie za zmarłego jest możliwe wobec osoby, która zaginęła, a od końca roku kalendarzowego, w którym zgodnie z istniejącymi wiadomościami jeszcze żyła, upłynęło 10 lat. Gdyby jednak w chwili uznania za zmarłego zaginiony ukończył lat 70, wówczas termin ten skraca się do 5 lat. Uznanie za zmarłego jest niedopuszczalne przed końcem roku kalendarzowego, w którym zaginiony ukończyłby 23 lata.

O uznaniu za zmarłego orzeka sąd rejonowy postanowieniem wydanym po przeprowadzeniu postępowania przewidzianego w art. 526 i nast. KPC. Postanowienie o uznaniu za zmarłego ma charakter konstytutywny. Z wydaniem orzeczenia wiąże się istotne domniemanie, iż zaginiony zmarł w chwili oznaczonej w postanowieniu o uznaniu za zmarłego. Z tego z kolei wyprowadza się drugie domniemanie, że zaginiony żył do chwili określonej w orzeczeniu.

W zakresie stosunków małżeńskich przepis KRO wprowadził domniemanie, iż małżeństwo ustało z chwilą, która w orzeczeniu o uznaniu małżonka za zmarłego została oznaczona jako chwila jego śmierci.

Wniosek o uchylenie postanowienia orzekającego uznanie za zmarłego może zgłosić każdy zainteresowany. Orzeczenie takie może również uchylić sąd z urzędu. Jeżeli osoba uznana za zmarłą zjawi się osobiście w sądzie i wykaże swoją tożsamość, wówczas sąd niezwłocznie i bez dalszego postępowania uchyli postanowienie orzekające uznanie za zmarłego.

5. ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH OSÓB FIZYCZNYCH - POJĘCIE I ZAKRESY (WRAZ Z OKOLICZNOŚCIAMI WPŁYWAJĄCYMI NA ZAKRES TEJ ZDOLNOŚCI)

Każdy człowiek od chwili urodzenia do chwili śmierci ma zdolność prawną. Nie wyjaśnia to jeszcze, w jaki sposób staje się on podmiotem konkretnych praw i obowiązków. Prawa i obowiązki może nabywać m. in. na mocy ustawy, wskutek wydania orzeczenia sądowego, w rezultacie wydania aktu administracyjnego. Najważniejszym instrumentem prowadzącym do nabywania praw i obowiązków cywilnoprawnych są jednak własne działania podmiotu, zmierzające do osiągnięcia zamierzonego skutku prawnego. Wśród tych działań pierwszoplanową rolę odgrywają czynności prawne, w szczególności umowy.

Właśnie możliwość nabywania tych praw i zaciągania zobowiązań w drodze czynności prawnych dokonywanych przez podmiot nazywana jest zdolnością do czynności prawnych.

Dokonywanie przez osobę czynności prawnej, wymaga od działającego podmiotu znacznego rozeznania, świadomości, wiedzy i do pewnego stopnia doświadczenia życiowego. Ustawodawca uzależnił kwalifikację zdolności do czynności prawnych od wieku oraz od ubezwłasnowolnienia osoby. Z punktu widzenia tych kryteriów daje się wyróżnić w KC 3 sytuacje:

1) brak zdolności do czynności prawnych,

2) ograniczoną zdolność do czynności prawnych,

3) pełną zdolność do czynności prawnych.

Brak zdolności do czynności prawnych

Wiek - zdolności do czynności prawnych nie mają osoby, które nie ukończyły lat 13.

Ubezwłasnowolnienie całkowite - osoba, która ukończyła lat 13, może nie być zdolna, by pokierować swoim postępowaniem. Przyczyny takiego stanu rzeczy tkwić mogą w sferze psychicznej człowieka i wynikać z choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii. Przy spełnieniu wymienionych przesłanek osoba taka może być ubezwłasnowolniona całkowicie, czyli pozbawiona zdolności do czynności prawnych. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekuna chyba, że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską. O ubezwłasnowolnieniu orzekają sądy okręgowe w trybie szczególnego postępowania. Wniosek o ubezwłasnowolnienie może złożyć:

 małżonek osoby, która ma być ubezwłasnowolniona,

 jej krewni w linii prostej oraz rodzeństwo,

 jej przedstawiciel ustawowy.

Jeżeli ustaną przyczyny, dla których orzeczono ubezwłasnowolnienie, sąd uchyla ubezwłasnowolnienie, przy czym orzeczenie takie może nastąpić także z urzędu.

Skutki - czynności prawne dokonywane przy takiej osobie dotknięte są sankcją nieważności bezwzględnej. Wyjątek uczyniono względem czynności prawnych należących do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego (np. codzienne zakupy w sklepie, zawarcie umowy przewozu tramwajem - wówczas czynność prawna staje się ważna z chwilą jej wykonania).

Ograniczona zdolność do czynności prawnych

Wiek - ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają osoby, które ukończyły lat 13, a nie ukończyły lat 18 lub też - będąc małoletnimi- nie zawarły związku małżeńskiego.

Ubezwłasnowolnienie częściowe - obok małoletnich, którzy ukończyli 13 lat, ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają osoby ubezwłasnowolnione częściowo oraz osoby, dla których ustanowiono doradcę tymczasowego. Przesłankami ubezwłasnowolnienia częściowego są:

1) choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy albo innego rodzaju zaburzenia psychiczne, w szczególności pijaństwo lub narkomania osoby,

2) stan osoby nie uzasadniający ubezwłasnowolnienia całkowitego,

3) potrzeba pomocy do prowadzenia spraw tej osoby.

Orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu częściowym wydaje sąd okręgowy po przeprowadzeniu postępowania. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratora. Uchylenie ubezwłasnowolnienia częściowego przywraca pełną zdolność do czynności prawnych, kuratela zaś ustaje z mocy prawa.

Skutki - osoba o ograniczonej zdolności do czynności prawnych znajduje się w złożonej sytuacji, gdy chodzi o możliwość dokonywania przez nią czynności prawnych. KC pozwala wyróżnić 3 zakresy czynności prawnych, w których ustawodawca odmiennie traktuje taką osobę:

1) pierwszy zakres obejmuje czynności prawne, do dokonania których wymagana jest pełna zdolność do czynności prawnych i odwołanie testamentu. Czynność prawna z tego zakresu dokonana przez osobę o ograniczone zdolności do czynności prawnych będzie więc nieważna,

2) w drugim zakresie znajdują się czynności prawne przedsiębrane przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych, do ważności których potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego. Mieszczą się tu czynności, przez które wskazana osoba zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem. Jeżeli osoba ta dokonała sama jednostronnej czynności prawnej, do której ustawa wymaga zgody przedstawiciela ustawowego, czynność taka jest nieważna. Zawarcie umowy przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych bez zgody przedstawiciela ustawowego nie czyni takiej czynności samą przez się nieważną, albowiem ważność umowy zależy od potwierdzenia jej przez tegoż przedstawiciela. Do czasu potwierdzenia umowy przez przedstawiciela ustawowego istnieje stan niepewności prawnej. Aby usunąć wątpliwości co do skutków dokonanej czynności prawnej, kontrahent osoby ograniczonej w zdolności do czynności prawnych może wyznaczyć przedstawicielowi ustawowemu odpowiedni termin na potwierdzenie umowy. Odmowa potwierdzenia umowy przez przedstawiciela ustawowego, jak też bezskuteczny upływ terminu do potwierdzenia powoduje nieważność czynności prawnej od samego początku,

3) trzeci zakres tworzą czynności prawne, które ograniczony w zdolności do czynności prawnych może podejmować samodzielnie, a więc bez zgody swego przedstawiciela ustawowego. W tym zakresie osoba taka traktowana jest na równi z posiadającym pełną zdolność do czynności prawnych. Do tego zakresu należą m. in.:

a) umowy powszechnie zawierane w drobnych bieżących sprawach życia codziennego np. codzienne zakupy,

b) rozporządzanie swoim zarobkiem,

c) czynności prawne dotyczące przedmiotów majątkowych oddanych osobie ograniczonej w zdolności do czynności prawnych do swobodnego użytku,

d) umowa o pracę - może zawrzeć ja osoba ograniczona do czynności prawnych bez zgody przedstawiciela ustawowego.

Pełna zdolność do czynności prawnych

Pełną zdolność do czynności prawnych nabywa się z chwilą uzyskania pełnoletności - tj. ukończenia lat 18 albo wcześniej, wskutek zawarcia małżeństwa przez małoletniego. Przymiot ten osoba zachowuje aż do śmierci, chyba że zostanie ubezwłasnowolniona częściowo lub całkowicie. Pełna zdolność do czynności prawnych umożliwia samodzielne dokonywanie wszelkich czynności prawnych z zakresu prawa cywilnego.

6. PRZEDSTAWICIELSTWO A PEŁNOMOCNICTWO (PROKURA)

Dokonywanie czynności prawnych przez podmiot prawa cywilnego jest najważniejszym sposobem wchodzenia w stosunki cywilnoprawne, nabywania praw i zaciągania zobowiązań. Posłużenie się czynnością prawną bywa niejednokrotnie niemożliwe lub znacznie utrudnione bądź dlatego, że osoba nie ma zdolności do czynności prawnych, bądź ze względu na realną przeszkodę.

Przedstawicielstwo

Cywilnoprawną instytucją służącą dokonywaniu czynności prawnych w imieniu innego podmiotu, gdy ten nie może lub nie chce działać sam, jest przedstawicielstwo.

Najogólniej mówiąc, polega ono na dokonaniu przez 1 osobę (przedstawiciela) w imieniu innej osoby (reprezentowanego) czynności prawnej (złożeniu lub przyjęciu oświadczenia woli), przy czym czynność ta, jeżeli mieści się w granicach upoważnienia przedstawiciela do działania w imieniu reprezentowanego, wywołuje skutki prawne bezpośrednio dla reprezentowanego. Czynności prawnej dokonuje przedstawiciel. On więc składa lub przyjmuje oświadczenie woli. Przedstawiciel działa w imieniu reprezentowanego - tzn., że powinien on ujawnić, wskazać osobę, na rzecz której dokonuje czynności prawnej Musi on mieć odpowiednie umocowanie do działania i dokonywać czynności prawnych w granicach tego umocowania. Czynność prawna przedstawiciela wywołuje bezpośredni skutek w sferze prawnej reprezentowanego, co oznacza, że podmiotem nabytych praw lub zaciągniętych zobowiązań staje się wprost osoba reprezentowana. Warunkiem niezbędnym skutecznego przedstawiciela jest zdolność przedstawiciela do reprezentowania, wyrażająca się w zdolności do czynności prawnych. Za pośrednictwem przedstawiciela można dokonać w zasadzie każdej czynności prawnej, chyba, że ustawa stanowi inaczej lub właściwość samej czynności prawnej stoi temu na przeszkodzie. Przedstawiciel nie może sporządzić ani odwołać testamentu.

Od przedstawiciela należy odróżnić zastępcę pośredniego. Dokonuje on czynności prawnej, lecz działa on we własnym imieniu, choć na rachunek innej osoby. Przykładem zastępcy pośredniego jest komisant - na podstawie umowy komisu zobowiązuje się za wynagrodzeniem w zakresie działalności swojego przedsiębiorstwa do kupna lub sprzedaży rzeczy ruchomych na rachunek dającego zlecenie, czyli klienta, lecz w imieniu własnym. Nie jest przedstawicielem posłaniec, który nie składa samodzielnego oświadczenia woli, a jedynie przenosi przygotowane już oświadczenie innej osoby do określonego adresata. Należy odróżniać przedstawiciela od organu osoby prawnej - jest on samodzielnym podmiotem, gdyż znajduje się w strukturze osoby prawnej. Nie jest przedstawicielem w podanym wcześniej znaczeniu prowadząc cudze sprawy bez zlecenia - działa on podobnie jak pełnomocnik, tzn. w cudzym imieniu i na cudzy rachunek, jednakże nie dysponuje wyraźnym umocowaniem.

Rodzaje przedstawicielstwa

W zależności od źródła umocowania przedstawiciela wyróżniamy 2 rodzaje przedstawicielstwa, tj. przedstawicielstwo ustawowe i pełnomocnictwo. Jeżeli umocowanie do działania w cudzym imieniu wynika z oświadczenia woli reprezentowanego (mocodawcy), mamy wówczas do czynienia z pełnomocnictwem.

Gdy źródłem umocowania jest inne zdarzenie cywilnoprawne, w szczególności ustawa lub wydane na jej podstawie orzeczenie, powstaje stosunek przedstawiciela ustawowego.

Źródłem umocowania pełnomocnika jest oświadczenie woli, czynność prawna mocodawcy, określająca także zakres umocowania pełnomocnika. Od reprezentowanego zależy więc, czy i w jakim zakresie będzie mógł działać w jego imieniu pełnomocnik. Należy zauważyć, że można udzielać pełnomocnictwa bez zawiązywania między stronami jakiegokolwiek stosunku podstawowego lub ustanowić pełnomocnictwo na bazie takiego stosunku prawnego.

Pełnomocnictwo

1) Udzielenie pełnomocnictwa

Przedstawicielstwo, w którym źródłem umocowania przedstawiciela do działania w imieniu reprezentowanego jest oświadczenie woli reprezentowanego, nazwane zostało pełnomocnictwem.. Przedstawiciela określono mianem pełnomocnika, reprezentowanego - mocodawcą, oświadczenie woli - pełnomocnictwem. W polskim prawie udzielenie pełnomocnictwa jest jednostronną czynnością prawną o charakterze upoważniającym, gdyż kreuje ona po stronie jej adresata kompetencje do podejmowania czynności ze skutkiem prawnym bezpośrednio dla udzielającego upoważnienia. Oświadczenie woli powinno być złożone pełnomocnikowi, nie jest natomiast wymagane przyjęcie przez niego pełnomocnictwa. Przesłanką udzielenia pełnomocnictwa jest posiadanie przez mocodawcę zdolności do czynności prawnej wymaganej dla danej czynności, która ma być podjęta przez pełnomocnika. Pełnomocnik musi się legitymować co najmniej ograniczoną zdolnością do czynności prawnych.

2) Rodzaje pełnomocnictwa

Ze względu na zakres udzielanego pełnomocnictwa można wyróżnić:

a) pełnomocnictwo ogólne - przepis poprzestaje na czynnościach zwykłego zarządu, przez które rozumie się najogólniej zwykłe, codzienne czynności zarządu majątkiem, zmierzające do utrzymania majątku i jego składników w stanie niepogorszonym, mające na celu normalne korzystnie z tego majątku, zgodnie z jego przeznaczeniem

b) pełnomocnictwo rodzajowe - określa daną kategorię czynności prawnych, które mogą być dokonywane przez pełnomocnika (np. pełnomocnictwo do zawierania umów o pracę w imieniu spółki, do zawierania umów najmu lub dzierżawy nieruchomości),

c) pełnomocnictwo szczególne - przepis szczególny może jednak przewidywać obowiązek udzielenia pełnomocnictwa szczególnego do podjęcia tylko indywidualnie oznaczonej czynności prawnej, np. zawarcia umowy sprzedaży konkretnej nieruchomości.

Rodzajem pełnomocnictwa ogólnego jest PROKURA - upoważniająca prokurenta nie tylko do czynności zwykłego zarządu, ale do wszystkich czynności sądowych i pozasądowych, jakie są związane z prowadzeniem jakiegokolwiek przedsiębiorstwa zarobkowego. Osobnego umocowania potrzebuje prokurent do zbycia przedsiębiorstwa, jego wydzierżawienia i ustanowienia na nim użytkowania oraz do zbywania i obciążania nieruchomości. Udzielenie i wygaśnięcie prokury przedsiębiorca powinien zgłosić do rejestru przedsiębiorców.

7. OSOBY PRAWNE (POJĘCIE I PODSTAWOWE RODZAJE)

Osobą prawna jest wyodrębniona strukturalnie i majątkowo oraz mająca własne organy, powstała w celu realizacji określonych zadań gospodarczych lub społecznych jednostka organizacyjna, której ustawodawca nadał kwalifikację podmiotowości cywilnoprawnej.

Istotne cechy osoby prawnej:

a) wyodrębnienie organizacyjne, polegające na istnieniu osobnej, samodzielnej i zorganizowanej jednostki,

b) wyodrębnienie majątkowe, przejawiające się wydzieleniem pewnej masy majątkowej przysługującej samodzielnej jednostce; majątek ten służyć ma wykonywaniu zadań tej jednostki oraz odpowiedzialności za jej zobowiązania,

c) określenie osoby lub osób, które będąc organami mają przejawiać wolę jednostki organizacyjnej,

d) istnienie przepisu szczególnego przyznającego jednostce organizacyjnej osobowość prawną.

Rodzaje osób prawnych

1) Skarb państwa i państwowe osoby prawne

Podstawowym kryterium służącym do wyróżnienia Skarbu Państwa i państwowych jednostek osób prawnych jest majątek tych podmiotów - źródło jego pochodzenia. Można powiedzieć, że mienie państwowe zostało podzielone między skarb Państwa a państwowe osoby prawne. Te ostatnie zostają wyposażone w części mienia państwowego już w momencie powstania. Państwowe osoby prawne uzyskują samodzielne prawa do części mienia pochodzącego z funduszu państwowego, a także do majątku nabytego samodzielnie przez taką osobę.

Pozostała część mienia państwowego znajduje się w dyspozycji różnych państwowych jednostek organizacyjnych (np. urzędy centralne, naczelne, wojewódzkie, komendy policji, urzędy oraz izby skarbowe), które nie mają osobowości prawnej - tzn. nie mogą samodzielnie występować w stosunkach cywilnoprawnych i nabywać dla siebie praw i obowiązków. Te właśnie jednostki ujęto w zbiorczym określeniu Skarb Państwa. Państwowymi osobami prawnymi są w szczególności przedsiębiorstwa państwowe, jednoosobowe spółki Skarbu Państwa, NBP, banki państwowe, fundacje, których jedynym fundatorem jest SP, Polska Akademia Nauk, państwowe szkoły wyższe, Agencja Prywatyzacji.

2) Jednostki samorządu terytorialnego

Jednostki samorządu terytorialnego ujęte są w Konstytucji RP - z gminą jako jednostką podstawową, obok której występują powiat i województwo. Istotną cechą jednostek samorządu terytorialnego jest ich osobowość prawna, a także wyodrębnienie majątkowe - jako, że jednostkom tym przysługują prawo własności i inne prawa majątkowe. Do zakresu działania tych jednostek należy wykonywanie zadań publicznych służących zaspokajaniu potrzeb wspólnoty samorządowej. Realizacja zadań przypisanych jednostkom samorządu terytorialnego następuje za pośrednictwem ich organów stanowiących i wykonawczych. Samodzielność jednostek samorządu terytorialnego jest ponadto chroniona sądownie.

a) Gmina, będąc podstawową jednostką samorządu terytorialnego, wykonuje zadania publiczne w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność przy czym realizację tych zadań umożliwia wyposażenie gminy w osobowość prawną,

b) Powiat wyposażony w osobowość prawną wykonuje określone ustawami zadania publiczne w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność. Konsekwencją osobowości prawnej jest wyodrębnienie w strukturze powiatu jego organów (rady i zarządu) oraz wyposażenie tej jednostki w mienie.

c) Województwo jest regionalną wspólnotą samorządową - samorząd województwa wykonuje określone ustawami zadania publiczne w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność oraz dysponuje mieniem wojewódzkim. W strukturze województwa wyodrębnia się jego organy - sejmik i zarząd województwa. Również w odniesieniu do województwa ustawa ustrojowa kreuje zasadę ochrony autonomii podmiotowej tej jednostki samorządu terytorialnego, przewidując sądową ochronę samodzielności województwa.

3) Korporacje fundacje

Podział na osoby typu korporacyjnego i fundacyjnego oparty jest przede wszystkim na kryterium substratu tworzącego daną jednostkę organizacyjną. Substratem korporacji są ludzie, a substratem fundacji - wyodrębniona masa majątkowa. Korporacje stanowi zbiorowość osób związanych z osobą prawną stosunkiem członkostwa i realizujących wspólny im cel gospodarczy lub inny. Z działalności fundacji korzystają natomiast osoby nie będące członkami tej osoby prawnej. Liczba członków korporacji jest możliwa do określenia, fundacja służy nieokreślonej liczbie osób. Zadania i cele korporacji określane są przez jej członków, w wypadku fundacji- rozstrzyga wola jej kreatora. Majątek korporacji tworzony jest w znacznej mierze przez jej członków, fundację w majątek wyposaża jej fundator.

8. TZW. UŁOMNE OSOBY PRAWNE (POJĘCIE I PRZYKŁADY)

W stosunkach cywilnoprawnych występują niejednokrotnie jednostki organizacyjne, stanowiące pewne wyodrębnione i samodzielne struktury, którym jednak żaden przepis nie przyznał osobowości prawnej, np. spółki jawne, partnerskie, komandytowe, oraz wspólnoty mieszkaniowe. Daje się zauważyć, że wiele z nich wykazuje cechy analogiczne do osób prawnych. Ustawodawca w stosunku do niektórych struktur postanowił „we własnym imieniu nabywać prawa, w tym własność nieruchomości i inne prawa rzeczowe, zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywanym” to już był to krok do personifikacji takiej jednostki. Wskazane okoliczności, a także realne funkcjonowanie takich jednostek w stosunkach cywilnoprawnych dały asumpt do posługiwania się konstrukcją ułomnej osoby prawnej. Konstrukcja tzw. ułomnych osób prawnych wzrusza przewidziany podział podmiotów na osoby fizyczne oraz osoby prawne - wywołując problem czy do takich struktur należałoby stosować odpowiednio unormowania dotyczące osób prawnych, czy też konsekwentnie przyjmować, iż podmiotami praw i obowiązków są osoby fizyczne i prawne tworzące taką jednostkę? Opowiedzenie się wyłącznie za drugą możliwością mogłoby się spotkać z zarzutem nieuzasadnionego pomijania norm prawnych, które wybranym jednostkom organizacyjnym przypisują pewną odrębność przejawiającą się zdolnością prawną oraz zdolnością sądową. Przynajmniej w stosunku do jednostek organizacyjnych wyposażonych w zdolność prawną i sądową należałoby stosować w drodze analogii normy odnoszące się do osób prawnych.

9. KONSUMENT A PRZEDSIĘBIORCA

1) Konsument

Pod wpływem raczej dominującego pierwotnie poglądu w nauce polskiej ustawodawca polski nowelizując w 2000 r. przepisy o wzorcach umowy postanowił w art. 384 KC, że „za konsumenta uważa się osobę, która zawiera umowę z przedsiębiorcą w celu bezpośrednio nie związanym z działalnością gospodarczą”. Za konsumenta uważało się nie tylko osobę fizyczną, ale także osobę prawną spełniającą wspomniane przesłanki.

Człowiek może występować w różnych rolach społecznych. W zależności od podjętej przez niego roli różne są oczekiwania i oceny społeczne co do jego zachowania. Na tym tle rozumieć należy dalsze człony definicyjne „konsumenta” określone w art. 22¹ KC. W myśl tego przepisu, za konsumenta uważa się osobę fizyczną (a więc człowieka) tylko w przypadkach, gdy dokonuje czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z działalnością gospodarczą lub zawodową. Każda osoba fizyczna nie tylko ma potencjalną właściwość wystąpienia w roli konsumenta, ale rzeczywiście rolę tę realizuje. Chodzi tu najpierw o rolę realizowaną w postaci czynności prawnej. W podstawowej mierze czynności te mają charakter umowny, a więc dwustronnych czynności prawnych. Ograniczenie definicji konsumenta tylko do udziału osoby fizycznej w umowach mogłoby wywołać wątpliwości, czy występuje ona w roli konsumenta dokonując jednostronnej czynności prawnej jakoś tylko związanej ze stosunkiem umownym. Owa czynność prawna osoby fizycznej nie jest bezpośrednio związana z jej działalnością gospodarczą lub zawodową.

Definicja konsumenta określona w art. 22¹ KC odnosi się tylko do stosunków cywilnoprawnych - do stosunków prywatnoprawnych, ponieważ tak daleko sięga zakres zastosowania KC. Jest oczywiście dopuszczalne, że przepisy szczególne dla pewnej klasy stosunków prywatnoprawnych mogą odmiennie uregulować pojęcie konsumenta, wyłączając tym samym zastosowanie reguły ogólnej art. 22¹ KC. W/ w art. Zawiera tylko definicję pojęcia konsumenta, nie wyznacza konsekwencji prawnych z tym związanych. Wskazują ją szczególne instytucje prawne dotyczące konsumenta.

2) Przedsiębiorca

Art. 43¹KC zawiera następującą definicję przedsiębiorcy: „przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna, o której mowa w art. 33¹§1, prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową”. Wcześniej KC nie zawierał definicji przedsiębiorcy. Pojawiała się ona w innych ustawach, spośród których najszersze zastosowanie miało Prawo działalności gospodarczej - art. 2 definiuje pojęcie przedsiębiorcy. Obie wspomniane ustawy przyjmują, że przedsiębiorcą może być osoba fizyczna i osoba prawna. Natomiast różnica pojawia się w odniesieniu do 3 rodzaju podmiotów prawa cywilnego. W myśl art. 43¹KC przedsiębiorcą może być każda jednostka organizacyjna, której ustawa przyznała zdolność prawną. Ważną zarazem wskazówkę uzupełniającą zawiera przepis prawa działalności gospodarczej, że za przedsiębiorców uznaje się także wspólników spółki cywilnej a nie samą spółkę, która nie jest objęta zakresem pojęcia jednostki organizacyjnej obdarzonej zdolnością prawną. Obie definicje wskazują na prowadzenie działalności gospodarczej i to we własnym imieniu. Różnice pojawiają się gdy weźmie się pod uwagę określone w tej ustawie znaczenie owego zwrotu. Przepis pr. dział. gosp. sens pojęcia działalności gospodarczej zawęża do wskazanego katalogu - wytwórcza, handlowa, budowlana, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i eksploatacja zasobów naturalnych. Zwrot „działalność gospodarcza” użyty został w art. 43¹KC bez wspomnianych dookreśleń i ograniczeń, a zatem obejmuje wszelkiego rodzaju aktywność gospodarczą. Prawo dział. gosp. wymienia 3 cechy charakteryzujące działalność gospodarczą: zarobkowość, działalność w sposób zorganizowany i ciągły. Takiego ograniczenia nie zawiera formuła KC dopuszczając także działalność gospodarczą nie nastawioną na osiąganie zysku.

Prawo dział. gosp. dokonuje ograniczenia - iż przedsiębiorca może podjąć działalność gospodarczą po uzyskaniu wpisu do rejestru przedsiębiorców. Ograniczenia takiego nie przewiduje KC. Prawo dział. gosp. nie rozstrzyga kwestii, czy zakresem pojęcia przedsiębiorcy są osoby wykonujące wolne zawody. Odmienne stanowisko w tym względzie wyraża KC uznając za przedsiębiorcę podmiot prowadzący w imieniu własnym działalność zawodową.

10. DOBRA OSOBISTE PODMIOTÓW PRAWA CYWILNEGO I ICH OCHRONA

Przymiotem każdej osoby fizycznej są jej dobra osobiste podlegające ochronie prawnej przewidzianej w różnych gałęziach prawa. Dobra osobiste nie zostały zdefiniowane w Konstytucji, ani w KC. Konstytucja wskazuje w szczególności na godność człowieka, jego wolność, życie, nietykalność osobistą i wolność osobistą. KC zawiera przykładowy katalog dóbr osobistych człowieka: zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji. Można powiedzieć, że dobra osobiste to pewne indywidualne wartości świata uczuć, stanu życia psychicznego człowieka. Dobra te mają charakter niemajątkowy i są ściśle związane z osoba człowieka z jednostką. Do ochrony dóbr osobistych człowieka w prawie cywilnym służą tzw. prawa podmiotowe osobiste.

W aktualnym stanie prawnym można opowiedzieć się za wielkością praw osobistych, przyjmując, że każdemu z podlegających ochronie dóbr osobistych odpowiada właściwe prawo podmiotowe. Prawom podmiotowym osobistym przypisuje się szczególne cechy. Przede wszystkim są to prawa niemajątkowe - ich przedmiotem są dobra niematerialne - są to prawa niezbywalne i niedziedziczne. Prawa osobiste mają charakter praw podmiotowych bezwzględnych. Oznacza to, że skuteczne są one wobec wszystkich. Uprawniony może więc żądać od każdego funkcjonującego w systemie prawnym podmiotu nienaruszania sfery jego dóbr osobistych.

Przesłanki ochrony dób osobistych

Omawiając przesłanki i środki cywilnoprawnej ochrony dóbr osobistych nie można zapominać, że ochrona ta jest zagadnieniem interdyscyplinarnym, gdyż instrumenty służące temu celowi znajdują się nie tylko w prawie cywilnym, lecz także w prawie karnym, administracyjnym, autorskim, prawie własności przemysłowej, prawie prasowym. Uruchomienie mechanizmów ochrony przewidzianej w KC zależne jest od łącznego wystąpienia 2 przesłanek: 1) podjęcia działania zagrażającego dobrom osobistym lub naruszającego takie dobra, 2) bezprawności zachowania się sprawcy zagrożenia lub naruszenia.

Środki ochrony dóbr osobistych

Cywilnoprawne środki ochrony dóbr osobistych można najogólniej podzielić na niemajątkowe i majątkowe. Pierwsze z nich skoncentrowane zostały przede wszystkim w art. 24 §1 KC, drugie zaś znajdują się głównie w zakresie unormowań odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych. Oprócz tych środków należy mieć na uwadze możliwość wystąpienia z roszczeniem o ustalenie istnienia stosunku prawnego lub prawa, a także zastosowanie przez pokrzywdzonego pomocy własnej przybierającej postać obrony koniecznej oraz stanu wyższej konieczności.

Niemajątkowa ochrona dóbr osobistych - w wypadku zagrożenia dóbr osobistych ustawodawca przyznaje osobie, której dobra zostały zagrożone cudzym zachowaniem, roszczenie o zaniechanie takiego działania skierowane przeciwko osobie stwarzającej stan zagrożenia. Naruszenie dóbr osobistych kreuje po stronie osoby pokrzywdzonej roszczenie o usunięcie skutków naruszenia. Osoba, której dobro osobiste zostało naruszone, może żądać od sprawcy naruszenia, aby dopełnił on czynności potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia. Ustawodawca wskazuje np., że usunięcie skutków naruszenia może polegać na złożeniu oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Treść oświadczenia i jego forma zależne są od rodzaju dobra osobistego oraz skutków i rozmiaru dokonanego naruszenia. Oświadczenia takie występują najczęściej w wypadkach naruszenia czci, nietykalności cielesnej, sfery życia prywatnego. Treścią tych oświadczeń może być przeproszenie pokrzywdzonego, sprostowanie błędnych informacji, odwołanie krzywdzących zarzutów, wyrażenie ubolewania. Celem złożenia takiego oświadczenia jest usunięcie skutków naruszenia, jego forma musi odpowiadać temu celowi. Złożenie oświadczenia jest tylko jedną z możliwych czynności zmierzających do usunięcia skutków naruszenia. Cel ten można osiągnąć także przez np. usunięcie z książki odpowiednich fragmentów, wycięcie pewnych scen z filmu, wydanie nowej opinii o pracowniku zmianę napisu na nagrobku.

Majątkowa ochrona dóbr osobistych - ten czyje dobro osobiste zostaje bezprawnie naruszone, może żądać na zasadach przewidzianych w KC:

a) zadośćuczynienia pieniężnego,

b) zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny.

Według art. 448 KC, w razie naruszenia dobra osobistego sąd może przyznać temu czyje dobro zostało naruszone, odpowiednią sumę jako zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę. Krzywda rozumiana tutaj jako ogół cierpień moralnych i fizycznych doznanych wskutek naruszenia dóbr osobistych nie może być wyrównana według reguł odnoszących się do szkody majątkowej. Zadośćuczynienie pieniężne nie służy bowiem jakiemuś przeliczaniu krzywdy na pieniądze. Świadczenie pieniężne może złagodzić przynajmniej pewne skutki wyrządzonej krzywdy i umożliwi zaspokojenie niektórych chociażby potrzeb pokrzywdzonego. Pokrzywdzony może z różnych względów uznać dochodzenie zadośćuczynienia pieniężnego dla siebie za niewłaściwe. Może żądać zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany przez niego cel społeczny.

Wskazane przez niego roszczenia nie są uwarunkowane powstaniem uszczerbku majątkowego w dobrach pokrzywdzonego. Gdyby jednak wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa, poszkodowany może żądać jej naprawienia.

Powództwo o ustalenie

Dla pokrzywdzonego cudzym działaniem źródłem dostatecznej satysfakcji może być nieraz wyrok sądowy stwierdzający jedynie fakt naruszenia dóbr osobistych i wskazujący osobę, która się tego dopuściła.

11. POJĘCIE RZECZY, JEJ CZĘŚCI SKŁADOWEJ I PRZYNALEŻNOŚCI

POJĘCIE RZECZY

Według kodeksu cywilnego rzeczami są tylko przedmioty materialne (art.45KC). Spośród nich zaś rzeczami w rozumieniu naszego prawa cywilnego są materialne części przyrody w stanie pierwotnym lub przetworzonym, na tyle wyodrębnione (w sposób naturalny lub sztuczny), że w stosunkach społeczno-gospodarczych mogą być traktowane jako dobra samoistne.

Nie będą zatem rzeczami w podanym znaczeniu złoża minerałów znajdujące się w ziemi, woda, powietrze, dzikie zwierzęta żyjące na wolności. Dopiero np. wydobyty węgiel, woda ujęta w beczce, gaz skondensowany w butli czy upolowane zwierzę stają się przedmiotami na tyle wyodrębnionymi z przyrody wskutek działań człowieka, że w stosunkach cywilnoprawnych mogą być traktowane jako dobra samoistne.

Nie są rzeczami wg kodeksowego określenia dobra niematerialne, w szczególności zaś różne postacie energii, dobra osobiste, dzieła literackie, artystyczne, naukowe, wynalazki, wzory użytkowe.

Mimo materialnego charakteru pewne przedmioty mogą być wyłączone z obrotu cywilnoprawnego przede wszystkim ze względów moralnych. Dlatego też rzeczami w techniczno-prawnym znaczeniu nie są zwłoki człowieka, a także odłączone od ciała narządy, tkanki, komórki.

Odrębnego traktowania wymagają również zwierzęta. Chociaż należą one do kategorii rzeczy, to jednak normy prawne odnoszące się do tych przedmiotów powinny być stosowane do zwierząt, ze szczególnym uwzględnieniem natury zwierzęcia jako istoty żywej.

CZĘŚCI SKŁADOWE RZECZY

Art. 47 §2 KC Częścią składową rzeczy jest wszystko, co nie może być od niej odłączone bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości albo bez uszkodzenia lub istotnej zmiany przedmiotu odłączonego. O częściach składowych można mówić tylko w stosunku do rzeczy złożonych.

Z takiego określenia wyprowadzić można wniosek, że część składowa, będąc elementem większej całości, pozostaje z całością rzeczy w związku fizycznym i funkcjonalnym.

Związek fizyczny polega na tym, że część składowa jest trwale związana z rzeczą złożoną, co powoduje iż nie może być ona oddzielona od rzeczy bez istotnego przekształcenia całości lub przedmiotu odłączonego.

Związek funkcjonalny części składowej z całością rzeczy przejawia się w tym, że rzecz złożona bez tego elementu nie mogłaby spełniać przypisanej funkcji.

Części składowe bywają zarówno elementami nieruchomości, jak i rzeczy ruchomych.

Częściami składowymi rzeczy nie są:

a) obiekty nie związane trwale z gruntem np. trybuna postawiona na czas defilady,

b) przedmioty połączone z rzeczą tylko dla przemijającego użytku np. wstawienie do samochodu silnika zamiennego na czas naprawy uszkodzonego,

c) nieruchomości budynkowe - jeżeli na mocy szczególnego przepisu stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności,

d) nieruchomości lokalowe, stanowiące odrębny od budynku i gruntu przedmiot własności,

e) drzewa i inne rośliny, gdy ustawa przewiduje, że są one odrębnymi rzeczami ruchomymi,

f) urządzenia służące do doprowadzania i odprowadzania wody, pary, gazu, prądu elektrycznego oraz inne narzędzia podobne do nich, jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa lub zakładu.

Część składowa nie może być odrębnym przedmiotem prawa własności oraz innych praw rzeczowych natomiast może być przedmiotem stosunków zobowiązanych np. najem niewyodrębnionego prawnie lokalu.

Części składowe nieruchomości są zasadniczo objęte hipoteką również po ich odłączeniu, dopóki pozostają na nieruchomości.

PRZYNALEŻNOŚCI

Przynależnościami są rzeczy ruchome potrzebne do korzystania z innej rzeczy (rzeczy głównej) zgodnie z jej przeznaczeniem, jeżeli pozostaną z nią w faktycznym związku odpowiadającym temu celowi .Np. przynależnością maszyny do pisania, jako rzeczy głównej, jest jej walizka.

Elementy charakteryzujące przynależność:

 przynależność jest samoistną rzeczą odrębną od rzeczy głównej,

 przynależnością może być wyłącznie rzecz ruchoma, rzeczą gł. zaś zarówno ruchomość jak i nieruchomość,

 własność rzeczy gł. i rzeczy przynależnej musi przysługiwać tej samej osobie,

 przynależność musi być potrzebna do korzystania z rzeczy gł. zgodnie z jej przeznaczeniem. Rzecz przynależna ma w stosunku do rzeczy gł. charakter pomocniczy, spełnia funkcję służebną, jako że umożliwia, ułatwia korzystanie z rzeczy gł.

 przynależność i rzecz gł. choć są odrębnymi rzeczami, pozostawać muszą ze sobą w faktycznym związku, mającym na celu właściwe korzystanie z rzeczy gł. zgodnie z jej przeznaczeniem. Przemijające pozbawienie rzeczy przynależnej jej faktycznego związku z rzeczą gł. nie niweczy przymiotu przynależności.

Czynność prawna mająca za przedmiot rzecz gł. odnosi skutek także względem przynależności, chyba że co innego wynika z treści czynności albo przepisów szczególnych np. umowa przenosząca własność rzeczy gł. obejmuje swym skutkiem także rzeczy przynależne, choćby o nich nie wspomniano w treści umowy.

Hipoteka obejmuje nieruchomości wraz z jej przynależnościami i utrzymuje się na niej jako na całości aż do zupełnego wygaśnięcia wierzytelności, która ją zabezpiecza. Egzekucja dotycząca nieruchomości jako rzeczy gł. obejmuje także przynależności.

12. NIERUCHOMOŚCI, A RZECZY RUCHOME

Nieruchomościami są części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot własności (grunty), jak również budynki trwale z gruntem związane lub części takich budynków, jeżeli na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności.

Przedmioty materialne nie objęte zakresem tego unormowania będą rzeczami ruchomymi.

Wyłączenie nieruchomości dotyczy zasada superficies solo cedit według której - to co zostało trwale z gruntem związane, staje się częścią składową tego gruntu, a tym samym własnością właściciela gruntu. Dopiero wyraźny przepis może uczynić wyłom w tej regule np. art. 235 na mocy którego budynki wniesione na gruncie stanowiącym własność Skarbu Państwa lub gminy przez wieczystego użytkownika są jego własnością. Stanowią one odrębną od gruntu nieruchomość budynkową. Czy też budynki wzniesione przez rolniczą spółdzielnię produkcyjną na użytkowanym przez nią gruncie SP stanowią własność spółdzielni. art. 272 §2.

Części budynków, a mianowicie samodzielne lokale mieszkalne oraz lokale o innym przeznaczeniu, będą samoistnymi nieruchomościami gdy ustanowiona zostanie odrębna własność lokali. Wyodrębnione w ten sposób części budynków mają charakter nieruchomości lokalnych.

Nieruchomościami gruntowymi są części powierzchni ziemi, stanowiące odrębny przedmiot własności, wraz ze wszystkim co jest z gruntem trwale związane (budynki inne urządzenia, drzewa i inne rośliny). Własność gruntu rozciąga się na przestrzeń nad i pod jego powierzchnią, jednakże tylko w granicach określonych przez społeczno-gospodarcze przeznaczenie gruntu.

Nieruchomość rolna (stanowi szczególną postać nieruchomości gruntowej) jest lub może być wykorzystana do prowadzenia działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej nie wyłączając produkcji ogrodniczej, sadowniczej, rybnej.

W katalogu praw rzeczowych istnieją takie, których przedmiotem mogą być tylko nieruchomości (użytkowanie wieczyste, służebności, wszystkie rodzaje spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu, hipoteka) oraz prawa dotyczące wyłącznie rzeczy ruchomych (zastaw). Własność oraz prawo użytkowania, które mogą mieć za przedmiot oba rodzaje rzeczy.

Zobowiązania odnoszące się jedynie do nieruchomości (dożywocie) lub wyłącznie do ruchomości (np. pożyczka, użyczenie). Umowy mające zastosowanie do jednych i drugich rzeczy (np. sprzedaż, darowizna, dzierżawa)zawierają szczególne regulacje gdy przedmiotem świadczenia jest nieruchomość.

Umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości, a także umowa przenosząca jej własność powinny być pod rygorem nieważności zawarte w formie aktu notarialnego.

Niedopuszczalne jest przeniesienie własności nieruchomości pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu.

13. POŻYTKI I ICH RODZAJE

POŻYTKI to przychody z rzeczy lub praw. Wyróżniamy:

1) Pożytki rzeczy - przychody, jakie rzecz przynosi w toku jej normalnej zgodnej z przeznaczeniem eksploatacji lub w skutek uczynienia tej rzeczy przedmiotem stosunku prawnego:

a) Pożytki naturalne rzeczy - jej płody np. zebrane zboża i inne odłączone od niej części składowe np. żwir, jeśli według zasad prawidłowej gospodarki stanowią normalny dochód rzeczy,

b) Pożytki cywilne rzeczy - dochody, które rzecz przynosi na podstawie stosunku prawnego np. czynsz najmu.

2) Pożytki prawa - dochody, które prawo to przynosi zgodnie ze swym społeczno-gospodarczym przeznaczeniem. Takimi pożytkami są w szczególności: odsetki należne dającemu pożyczkę z tytułu wierzytelności pieniężnej wynikającej z odpłatnej umowy pożyczki, dochody uzyskiwane przez użytkownika prawa lub dzierżawcę prawa, czynsze podnajmu lub poddzierżawy, dochody osiągane z wykonywania praw autorskich, uzyskane opłaty licencyjne i sublicencyjne.

Przepisy prawa rzeczowego i prawa zobowiązań wskazują podmioty uprawnione do pobierania pożytków: właściciela, współwłaścicieli, właściciela gruntu na który opadły owoce z drzewa lub krzewu rosnącego na gruncie sąsiednim, samoistnego posiadacza w dobrej wierze, użytkownika, dzierżawcy.

Własność pożytków naturalnych rzeczy nabywa się przez ich odłączenie od rzeczy. Pożytki naturalne przypadają uprawnionemu te z nich, które zostały odłączone od rzeczy w czasie trwania uprawnienia.

Pożytki cywilne (zarówno rzeczy i praw) należą się zaś uprawnionemu w stosunku do czasu trwania uprawnienia. Pożytki cywilne nabywa się dopiero z chwilą ich wydania np. zapłata czynszu.

Jeżeli uprawniony do pobierania pożytków poczynił nakłady w celu uzyskania pożytków, które przypadły innej osobie, należy mu od niej wynagrodzenie za te nakłady przy czym wynagrodzenie to nie może przewyższać wartości pożytków.

14. PRZEDAWNIENIE - PRZEDMIOT, TERMINY I SKUTKI

Przedawnienie oznacza upływ zastrzeżonego przez ustawodawcę terminu wraz ze związanym z tym skutkiem w postaci możliwości uchylenia się od zaspokojenia roszczenia.

(Art. 117) Z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie roszczenia majątkowe ulegają przedawnieniu. Ustawodawca reguluje długość terminu przedawnienia oraz skutek upływu terminu. Po upływie terminu przedawnienia ten, przeciwko komu przysługuje roszczenie, może uchylić się od jego zaspokojenia, chyba że zrzeka się korzystania z zarzutu przedawnienia. Jednakże zrzeczenie się zarzutu przedawnienia przed upływem terminu jest nieważne.

Przedawnieniu ulegają wyłącznie roszczenia majątkowe. Nie przedawniają się zaś roszczenia o charakterze niemajątkowym np. roszczenia służące ochronie dóbr osobistych. Ustawodawca czasami rezygnuje z konstrukcji przedawnienia, jednakże w to miejsce zastrzega surowszy termin zawity.

Skutek przedawnienia

Roszczenie przedawnione nie wygasa przybiera natomiast postać roszczenia niezupełnego (naturalnego). Brak bowiem skutecznej egzekucji. Roszczenie istnieje, nie można go wszakże dochodzić i wyegzekwować, jeżeli zobowiązany skorzystał z zarzutu przedawnienia. Możliwe jest dobrowolne zaspokojenie przedawnionego roszczenia. Nie można wówczas żądać zwrotu świadczenia - jako świadczenia nienależnego - jeżeli zostało spełnione w celu zadośćuczynienia przedawnionemu roszczeniu.

Terminy przedawnienia

1) Długość terminu - termin przedawnienia określa ustawodawca przepisami bezwzględnie obowiązującymi. Terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną. Jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej termin przedawnienia wynosi 10 lat, a dla roszczeń o świadczenie okresowe oraz roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej 3 lata.

Przez świadczenie okresowe można rozumieć świadczenia spełniane w pewnych regularnych odstępach czasu np. co miesiąc przeważnie w formie pieniężnej, w ramach określonego ciągłego stosunku prawnego np. stosunek najmu. Przykładem świadczeń okresowych jest czynsz najmu.

2) Obliczanie terminu - bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia w którym roszczenie stało się wymagalne. Jednakże jeżeli wymagalność roszczenia zależy od podjęcia określonej czynności przez uprawnionego, bieg terminu rozpoczyna się od dnia w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony podjął czynność w najwcześniej możliwym terminie art. 120 §2. w szczególności dotyczy to wezwania do spełniania świadczenia. Bieg przedawnienia roszczeń o zaniechanie rozpoczyna się od dnia, w którym ten przeciwko komu roszczenie przysługuje, nie zastosował się do treści roszczenia art. 120 §2. Przedawnienie następuje po upływie terminu zastrzeżonego przez ustawodawcę.

3) Zawieszenie biegu przedawnienia - ustawodawca wprowadził instytucję zawieszenia biegu przedawnienia, udzielając tym samym uprawnionemu ochrony przed ujemnym skutkiem upływu terminu przedawnienia. (Art. 121) Bieg przedawnienia nie rozpoczyna się a rozpoczęty ulega zawieszeniu:

 co do roszczeń, które przysługują dzieciom przeciwko rodzicom - przez czas trwania władzy rodzicielskiej,

 co do roszczeń, które przysługują osobom nie mającym pełnej zdolności do czynności prawnych przeciwko osobom sprawującym opiekę lub kuratelę - przez czas sprawowania przez te osoby opieki lub kurateli,

 co do roszczeń które przysługują jednemu małżonkowi przeciwko drugiemu - przez czas trwania małżeństwa,

 co do wszelkich roszczeń, gdy z powodu siły wyższej uprawniony nie może ich dochodzić przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznania spraw danego rodzaju - przez czas trwania przeszkody.

Jeżeli nie rozpoczął się jeszcze bieg terminu przedawnienia a już występuje któraś ze wskazanych przeszkód przesunięty zostaje początek terminu. Bieg terminu przedawnienia rozpocznie się po ustaniu przeszkody lub następuje zawieszenie rozpoczętego biegu przedawnienia czyli okresowe powstrzymanie biegu przedawnienia - na czas trwania przeszkody. Po ustąpieniu przeszkody przedawnienie biegnie dalej z uwzględnieniem terminu jaki upłynął przed zawieszeniem.

4) Wstrzymanie zakończenia biegu przedawnienia - przedawnienie względem osoby, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych nie może się skończyć wcześniej niż z upływem 2 lat od ustanowienia dla niej przedstawiciela ustawowego albo od ustania przyczyny jego ustanowienia (art. 122 §1). Podobną zasadę stosuje się odpowiednio do biegu przedawnienia przeciwko osobie, co do której istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia.

5) Przerwanie biegu przedawnienia (art. 124) po każdym przerwaniu przedawnienia biegnie ono na nowo. Jednakże w razie przerwania przedawnienia przez czynność w postępowaniu przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym przedawnienie nie biegnie na nowo dopóki postępowanie nie zostanie zakończone. Bieg przedawnienia przerywa się przez każdą czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia (art. 123 §1). Bieg przedawnienia przerywa się przez uznanie roszczenia przez osobę, przeciwko której roszczenie przysługuje.

6) Terminy zawite (perkluzja) - w przeciwieństwie do przedawnienia terminy zawite mogą dotyczyć wszelkich odmian prawa podmiotowego. Dotyczą więc praw podmiotowych bezpośrednich, uprawnień kształtujących a także wyjątkowo roszczeń. Terminy zawite ustawodawca zastrzega wyłącznie przepisami o charakterze bezwzględnie obowiązującymi. Zawsze na skutek upływu terminu zawitego określone uprawnienie wygasa. Według tego skutku odróżniamy w treści normy prawnej terminy zawite od terminów przedawnienia. Ilekroć ustawodawca zastrzega że z upływem określonego terminu prawo wygasa mamy do czynienia z terminem zawitym natomiast termin przedawnienia sygnalizuje słowami (roszczenie przedawnia się). Upływ terminu zawitego uwzględnia się z urzędu. Wobec terminów zawitych zasadniczo nie stosuje się zawieszenia i przerwania biegu terminu.

15. POJĘCIE CZYNNOŚCI PRAWNYCH I ICH PODSTAWOWE RODZAJE (CZYNNOŚCI JEDNOSTRONNE I DWUSTRONNE, CZYNNOŚCI KONSENSUALNE I REALNE, CZYNNOŚCI ZOBOWIĄZUJĄCE, ROZPORZĄDZAJĄCE I PRZYSPORZENIA)

Czynność prawna musi zawierać co najmniej jedno oświadczenie woli, czyli taki przejaw woli, z którego wynika w sposób dostateczny zamiar wywołania skutków w obrębie prawa cywilnego szczególnie w postaci doprowadzenia do powstania, zmiany lub ustania stosunku cywilnoprawnego.

Czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone lecz również te, które wynikają z zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów (przepisów).

Za oświadczenie woli uznać można tylko taki przejaw, który spełniać będzie następujące wymogi: jest dokonany w celu rzeczywistego osiągnięcia zamierzonych następstw cywilnoprawnych, bez przymusu fizycznego oraz w sposób na tyle zrozumiały, aby co najmniej przy zastosowaniu procesu wykładni ustalić sens oświadczenia. (Oświadczenie woli jest skutkiem czynnego zachowania się podmiotu składającego).

Czynności jednostronne i dwustronne (umowy) - czynności prawne rozróżniane są ze względu na udział stron w ich kreowaniu. Do skutecznego powstania czynności jednostronnej wystarczy oświadczenie woli jednego tylko podmiotu np. testament. Skuteczność umowy uzależniona jest z kolei od złożenia zgodnych oświadczeń przez wszystkie zawierające ją podmioty. Zwykle określa się umowy jako czynności dwustronne jednak umowa spółki cywilnej jawi się jako wielostronna. Może być zawarta przez większą liczbę wspólników.

Czynności konsensualne i realne - jeżeli do skuteczności czynności prawnej wystarcza złożenie samych tylko oświadczeń woli, czynność jest konsensualna. Jeśli zaś potrzebne jest dodatkowo wydanie rzeczy - realna.

Czynności zobowiązujące, rozporządzające - bezpośrednim skutkiem czynności zobowiązujących jest wyłącznie powstanie zobowiązania do spełnienia w przyszłości pewnego świadczenia. Obowiązek tej treści może obciążać tylko jedną stronę lub obie. Natychmiastowym skutkiem czynności rozporządzającej jest z kolei przeniesienie, obciążenie, ograniczenie lub zniesienie istniejącego już prawa majątkowego. Oba rodzaje czynności prowadzą w konsekwencji do tego samego skutku. Odróżnia je jednak chwila, w której dochodzi do przeniesienia, obciążenia lub zniesienia prawa. (o ile w przypadku czynności rozporządzających wspomniany skutek wystąpi dokładnie w momencie ich dokonania o tyle przy posłużeniu się instrumentem klasycznej czynności zobowiązującej - w chwili spełnienia świadczenia a więc dopiero w momencie wykonania ciążącej na dłużniku powinności).

Przysporzenia - ten typ czynności prawnych wyróżniamy biorąc pod uwagę korzystny dla jednego podmiotu skutek majątkowy (postacie nabycia prawa lub zwolnienia z obowiązku) jaki odnosi on na podstawie czynności prawnej dokonanej przez inny podmiot. Do przysporzenia po stronie adresata oświadczenia woli prowadzą najczęściej zobowiązania lub rozporządzenia podmiotu składającego to oświadczenie. Dla konstrukcji przysporzenia obojętne jest przy tym czy korzyść uzyskana jest pod tytułem darmym czy też w zamian za inne świadczenie(czynność odpłatna). Jeśli roszczenie - przysporzenie uzyskane przez jedną stronę jest ekwiwalentem wzajemnego roszczenia drugiej strony, umowa ma charakter wzajemny.

16. ELEMENTY (SKŁADNIKI) TREŚCI CZYNNOŚCI PRAWNYCH - POJĘCIE WARUNKU I TERMINU

Postanowienia przedmiotowo istotne są to elementy konieczne dla danego typu czynności prawnej ponieważ charakteryzują one istotę tej czynności odróżniając ją od czynności innego rodzaju. Muszą być zatem objęte treścią oświadczenia woli. Bez nich bowiem określona czynność do dokonania której strona zmierza nie może w ogóle dojść do skutku. Postanowienia te określa sam ustawodawca, regulując podstawowy mechanizm działania danej czynności.

Postanowienia podmiotowo istotne - oprócz elementów koniecznych, wszystkie inne składniki objęte treścią konkretnie analizowanego, złożonego oświadczenia określamy mianem podmiotowo istotnych. To że z nich skorzystano świadczy bowiem, iż dla podmiotu składającego oświadczenia są one istotne. Użycie tych składników treściowych zależy wyłącznie od woli stron. Brak tego typu postanowień nie spowoduje żadnych negatywnych następstw z punktu widzenia skuteczności oświadczenia, zuboży jednak treść czynności. Typowymi przykładami tej grupy elementów są warunek i termin. Mogą być one zastosowane w treści każdej niemal czynności prawnej.

Elementy nieistotne - takie składniki, które strony mogą ale nie muszą wykorzystać w treści czynności prawnej nazywane są nieistotnymi. Jeżeli strony wskażą jednoznacznie w umowie np. czas i miejsce spełnienia świadczenia, postanowienia te określimy mianem podmiotowo istotnych. Jeżeli natomiast nie przesądzą tych kwestii w zawartym kontrakcie, automatyczne zastosowania znajdą zasady przyjęte w tym zakresie, uzupełniając treść złożonych oświadczeń o dodatkowe elementy nieistotne dla samych zainteresowanych.

Pojęcie warunku - zgodnie z art. 89 powstanie lub ustanie skutków czynności prawnej można uzależniać od zdarzenia przyszłego i niepewnego, przy czym sam ustawodawca określił ewentualną klauzulę tej treści mianem warunku. Obie charakterystyczne cechy warunku (przyszłość zdarzenia i niepewność jego wystąpienia) muszą występować łącznie. Warunek uzależnia skuteczność czynności prawnej od zdarzenia, którego zaistnienie nie jest pewne w momencie dokonania takiego zastrzeżenia. Ustawodawca wyłącza niekiedy możliwość stosowania warunku bądź to w formie wyraźnego zakazu ustawowego bądź też wtedy gdy jego zastrzeżenie pozostawałoby w sprzeczności z właściwością konkretnej czynności prawnej.

(Jeżeli czynność ma wywołać skutki dopiero po zaistnieniu zdarzenia przyszłego i niepewnego, warunek jest zawieszający. Jeżeli po wystąpieniu takiego zdarzenia czynność ma przestać wywoływać skutki warunek trzeba uznać za rozwiązujący. Warunek niemożliwy do spełnienia w chwili jego zastrzeżenia przeciwny ustawie lub zasadą współżycia społecznego spowoduje nieważność czynności prawnej, w ramach której został zastosowany gdy jest zawieszający lub w drodze fikcji uznany będzie za nie zastrzeżony jeśli ma charakter rozwiązujący. Art. 91 stanowi warunkowo uprawniony może wykonywać wszelkie czynności które zmierzają do zachowania jego prawa. Granice tego uprawnienia zostały przede wszystkim zakreślone w art. 93 w postaci przyjętych tam fikcji ziszczenia się lub nieziszczenia się warunku. Kryterium oceny stanowią w tym przypadku zasady współżycia społecznego. Jeśli bowiem w sposób sprzeczny z tymi zasadami strona której zależy na nieziszczeniu się warunku, przeszkodzi w tym, nastąpią mimo to skutki takie jakby warunek się ziścił. Przepis §2 określa odwrotną regułę).

Pojęcie terminu - ograniczenie w czasie skuteczności czynności prawnej określa się mianem terminu. Można dzielić terminy na początkowe i końcowe. Jeśli skutki czynności mają dopiero powstać w oznaczonym terminie, mamy do czynienia z terminem początkowym, względem którego znajdą odpowiednie zastosowanie przepisy o warunku zawieszającym. Jeżeli natomiast skutki danej czynności mają ustać w oznaczonym terminie, termin jest końcowy, a stosujemy w tej sytuacji odpowiednio przepisy o warunku rozwiązującym.

17. FORMA CZYNNOŚCI PRAWNYCH - POJĘCIE, RODZAJE ORAZ SKUTKI JEJ NIEZACHOWANIA

Pod pojęciem formy rozumie się przede wszystkim sposób przejawienia na zewnątrz woli podmiotu.

1) Zwykła forma pisemna jest najczęściej spotykanym w przepisach wymogiem dokonania czynności prawnych. Do jej zachowania wymaga się jedynie złożenia przez podmiot własnoręcznego podpisu na dokumencie obejmującym treść jego własnego oświadczenia woli. Do zawarcia w tej formie umowy wystarczy wymiana dokumentów obejmujących treść oświadczeń woli, z których każdy jest podpisany przez jedną ze stron, lub dokumentów, z których każdy obejmuje treść oświadczenia woli jednej ze stron i jest przez nią podpisany.

Pracodawca nie precyzuje na ogół techniki, w jakiej powinna być stwierdzona treść dokumentu. Zainteresowani mogą wykorzystać dowolny sposób utrwalenia swojego przejawu woli na piśmie. Wyjątkiem spotykamy się w przypadku testamentu pisemnego, który musi być sporządzony w całości pismem ręcznym. Podpis za to powinien być dokonany zawsze własnoręcznie.

Równoważne formie pisemnej jest również oświadczenie woli złożone w postaci elektronicznej opatrzone bezpiecznym podpisem elektronicznym weryfikowanym za pomocą ważnego kwalifikowanego certyfikatu. Nie wszyscy są w stanie zawsze sprostać powyższym wymaganiom. Osoba nie mogąca pisać ale potrafiąca czytać ma dwie możliwości. Osoba ta czyni na dokumencie tuszowy odcisk palca, a obok tego odcisku inna osoba wypisze imię i nazwisko składającego oświadczenie i umieści swój podpis. Drugi sposób polega na podpisaniu dokumentu przez osobę trzecią, z poświadczeniem tego podpisu przez notariusza albo przez przewodniczącego zarządu którejkolwiek z jednostek samorządu terytorialnego, z jednoczesnym dokonaniem adnotacji, że potwierdzony podpis został złożony na życzenie nie mogącego pisać, ale mogącego czytać. Jeśli natomiast oświadczenie woli ma złożyć na piśmie osoba nie mogąca czytać, może to zrobić wyłącznie w formie aktu notarialnego.

2) Kwalifikowane formy pisemne - w niektórych uregulowaniach obostrzono odnoszące się do oświadczeń woli składanych na piśmie. Muszą one przybrać kwalifikowaną postać np. sporządzenie aktu notarialnego, umowa zawarta na piśmie z datą pewną, czy urzędowego poświadczenia podpisów.

Pismo ma datę pewną w następujących sytuacjach:

 w wypadku urzędowego stwierdzenia daty przez notariusza,

 przy stwierdzeniu dokonania czynności w jakimkolwiek innym dokumencie urzędowym od daty wystawienia tego dokumentu,

 w przypadku uczynienia na dokumencie prywatnym, obejmującym czynność jakiejkolwiek wzmianki przez organ państwowy, organ jednostki samorządu terytorialnego albo notariusza - od daty wzmianki,

 w wypadku śmierci którejkolwiek z osób podpisanych na dokumencie - od daty śmierci tej osoby.

3) Oświadczenia składane przed właściwym organem - szczególne wymagania odnoszące się do sposobu składania oświadczeń woli nie ograniczają się wyłącznie do formy pisemnej. Ustawodawca nakazuje nie kiedy dokonanie czynności prawnej ustnie, lecz przed właściwym organem. Dotyczy to oświadczeń jednostronnych i czynności dwustronnych. Fakt oraz treść złożonego w ten sposób oświadczenia odnotowuje się z reguły w protokole. W niektórych przypadkach znajduje to odzwierciedlenie w treści specjalnego aktu urzędowego.

Skutki niezachowania szczególnej formy

Określona forma może być zastrzeżona pod rygorem nieważności. Wyrażenie woli w inny sposób pociągnie zatem za sobą nieważność całej czynności prawnej. (Art. 73 §1) Jeżeli ustawa zastrzega dla czynności prawnej formę pisemną, czynność dokonana bez zachowania zastrzeżonej formy jest nie ważna tylko wtedy, gdy ustawa przewiduje rygor nieważności. §2 jeżeli ustawa zastrzega dla czynności prawnej inną formę szczególną, czynność dokonana bez zachowania tej formy jest nie ważna; .nie dotyczy to jednak wypadków gdy zachowanie formy szczególnej jest zastrzeżone jedynie dla wywołania określonych skutków czynności prawnej.

Zwykła forma pisemna przewidziana w ustawie bez określenia skutków jej niezachowania, zastrzeżona jest tylko dla celów dowodowych. Oznacza to, że ewentualne dokonanie czynności ustnie lub poprzez czynności konkludentne nie spowoduje co prawda nieważności takiej czynności, utrudni jednak dowodzenie - przy pomocy zeznań świadków lub przesłuchania stron - samego faktu dokonania, bez czego nie można będzie dochodzić skutecznie uprawnień wynikających z tej czynności. Sąd może dopuścić wspomniane dowody jedynie w trzech sytuacjach - wtedy gdy obie strony wyrażą na to zgodę albo jeśli fakt dokonania czynności został uprawdopodobniony pisemnie lub gdy sam sąd uzna to za konieczne zważywszy szczególne okoliczności sprawy.

(W przypadku małżeństwa z naruszeniem, ustawodawca przewiduje skutek w postaci nieistnienia małżeństwa)

Forma szczególna przewidywana przez same strony czynności prawnej może być formą pod rygorem nieważności lub tylko dla celów dowodowych. Art.76 jeżeli strony zastrzegły w umowie, że określona czynność prawna między nimi powinna być dokonana w szczególnej formie, czynność ta dochodzi do skutku tylko przy zachowaniu zastrzeżonej formy. Jednakże gdy strony zastrzegły dokonanie czynności w formie pisemnej, nie określając skutków nie zachowania formy poczytuje się w razie wątpliwości, że była ona zastrzeżona wyłącznie dla celów dowodowych.

18. SPOSOBY (TRYBY) ZAWIERANIA UMÓW

ROKOWANIA określane są też mianem pertraktacji lub negocjacji. Istota rokowań tkwi w tym, że obie strony uczestniczą aktywnie w ustalaniu finalnej treści umowy. Umowa zostania jednak zawarta dopiero wtedy, gdy strony osiągną porozumienie odnośnie do wszystkich postanowień, które były przedmiotem rokowań. Rokowania mogą się ograniczyć wyłącznie do tzw. elementów przedmiotowo istotnych, a więc tych, bez ustalenia których umowa określonego rodzaju nie może w ogóle dojść do skutku. W wypadku jednak podjęcia pertraktacji także co do innych postanowień, również i one muszą zostać uzgodnione. Uzgodnienie może przybrać dwojaką postać. W powszechnym rozumieniu chodzi głównie o pozytywne przesądzenie treści wszystkich zagadnień objętych negocjacjami. Jeśli jednak w zakresie niektórych kwestii strony nie są w stanie osiągnąć konsensusu, mogą dokonać uzgodnienia negatywnego, tzn. definitywnie zrezygnować z objęcia tego postanowienia treścią umowy. Będzie to w konsekwencji oznaczać jej przyjęcie wyłącznie w zakresie pozostałych uzgodnionych elementów. W wypadku pozostawienia którejkolwiek kwestii w zawieszeniu umowa nie zostaje jeszcze zawarta. W związku z rokowaniami coraz większego znaczenia nabiera list intencyjny - dokument, w którym strony przystępujące do rokowań zakreślają ich szerokie ramy i cele do osiągnięcia których dążą. Stanowi on swoistego rodzaju dowód rokowań.

OFERTOWY TRYB ZAWIERANIA UMÓW - oświadczenie drugiej stronie woli zawarcia umowy stanowi ofertę, jeżeli określa istotne postanowienia tej umowy (przedmiotowo istotne postanowienia). Propozycje zawarcia umowy, w której nie określono wszystkich przedmiotowo istotnych elementów należy traktować jedynie jako zaproszenie do rokowań , a nie ofertę. Podobną funkcję pełnią w zasadzie skierowane do ogółu lub do poszczególnych osób ogłoszenia, reklamy, cenniki i inne informacje. Ofertę można złożyć konkretnemu podmiotowi. Zdarza się jednak i tak, że jest ona kierowana do bliżej niesprecyzowanego kręgu adresatów.

STAN ZWIĄZANIA OFERENTA ZŁOŻONĄ OFERTĄ

Składający ofertę (oferent) jest nią związany od momentu jej złożenia. W okresie związania niedopuszczalne jest cofnięcie oferty. Druga strona zwana oblatem uzyskuje podmiotowe prawo kształtujące. Wyłącznie od jej woli zależy przyjęcie oferty lub jej odrzucenie. Gdyby takie cofnięcie jednak nastąpiło, oferent byłby zobowiązany do pokrycia szkód wyrządzonych w ten sposób oblatowi. Czas związania oferenta ofertą jest różny. Oferent może jednoznacznie sam oznaczyć termin w ciągu którego oczekuje odpowiedzi. Termin nie musi być przy tym sprecyzowany konkretną datą. W przypadku braku oznaczenia terminu, oferta złożona w obecności adresata lub za pomocą środka bezpośredniego porozumiewania się z nim, przestaje wiązać, jeśli nie została przyjęta nie zwłocznie. Złożona w inny sposób wiąże do czasu, w którym oferent mógł w zwykłym toku czynności otrzymać odpowiedź wysłaną bez nieuzasadnionego opóźnienia. Może się zdarzyć, że odpowiedź oblata dojdzie do oferenta z opóźnieniem. Jedynie wówczas, gdy z jej treści wynika lub z okoliczności wynika, że została ona wysłana w czasie właściwym, umowa może i tak dojść do skutku. Skutek ten zostaje wyłączony tylko wtedy, gdy oferent niezwłocznie zawiadomi drugą stronę, iż w związku z opóźnieniem odpowiedzi poczytuje umowę za niezawartą.

Przyjęcie oferty z jednoczesnym dokonaniem jej zmiany lub uzupełniania poczytywane jest za nową ofertę. We wskazanej sytuacji następuje zatem zmiana ról potencjalnych kontrahentów (dotychczasowy oblat staje się oferentem i odwrotnie).

ZAWARCIE UMOWY

Oblat może przyjąć wyraźnie lub w sposób dorozumiały, bez dokonania jakichkolwiek zmian lub uzupełnień treści. Umowa zostaje zawarta w chwili otrzymania przez składającego ofertę odpowiedzi o jej przyjęciu albo w momencie przystąpienia przez oblata do wykonania umowy. Strony mogą same sprecyzować inny moment zawarcia umowy. W przypadku istnienia wymogu zawarcia umowy w określonej formie szczególnej i to pod rygorem nieważności, który nie został zachowany w odniesieniu do świadczenia co najmniej jednej ze stron, umowa dojdzie do skutku dopiero po usunięciu braku, tzn. po złożeniu obu świadczeń w nakazanej formie. Konsekwencją osiągniętego przez strony porozumienia, przejawem którego jest odpowiedź o przyjęciu oferty będzie wówczas wyłącznie powstanie między nimi pewnej odmiany przedwstępnego stosunku zobowiązanego, w ramach którego obie strony uzyskują wobec siebie roszczenia o zawarcie stanowczej już i niewadliwej z punktu widzenia formy umowy. Jednoznacznie odrzucona oferta przerywa stan związania oferenta umożliwiając mu tym samym złożenie oferty innym podmiotom o identycznej lub zmienionej treści.

PRZETRG (pyt. 19)

19. PRZETARG W UJĘCIU K.C.

Umowa może być zawarta w drodze przetargu ustnego (aukcja) lub pisemnego. W przetargu ustnym następuje faza licytacji, kiedy to jednocześnie zgromadzeni uczestnicy zgłaszają kolejne postąpienia. Gdy zgłaszanie propozycji zawarcia umowy (ofert) następuje na piśmie mamy do czynienia z przetargiem pisemnym. Z innych możliwych klasyfikacji przetargów trzeba wymienić m.in.: o przetargach nieograniczonych (uczestniczyć w nich może w zasadzie każdy podmiot), ograniczonych ( ogłoszone warunki uczestnictwa spełnić może tylko pewien krąg zainteresowanych), zamkniętych (oferta uczestnictwa kierowana jest imiennie). Przetarg fakultatywny i obligatoryjny.

PROCEDURA PRZETARGOWA

Wszczęcie postępowania

Postępowanie przetargowe sensu stricto inicjuje organizator stosownym ogłoszeniem. Ogłoszenie powinno określać co najmniej czas, miejsce, przedmiot oraz warunki przetargu. W wypadku braku któregokolwiek z tych elementów nie można byłoby uznać że postępowanie przetargowe zostało wszczęte. Czas i miejsce przetargu organizator jest zmuszony określić precyzyjnie, z podaniem daty, godziny, i adresu obiektu, w którym dokonywane będą poszczególne czynności. Oznaczenie przedmiotu zależy przede wszystkim od celu do osiągnięcia którego zmierza organizator. Wśród warunków najistotniejszego znaczenia nabiera informacji o typie przetargu. W wielu wypadkach dużą rolę odgrywa także postanowienie o wadium. Wadium -najczęściej w postaci świadczenia pieniężnego ustalonego poprzez wskazanie stopy procentowej od pewnej wartości-jest barierą ekonomiczną, zapewniającą wiarygodność złożonych ofert. Zabezpieczenia również- z punktu organizatora- zawarcie umowy. Wadium porównuje się najczęściej do zadatku i do kary pieniężnej. Jeżeli uczestnik którego oferta została wybrana uchyla się od zawarcia kontraktu, organizator zachowuje wadium, albo może dochodzić zaspokojenia z przedmiotu zabezpieczenia. We wszystkich pozostałych przypadkach wadium podlegałoby zwrotowi z tym że jeśli to organizator nie zamierza zawrzeć umowy mimo dokonanego wyboru oferty, uczestnikowi który wygrał może żądać zapłaty podwójnego wadium albo naprawienia szkody, jaką poniósł przez to że liczył na zawarcie kontraktu.

Przebieg przetargu

Poszczególne czynności przetargu ustnego

Przetarg ustny rozpoczyna jego wywołanie które obejmuje informacje o otwarciu licytacji określenie jej przedmiotu i ceny wywoławczej a wreszcie zaproszenie do zgłaszania kolejnych postąpień chodzi tu o złożenie korzystniejszej oferty. Licytacja wkracza w końcową fazę z chwilą ustania postąpień (brak kolejnej korzystniejszej oferty). Prowadzący uprzedza wtedy uczestników że po trzecim wywołaniu najwyższej zgłoszonej dotychczas ceny dalsze postąpienia nie zostaną już przyjęte. Bezskuteczne trzecie wywołanie powoduje zamknięcie przetargu ustnego po czym następuje wskazanie podmiotu który wygrał przetarg. Zazwyczaj sporządza się jeszcze szczegółowy protokół z przebiegu przetargu, co stanowi jego finalną czynność.

Faza przetargu pisemnego

Ten typ przetargu obejmuje w zasadzie trzy etapy. Pierwszy to okres przeznaczony na składanie pisemnych ofert, odpowiadających warunkom określonym w ogłoszeniu o przetargu. Po upływie zakreślonego na ten cel terminu przetarg wchodzi w drugą fazę. Powołana komisja w toku jawnego posiedzenia weryfikuje formalną poprawność złożonych ofert i kwalifikuje do ostatniego etapu. Komisja dokonuje wyboru najkorzystniejszej dla organizatora oferty. Decyzja komisji o wyborze znajduje odzwierciedlenie w protokole a wszyscy uczestnicy zakwalifikowani do ostatniego etapu powinny być niezwłocznie zawiadomieni o jego końcowym wyniku. W kodeksie jest mowa o dwóch formach zawiadomienia - są to pisma lub ogólne ogłoszenie.

Chwila zawarcia umowy w drodze przetargu

Zawarcie umowy w drodze przetargu ustnego następuje z chwilą wybrania oferty. Natomiast w ramach regulacji przetargu pisemnego chodzi o moment otrzymania przez zwycięzcę takiego przetargu zawiadomienia o jego wyniku lub o chwilę opublikowania w tej kwestii stosownego ogłoszenia w sposób umożliwiający zwycięzcy zapoznanie się z jego treścią. W wypadku konieczności zachowania przez strony szczególnej formy pod rygorem nieważności lub w sytuacji gdy zawiadomienie o wyborze którejś z ofert złoży osoba nie mająca formalnego umocowania do zawarcia umowy w imieniu organizatora, zakończenie postępowania przetargowego spowoduje jedynie powstanie wspomnianego już przedwstępnego stosunku zobowiązanego, z którego wynikają dla obu stron roszczenia o zawarcie umowy stanowczej.

Unieważnienie umowy zawartej w drodze przetargu

Stworzono stronom umowy oraz dającemu zlecenie możliwość żądania unieważnienia umowy zawartej w drodze przetargu jeżeli druga strona lub działająca z nią w porozumieniu osoba trzecia sprzecznie z prawem lub zasadami współżycia społecznego wpłynęła na wynik przetargu. O unieważnieniu umowy na tej podstawie orzeka sąd. Uprawnienie powyższe wygasa z upływem miesiąca od dnia, w którym uprawniony dowiedział się o istnieniu przyczyny unieważnienia nie później jednak niż z upływem roku od dnia zawarcia umowy. Nie można również wykluczać z góry stosowania sankcji bezwzględnej nieważności gdyby umowa została zawarta w konsekwencji przetargu przeprowadzonego z naruszeniem bezwzględnie obowiązujących przepisów szczególnych co pociągnęłoby za sobą nieważność samego przetargu. Wskutek unieważnienia umowy zawartej z zastosowaniem, procedury przetargowej upadają wszystkie skutki tej umowy tak jakby w ogóle jej nie zawarto.

20. WADY OŚWIADCZEŃ WOLI (BRAK ŚWIADOMOŚCI LUB SWOBODY, POZORNOŚĆ, BŁĄD GROŻBA)

Czynności prawne mogą być dotknięte różnego rodzaju wadliwościami. Jedynie te nieprawidłowości zaistniałe w toku całego procesu składnia oświadczenia woli, które ustawodawca uznał za tak doniosłe, że powiązał z nimi daleko posunięte konsekwencje włącznie z unicestwieniem oświadczenia określane są mianem wad oświadczenia woli.

1) Brak świadomości lub swobody polega na złożeniu oświadczenia woli w sytuacji, kiedy patologiczny stan psychiczny podmiotu istniejący w momencie podejmowania decyzji lub wyrażania przez niego woli wyłączał świadomość lub swobodę postępowania tego podmiotu. Ustawodawca wymienił przykładowo chorobę psychiczną, niedorozwój umysłowy oraz przemijające nawet zaburzenia czynności psychicznych. Do tych ostatnich powszechnie zalicza się działanie pod wpływem alkoholu, narkotyków oraz środków farmakologicznych. Każde oświadczenie woli złożone w przedstawionych okolicznościach jest nieważne. Omawiana wada wykazuje pewne podobieństwa z poznaną już instytucją ubezwłasnowolnienia. Efektem ubezwłasnowolnienia jest wszak pozbawienie lub ograniczenie zdolności osoby fizycznej do czynności prawnych. Odwrotnie osoba cierpiąca na chorobę psychiczną ale nie ubezwłasnowolniona może dokonywać skutecznej czynności prawnej o ile złożyła swoje oświadczenie w przebłysku świadomości.

2) Pozorność - ta wada może zaistnieć tylko przy współdziałaniu obu stron czynności prawnej. Polega bowiem na złożeniu oświadczenia woli drugiej stronie, za jej zgodą, wyłącznie dla pozoru. Pozorność zachodzi zarówno wtedy, gdy strony nie chcą aby czynność prawna wywołała jakiekolwiek skutki prawne, jak i wówczas, kiedy w rzeczywistości dokonują czynności innego typu niż to wynika ze złożonych oświadczeń. Czynność pozorna jest zawsze nieważna niezależnie od tego, który z przedstawionych wariantów pozorności wykorzystały strony. Ważność ewentualnej czynności ukrytej ocenia się natomiast na podstawie przepisów dotyczących tej czynność. Okaże się ona zatem w pełni skuteczna jeśli zostanie dokonana zgodnie z tymi przepisami. Pozorność stwarza niebezpieczeństwo dla samego podmiotu, który dokonuje takiej czynności. Osoba trzecia może bowiem nabyć skutecznie prawo w oparciu o czynność dokonaną na podstawie czynności pozornej o ile spełni dwa warunki legitymować - się będzie dobrą wiarą i dokona czynności odpłatnej.

3) Błąd - przyczyną występowania tej wady jest mylne wyobrażenie podmiotu składającego oświadczenie woli o rzeczywistości. Stan ten może z kolei wynikać z różnych źródeł. Podstawową przesłanką, której spełnienie umożliwi uznanie błędu za prawnie doniosły jest bowiem to, iż musi on dotyczyć treści czynności prawnej. Okoliczności nie związane w żaden sposób z treścią dokonanej czynności są normatywnie obojętne. Za błąd prawnie doniosły w powyższym znaczeniu będzie z pewnością uchodzić tzw. pomyłka polegająca na rozbieżności między podjętym aktem woli a jego przejawem. Obojętne jest przy tym czy to strona zniekształciła sama treść własnego oświadczenia czy też dokonała tego osoba użyta do jego przesłania. Aby można się skutecznie na błąd powołać powinien być on również istotny. Wymóg ten będzie spełniony w sytuacji uzasadniającej przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie znał stan rzeczywisty (subiektywna istotność) i sprawę oceniał rozsądnie (obiektywna istotność) nie złożyłby oświadczenia tej treści. Jeżeli oświadczenie było złożone konkretnemu adresatowi na błąd można się powołać wykazując dodatkowo, iż błąd wywołała druga strona lub też, że druga strona wiedziała o błędzie albo mogła go z łatwością zauważyć w konkretnych okolicznościach danego przypadku. Wykazanie tej przesłanki jest z kolei zbędne w przypadku czynności prawnej dokonanej po tytułem darmym. Wymienione przesłanki (błąd w obrębie treści czynności prawnej, jego istotność oraz wspomniane okoliczności obciążające adresata oświadczenia woli) muszą być w zasadzie spełnione łącznie, chyba że mamy do czynienia ze wspomnianymi wyjątkami.

4) Groźba - z groźbą mamy do czynienia w sytuacji oświadczenia złożonego co prawda w pełni świadomie (tym różni od wady) lecz pod wpływem przymusu psychicznego. Oświadczenie określonej treści zostaje wymuszone poprzez stworzenie stanu obawy, iż w przypadku odmowy jego złożenia wystąpią poważne konsekwencje natury osobistej lub majątkowej. W sytuacji skutecznego zastosowania fizycznych środków przymusu co doprowadziło w konsekwencji do wymuszonego przejawu woli można mieć wątpliwości, czy mamy do czynienia z omawianą wadą, czy też w ogóle doszło do złożenia oświadczenia. Przeważać będzie drugi z wymienionych poglądów. Grożącym może być zarówno druga strona czynności prawnej, jak i osoba trzecia. Groźba musi być jednak bezprawna i poważna. Pierwsza przesłanka spełniona jest zarówno wtedy gdy do wymuszenia oświadczenia woli używa się środka przez prawo zabronionego jak i w wypadku użycia środka dopuszczonego co prawda przez prawo, lecz nie w celu do którego wykorzystuje go grożący. Wada groźby stwarza również -tak jak i błąd - jedynie możliwość uchylenia się od skutków złożonego pod jej wpływem oświadczenia woli.

21. SANKCJE WADLIWYCH CZYNNOŚCI PRAWNYCH (NIEWAŻNOŚĆ, WZRUSZALNOŚĆ, BEZSKUTECZNOŚĆ ZAWIESZONA, BEZSKUTECZNOŚĆ WZGLĘDNA)

Ustawodawca przewidział różnorodne negatywne skutki na wypadek dokonania czynności prawnych w sposób niezgodny z przepisami. Są one kategoriami normatywnymi w tym znaczeniu, jakiego typu wadliwościom przyporządkować takie, a nie inne negatywne następstwa. Chodzi przy tym o nieprawidłowości różnego typu. Zważywszy na odmienny mechanizm ich działania, wyróżnia się tradycyjnie następujące sankcje:

1) bezwzględna nieważność czynności prawnych,

2) wzruszalność czynności prawnych,

3) bezskuteczność zawieszona czynności prawnych,

4) bezskuteczność względna czynności prawnych.

ad 1) Nieważność - czynność dotknięta tą sankcją określana czasem jako bezwzględna, nie wywołuje w ogóle założonych skutków prawnych a konsekwencja wynika z samego prawa. Na nieważność może powołać się każdy podmiot, nie tylko strony czynności, a organ orzekający powinien ja brać pod uwagę z urzędu (przypadki niektórych wad oświadczeń woli, brak świadomości lub swobody, pozorność) w wypadku dokonania czynności prawnej przez osobę, która nie posiada w ogóle zdolności do czynności prawnej, czy też czynności prawnej zdziałanej z przekroczeniem granic określonych w art. 58 KC.

W ściśle określonych sytuacjach prawodawca dopuszcza do konwalidacji (uzdrowienia) czynności dotkniętych sankcją nieważności, czynność pierwotnie nieważna uzyskuje w efekcie skuteczność i to z mocą wsteczną.

Od konwalidacji należy odróżnić konwersję - która polega na przyjęciu, że nieważna czynność prawna danego typu może być uznana za ważną czynność innego rodzaju, o ile spełnia warunki przewidziane dla tej drugiej czynności.

ad 2) Wzruszalność (względna nieważność) w przypadku zastosowania tej sankcji, dokonane czynności prawne są skuteczne. Prawodawca przewidział możliwość uchylenia lub zmiany pierwotnych skutków, jeśli strona uprawniona wykorzysta - w przewidzianym terminie - przyznanie jej w tym celu różnej treści uprawnienia. Uprawnienia te przyjmują niekiedy postać: prawa podmiotowego kształtującego, bo od woli zainteresowanego zależy jego realizacja.

W przypadku błędu lub groźby do uchylenia się od skutków dokonanej pod ich wpływem czynności wystarcza - złożenie kontrahentowi czynności stosownego oświadczenia na piśmie, w terminie roku od wykrycia błędu lub ustania stanu obawy ( art. 88 KC).

Wyjątkowo (art.1019 KC) - uchylenie się od skutków prawnych musi nastąpić przed sądem, który zatwierdza oświadczenie złożone w tym przedmiocie.

W innych przypadkach legislator przewiduje jedynie możliwość żądania przez uprawnionego stosownej ingerencji sądu, może ona polegać na zmianie treści łączącego strony stosunku lub na unieważnieniu czynności prawnej.

Z chwilą terminowego wykorzystania wskazanych uprawnień następuje zmiana treści łączącego strony stosunku cywilnoprawnego lub unieważnienie czynności prawnej ze skutkiem wstecznym.

Sankcja wzruszalności uruchamiana jest wyłącznie na wniosek (a nie z urzędu) i to tylko tych osób, którym przyznano w tym zakresie uprawnienie.

ad 3) Bezskuteczność zawieszona - dotyczy w zasadzie wyłącznie umów, do skuteczności których prawo wymaga dodatkowo zgody osoby trzeciej a zgody tej brak. Jednostronne czynności prawne dokonane bez wymaganej zgody są bezwzględnie nieważne (art.19 KC).

Umowy zawarte bez wymaganej zgody są określane mianem czynności niezupełnych (kulejących). Dotknięte rozważaną sankcją nie wywołują one na początku skutków prawnych do czasu ich ewentualnego potwierdzenia przez osobę, której zgoda jest potrzebna.(art.63, 103 KC). Są zatem bezskuteczne, wiążą strony aż do upływu terminu wyznaczonego do potwierdzenia - potwierdzenie umowy uruchomi z mocą wsteczna wynikające z tej czynności skutki. Do tego czasu wspomniany stan bezskuteczności ulega zawieszeniu. Do ważności samej czynności prawnej wymagana jest szczególna forma.

ad 4) Bezskuteczność względna - istota tej sankcji polega na możliwości żądania uznania czynności ważnej za bezskuteczną w stosunku do określonych podmiotów z zachowaniem jej skuteczności wobec innych.(art.59 KC). Uznanie czynności ważnej za bezskuteczną w stosunku do określonych podmiotów - zakłada on możliwość żądania uznania przez sąd za bezskuteczną umowy, której wykonanie czyniłoby całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej. Umowa miałaby być uznana za bezskuteczną wyłącznie w stosunku do owej osoby trzeciej, wiążąc nadal strony tej umowy.

W przypadku praktycznego wykorzystania omawianej sankcji nie można oczywiście wykluczyć ewentualnych rozliczeń miedzy nabywcą a zbywcą. Podstawa prawna oraz zasadność roszczeń tego typu zależeć będą od oceny całokształtu okoliczności konkretnego wypadku. A sankcja względnej bezskuteczności działa niekiedy z mocy samego prawa.

III. CZĘŚĆ OGÓLNA PRAWA OBLIGACYJNEGO (ZOBOWIĄŻAŃ)

1. ISTOTA ZOBOWIĄZANIA, JEGO ŹRÓDŁA I STRUKTURA

Zobowiązanie polega na tym, że wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia, a dłużnik powinien świadczenie spełnić. Zobowiązanie jest stosunkiem prawnym w którym występują dwie strony: dłużnik i wierzyciel, przy czym to dłużnik winien spełnić świadczenie na rzecz wierzyciela natomiast wierzycielowi wolno domagać się spełnienia tego świadczenia. Świadczenie to może polegać na działaniu albo na zaniechaniu.

W zobowiązaniu można wskazać podstawowe elementy:

- podmiot,

- przedmiot,

- jego treść.

Stosunek zobowiązaniowy wiąże podmioty: wierzyciela i dłużnika. Są to strony zobowiązania.

STRONY STOSUNKU ZOBOWIĄZANIOWEGO- w każdym zobowiązaniu występują dwie strony: wierzyciel i dłużnik.

Stroną zobowiązania może być każdy podmiot, któremu prawo daje możliwość występowania w stosunkach cywilnoprawnych.

Niekiedy stron może być więcej np. w spółce cywilnej. Może się zdarzyć w stosunek zobowiązaniowy „uwikłana” zostanie osoba trzecia.

Może się zdarzyć, że np. kilka osób będących współwłaścicielami rzeczy wynajmie tę rzecz. Wówczas umowa najmu zawarta zostaje przez dwie strony, wynajmującego i najemcę, lecz jedna z nich (wynajmujący) będzie stroną, po której wystąpi kilka podmiotów. Mamy wtedy do czynienia ze stroną wielopodmiotową. Wówczas mówimy o wielości podmiotów, który to stan może wystąpić po stronie dłużniczej i wierzycielskiej.

Nie ma wpływu na strukturę zobowiązania fakt, iż jedna z jego stron (dłużnik lub wierzyciel) wykorzystuje inną osobę do czynności związanych z wypełnieniem obowiązków, jakie niesie za sobą ten stosunek prawny. Wierzyciel może przy odbiorze przedmiotu świadczenia skorzystać z innych osób. Dłużnik natomiast ma prawo wyręczyć się innymi osobami w wykonaniu obciążających go obowiązków.

PRZEDMIOT STOSUNKU ZOBOWIĄZANIOWEGO - przedmiotem stosunku prawnego jest zachowanie strony zgodnie z treścią owego stosunku. W odniesieniu do zobowiązania będzie to oczekiwane przez wierzyciela zachowanie się dłużnika- świadczenie. Pod pojęciem przedmiotu stosunku cywilnoprawnego oprócz zachowania się podmiotu należy traktować także pewne dobra (materialne, niematerialne) na które to zachowanie jest nakierowane. Wtedy mówimy o przedmiocie świadczenia.

TREŚĆ ZOBOWIĄZANIA - na treść zobowiązania składają się uprawnienia wierzyciela oraz pozostające z nimi w związku obowiązki obciążające dłużnika. Treścią zobowiązania jest przyznane wierzycielowi uprawnienie skierowane wobec dłużnika, polegające na możliwości żądania, by spełnił on świadczenia.

Kolejnym składnikiem są obowiązki dłużnika, które stanowią drugą stronę uprawnień wierzyciela. Treść zobowiązania pozostaje w bliskim związku ze świadczeniem.

2. WIELOŚĆ PODMIOTÓW W STOSUNKU OBLIGACYJNYM (ZOBOWIĄZANIA SOLIDARNE, PODZIELNE I NIEPODZIELNE)

ZOBOWIĄZANIA PODZIELNIE - o podzielności świadczenia decyduje to, czy możliwe będzie częściowe wykonanie zobowiązania bez istotnej zmiany przedmiotu świadczenia lub jego wartości. W razie gdy świadczenie będzie podzielne a po stronie dłużnika lub wierzyciela wystąpi po kilka osób to zarówno dług jak i wierzytelność podzielą się na tyle niezależnych od siebie części ilu jest dłużników albo wierzycieli. Części powstałe w wyniku podziału są równe, jeżeli z okoliczności nie wynika nic innego. Wtedy wierzyciel może żądać od każdego z dłużników tylko części przypadającego na niego świadczenia.

ZOBOWIĄZANIA NIEPODZIELNE - gdy występuje kilku dłużników i jeden wierzyciel, to dłużnicy zobowiązani są spełnić świadczenie tak jak dłużnicy solidarni. Wierzyciel będzie mógł żądać by wszyscy oni łącznie lub kilku z nich albo też jeden z dłużników wykonał zobowiązanie, przy czym spełnienie świadczenia przez któregokolwiek dłużnika zwolni pozostałych z zobowiązania. Nie jest to odpowiedzialność solidarna tak ja dłużnicy solidarni. Jeśli zmienią się okoliczności decydujące o niepodzielności świadczenia i stanie się ono podzielne to wówczas zobowiązanie rozpadnie się na części.

Jeżeli mamy do czynienia z zobowiązaniem wzajemnym, w którym po każdej ze stron występuje kilka podmiotów, przy czym jedno ze świadczeń jest podzielne, zaś drugie nie- to dłużnicy zobowiązani do świadczenia podzielnego stają się odpowiedzialni solidarnie za jego wypełnienie. W tym wypadku nie następuje w tej części podział zobowiązania na niezależne części, chyba że z umowy wynikać będzie co innego. Dłużnicy zobowiązani do spełnienia świadczenia niepodzielnego za jego wypełnienie odpowiadają jako dłużnicy solidarni.

W przypadku gdy kilku wierzycieli jest uprawnionych do świadczenia niepodzielnego to każdy z nich może żądać wykonania zobowiązania. W razie sprzeciwu chociażby jednego z wierzycieli, dłużnik obowiązany jest świadczyć wszystkim wierzycielom łącznie albo złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego. Każdy z wierzycieli może żądać spełnienia świadczenia, ale żaden z wierzycieli nie może samodzielnie decydować o zwolnieniu dłużnika z długu. Czyli, jeżeli jeden z wierzycieli bez zgody pozostałych zawrze z dłużnikiem umowę o zwolnieniu z długu, wywoła ona skutek jedynie wobec tego wierzyciela.

ZOBOWIĄZANIA SOLIDARNE - w przypadku gdy po stronie dłużnika lub wierzyciela występuje większa ilość podmiotów a świadczenie jest podzielne, zobowiązanie nie rozpadnie się na niezależne części, jeżeli jest ono solidarne.

Kodeks cywilny wprowadza dwa rodzaje solidarności: solidarność występującą po stronie dłużników (bierną) oraz solidarność wierzycieli (czynną).

1) Solidarność dłużników art. 366 KC - kilku dłużników może być zobowiązanych w ten sposób, że wierzyciel może żądać całości lub części świadczenia od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna, a zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników zwalnia pozostałych (solidarność dłużników). Wszyscy dłużnicy solidarni pozostają zobowiązani do czasu, gdy wierzyciel nie zostanie w pełni zaspokojony. Zwolnienie z długu lub zrzeczenie się solidarności przez wierzyciela względem jednego z dłużników solidarnych nie ma skutki względem współdłużników. W razie spełnienia świadczenia przez jednego z dłużników solidarnych zobowiązanie względem wierzyciela wygasa. Pojawia się kwestia rozliczeń pomiędzy samymi dłużnikami - regresy. Zgodnie z art. 376 § 1 KC w takim wypadku decydujące znaczenie ma treść istniejącego między współdłużnikami stosunku prawnego. Ona rozstrzyga czy i w jakich częściach ten kto spełnił świadczenie może żądać zwrotu od współdłużników. W przeciwnym wypadku dłużnik, który świadczenie spełnił, może żądać od pozostałych zwrotu w częściach równych. W razie gdy jeden z dłużników solidarnych będzie niewypłacalny, przypadająca na niego część świadczenia rozłoży się równo na pozostałych.

2) Solidarność wierzycieli - art. 367 § 1 KC - kilku wierzycieli może być uprawnionych w ten sposób, że dłużnik może spełnić całe świadczenie do rąk jednego z nich, a przez zaspokojenie któregokolwiek z wierzycieli dług wygasa względem wszystkich. O wyborze wierzyciela decyduje sam dłużnik. Możliwość wyboru zostaje wyłączona w przypadku wytoczenia powództwa przez jednego z uprawnionych. Wówczas to dłużnik zobowiązany jest świadczyć na rzecz tego właśnie wierzyciela. Zwłoka dłużnika względem jednego z wierzycieli solidarnych wywołuje skutek także wobec pozostałych wierzycieli. O tym czy i w jakim stopniu jeden z wierzycieli solidarnych, który przyjął świadczenie, jest odpowiedzialny względem współwierzycieli, decyduje w pierwszej kolejności treść istniejącego między nimi stosunku prawnego. Jeśli nie można ustalić tego stosunku lub z treści nie wynika nic innego, wierzyciel, który przyjął świadczenie jest odpowiedzialny wobec pozostałych w częściach równych.

Źródła solidarności - art. 369 KC zobowiązanie jest solidarne, jeśli to wynika z ustawy lub czynności prawnej. Jeżeli kilka osób zaciągnęło zobowiązanie dotyczące ich wspólnego mienia, są one zobowiązane solidarnie, chyba że umówiono się inaczej.

3. PODMIOTOWE ZMIANY STOSUNKU OBLIGACYJNEGO (PRZELEW WIERZYTELNOŚCI, WSTĄPIENIE W PRAWA ZASPOKOJONEGO WIERZYCIELA, PRZEJECIE DŁUGU)

4. ZADATEK I UMOWA PRZEDWSTĘPNA JAKO SZCZEGÓLNE KONSTRUKCJE UMOWNE

1) Umowa przedwstępna art. 389 KC - umowę przedwstępną zawiera się, gdy istnieją przeszkody prawne (np. brak stosownej zgody za zbycie nieruchomości) lub faktyczne (np. nieistnienie przedmiotu świadczenia) uniemożliwiające zawarcie umowy przyrzeczonej. Można ją zawrzeć na rzecz osoby trzeciej. Do zawarcia umowy przedwstępnej potrzebne jest tylko oświadczenie o jej przyjęciu, natomiast zawarcie umowy stanowczej wymaga złożenia oświadczenia woli obu stron umowy przedwstępnej. W umowie przedwstępnej istnieje tylko zobowiązanie stron do złożenia oświadczenia woli. Jeżeli zostanie ona wykonana, doprowadzi dopiero do zawarcia umowy przyrzeczonej. Świadczenie każdej ze stron polega na złożeniu oświadczenia woli. W umowie przedwstępnej należy określić istotne postanowienia umowy przyrzeczonej oraz termin, w ciągu którego winna być ona zawarta. Tzn. konieczne jest oznaczenie przyszłej umowy, powinna ona uwzględniać w swej treści istotne postanowienia umowy przyrzeczonej. Postanowienia muszą być tak określone, by możliwe było ukształtowanie przyszłego stosunku obligacyjnego, nawet wbrew woli jednej ze stron. Bez tych elementów umowa nie może być ważnie zawarta. Umowa winna zawierać także oznaczenie terminu zawarcia umowy przyrzeczonej. Nie musi być on wyznaczony przez wskazanie dokładnej daty, można użyć różnych sposobów ustalenia terminu, nawet wskazując na okoliczności przyszłe i pewne. Umowa przedwstępna może być jednostronnie lun dwustronnie zobowiązująca, także na korzyść osoby trzeciej. Jeżeli jedna ze stron nie wypełni ciążącego na niej zobowiązania, druga ze stron może według swojego wyboru albo żądać odszkodowania, albo dochodzić wykonania umowy (świadczenie przemienne). Roszczenia z umowy przedwstępnej przedawniają się z upływem roku od dnia, w którym umowa przyrzeczona miała być zawarta. Jeżeli sąd oddali żądanie zawarcia umowy przyrzeczonej, roszczenie o naprawienie szkody przedawnia się z upływem roku od dnia, w którym orzeczenie stało się prawomocne. W treści umowy przedwstępnej można zawierać dodatkowe klauzule umowne. Najczęściej są to zadatek oraz kara umowne, które niekiedy w większym stopniu zapewniają realne wykonanie zobowiązania niż zagrożenie dochodzenia wykonania zobowiązania.

2) Zadatek to dodatkowe zastrzeżenie umowne. Zadatek może stanowić dowód zawarcia umowy, zaliczkę, zabezpieczenie wykonania zobowiązania lub też odstąpienie. W treści zawartej umowy to strony powinny rozstrzygnąć jaką zadatek ma pełnić funkcję. Jeżeli tego nie uczynią to zwykle będzie stanowić dowód zawarcia umowy. Zadatek może być dany w pieniądzu, rzeczach oznaczonych co do gatunku będących przedmiotem świadczenia lub też w postaci rzecz, nie mające bezpośrednio związku z zobowiązaniem. W razie niewykonania umowy przez jedną ze stron druga strona może bez wyznaczenia terminu dodatkowego od umowy odstąpić i otrzymany zadatek zatrzymać (zachować), a jeżeli sama go dała, może wówczas dochodzić jego podwójnej wysokości. W razie wykonania umowy zadatek ulega zaliczeniu na poczet świadczenia strony, która go dała. Jeżeli zaliczenie nie jest możliwe zadatek ulega zwrotowi. W razie rozwiązania umowy zadatek powinien być zwrócony, a obowiązek zapłaty sumy dwukrotnie wyższej odpada. To samo dotyczy wypadku, gdy niewykonanie umowy nastąpiło wskutek okoliczności, za które żadna ze stron nie ponosi.

5. ZNACZENIE SZCZEGÓLNYCH I OGÓLNYCH WARUNKÓW UMÓW ORAZ REGULAMINÓW UMÓW

W Kodeksie Cywilnym uregulowano typowe postanowienia uzupełniające, często prowadzane do treści różnych umów. Pozwalają one stronom tak ukształtować umowę, by powstałe zobowiązanie w większym stopniu uwzględniało ich interesy. Wzorem terminologii stosowanej w Kodeksie zobowiązań nazywane są one dodatkowymi zastrzeżeniami umownymi. Należą do nich zadatek, umowne prawo odstąpienia, odstępne oraz odrębnie od wymienionych regulowana kara umowna.

6. PODSTAWOWE ZASADY WYKONANIA ZOBOWIĄZAŃ (REGUŁA OGÓLNA, CZAS I MIEJSCE)

KC wypowiada myśl, że zobowiązanie powinno być wykonane zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, jeżeli zaś istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje, także w sposób odpowiadający tym zwyczajom. Podstawowym więc kryterium oceny zachowania się dłużnika jest treść zobowiązania, ona to bowiem wyznacza uprawnienia wierzyciela oraz odpowiadające im obowiązki dłużnika. Zasadniczo, aby ustalić treść stosunku obligacyjnego, konieczne będzie odwołanie się do zdarzenia, z którego się on wywodzi. W przypadku umów, które w życiu codziennym są najczęściej występującym źródłem zobowiązań, najistotniejszym czynnikiem kształtującym treść stosunku jest treść złożonych oświadczeń woli. Jednakże uzupełnić je trzeba o postanowienia zawarte w przepisach ustawy, reguły zasad współżycia społecznego i ustalone zwyczaje, czasem postanowienia wzorców umownych. Treść stosunku obligacyjnego może ulegać zmianom w czasie jego trwania. Pomijając oczywisty wpływ stron na kształt wzajemnych praw obowiązków, które dostosowując zobowiązanie do aktualnych potrzeb mogą je przecież odpowiednio zmieniać, warto także odnotować, że czasami także sąd będzie miał możliwość dokonywania korekty istniejącej więzi prawnej. Sąd na żądanie jednej ze stron orzeka o ostatecznej postaci świadczenia. Dłużnik powinien zachować się zgodnie z treścią zobowiązania, ale nic jest to wystarczające do uznania, że zostało on należycie wykonane. Przepis art. 354 § l KC nakazuje także, by oceniać jeszcze sposób zachowania dłużnika. W tym wypadku jako kryterium oceny stosować należy cel społeczno-gospodarczy, zasady współżycia społecznego oraz, jeżeli istnieją, ustalone zwyczaje. Przy czym należy zwrócić uwagę, że wymienione wskazówki pełnią tu inną role, niż w art. 56 KC. Nic decydują o kształcie praw i obowiązków stron, lecz pozwalają stwierdzić, czy in casu dłużnik wypełnia je należycie. Wreszcie trzeba podnieść, że wierzyciela z kolei obciąża obowiązek lojalności wobec dłużnika, bowiem zobowiązany on został do współdziałania przy wykonaniu zobowiązania. Przy czym także zachowanie wierzyciela podlega ocenie przy uwzględnieniu wskazanych wyżej kryteriów. Można przy tej okazji zasygnalizować, że wymienionym klauzulom generalnym zarzuca się, iż nie są dostatecznie czytelne, dlatego też zasadne zdają się być zgłaszane postulaty, by zastąpić je znanymi już wcześniej pojęciami dobrej wiary i uczciwego obrotu.

Miejsce wykonania zobowiązań

Nie jest rzeczą obojętną, w jakim miejscu dłużnik wykona zobowiązanie. Ustalenie tej kwestii ma istotne znaczenie praktyczne, niejednokrotnie bywa przedmiotem rokowań, decydując o zawarciu (lub też nie) umowy. Często wiąże się to np. z kosztami jej wykonania. Dla dłużnika natomiast ma to takie znaczenie, że gdyby przystąpił do wykonania zobowiązania w niewłaściwym miejscu, wierzyciel może bądź odmówić przyjęcia świadczenia, albo też je przyjąć, jednakże wówczas służy mu dodatkowo roszczenie o naprawienie szkody powstałej wskutek nienależytego wykonania zobowiązania. W mysi przepisu art. 454 l KC decydujące znaczenie ma treść zobowiązania Strony wiec mogą umownie wskazać, w jakim miejscu dłużnik obowiązany bidzie świadczyć, chyba że wynikać ono będzie z właściwości zobowiązania. Jeżeli ani treść, ani właściwość zobowiązania nie okażą się pomocne w ustaleniu, gdzie dłużnik winien świadczyć, miejsce to wyznaczy zamieszkanie lub siedziba dłużnika (jeżeli zobowiązanie ma związek z prowadzeniem przedsiębiorstwa -Jego siedziba) z chwili powstania stosunku obligacyjnego. Trzeba zaznaczyć że, ma to odniesienie do świadczeń innych niż pieniężne. Te ostatnie rządzą się swoimi zasadami. W razie gdy treść zobowiązania nie będzie pomocna w ustaleniu rozważanej kwestii, dłużnik winien zapłacić wierzycielowi w miejscu, w którym on przebywa w chwili świadczenia, przy czym trzeba zastrzec, że to wierzyciela obciążają koszty zmiany miejsca zamieszkania lub siedziby po powstaniu zobowiązania. Jeżeli świadczenie pieniężne realizowane jest w obrocie bezgotówkowym, dłużnik winien zapłacić w banku, w którym wierzyciel ma swój rachunek.

Czas wykonania zobowiązań

Ustalenie odpowiedniego terminu, w którym wierzyciel może zasadnie oczekiwać, iż dłużnik wypełni ciążący na nim dług, wymaga przede wszystkim zbadania treści zobowiązania. Jest raczej zrozumiale, że np. strony starannie przygotowując umowę, wyraźnie ustalą termin świadczenia. Wymaga przy tym podkreślenia, że zgodnie z treścią art. 458 KC zastrzeżenie terminu przestaje jednak wiązać, gdy dłużnik stał się niewypłacalny albo jeżeli wskutek okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność, zabezpieczenie wierzytelności uległo znacznemu zmniejszeniu. W takim wypadku wierzyciel może żądać niezwłocznego spełnienia świadczenia. Jeżeli jednak treść stosunku obligacyjnego nie zawiera wskazania terminu, w myśl postanowień art. 455 KC należy rozważyć, czy jednak pomocną w tym zakresie nie będzie właściwość zobowiązania, w ostateczności świadczenie powinno być wykonane niezwłocznie po wezwaniu przez wierzyciela, by dłużnik wypełnił dług. Owo wezwanie może być wyrażone w dowolnej formie, a gdy już dojdzie do dłużnika, to powoduje, iż winien on spełnić świadczenie bez nieuzasadnionej zwłoki. Niekiedy przepisy szczególne lub postanowienia umowy mogą określać termin wykonania zobowiązania poprzez powiązanie go z wypowiedzeniem dokonanym przez jedną ze stron. Należy zwrócić uwagę na okoliczność zwykle mało dostrzeganą, mianowicie iż zgodnie z treścią art. 457 KC termin świadczenia oznaczony przez czynność prawną poczytuje się w razie wątpliwości za zastrzeżony na korzyść dłużnika. Należy przez to rozumieć, że dłużnik może przed nadejściem lak określonego terminu spełnić świadczenie, zaś wierzyciel zobowiązany jest je przyjąć. Przy czym wierzyciel nic może żądać, by dłużnik spełnił je wcześniej. Strony mogą ustalić termin na korzyść wierzyciela, wskutek czego może się on domagać od drugiej strony spełnienia świadczenia nawet przed upływem terminu, natomiast gdyby dłużnik z własnej inicjatywy chciał świadczyć wcześniej, wierzyciel nie musi się na to godzić. W tym wypadku np. pożyczka z terminem na korzyść wierzyciela zupełnie zmienia swój praktyczny wyraz. Dający pożyczkę będzie więc mógł ją wypowiedzieć - co przecież nie jest typowe - już następnego dnia po wydaniu i żądać, by biorący dokonał jej zwrotu w terminie sześciu tygodni od daty wypowiedzenia (art. 723 KC). Wreszcie można ustalić termin na korzyść obu stron; ma to takie znaczenie, że wierzyciel nie może domagać się świadczenia przed ustalonym terminem, ale także nie musi go przyjąć, jeśli dłużnik chciałby to uczynić. Pamiętając o tym, że powstająca ex lege odpowiedzialność osobista dłużnika może być wzmocniona odpowiedzialnością rzeczową, przy czym zastaw lub hipoteka mogą obciążać rzeczy lub prawa należące także do innych osób, warto zwrócić uwagę na przepis art. 92 KWU. Stosownie do jego treści, w razie gdy z przyczyn leżących po stronie właściciela nieruchomości obciążonej hipoteką wartość owej nieruchomości ulegnie zmniejszeniu w stopniu naruszającym bezpieczeństwo hipoteki, wierzyciel ma uprawnienie, by zażądać od właściciela (niekoniecznie będącego dłużnikiem osobistym) alternatywnie, albo przywrócenia stanu poprzedniego, albo też ustanowienia dodatkowego zabezpieczenia. Po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu wierzyciel może zażądać niezwłocznego zaspokojenia z nieruchomości obciążonej. W przepisie tym unormowano więc .sytuację, gdy wierzycielowi służy prawo, i to przed nadejściem terminu wymagalności roszczenia, do wytoczenia powództwa o realizację hipoteki (art. 74 i art. 75 KWU). Tym sposobem może dojść do wcześniejszego zaspokojenia się wierzyciela, wszakże nic z osobistego majątku dłużnika, lecz wyłącznie z przedmiotu hipoteki. Jeżeli więc dłużnik rzeczowy nie jest jednocześnie dłużnikiem osobistym, ten ostatni zobowiązany byłby świadczyć dopiero z nadejściem terminu wymagalności, gdy dłużnik rzeczowy zmuszony jest znosić wcześniejszą egzekucję z przedmiotu zabezpieczenia.

7. WPŁYW ZMIANY OKOLICZNOŚCI NA WYKONANIE ZOBOWIĄZAŃ (WALORYZACJA ŚWIADCZEŃ PIENIĘŻNYCH)

Pomiędzy powstaniem zobowiązania a jego wykonaniem, zwłaszcza na przełomie lat W. i 90. następowała zasadnicza zmiana stosunków. Wskutek owych zmian okoliczności świadczenie dłużnika w kształcie ustalonym w treści zobowiązania często prowadziło do istotnego pokrzywdzenia jednego z kontrahentów. Dlatego też nowela lipcowa z 1990 r. wprowadziła do KC w art. 357' klauzulę rebus sic slantibus. W myśl przepisu art. 357' KC instytucja ta będzie miała zastosowanie jedynie do zobowiązań wynikających z umów w przypadku, gdy spełnione zostaną następujące przesłanki. Po pierwsze, już po powstaniu zobowiązania nastąpić musi nadzwyczajna zmiana stosunków. Nie chodzi więc o każdą zmianę okoliczności, lecz tylko o taką, o której da się powiedzieć, że przekroczono ramy zwykłych, typowych zmian, mieszczących się w granicach ryzyka kontraktowego. Po wtóre, konsekwencją owych zmian musi być nadmierna trudność spełnienia świadczenia lub też zagrożenie jednej ze stron rażąca stratą. Nadmierna trudność bynajmniej nie oznacza niemożliwości świadczenia; bez znaczenia jest to, czy odnosi się do okoliczności majątkowych czy też osobistych dłużnika. Ponadto konieczne będzie ustalenie, że strony zawierając umowę nie przewidziały wpływu owych zmian na zobowiązanie, tym bardziej warunek ten jest wypełniony, jeżeli nie przewidywały samej zmiany okoliczności. Spełnienie się wskazanych przesłanek daje zarówno dłużnikowi, jak i wierzycielowi prawo, by wystąpić do sądu o dostosowanie treści zobowiązania do zmienionych warunków. Sąd po rozważeniu interesów kontrahentów, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, może wybrać jedno z następujących rozwiązań. Mianowicie może oznaczyć nowy sposób wykonania zobowiązania (np. zmienić termin świadczenia, rozłożyć je na raty), zmienić wysokości świadczenia (np. ustalić zamiast dotychczasowej ceny nową, która uwzględni w części wprowadzone cło), jak również nie można wykluczyć rozwiązania ujmującego kombinację obu wskazanych wariantów. W ostateczności, gdy nie jest możliwe dostosowanie zobowiązania do nowych warunków, powstałych wskutek nadzwyczajnej zmiany okoliczności, sąd może także orzec o rozwiązaniu umowy. Przy czym w takim wypadku należy także w miarę potrzeby rozstrzygnąć o wzajemnych rozliczeniach stron, kierując się ich interesami i mając jednocześnie na względzie zasady współżycia społecznego. Zauważmy, że innej treści klauzulę rebus sic stantibus wprowadza art. 77 ZamPublU stanowiąc, że w razie wystąpienia istotnej zmiany okoliczności powodującej, że wykonanie umowy nie leży w interesie publicznym, czego nie można było przewidzieć w chwili zawarcia umowy zamawiający może odstąpić od umowy w terminie miesiąca od powzięcia wiadomości o powyższych okolicznościach. W takim wypadku dostawca lub wykonawca może żądać jedynie wynagrodzenia należnego mu z tytułu wykonania części umowy. Waloryzacja Świadczeń Pieniężnych Zasada waloryzacji pozwala na zachowanie równowagi pomiędzy wartością nabywczą sumy pieniężnej ustalonej w chwili, gdy zobowiązanie powstało, a jej wartością z daty spełnienia świadczenia. W przypadku zmniejszania się siły nabywczej pieniądza suma rzeczywiście płacona przez dłużnika przewyższa tę na którą opiewa zobowiązanie. W treści art. 358' § l KC odnajdujemy wyraźną wskazówkę iż nie stosuje się zasady nominalizacji w przypadku, gdy przepisy szczególne .stanowią inaczej. Przepisem szczególnym, który umożliwia waloryzacje świadczenia pieniężnego, jest np. art. 30 AgRU. Dodajmy, że obecnie rygoryzm wspomnianej zasady łagodzą także przepisy § 2 i § 3 art. 358' KC. W myśl pierwszego z nich, strony mogą zastrzec w umowie, że wysokość świadczenia pieniężnego zostanie ustalona według innego niż pieniądz miernika wartości. Mają wiec one szansę, by uniknąć skutku deprecjacji wartości pieniądza polegającego na naruszeniu ekwiwalentości świadczeń, co dla wierzyciela jest równoznaczne z doznaniem uszczerbku majątkowego. Przepis len pozwala, by w stosunkach umownych posługiwać się, klauzulami waloryzacyjnymi, przy czym nic wprowadza w tym zakresie żadnych ograniczeń. Można wiec w umowie określić świadczenie pieniężne przy zastosowaniu klauzuli walutowej klauzuli złota czy też indeksowej tj. w odniesieniu do cen innych towarów. Konieczne jest precyzyjne ustalenie zasady przeliczania świadczenia pieniężnego: w razie gdy odwołamy się np. do klauzuli walutowej, warto wskazać jaki kurs, jakiej daty i przez, kogo wyznaczony ma stanowić o wysokości zobowiązania. Jeżeli natomiast, jak to często bywa, odwołujemy się do inflacji, nie można poprzestać na tak ogólnym sformułowaniu. Koniecznie trzeba ujawnić, co strony mają na względzie, chociażby przez wskazanie, kto ustala i gdzie ogłasza jej współczynnik. Strony zwykle decydują się na zastosowanie klauzuli waloryzacyjnej podczas zawierania umowy. Nie ma jednak przeszkód, by w razie takiej konieczności, już po powstaniu zobowiązania, zmienić treść istniejącego stosunku i skorzystać z omawianej możliwości. Koniecznym wszakże warunkiem takiego rozwiązania jest wyrażenie zgody przez obu kontrahentów. W przeciwnym wypadku trzeba będzie rozważyć, czy istnieją warunki do waloryzacji sądowej. Zgodnie z treścią art. 358' § 3 KC, w razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, zmienić wysokość lub sposób spełnienia świadczenia pieniężnego, chociażby były ustalone w orzeczeniu lub umowie. Zauważmy, iż nie wprowadzono tu warunku, by zobowiązanie wynikało z umowy. Zakres tego przepisu jest więc szeroki i odnosi się do wszystkich stosunków obligacyjnych, bez względu na źródło, z którego one wynikają. Kodeks wymaga jedynie, by już po powstaniu zobowiązania nastąpiła istotna zmiana siły nabywczej pieniądza, przy czym teoretycznie wcale nie musi to być inflacja, chociaż w naszych warunkach trudno spodziewać się deflacji. Ocenę, czy jest to już istotna zmiana siły nabywczej, pozostawiono sądowi. Skoro powołany przepis nie wskazuje, jakimi kryteriami należy się posłużyć dla ustalenia owej istotności, to można chyba uznać, że zmiana siły nabywczej winna przekraczać rozsądne oczekiwania stron, obejmujące spodziewany czas wykonania zobowiązania. Można by wówczas przyjąć, iż sądowa waloryzacja jest uprawniona nawet wtedy, gdy inflacja nie przekroczyła prognozy, lecz wskutek upływu czasu zobowiązanie jest wykonywane w innych jakościowo warunkach. Za takim rozumowaniem zdaje się przemawiać fakt, iż waloryzacja ta jest możliwa także wtedy, gdy świadczenie ustalone zostało nie tylko w umowie, ale również w orzeczeniu sądowym. Nie ma wówczas przeszkód, by na podstawie przepisu art. 358" § 3 KC dokonywać ponownej waloryzacji świadczenia pieniężnego, raz już zwaloryzowanego. Jeżeli zdaniem sądu spełnione zostaną wskazane wyżej przesłanki, może on, kształtując na nowo treść zobowiązania, kierując się interesem obu stron i zgodnie z zasadami współżycia społecznego, albo na nowo ustalić wysokość świadczenia pieniężnego (waloryzacja) albo też zmienić sposób jego spełnienia. W tym ostatnim wypadku możliwe jest rozłożenie świadczenia na raty, zmiana terminu zapłaty. Nie da się wykluczyć orzeczenia, które uwzględni zarówno pierwsze, jak i drugie rozwiązanie. Sądowa waloryzacja ma jednak ograniczone zastosowanie. W myśl bowiem art. 358" § 4 KC z żądaniem zmiany wysokości lub sposobu spełnienia świadczenia pieniężnego nie może wystąpić strona prowadząca przedsiębiorstwo, jeżeli świadczenie pozostaje w związku z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa. waloryzacji nie można stosować w odniesieniu do kredytów bankowych, kwot zdeponowanych na rachunkach bankowych oraz kredytów i pożyczek o charakterze socjalnym. Stanowi o tym przepis art. 13 noweli lipcowej z 1990 r. (Dz.U. Nr 55, póz. 321).

8. SZKODA I JEJ POSTACIE

Zdarzeniem, z którym należy łączyć odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny, jest w zasadzie jego wytworzenie przez producenta i to w zakresie prowadzonej przez niego działalności gospodarczej, a następnie także w zakresie jego działalności wprowadzenie owego produktu do obrotu. Przyjmuje się, że wprowadzenie do obrotu w powyższym znaczeniu nie odnosi się, do takich wypadków, gdy szkoda została wyrządzona jeszcze przed dokonaniem pierwszej transakcji, a zatem jeśli producent nie wydal rzeczy nabywcy. Tak samo należy ocenić sytuację, gdy określona osoba wytworzy produkt w istocie niebezpieczny, ale nie czyni tego profesjonalnie, lecz dla swoich własnych celów. Przy czym należy pamiętać że w celu wzmocnienia w procesie odszkodowawczym pozycji dowodowej; poszkodowanego KC wprowadza domniemanie usuwalne iuris tantum ;w myśl którego domniemywa się, że produkt niebezpieczny, który spowodował szkodę, został wytworzony i wprowadzony do obrotu w zakresie działalności gospodarczej producenta. Produktem jest rzecz ruchoma, choćby została ona połączona z inną rzeczą, jak również za produkt KC uważa zwierzęta i energię, ale tylko elektryczną. Pamiętając, że odpowiedzialność odnosi się nie do każdego produktu, lecz tylko do takiego, który i można uznać za niebezpieczny, istotne jest wskazanie, w jaki sposób oceniać te ostatnią właściwość. W pewnych nielicznych zresztą wypadkach sprawa jest prosta, istnieją bowiem takie rzeczy, które ze swej natury są niebezpieczne. Wszakże nie tylko o nie chodzi. Dlatego w treści § 3 art. 449 KC zdefiniowano jako niebezpieczny taki produkt, który nie zapewnia bezpieczeństwa, jakiego można oczekiwać, uwzględniając normalne jego użycie. Konieczne więc będzie dokonanie oceny, dla której jako miarodajne należy przyjmować okoliczności z chwili wprowadzenia produktu do obrotu, a zwłaszcza sposób zaprezentowania go na rynku oraz podane konsumentowi informacje o właściwościach produktu. Kodeks dodatkowo wskazuje, że nie można uznać produktu za taki, który nie zapewnia bezpieczeństwa tylko dlatego, że później wprowadzono do obrotu podobny produkt ulepszony. Jest to o tyle zrozumiale, że wraz z rozwojem badań naukowych oraz nowych technologii, ex post może okazać się, iż określony dawniejszy wyrób nie odpowiada już aktualnym standardom. Dlatego też w myśl § 2 art. 4491 KC producent nie odpowiada wtedy, gdy nie dało się przewidzieć niebezpiecznych właściwości produktu, uwzględniając stan nauki i techniki w chwili wprowadzenia go do obrotu, albo gdy właściwości te wynikały z zastosowania przepisów prawa. Jako zrozumiale należy przyjąć rozwiązanie, zgodnie z którym producent nie odpowiada również wtedy, gdy właściwości niebezpieczne produktu ujawniły się po wprowadzeniu go do obrotu, chyba że wynikały one z przyczyny tkwiącej poprzednio w produkcie. Jak to już powiedziano, osobą odpowiedzialną za szkodę jest producent. Biorąc jednak pod uwagę rozmaite konfiguracje podmiotów uczestniczących w obrocie, zanim towar ostatecznie trafi do klienta, ustawową odpowiedzialnością obciąża także innych jego uczestników. Stosownie do treści art. 449 § l KC wytwórca materiału, surowca albo części składowej produktu odpowiada tak jak producent, z tym wszakże zastrzeżeniem, że nie może się to odnosić do wypadków, gdy wyłączną przyczyną szkody była wadliwa konstrukcja produktu lub wskazówki producenta. Także quasi-producent, czyli osoba, która umieszcza na produkcie swoją nazwę, znak towarowy lub inne oznaczenie odróżniające podaje się za producenta, odpowiada jak producent. Wreszcie w myśl regulacji Kodeksu importer, czyli ten, kto produkt pochodzenia zagranicznego wprowadza do obrotu krajowego, w zakresie swojej działalności gospodarczej będzie ponosił skutki szkody wyrządzonej przez produkt niebezpieczny. W sytuacji gdy lak szeroko zakreślono krąg osób zobowiązanych do odszkodowania, podkreślenia wymaga, że odpowiedzialność ich ukształtowana została jako solidarna (solidarność dłużników). W ten sposób znacząco wzmocniono pozycje poszkodowanego, który dzięki temu może pozywać o odszkodowanie każdego z dłużników z osobna, kilku z nich albo też wszystkich łącznie. Aż do pełnego zaspokojenia roszczenia odszkodowawczego wszyscy pozostają zobowiązanymi do naprawienia szkody wyrządzonej przez produkt niebezpieczny. Niekiedy, mimo tak szeroko określonego kręgu zobowiązanych, poszkodowany może mieć trudności w ustaleniu, kto powinien naprawić wyrządzoną mu szkodę, kto jest producentem, lub importerem. W takich przypadkach KC odpowiedzialnością za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny nakazuje obciążyć tego. Kto w zakresie swej działalności gospodarczej zbył ów produkt, czyli jego sprzedawcę Przy czym w takim wypadku jest to odpowiedzialność subsydiarna, powstaje ona niejako w drugiej kolejności, a ponadto sprzedawca może się od niej uwolnić. Stanie się tak tylko wtedy, jeśli w terminie miesiąca od zawiadomienia przez poszkodowanego o wyrządzonej mu szkodzie wskaże producenta, importera lub quasi-producenta. Jednakże nawet gdyby sprzedawca nie mógł spełnić tego warunku, KC stwarza mu kolejną sposobność do uwolnienia się od odpowiedzialności za szkodę. Konieczne jest wówczas wskazanie osoby, od której sam ów produkt nabył. Wszakże dla skutecznego zwolnienia się KC wymaga, aby owo wskazanie zawierało w swej treści także adres właściwych osób. Przypomnieć należy, że w myśl przepisu art. 449' § l KC producent (oraz wskazane wyżej osoby) odpowiada za szkodę komukolwiek wyrządzoną przez produkt niebezpieczny, Z punktu widzenia podmiotowego jest to więc bardzo szeroko ujęta odpowiedzialność. Obejmuje ona w pierwszej kolejności konsumenta, który produkt ów nabył, ale odnosi się także do innych osób, takich jak domownicy, jego goście czy osoby, które nawet przypadkowo się z nim zetknęły. Przyjmuje się, że chodzi tu także o pracowników producenta, którzy już po wprowadzeniu do obrotu mieli styczność z produktem. Z kolei gdy chodzi o zakres odpowiedzialności, Kodeks rozstrzyga tę kwestię następująco. W odniesieniu do szkody na mieniu odszkodowanie nie obejmuje, po pierwsze, uszkodzenia samego produktu ani korzyści, jakie poszkodowany mógłby osiągnąć w związku z jego używaniem. Po wtóre obowiązuje ograniczenie, które polega na tym, że owa odpowiedzialność obejmuje wyłącznie odszkodowanie za niektóre rzeczy zniszczone lub uszkodzone, mianowicie jeśli należą one do rzeczy zwykle przeznaczanych do osobistego użytku i w taki przede wszystkim sposób korzystał z nich poszkodowany. Zniszczenie lub uszkodzenie rzeczy, które nic spełniają obu wskazanych warunków, nie prowadzi do powstania odpowiedzialności producenta (oraz pozostałych osób). Wreszcie po trzecie, nawet jeśli spełnione są wyżej wskazane warunki, to i tak odszkodowanie na podstawie art. 449" KC nie przysługuje, gdy szkoda na mieniu nie przekracza kwoty będącej równowartością 500 EURO (tzw. szkody bagatelne, czy aby istotnie w naszych warunkach właściwie wyznaczono tę granicę?). Podkreślenia natomiast wymaga, że wszystkie szkody na osobie podlegają reparycji i w pełnym zakresie, KC nie wprowadza tu bowiem żadnych ograniczeń. Samo ustalenie odszkodowaniu nastąpić winno z uwzględnieniem reguł omówionych już wcześniej, w części dotyczącej świadczeń. W szczególności chodzić będzie o ustalenie samej szkody, z uwzględnieniem adekwatnego związku przyczynowego, jak również okoliczności mających wpływ na wysokość odszkodowania. Pamiętając także o tym, że w prawie polskim przyjęto dla roszczeń możliwość ich zbiegu, nie dziwi, że w art. 44910KC postanowiono, iż przepisy o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny nie wyłączają odpowiedzialności za szkody na zasadach ogólnych, za szkody wynikłe z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania oraz odpowiedzialności z tytułu rękojmi za wady i gwarancji jakości. Aby w pełni osiągnąć zamierzenia ochronne, jakie wpisano w konstrukcję jurydyczną odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez produkt niebezpieczny, koniecznym było także przyjęcie, że odpowiedzialności tej nie można wyłączyć ani ograniczyć, także w przypadku dokonania wyboru prawa obcego. Także ochronie poszkodowanych służyć ma ustanowienie analogicznych jak w przypadku deliktów terminów przedawnienia. Stosownie do treści art. 4498 KC roszenie o naprawienie szkody wyrządzonej przez produkt niebezpieczny ulega przedawnieniu z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i osobie obowiązanej do jej naprawienia. Jednak w każdym wypadku roszczenie przedawnia się z upływem lat dziesięciu od wprowadzenia produktu do obrotu.

9. WINA W UJĘCIU CYWILISTYCZNYM

Pojecie winy, w rozumieniu art. 415 KC ujmowana bywa szeroko, jako kategoria obejmująca dwa elementy - obiektywny i subiektywny. Pierwszy z nich oznacza bezprawność działania lub zaniechania osoby odpowiedzialnej za szkodę, drugi zaś wiąże się z nastawieniem psychicznym sprawcy do czynu, a więc stanowi winę w ścisłym tego słowa znaczeniu. Element obiektywny to szeroko ujmowana bezprawność zachowania się sprawcy szkody. W prawic cywilnym za bezprawne uznaje się zachowania sprzeczne nie tylko z nakazami lub zakazami zawartymi w przepisach prawnych, lecz także działania naruszające zasady współżycia społecznego. Chodzi zatem, mówiąc najogólniej, o sprzeczność z najszerzej pojmowanym porządkiem prawnym. Czyn niedozwolony w rozumieniu art. 415 KC może zatem wystąpić wtedy, gdy sprawca szkody naruszył ciążący na każdym powszechny obowiązek nie czynienia drugiemu szkody. Negatywna ocena zachowania się sprawcy szkody, przybierająca postać zarzutu naruszenia porządku prawnego, jest konieczną, acz niewystarczającą przesłanką nałożenia na sprawce obowiązku odszkodowawczego. Niezbędna staje się bowiem jeszcze kwalifikacja podmiotowa czynu, a więc ocena działania lub zaniechania z punktu widzenia nastawienia psychicznego sprawcy szkody do podjętego czynu. Element subiektywny (wina sensu stricto} odwołuje się więc do przeżyć psychicznych osoby, łącząc winę z możliwością postawienia sprawcy zarzutu podjęcia niewłaściwej decyzji, a w konsekwencji nagannego zachowania się (działania lub zaniechania) w konkretnej sytuacji. Sformułowanie takiego zarzutu wymaga jednak istnienia po stronic sprawcy szkody odpowiednich kwalifikacji psychicznych. Tak rozumianą wadliwość podejmowania decyzji i działania przypisać bowiem można tylko osobie, która miała możliwość oceny swego postępowania, a więc gdy mogła ona działać z dostatecznym rozeznaniem. Stawiając sprawcy szkody zarzut zawinionego działania lub zaniechania (naganności postępowania) nie wystarczy wykazać, że nie przestrzegał on kryteriów wymaganej staranności. Konieczne jest ponadto uwzględnienie jego stanu świadomości, woli i przewidywania skutków postępowania. Dopiero zestawienie tych elementów pozwoli rozstrzygnąć o winie konkretnego podmiotu. W sferze odpowiedzialności deliktowej wyróżnia się winę umyślną (dolus) i winę nieumyślną (culpa). Wina umyślna występuje wówczas, gdy sprawca swoim bezprawnym działaniem lub zaniechaniem chce (dolus directus - zamiar bezpośredni) wyrządzić drugiemu szkodę albo co najmniej godzi się świadomie (dolus ewentualis - zamiar wynikowy, ewentualny) na taki skutek swego postępowania. Wyrządzający szkodę zdaję sobie w pełni sprawę z negatywnych następstw swego działania i z rozmysłem chce osiągnąć skutek w postaci wyrządzenia szkody. Wina nieumyślna nazywana jest w prawie cywilnym niedbalstwem. Ten rodzaj winy przejawia się nie dołożeniem przez sprawcę szkody należytej staranności wymaganej w stosunkach danego rodzaju (art. 355 KC). Sprawca, którego czyn dotknięty jest niedbalstwem, nie chce wprawdzie wyrządzić szkody, jednakże działając lekkomyślnie lub niedbale nie postępuje tak jak w konkretnych okolicznościach należało się zachować. Zarzut nieumyślnego wyrządzenia szkody można zatem postawić sprawcy zarówno wtedy. gdy wprawdzie wyobrażał on sobie bezprawność i szkodliwość swego działania, lecz bezpodstawnie przypuszczał, że go uniknie, jak i wówczas, gdy sprawca takiego skutku w ogóle sobie nie wyobrażał, choć mógł i powinien był to wyobrazić. Postawienie sprawcy szkody zarzutu niedbalstwa, czyli w istocie niezachowania wymaganej w danych warunkach staranności, wymaga zestawienia i porównania postępowania konkretnego sprawcy z modelowym, abstrakcyjnie ujętym zachowaniem się wzorca postępowania. Jeżeli okaże się, że zachowanie się sprawcy szkody odbiega od hipotetycznego wzorca i należytego postępowania, wówczas można temuż sprawcy przypisać zarzut niedbalstwa. Na zasadzie winy opiera się także odpowiedzialność ex delicto osób prawnych za ich czyny własne. Według art. 416 KC osoba prawna jest obowiązana do naprawienia szkody wyrządzonej z winy jej organu. Przywołane rozwiązanie normatywne stanowi transpozycję tzw. teorii organów (zob. ni). 195 -261) na grunt odpowiedzialności deliktowej. Jeżeli przyjmuje się bowiem, że oświadczenie woli organów osoby prawnej jest czynnością prawną tejże osoby, to konsekwentnie należałoby także inne działania organów (w tym delikty) przypisać osobie prawnej, uznając je za jej czyny własne.

10. OGÓLNE REGUŁY ODPOWIEDZIALNOŚCI KONTRAKTOWEJ

W prawie cywilnym odpowiedzialność sprowadza się do ponoszenia przez określone podmioty ujemnych konsekwencji związanych z zaistnieniem pewnych faktów, ocenianych negatywnie przez porządek prawny, które ustawowo przypisane zostały temu właśnie podmiotowi. Jako kryterium wyróżnienia odpowiedzialności odszkodowawczej przyjęto rodzaj zastosowanej sankcji - roszczenia o naprawienie szkody. Przy czym sam laki uszczerbku w majątkowych dobrach określonej osoby nie wystarcza, by stwierdzić, że poszkodowany może dochodzić usunięcia skutków niekorzystnych dla niego zdarzeń. Stać się tak może wtedy, gdy przepisy obowiązującego prawa lub postanowienia umowne będą nakazywały innej osobie niż poszkodowany naprawić powstałą szkodę. Powinnością dłużnika jest należyte wykonanie zobowiązania jeżeli zaś tego nie uczyni, wierzyciel będzie uprawniony dochodzić świadczenia przy wykorzystaniu przymusu (postępowanie egzekucyjne). Często jednak w takim wypadku roszczenie o wykonanie zobowiązania może być uzupełnione o roszczenie odszkodowawcze, niekiedy zaś zobowiązanie może ulec tak istotnej przemianie, że wierzyciel zamiast wykonania będzie od dłużnika domagał się naprawienia wyrządzonej szkody. Stosownie do treści art. 471 KC dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba ze niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. Należy wyraźnie zaznaczyć, że w naszym prawie zakres odpowiedzialności kontraktowej został ujęty szeroko. W myśl bowiem powołanego przepisu roszczenie odszkodowawcze może powstać w razie naruszenia każdego zobowiązania, bez względu na to, z jakiego zdarzenia się ono wywodzi. Brakuje w tym przepisie zastrzeżenia, że chodzi wyłącznie d zobowiązanie powiązane z określonym rodzajowo zdarzeniem prawnym, zwłaszcza z umową. Dlatego też używanie określenia odpowiedzialność kontraktowa uzasadnione jest przez wzgląd na tradycje, nie opisuje zaś w żadnym razie zakresu stosowania powołanego wyżej przepisu. Odpowiedzialność odszkodowawcza dłużnika może powstać w każdym wypadku naruszenia treści istniejącej więzi obligacyjnej. Bez znaczenia dla omawianej odpowiedzialności bidzie to, czy dłużnik w ogóle nie wykonał zobowiązania, czy też wykonał je w sposób wadliwy. W tym ostatnim wypadku odpowiedzialność powstanie zarówno wtedy, gdy zobowiązanie wykonano w niewłaściwym miejscu lub nieterminowo, jak również gdy świadczenie było złej jakości albo spełniane częściami. Wadliwość wykonania może także dotyczyć osób uczestniczących w jego realizacji. Gdy istniała konieczność osobistego spełnienia świadczenia, działanie innej osoby niż dłużnik oznaczać bidzie niewykonanie zobowiązania, w braku takiego zastrzeżenia, mówimy o nienależytym wykonaniu. Każde, nawet z pozoru błahe odstępstwo od należytego wykonania zobowiązania (por. art. 354 KC), może prowadzić do powstania roszczenia o naprawienie szkody. Podkreślić wszakże wypada, że oprócz faktu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, aby powstało roszczenie odszkodowawcze, muszą być spełnione dodatkowe przesłanki. Naruszenie zobowiązania przez dłużnika winno prowadzić do powstania szczególnego następstwa, jakim w rozumieniu prawa jest szkoda. Oba te zjawiska prawne wymagają ponadto połączenia, w znaczeniu przyczynowo - skutkowym, związkiem przyczynowym. Prawo cywilne konstruuje dla swoich potrzeb adekwatny związek przyczynowy który jest niczym innym jak określoną dyrektywą, stosownie do której na użytek odpowiedzialności dokonuje się powiązania prawnie doniosłych zdarzeń, tj. niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania z wywołaną przez nie szkodą. Dodatkowo wskazać należy, że z treści art. 471 KC wynika, iż dłużnik poniesie ciężar naprawienia szkody nie w każdym wypadku, lecz tylko wówczas gdy niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania będzie następstwem okoliczności za które on odpowiada.

11. NIEMOŻLIWOŚĆ ŚWIADCZENIA, ZWŁOKA DŁUŻNIKA I KARA UMOWNA - SZCZEGÓLNE PRZYPADKI ODPOWIEDZIALNOŚCI UMOWNEJ

Niemożliwość świadczenia polega na tym, iż nikt, nie tylko dłużnik, nie jest w stanie w danych okolicznościach spełnić świadczenia. Jeżeli niemożliwość istnieje w chwili powstania zobowiązania (pierwotna), obowiązuje zasada imposibillum nulla obligatio est. Natomiast inaczej rzecz ma się z niemożliwością, która pojawi się już po powstaniu zobowiązania (następcza). Wtedy, dla oceny ewentualnych konsekwencji prawnych tego stanu, podstawowe znaczenie będzie miała odpowiedź na pytanie, czy niemożliwość świadczenia jest skutkiem okoliczności, które obciążają dłużnika, czy też nie. W drugim z wymienionych wypadków, w myśl art. 475 KC zobowiązanie wygaśnie. Dłużnik będzie więc zwolniony z obowiązku świadczenia, natomiast winien wydać wierzycielowi surogaty czyli wszystko to co uzyskał w zamian za. zbycie, utratę lub uszkodzenie rzeczy będącej przedmiotem świadczenia albo też jako naprawienie szkody. Natomiast zupełnie inaczej będzie kształtować się sytuacja dłużnika, gdy następcza niemożliwość świadczenia powstała wskutek okoliczności, które go obciążają. Pamiętajmy, że owe okoliczności nogą być różne, w zależności od tego, jak ustawowo ukształtowany został konkretny model stosunku zobowiązaniowego, ewentualnie czy też strony umownie nie wprowadziły w nim żadnych zmian. Ustalono już, że co do zasady dłużnik odpowiada za swoje zawinione działanie lub zaniechanie, przy czym jest to wina w Formie niedbalstwa. W takim wiec wypadku uznamy, że zawiniona przez dłużnika niemożliwość następcza świadczenia kwalifikuje się jako niewykonanie zobowiązania (w razie niemożliwości częściowej - nienależytego wykonania), co prowadzi do wniosku, że wierzyciel będzie mógł według zasad ogólnych (art. 471 KC) dochodzić odszkodowania. Chociaż żaden przepis wprost tego nie stanowi, to w drodze odpowiedniego wnioskowania z art. 475 KC wywodzi się, że wierzyciel może także żądać surogatów świadczenia (jeżeli one są), co wówczas łączyć się będzie z odpowiednim obniżeniem odszkodowania. Jak już wiadomo, szczególną regulację kodeks poświęca zobowiązaniom wzajemnym. Tak jest również w wypadku następczej niemożliwości świadczenia. I tu konieczne będzie rozstrzygnięcie, czy jest ona skutkiem okoliczności obciążających dłużnika czy też nie. Jeżeli więc dłużnik będzie odpowiadał za niemożliwość, to w myśl przepisu art. 493 § l KC wierzycielowi przysługują alternatywnie dwie możliwości. Po pierwsze, może on od umowy odstąpić, składając drugiej stronie stosowne oświadczenie woli. W takim wypadku sam nic będzie zmuszony świadczyć drugiej stronie, to zaś co już świadczył, może odebrać od dłużnika. Przysługuje mu nadto odszkodowanie za świadczenie niemożliwe, przy czym należy je pomniejszyć o to, co oszczędził przez to, iż sam świadczyć nie musiał. Można by powiedzieć, że wierzyciel zamiast świadczenia niemożliwego otrzyma odszkodowanie, sam zaś świadczyć nie musi. Jeżeli natomiast wierzyciel zdecyduje się na drugie z możliwych rozwiązań, oznacza to, że sam będzie zmuszony wypełnić ciążący na nim dług (jako dłużnik wzajemny), przy czym zamiast ekwiwalentnego świadczenia drugiej strony uzyska odszkodowanie, ewentualnie także surogaty - jeżeli istnieją. Wyraźnie trzeba zaznaczyć, że powyższe uwagi dotyczą niemożliwości całego świadczenia. Jeżeli zaś świadczenie jest niemożliwe jedynie częściowo, uprawnienia wierzyciela kształtują się zgoła inaczej. Zasadniczo nie służy mu prawo do odstąpienia od umowy. Konsekwentnie więc sam winien wypełnić swoje zobowiązanie. Natomiast od dłużnika wzajemnego w dalszym ciągu ma prawo dochodzić wykonania możliwej do spełnienia części świadczenia, przy czym - co oczywiste uzupełnionej o odszkodowanie za to, co już spełnione być nie może. Także i w tym wypadku mogą być brane pod uwagę surogaty. Wyłączenie prawa odstąpienia od umowy w przypadku częściowej niemożliwości świadczenia nie obowiązuje w jednym wypadku. Wtedy mianowicie, gdy wykonanie częściowe nie miałoby dla wierzyciela znaczenia ze względu na właściwość zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez wierzyciela cel umowy. Zauważmy, że drugi z wymienionych warunków będzie uznany za spełniony dopiero wtedy, gdy dłużnik znał zamierzony przez drugą stronę cel umowy. W takim więc wypadku wierzyciel może skutecznie złożyć oświadczenie o odstąpieniu od umowy i wykonać wskazane wyżej uprawnienia. Inaczej przyjdzie nam ocenić pozycję dłużnika wzajemnego, gdy świadczenie stało się niemożliwe wskutek okoliczności, za które on nic odpowiada. Nic podlega wątpliwości, że nie służy mu uprawnienie, by żądać od wierzyciela świadczenia wzajemnego, lecz także nie istnieje w tym przypadku powód, by obciążać dłużnika obowiązkiem odszkodowawczym. To co powiedziano nie zmienia faktu, iż niekiedy mogą być konieczne określone rozliczenia. W myśl przepisu art. 495 KC strona zobowiązana do świadczenia niemożliwego zobowiązana jest do zwrotu otrzymanego świadczenia wzajemnego według przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Wypada zauważyć, iż ten kto sam nie otrzyma świadczenia, ponieważ stało się ono niemożliwe, czasem może utracić roszczenie o zwrot swojego spełnionego świadczenia, wtedy mianowicie, gdy druga strona zużyła je i nie jest już wzbogacona. Dodać też trzeba, że w razie częściowej niemożliwości świadczenia kontrahent traci prawo do odpowiedniej części świadczenia wzajemnego (art. 495 § 2 KC). Jednakże druga strona może od umowy odstąpić, gdy wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwość zobowiązania lub też zamierzony cel umowy, wiadomy kontrahentowi.

Zwłoka dłużnika wypadek nienależytego wykonania zobowiązania, który KC traktuje w sposób szczególny, wiąże się z uchybieniem przez dłużnika terminowi świadczenia. Jeżeli termin zobowiązania już upłynął, zaś dłużnik nic zdołał wypełnić ciążącego na nim długu, pojawi się kwestia oceny następstw tego stanu rzeczy. Aby można to było uczynić, konieczne najpierw będzie ustalenie, czy w tym wypadku było to zwykłe opóźnienie, czy też opóźnienie kwalifikowane - zwłoka. Wskazane rozróżnienie jest nader istotne, skutki bowiem każdego z tych stanów będą odmienne. Z opóźnieniem mamy do czynienia wtedy, gdy dłużnik nie wykonuje zobowiązania w terminie, gdy zaś termin nie jest oznaczony, niezwłocznie po wezwaniu przez wierzyciela, przy czym nie jest to spowodowane okolicznościami, za które on odpowiada (art. 476 zd. 2 KC). W takim wypadku, mimo naruszenia treści zobowiązania, wierzycielowi nie przysługuje roszczenie o naprawienie szkody. Nie oznacza to, iż dłużnik może czuć się rozgrzeszony. Bowiem, co prawda roszczenie odszkodowawcze w niektórych wypadkach zastępuje roszczenie o wykonanie zobowiązania, nie eliminując go wszakże. Tak więc w przypadku opóźnienia wierzyciel może przede wszystkim wystąpić z powództwem o zasądzenie, wskutek czego świadczenie będzie wykonane przymusowo, wbrew woli dłużnika. Gdyby obok dłużnika występował poręczyciel, uzasadnione będzie żądanie, by to on spełnił świadczenie. Wierzyciel może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelnością dłużnika. W przypadku świadczeń pieniężnych przysługuje mu także, roszczenie o odsetki za czas opóźnienia. Aby wyjaśnić, na czym polega zwłoka dłużnika, trzeba odwołać się do przepisu art. 476 KC. Zgodnie z jego treścią, dłużnik dopuszcza się zwłoki, gdy nie spełnia świadczenia w ustalonym terminie, jeżeli zaś termin nie jest oznaczony, gdy nie spełnia świadczenia niezwłocznie po wezwaniu wierzyciela. Zdanie drugie powołanego przepisu unaocznia, że chodzi tu o takie uchybienie terminowi, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność., Nasuwa się wniosek, że zwłoka jest szczególnym przypadkiem niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Mocno trzeba podkreślić, że ze zwłoką zasadniczo mamy do czynienia wtedy, gdy dłużnikowi można postawić zarzut zawinienia w postaci niedbalstwa, iż nie dołożył należytej staranności w terminowym spełnieniu świadczenia (art. 472 KC).Stronom jednak zgodnie z art. 473 § l KC przysługuje uprawnienie do innego, szerszego lub węższego określenia okoliczności obciążających dłużnika; może to także wynikać z przepisów ustawy. Wówczas - w konkretnym stosunku - także zwloką będzie takie uchybienie terminowi, którego przyczynę stanowiły okoliczności inne niż brak staranności dłużnika. W tym więc wypadku niemożliwość postawienia zarzutu zawinienia nie jest przeszkodą do uznania, iż dłużnik pozostaje w zwłoce. W skrajnym przypadku, gdyby przyjąć możliwość ukształtowania odpowiedzialności dłużnika za wszelkie okoliczności (odpowiedzialność absolutna), zwloką i opóźnienie miedzy sobą niczym by się nic różniły. Podstawowym skutkiem zwłoki dłużnika jest to, że wierzyciel może zadać, niezależnie od wykonania zobowiązania naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki (art. 477 § l KG). Roszczenie odszkodowawcze uzupełnia więc tylko roszczenie o świadczenie. Czasem jednak spóźnione świadczenie nie ma już dla wierzyciela żadnego albo w przeważającym stopniu znaczenia, wówczas może on odmówić przyjęcia świadczenia, a w zamian za to dochodzić odszkodowania w szerszym zakresie - za niewykonanie zobowiązania.

Szczególna sytuacja powstaje przy świadczeniu rzeczy oznaczonych. Otóż w razie utraty lub uszkodzenia rzeczy po terminie świadczenia dłużnik, który popadł w zwlokę, nie będzie mógł zwolnić się z zobowiązania, dowodząc niemożliwości następczej świadczenia. W myśl bowiem art. 478 KC odpowiada on nawet za przypadkową utratę lub uszkodzenie przedmiotu świadczenia. Uwolni się od tak zaostrzonej odpowiedzialności tylko w razie wykazania, że wspomniany skutek nastąpiłby nawet wtedy, gdyby świadczył w czasie właściwym (casus mixtus). Aby stworzyć wierzycielowi sposobność osiągnięcie zamierzonego celu, dla realizacji którego powstaje określony stosunek obligacyjny, możliwe jest także zastępcze spełnienie świadczenia. Po pierwsze, w przypadku zwłoki dłużnika zobowiązanego świadczyć rzeczy oznaczone co do gatunku, uprawniony może albo nabyć na koszt drugiej strony taką samą ilość rzeczy albo zażądać zapłaty ich wartości, dodatkowo dochodząc naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki (art. 479 KC). Po wtóre zaś, gdy dłużnik powinien zachować się w określony sposób lub też winien zaniechać określonego zachowania, wierzyciel może, zachowując roszczenie o naprawienie szkody wynikłej ze zwłoki, wystąpić do sądu o upoważnienie go do koniecznych czynności (art. 480 § l i 2 KC). W nagłych wypadkach może to uczynić nawet bez stosownego upoważnienia. W zobowiązaniach wzajemnych Kodeks wprowadza szczególne rozwiązanie dotyczące zwłoki dłużnika. Zmiana polega na tym, że stronie przeciwnej przysługiwać może prawo do odstąpienia od umowy.

Kara umowna Przepisy jej dotyczące nakazują łączyć ten instrument prawny z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania (art. 483 KC). Przy czym stronom przyznano możliwość zarówno określenia przesłanek, kiedy powstanie roszczenie o zapłatę kary umownej, jakie znaczenie może mieć tu fakt wystąpienia u wierzyciela szkody, jak również ustalenia stosunku kary umownej do odszkodowania przysługującego według zasad ogólnych. Przyjmuje się, że kara umowna pełni następujące funkcje: mobilizuje dłużnika do wykonania zobowiązania, kompensuje wierzycielowi szkodę oraz stanowi represję wobec dłużnika za naruszenie treści zobowiązania. Karę umowną można zastrzec tylko na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego. Jest ona świadczeniem ubocznym o charakterze warunkowym, zasadniczo dzieli los świadczenia głównego. Na przykład przelew wierzytelności obejmuje również roszczenie o zapłatę kary umownej. Zważyć trzeba, że kara umowna zastępuje roszczenie odszkodowawcze, nie zaś świadczenie podstawowe, dlatego też dłużnik nie może zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę kary umownej (art. 483 § 2 KC). Postanowienia stron dotyczące kary umownej muszą wskazywać, na wypadek jakiego naruszenia zobowiązania została ona zastrzeżona, czy chodzi np. o niewykonanie albo o nienależyte wykonanie, natomiast w tym ostatnim wypadku czy tylko o przekroczenie terminu świadczenia, czy też odnieść ją trzeba do jakości lub miejsca wykonania zobowiązania. Wymaga podkreślenia, że każdy inny niż wskazany przez strony sposób naruszenia stosunku obligacyjnego, z którym powiązano obowiązek zapłaty kary umownej, będzie w dalszym ciągu prowadził do powstania roszczenia o naprawienie szkody na zasadach ogólnych. Zasadniczo kara umowna ma charakter odszkodowania wyłącznego przez co należy rozumieć, że jeżeli strony nie postanowią inaczej, poszkodowany nie może dochodzić odszkodowania, które by uzupełniło zastrzeżoną karę do wysokości powstałej szkody. Niejednolicie natomiast wypowiada się doktryna: czy brak szkody wyłącza możliwość dochodzenia kary umownej. Podkreślić należy, że w ramach odpowiedzialności kontraktowej Jedną z koniecznych przesłanek, od istnienia których zwalczy powstanie roszczenia odszkodowawczego, jest przecież szkoda. Skorzystanie z instytucji kary umownej, o czym już wspomniano, wprowadza ułatwienie w procesie ustalania należnego odszkodowania. Ale czy oznacza też zmianę okoliczności decydujących o powstaniu odpowiedzialności odszkodowawczej? Nie można chyba nie dostrzegać, że jednak przepis art. 483 KC sugeruje konieczność wystąpienia szkody, której dopiero naprawienie nastąpi poprzez zaplata określonej kwoty pieniężnej - kary umownej. Natomiast nie budzi wątpliwości, że szkoda, jeżeli już powstała, nie ma wpływu na wysokość kary umownej. Co prawda wyjątkowo, w myśl art. 484 § 2 KC, dopuszczalne jest jej miarkowanie. Możliwość zmniejszenia kary umownej może być brana pod uwagę tylko wtedy, gdy zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane lub jest ona rażąco wygórowana. Jednak konieczna jest tu inicjatywa zobowiązanego do zapłaty kary umownej. Sąd bowiem nie może z własnej inicjatywy miarkować jej wysokości, konieczne jest, by to dłużnik wystąpił z takim żądaniem. Trzeba zauważyć, że zastrzeżenie kary umownej nie może dla wierzyciela oznaczać utraty innych roszczeń przysługujących mu na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Kara umowna zastępuje jedynie roszczenie odszkodowawcze, dlatego też wierzyciel w dalszym ciągu może korzystać z tych uprawnień, którymi dysponuje np. w razie zwłoki dłużnika. Wedle swego wyboru zamiast odszkodowania wierzyciel może przecież dochodzić wykonania zobowiązania, także wykonania zastępczego. Jeżeli zechce skorzystać z tej możliwości, będzie mógł dochodzić wykonania zobowiązania oraz szkody powstałej wskutek zwłoki w spełnieniu świadczenia. Możliwe więc będzie, mimo zastrzeżenia kary umownej, dochodzenie jednak odszkodowania na zasadach ogólnych. Jeżeli zaś wierzyciel uzna, iż zamiast żądać od dłużnika, by spełnił świadczenie, lepszym dlań rozwiązaniem będzie skorzystanie z reżimu odszkodowawczego, wypadnie zająć się kwestią kary umownej.

12. POJECIE CZYNU NIEDOZWOLONEGO (DELIKTU)

Czyny niedozwolone. W hipotezie normy prawnej dotyczącej czynu niedozwolonego ustawodawca wskazuje wyrządzające szkodę zdarzenie, z którego zaistnieniem łączy następnie obowiązek odszkodowawczy. Zdarzeniem takim jest przede wszystkim zawinione własne działanie lub zaniechanie osoby fizycznej (art. 415 KC) lub prawnej (art. 416 KC). Zobowiązaniowy stosunek odszkodowawczy mogą tworzyć również czyny własne podmiotu nie noszące znamion winy (np. art. 428 KC), a nadto cudze czyny, za które odpowiada osoba nie będąca bezpośrednim sprawcą szkody (np. art. 429, 430 KC). Wreszcie zdarzeniem, z którym ustawa wiąże obowiązek odszkodowawczy, jest funkcjonowanie przedsiębiorstwa lub zakładu poruszanego za pomocą elementarnych sil przyrody (art. 435 KC) oraz ruch mechanicznych środków komunikacji (art. 436 KC), zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części (art. 434 KC), a także popęd zwierzęcia, którym się ktoś posługuje lub je chowa (art. 43 l KC).Określenie czyn niedozwolony którym posłużył się ustawodawca w Tytule VI Księgi trzeciej KC, jest pojęciem techniczno-prawnym, obejmującym wypadki naprawienia szkód wynikłych z działań ludzkich zawinionych oraz nie noszących znamion winy, a także ze zdarzeń, które albo w ogóle czynami człowieka nie są, albo z zachowaniem ludzi pozostają w pewnym tylko związku. Naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym określane bywa niejednokrotnie jako odpowiedzialność deliktowa (ex delicto). Posługując się taką nomenklaturą trzeba jednak pamiętać, że jest to pewien skrót myślowy. Przez delikt w ścisłym znaczeniu rozumie się bowiem wyrządzający szkodę czyn ludzki noszący znamiona winy. Tymczasem czyn niedozwolony według KC jest kategorią szerszą, gdyż oprócz tak rozumianego deliktu (np. art. 415 i 416 KC) - obejmuje także naprawienie szkody wynikłej z niezawinionego działania człowieka (np. art. 419,428, 431 § 2 KC) oraz odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta (np. art. 431 KC) i rzeczy (np. art. 434 KC), jak również za szkody związane z użyciem i wykorzystywaniem elementarnych sil przyrody (np. art. 435, 436 KC). Pojecie czynu niedozwolonego nie pokrywa się także z czynem bezprawnym gdyż nie każdy obowiązek naprawienia szkody wynika z działania bezprawnego (np. art. 419 KC), z kolei nie każdy czyn bezprawny powoduje szkód? (np. przejście ulicy na czerwonym świetle). Zakresy obydwu pojęć mają jednak wspólne pole (krzyżują się), gdyż w zbiorze czynów niedozwolonych wskazać można czyny bezprawne (np. art. 415 KC).W zakresie odpowiedzialności deliktowej wyrządzenie szkody (przy spełnieniu innych przesłanek ustawowych) jest samoistnym źródłem stosunku zobowiązaniowego, tworzącym po stronie osoby odpowiedzialnej (dłużnika) obowiązek odszkodowawczy względem podmiotu poszkodowanego (wierzyciela). Strony zobowiązania konkretyzują się z reguły już w oliwili powstania stosunku zobowiązaniowego, którego treścią od samego początku jest obowiązek naprawienia szkody.

13. PRZESŁANKI I ZASADY ODPOWIEDZIALNOŚCI DELIKTOWEJ

Pierwszoplanowym zagadnieniem jest ustalenie kiedy powstaje odpowiedzialność z tytułu czynów niedozwolonych odpowiedzi na to pytanie udzielają przesłanki odpowiedzialności deliktowej, to rozumiane tutaj jako określone przez ustawodawcę okoliczności, których zaistnienie jest konieczne do powstania miedzy oznaczonymi podmiotami stosunku zobowiązaniowego o charakterze odszkodowawczym.

Elementarnymi przesłankami odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych są:

1) zdarzenie wyrządzające szkodę,

2) szkoda,

3) związek przyczynowy między zdarzeniem a szkodą.

Nałożenie przez ustawodawcę na określony podmiot obowiązku naprawienia szkody wymaga wskazania (umotywowania uzasadnienia), dlaczego określona osoba odpowiada za szkodę odpowiedzi na to pytanie udzielają zasady odpowiedzialności odszkodowawczej.

W prawie cywilnym ukształtowały się trzy podstawowe zasady:

1) zasada winy,

2) zasada ryzyka,

3) zasada słuszności.

Obok nich wskazuje się także zasadę odpowiedzialności absolutnej, której cechą szczególną jest niemożliwość wyłączenia obowiązku odszkodowawczego. Odpowiedzialność ta ma w istocie charakter gwarancyjny (np. odpowiedzialność ubezpieczeniowa). Wśród wymienionych zasad za naczelną w sterze czynów niedozwolonych uznaje się zasadę winy. Pozostałe zasady stanowią jej uzupełnienie.

14. OGÓLNE ZASADY ODPOWIEDZIALNOŚCI DELIKTOWEJ ZA WŁASNY CZYN (ART. 415 I 416 KC)

Znaczenie w sferze odpowiedzialności deliktowej pełnią przepisy regulujące obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej własnym działaniem lub zaniechaniem podmiotu. Art. 415 wg którego kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia. Nazywane są generalną forma deliktu, jako że ustawodawca określa w nim elementarne przesłanki odpowiedzialności deliktowej, obejmującej swym zakresem zawinione czyny człowieka. Pojęcie winy, ujmowana bywa szeroko, jako kategoria obejmująca 2 elementy - obiektywny i subiektywny. Obiektywny ozn. bezprawność działania lub zaniechania os. odpowiedzialnej za szkodę. Subiektywny wiąże się z nastawieniem psychicznym sprawcy do czynu, a więc stanowi winę w ścisłym tego słowa znaczeniu. Element obiektywny to szeroko ujmowana bezprawność zachowania się sprawcy szkody. Za bezprawne uznaje się zachowania sprzeczne nie tylko z nakazami lub zakazami zawartymi w przepisach prawnych, lecz także działania naruszające zasady współżycia społecznego. Czyn niedozwolony wg; art. 415 KC może zatem wystąpić wtedy, gdy sprawca szkody naruszył ciążący na każdym powszechny obowiązek nieczynienia drugiemu szkody. Element subiektywny odwołuje się więc do przeżyć psychicznych os., łączy winę z możliwością postawienia sprawcy zarzutu podjęcia niewłaściwej decyzji, a w konsekwencji nagannego zachowania się w konkretnej sytuacji. Tak rozumianą wadliwość podejmowania decyzji i działań przypisać można tylko os., która miała możliwość oceny swego postępowania, czyli z dostatecznym rozeznaniem. Stawiając sprawcy szkody zarzut zawinionego działania lub zaniechania, konieczne jest uwzględnienie jego stanu świadomości, woli i przewidywania skutków postępowania. Dopiero pozwoli rozstrzygnąć o winie konkretnego podmiotu. Wyróżnia się winę umyślną i nieumyślną. Wina umyślna występuje, gdy sprawca swoim bezprawnym działaniem lub zaniechaniem chce wyrządzić drugiemu szkodę albo co najmniej godzi się świadomie na taki skutek swego postępowania. Wyrządzający szkodę zdaje sobie w pełni sprawę z negatywnych następstw swego działania i chce osiągnąć skutek w postaci wyrządzonej szkody. Wina nieumyślna nazywa się w pr. cyw. niedbalstwem. Ten rodzaj winy przejawia się niedołożeniem przez sprawcę szkody należytej staranności wymaganej w stosunkach danego kraju. Sprawca, którego czyn dotknięty jest niedbalstwem, nie chce wyrządzić szkody, ale działając lekkomyślnie lub nie postępuje tak, jak w konkretnych okolicznościach należało się zachować. Zarzut nieumyślnego wyrządzenia szkody może być gdy, bezpodstawnie przypuszczał, że go uniknie, jak i wówczas, gdy sprawca takiego skutku w ogóle sobie nie wyobraził, choć mógł i powinien był to wyobrazić. Na zasadzie winy opiera się także odpowiedzialność os. prawnych za ich czyny własne. Os. prawna jest obowiązana do naprawienia szkody wyrządzonej z winy jej organu. Jeżeli przyjmuje się, że oświadczenie woli organów os. prawnej jest czynnością prawną tejże osoby, to konsekwentnie należałoby także inne działania organów przypisać os. prawnej, uznając je za jej czyny własne.

15. OMÓWIENIE DOWOLNIE WYBRANEGO, SZCZEGÓLNEGO PRZYPADKU ODPOWIEDZIALNOŚCI DELIKTOWEJ

Odpowiedzialność za funkcjonariusza samorządu terytorialnego. Jeżeli szkoda została wyrządzona przez funkcjonariusza jednostki samorządu terytorialnego przy wykonywaniu powierzonej mu czynności, odpowiedzialność za szkodę ponosi ta jednostka sam. teryt., w której imieniu czynności była wykonywana. Funkcjonariuszami j.s.t. w rozumieniu tym są pracownicy samorządowi, radni, wójtowie (burmistrzowie, prezydenci miast), członkowie zarządu powiatów województw, a także inne osoby, do których stosuje się przepisy o pracownikach samorządowych. Za funkcjonariuszy j.s.t. uważa się także os. działające na zlecenie organów j.s.t. oraz ich związków. Jeżeli szkoda została wyrządzona przez funkcjonariusza j.s.t. przy wykonywaniu określonych ustawami zadań z zakresu administracji rządowej lub zleconych przez ustawy albo powierzonych, odpowiedzialność za szkodę ponoszą SP i j.s.t. Nie stosuje się jeżeli przepisy szczególne stanowią inaczej.

IV. WYBRANE KONTRAKTY

1. UMOWA SPRZEDAŻY - POJĘCIE ORAZ RĘKOJMIA I GWARANCJA JAKOŚCI

Sprzedaż jest umową nazwana umożliwiającą zbywanie i nabywanie własności, praw zbywalnych (np. użytkowanie wieczyste, majątkowe prawo autorskie) oraz dające możliwość korzystania z różnych postaci energii w ramach obrotu dostosowanego do rynku towarowo - pieniężnego. Treścią sprzedaży jest zobowiązanie się sprzedawcy do przeniesienia na kupującego własności i wydania rzeczy oraz zobowiązanie się kupującego do zapłaty ceny i obioru przedmiotu sprzedaży. Sprzedaż dochodzi do skutku, kiedy strony uzgodnią przedmiot oraz cenę, co stanowi element przedmiotowo istotne sprzedaży. Umowa ta jest umową konsensualną, odpłatną, wzajemną oraz zobowiązującą, która jednak, jeżeli dotyczy rzeczy oznaczonej co do tożsamości, wywołuje również skutek rozporządzający - stąd też bywa określona jako czynność zobowiązująco - rozporządzająca. (czynność o podwójnym skutku.

Rękojmia za wady fizyczne i prawne. Sprzedawca jest odpowiedzialny względem kupującego, jeżeli rzecz sprzedana ma wadę zmniejszającą jej wartość lub użyteczność ze względu na cel w umowie oznaczony albo wynikający z okoliczności lub z przeznaczenia rzeczy, jeżeli rzecz nie ma właściwości, o którym istnieniu zapewnił kupującego, albo jeżeli rzecz została kupującemu wydana w stanie niezupełnym(rękojmia fizyczna). Sprzedawca jest odpowiedzialny względem kupującego, jeżeli rzecz sprzedana stanowi własność os. trzeciej albo jeżeli jest obciążona prawem os. trzeciej; w razie sprzedaży praw sprzedawca jest odpowiedzialny także za istnienie praw (rękojmia za wady prawne).

Gwarancja jakości jest dokument gwarancyjny dotyczący jakości rzeczy sprzedanej. Odpowiedzialność ta ogranicza się do wad fizycznych rzeczy. Źródłem powstania odpowiedzialności z tytułu gwarancji jakości - odmiennie niż to jest w przypadku rękojmi za wady - nie jest ustawa, ale oświadczenie woli zobowiązanego. W takiej sytuacji - jeżeli wada taka ujawni się w ciągu terminu określonego w gwarancji- wystawca dokumentu (gwarant) jest obowiązany do jej usunięcia lub do dostarczenia rzeczy wolnej od wad. Odpowiedzialność. Odpowiedzialność tytułu gwarancji obejmuje tylko wady powstałe z przyczyn tkwiących sprzedanej rzeczy. Kupujący może wykonywać uprawnienia z tytułu rękojmi za wady fizyczne rzeczy, niezależnie od uprawnień wynikających z gwarancji. Ponadto jest możliwość dochodzenia odszkodowania - jeżeli w sposób zawiniony nastąpiło wprowadzenie do obrotu przedmiotów zagrażających bezpieczeństwu i w konsekwencji doszło do powstania szkody na osobie lub mieniu.

2. NAJEM A DZIERŻAWA

Najem jest umowa nazwana, której celem jest uregulowanie zasad dotyczących czasowego korzystania z cudzej rzeczy. Treścią najmu jest zobowiązanie wynajmującego do oddania najemcy do używania rzeczy (zasadniczo nieużywanych : ruchomości i nieruchomości, także części składowych rzeczy) - przez czas oznaczony lub nie oznaczony oraz zobowiązanie najemcy do uiszczania wynajmującemu umówionego czynszu. Jak z tego wynika, przedmiotem najmu nie mogą być dobra niematerialne; jeżeli przynoszą pożytki, dobra takie mogą być przedmiotem pokrewnej do najmu umowy dzierżawy. Najem jest umową zobowiązującą, konsensualną. Odpłatną i wzajemną. Minimalną treścią umowy najmu jest ustalenie jego przedmiotu oraz czynszu. Zawarcie umowy najmu prowadzi do powstania trwałego stosunku prawnego - iż najemca uzyskuje prawo korzystania z przedmiotu najmu w sposób stały, ale ograniczony czasowo. Okres korzystania może być określony w sposób ścisły przez wskazane określonej daty kalendarzowej lub innej konwencjonalnej miary czasu, albo bez ścisłego oznaczenia tego okresu (najem na czas nieoznaczony. Po upływie okresu najmu jego przedmiot powinien być zwrócony wynajmującemu w stanie niepogorszonym, dopuszczalne jest jedynie zużycie wynikające z normalnej eksploatacji tego przedmiotu. Kodeks kształtuje najem jako umowę niewymagającą zachowania szczególnej formy.

Dzierżawa jest umową nazwana, której funkcją jest uregulowanie korzystania z cudzej rzeczy przynoszącej pożytki. Treścią umowy dzierżawy jest zobowiązanie wydzierżawiającego do oddania dzierżawcy rzeczy, do używania i pobierania pożytków przez czas oznaczony lub nie oznaczony oraz zobowiązanie dzierżawcy do uiszczenia umówionego czynszu. Dzierżawa jest umową zobowiązującą, konsensualną, odpłatną i wzajemną.

3. UMOWA ZLECENIE I UMOWA AGENCYJNA

Umowa zlecenie jest umową nazwaną, której celem jest uregulowanie świadczenia usług w postaci wykonania czynności prawnej na rzecz innej osoby. Treścią zlecenia jest zobowiązanie się przyjmującego zlecenie do dokonania określonej czynności prawnej na rzecz dającego zlecenie, co - gdy brakuje odmiennej umowy - obejmuje umocowanie do wykonania tej czynności w imieniu dającego zlecenie. Norma ta nie uchybia przepisom o formie pełnomocnictwa. Zakres zlecenia, obejmujący jedynie składanie oświadczenia woli jako elementów czynności prawnych. Jednak można uznać za zakres przedmiotów tej umowy także na inne działania zmierzające do wywołania skutków prawnych (np. prowadzenie spraw w sądzie przez radcę prawnego lub adwokata, zastępowanie zgłaszającego) oraz na czynności dokonane w imieniu zleceniobiorcy, ale na rachunek zleceniodawcy. Zlecenie jest umowa niewymagającą zachowania szczególnej formy, zobowiązującą, konsensualną, odpłatną lub nieodpłatną. Stosunek jest oparty na zaufaniu stron, a tradycyjnie uznaje się zlecenie za modelowe źródło stosunków starannego działania.

Umowa agencyjna jest umową nazwana, której funkcją jest uregulowanie świadczenia usług pośrednictwa. Treścią tej umowy jest zobowiązanie przyjmującego zlecenie (agenta), w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa, do stałego pośredniczenia, za wynagrodzeniem, przy zawieraniu z klientami umów na rzecz dającego zlecenie przedsiębiorcy albo do zawierania ich w jego imieniu. Zawieranie umów przez agenta oraz odbieranie przez niego oświadczeń w imieniu dającego zlecenie wymaga umocowania. Jest to umowa zobowiązująca, odpłatna i wzajemna, zbliżona w swej konstrukcji do zlecenia. Ponadto jest stosunkiem zaufania w odniesieniu do osoby agenta.

4. UMOWA O DZIEŁO

Jest umowa nazwana, której funkcją jest uregulowanie zasad świadczenia usług zaspokajających zindywidualizowane potrzeby uczestników obrotu. Treścią umowy o dzieło jest zobowiązanie przyjmującego zamówienie do wykonania oznaczonego dzieła oraz zobowiązanie zamawiającego do uiszczenia wynagrodzenia. Jest to umowa zobowiązująca, konsensualna, odpłatna i wzajemna, prowadzi do powstania zobowiązania rezultatu. Odpłatność oraz ostatnia z wymienionych tu cech stanowi najistotniejszy wyróżnik umowy o dzieło od realizujących podobne funkcje umów opartych o model zlecenia oraz od umów o pracę. Przyjmujący zamówienie na podstawie umowy o dzieło wykonawca, odpowiada za wady dzieła.

5. UMOWA PRZECHOWANIA

Przechowanie jest umową nazwaną, której celem jest uregulowanie usług w zakresie sprawowania pieczy nad cudzą rzeczą. Treścią przechowania jest zobowiązanie przechowawcy do zachowania w stanie niepogorszonym rzeczy ruchomej, która została oddana na przechowanie. Jest to umowa zobowiązująca, realna, odpłatna lub nieodpłatna. Przechowanie może przybrać postać tzw. depozytu nieprawidłowego, jeżeli jej przedmiotem są pieniądze lub inne rzeczy oznaczone co do gatunku, a obowiązek zwrotu dotyczy nie tych samych rzeczy, ale takiej samej ilości pieniędzy lub tej samej ilości rzeczy tego samego gatunku i jakości.

6. UMOWA KOMISU

Komis jest umową nazwaną, której celem jest uregulowanie pośrednictwa w stosunkach handlowych. Treścią umowy komisu jest zobowiązanie komisanta, w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa do kupna lub sprzedaży we własnym imieniu rzeczy ruchomych na rachunek komitenta oraz zobowiązanie komitenta do zapłaty komisantowi prowizji pieniężnej. W stosunku do osób trzecich komisant występuje wyłącznie we własnym imieniu, a komitent nie jest strona zawieranych przez niego na swoja rzecz umów. Jest to umowa zobowiązująca, odpłatna, wzajemna oraz kwalifikowana w ten sposób, iż dotyczy jedynie podmiotów (komisantów) zawodowo wykonujących działalność. Komis zbliżony jest w swej konstrukcji prawnej do zlecenia.

7. UMOWA POŻYCZKI

Pożyczka jest umową nazwaną, której podstawową funkcją jest uregulowanie zasad udzielenia kredytu w stosunkach obrotu gospodarczego, tj. zasad korzystania z cudzego kapitału. Treścią pożyczki jest zobowiązanie dającego pożyczkę do przeniesienia na własność biorącego pożyczkę określonej ilości pieniędzy albo rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku oraz zobowiązanie biorącego pożyczkę do zwrotu tej samej ilości pieniędzy albo tej samej ilości rzeczy oznaczonej co do gatunku i tej samej jakości. Jest to umowa zobowiązująca, konsensualna, dwustronnie zobowiązująca.

8. UMOWA SPÓŁKI CYWILNEJ

Kodeks cywilny - art. 860 - 875.

Spółkę cywilną można zawiązać do osiągnięcia jakiegokolwiek wspólnego celu gospodarczego.

Stosunek spółki cywilnej powstaje na podstawie umowy zawartej pomiędzy przynajmniej dwiema osobami. Mogą to być osoby fizyczne lub prawne. Umowa powinna być zawarta w formie pisemnej, ale tylko do celów dowodowych.

Spółka cywilna może także powstać w drodze dorozumianych oświadczeń woli.

Przez umowę spółki wspólnicy zobowiązują się dążyć do osiągnięcia celu gospodarczego.

Wspólnicy wnoszą wkłady.

Umowa spółki powinna określać:

 strony umowy,

 cel gospodarczy,

 rodzaj wkładu i wnoszącego go wspólnika,

 określenie działania do których zobowiązani są wspólnicy.

Umowa może być zawarta w celu jednego wspólnego przedsięwzięcia lub do prowadzenia stałej działalności gospodarczej. (przedsiębiorstwa w znaczeniu funkcjonalnym).

9. UMOWA LEASINGU

Kodeks cywilny art. 709 (tytuł XVII ).

Umowa leasingu występuje w obrocie gospodarczym objętym regulacją prawa handlowego.

Leasing jest umową nienazwaną o treści i funkcji zbliżonej do najmu i dzierżawy, zazwyczaj w powiązaniu z elementami swoistego kredytu inwestycyjnego.

Wyróżnia się:

1. Leasing kapitałowy (finansowy)

2. Leasing organizowany ( operacyjny)

W treści umów leasingowych występuje zobowiązanie do przekazania przez leasingodawcę dla leasingobiorcy określonej rzeczy do używania oraz zobowiązanie leasingobiorcy do uiszczenia czynszu dla leasingodawcy.

Czynsz taki pokrywa cenę przedmiotu oraz koszt i zysk leasingodawcy.

W praktyce występują różne postacie leasingu, w literaturze brakuje. W literaturze brak jednoznacznego stanowiska w sprawie ich kwalifikacji.

Istniejąca regulacja prawna w głównej mierze dotyczy skutków podatkowych leasingu.

10. DAROWIZNA

KC- art. 888 - 902.

Darowizna jest umową, umożliwiającą dokonywanie przysporzeń majątkowych bez ekwiwalentu.

Treścią darowizny jest zobowiązanie się darczyńcy do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swojego majątku.

Jest to umowa jednostronnie zobowiązująca.

Na podstawie art. 155, 510, i 1052 k.k. może wywoływać skutek rozporządzający.

Przedmiotem darowizny mogą być przeniesienie własności rzeczy, zapłata kwoty pieniężnej, zwolnienie z długu.

Zasadniczo zawarcie umowy darowizny wymaga zachowania formy aktu notarialnego.

Kodeks cywilny wprowadza dwie postacie darowizny:

1. Konsensualną - w formie aktu notarialnego,

2. realną - która wymaga wydania przedmiotu darowizny.

Ze względu na nieodpłatny charakter darowizny, uregulowane zostały szczegółowe kwestie związane z umową:

 ograniczenia odpowiedzialności za szkodę wynikłą z nienależytego wykonania umowy do winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa darczyńcy, przesunięcia terminu, od którego będzie można żądać za opóźnienie w darowiźnie pieniężnej do dnia wytoczenia powództwa,

 ograniczenia odpowiedzialności za wady przedmiotu darowizny jedynie do skutków tego, iż darczyńca, wiedząc o wadach nie powiadomił o tym obdarowanego.

Darowizna może być obciążona poleceniem tj. nałożeniem na obdarowanego obowiązku działania lub zaniechania bez czynienia kogokolwiek wierzycielem.

Darowizna może być odwołana (np. popadnięcie darczyńcy przed wykonaniem darowizny w niedostatek, na skutek rażącej niewdzięczności).

Zwrot przedmiotu wykonanej darowizny następuje stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Nie podlega zwrotowi, bez względu na okoliczności darowizna zgodna z zasadami współżycia społecznego art.902 KC.

Wyjątkowo, skutkiem darowizny może być obowiązek dostarczenia przez obdarowanego, darczyńcy środków utrzymania - dotyczy to popadnięcia darczyńcy w niedostatek po wykonaniu darowizny art. 897 KC.

Kodeks dopuszcza wyjątkowo rozwiązanie umowy darowizny na wniosek przedstawiciela ustawowego darczyńcy przez sąd - dotyczy to darczyńców, którzy zostali ubezwłasnowolnieni po dokonaniu darowizny.

V. OGÓLNE WIADOMOŚCI O PRAWIE SPADKOWYM

1. Pojęcie spadku KC od art. 922

Prawo spadkowe stanowi dział prawa cywilnego, który reguluje stosunki cywilnoprawne po śmierci człowieka.

Spadkiem jest ogół , mających cywilnoprawny charakter, podmiotowych praw i obowiązków majątkowych zmarłego przechodzących z chwilą jego śmierci na jednego lub kilku spadkobierców.

Spadek nie obejmuje praw które nie mają charakteru cywilnoprawnego gdyż wynikają ze stosunków:

 Administracyjnych, np. zezwolenie na sprzedaż alkoholu,

 Finansowoprawnych, np. zobowiązania podatkowe,

 Karnoprawne, np. orzeczona kara grzywny,

 prawa i obowiązki niemajątkowe, np. dobra osobiste.

Dalsze ograniczenia spadku formułuje art.922 par. 2 wyłączając z jego zakresu prawa i obowiązki ściśle związane z osobą zmarłego, które z chwilą śmierci przechodzą na oznaczone osoby.

Ścisłe powiązanie z osobą wykazują w szczególności te prawa i obowiązki, których realizacja związana jest z indywidualnymi przymiotami, kwalifikacjami konkretnego podmiotu: np. w umowie o dzieło , w umowie zlecenia, pewne obowiązki związane z sytuacją konkretnej osoby - np. obowiązek alimentacyjny.

Również skutkiem ścisłego powiązania niektórych praw i obowiązków z podmiotem jest ich wygaśnięcie z chwilą śmierci osoby np. umowa o dzieło, renta, prawo dożywocia, użytkowanie, służebność mieszkania.

Do spadku nie należą te prawa i obowiązki, które w chwili śmierci spadkodawcy przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego czy są oni spadkobiercami. Np.

 służebność mieszkania przysługiwać będzie dzieciom, rodzicom i małżonkowi,

 może wskazać osobę uprawnioną do otrzymania sumy ubezpieczenia na wypadek śmierci,

 posiadacz rachunku bankowego może wskazać w umowie osobę której bank wypłaci określoną kwotę.

W skład spadku wchodzą także pewne obowiązki, które nie istniały za życia spadkodawcy, a powstały w chwili śmierci lub po.

Są to:

 koszty pogrzebu ( w zakresie odpowiadającym zwyczajom),

 koszty postępowania spadkowego,

 obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek,

 obowiązek dostarczenia dziadkom spadkodawcy środków utrzymania,

 obowiązek wydania małżonkowi spadkodawcy przedmiotów urządzenia domowego,

 udostępnienie korzystania z mieszkania współmałżonkom i innym bliskim przez okres 3 m-cy od otwarcia spadku.

Ogólnie spadek tworzą podmiotowe prawa majątkowe, zarówno bezwzględne (własność, użytkowanie wieczyste itd.) jak i względne(wierzytelności).

Spadek tworzą również obowiązki majątkowe: długi będące odpowiednikami wierzytelności, jak i obowiązki związane z prawami podmiotowymi bezwzględnymi. Obowiązki majątkowe stanowiące pasywa ukazują stronę bierną spadku.

2. POJĘCIE I TRYBY DZIEDZICZENIA

Dziedziczenie - nazywane także spadkobraniem - polega na przejściu wskutek śmierci spadkodawcy ogółu praw i obowiązków majątkowych objętych spadkiem na jednego lub kilku spadkobierców. Zdarzeniem, z którym ustawodawca łączy przejście praw i obowiązków, jest śmierć osoby fizycznej. Nabycie spadku przez spadkobierców następuje z mocy samego prawa , przy czym wstępują oni w ogół aktywów i pasywów bezpośrednio z chwilą śmierci spadkodawcy bez konieczności podejmowania jakichś czynności; jednakże z możliwością późniejszego oświadczenia co do przyjęcia lub odrzucenia spadku. Dziedziczenie jest zatem rodzajem sukcesji uniwersalnej, gdyż obejmuje całość praw i obowiązków mieszczących się w zakresie spadku.

Oprócz wskazanych w dotychczasowych uwagach okoliczności warunkujących przejście praw i obowiązków zmarłego na spadkobiercę, ustawa wymaga także pewnych kwalifikacji prawnych po stronie spadkobierców. Odnoszące się do spadkobiercy wymogi, od których zaistnienie zależy spadkobranie, nazwać można przesłankami dziedziczenia. Należą do nich:

 powołanie do spadku,

 kwalifikacje osobiste spadkobiercy,

 wola przyjęcia spadku przez osobę powołaną do dziedziczenia.

3. ZASADY DZIEDZICZENIA USTAWOWEGO

Prawo spadkowe umożliwia spadkodawcy wskazanie następców prawnych w testamencie, częstym tytułem dziedziczenia jest w praktyce ustawa. Kodeksowe reguły dziedziczenia ustawowego oparte zostały na więzach rodzinnych, jako że po spadkodawcy dziedziczenia jego krewni i na równi z nimi małżonek oraz osoby przysposobione. Dziedziczenie ustawowe zmierza do pozostawienia majątku spadkowego osobom najbliższym spadkodawcy, którzy niejednokrotnie już za życia swego poprzednika prawnego korzystali z tego majątku, a nieraz nawet przyczyniali się do jego tworzenia. Twierdzi się przy tym, że ustawowy porządek dziedziczenia ma odzwierciedlać dorozumianą wolę spadkodawcy, która w wielu wypadkach pokrywałaby się z kolejnością dziedziczenia określoną przez ustawodawcę.

Do kręgu spadkobierców ustawowych prawo spadkowe zalicza: zstępnych spadkodawcy, jego małżonka, rodziców , rodzeństwo oraz zstępnych rodzeństwa. Ustawodawca rozmieszcza spadkobierców w dwóch grupach i ustala kolejność dochodzenia do spadku.

Wśród spadkobierców ustawowych znajduje się także Skarb Państwa.

4. TESTAMENT POJĘCIE I FORMY

Testament może być rozumiany jako czynność prawna na wypadek śmierci lub jako dokument zawierający rozrządzenie spadkodawcy.

W pierwszym znaczeniu testament jest rodzajem jednostronnej czynności prawnej, zawierającej oświadczenie woli nie skierowane do konkretnego adresata, odwołanej w każdej chwili aż do śmierci, mocą której spadkodawca (testator) osobiście i przy zachowaniu szczególnej formy prawem przewidzianej dokonuje rozrządzenia swoim majątkiem na wypadek śmierci.

Najistotniejszym elementem treści testamentu jest rozrządzenie majątkiem. Oprócz tego testament może zawierać dyspozycje odnoszące się do zapisów, poleceń, wykonawcy testamentu, wydziedziczenia, a także wskazówek dotyczące np. miejsca pochówku, rodzaju ceremonii pogrzebowej.

Prawo spadkowe formułuje zakaz sporządzania testamentów wspólnych. Testament może zawierać rozporządzenia tylko jednego spadkodawcy.

Formy testamentu

Kodeks cywilny różnicuje formy testamentu zależnie od tego, w jakich okolicznościach została przejawiona wola spadkodawcy. Działanie testatora w normalnych warunkach wymaga zachowania formy przewidzianej dla testamentów zwykłych, natomiast testowanie w okolicznościach nadzwyczajnych, nietypowych pozwala sięgnąć do form zastrzeżonych dla testamentów szczególnych.

Testamentami zwykłymi są:

 testament holograficzny,

 testament allograficzny

 testament notarialny.

Testament holograficzny (własnoręczny) jest ważny, gdy został napisany w całości pismem ręcznym, własnoręcznie przez testatora, podpisany i opatrzony data.

Testament allograficzny sporządza się w ten sposób, że testator w obecności dwóch świadków oświadcza ustnie swoją ostatnią wolę wobec przewodniczącego zarządu gminy, sekretarza gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego. Oświadczenie spadkodawcy spisuje się w protokole z podaniem daty jego sporządzenia.

Testament notarialny sporządza się w formie aktu notarialnego przy zastosowaniu przepisów ustawy.

Do grupy testamentów szczególnych należą:

 testament ustny,

 testament na polskim statku morskim lub powietrznym,

 testament wojskowy.

5. TOK ZAŁATWIANIA SPRAW SPADKOWYCH (OTWARCIE SPADKU, PRZYJĘCIE LUB ODRZUCENIE SPADKU, DZIAŁ SPADKU)

Otwarcie spadku

Otwarcie spadku jest techniczno prawnym pojęciem, którym posługuje się prawo spadkowe dla oznaczenia chwili śmierci spadkodawcy i z którym to zdarzeniem ustawa łączy skutek w postaci przejścia praw i obowiązków majątkowych na spadkobierców. Spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy.

Według aktualnego stanu wiedzy medycznej i nieodwracalnym ustaniu funkcji pnia mózgu.

Dokumentem stanowiącym dowód śmierci jest akt zgonu, sporządzony na podstawie wystawionej przez lekarza karty zgonu, w którym wpisuje się m.in. datę i godzinę zgonu.

Chwila otwarcia spadku może wynikać również z postanowienia sądu stwierdzającego zgon albo z orzeczenia uznającego osobę fizyczną za zmarłą.

Z chwilą otwarcia spadku spadkobierca nabywa spadek, a więc następuje ex lege w prawa i obowiązki tworzące spadek, przy czym nabycie to nie jest zależne ani od woli spadkobiercy, ani od jego wiedzy o tytule powołania. Jednak nabycie spadku już w chwili jego otwarcia nie jest definitywne, gdyż spadkobierca może spadek odrzucić, co pozwoli potraktować go jako osobę, która nie dożyła otwarcia spadku.

Chwila otwarcia spadku jest ponadto decydująca do określenia składników majątku spadkowego oraz oznaczenia kręgu podmiotów, które mogą być następcami prawnymi danego spadkodawcy.

Przyjęcie lub odrzucenie spadku

Przyjęcie lub odrzucenie udziału spadkowego przypadającego spadkobiercy z tytułu podstawienia może nastąpić niezależnie od przyjęcia lub odrzucenia udziału spadkowego, który temu spadkobiercy przypada z innego tytułu.

Spadkobierca może odrzucić udział spadkowy przypadający mu z tytułu przyrostu, a przyjąć udział przypadający mu jako spadkobiercy powołanemu.

Poza wypadkami przewidzianymi w paragrafach poprzedzających spadkobierca nie może spadku częściowo przyjąć, a częściowo odrzucić.

Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu 6 m-cy od dnia , w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania.

Brak oświadczenia spadkobiercy w powyższym terminie jest jednoznaczny z prostym przyjęciem spadku. Jednakże gdy spadkobiercą jest osoba nie mająca zdolności do czynności prawnych albo osoba, co do której istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia, albo osoba prawna, brak oświadczenia spadkobiercy w terminie jest jednoznaczny, z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza.

Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku złożone pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu jest nieważne.

Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku nie może być odwołane.

Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku składa się przed sądem lub przed notariuszem. Można je złożyć ustnie lub na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym. Pełnomocnictwo do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku powinno być pisemne z podpisem urzędowo poświadczonym.

Spadkobierca powołany do spadku zarówno mocy testamentu, jak i z mocy ustawy może spadek odrzucić jako spadkobierca testamentowy, a przyjąć jako spadkobierca ustawowy.

Skarb Państwa ani gmina nie mogą odrzucić spadku, który im przypadł z mocy ustawy.

Skarb Państwa ani gmina nie składają oświadczenia o przyjęciu spadku, a spadek uważa się za przyjęty z dobrodziejstwem inwentarza.

Dział spadku

Dział spadku może nastąpić bądź na mocy umowy między wszystkimi spadkobiercami, bądź na mocy orzeczenia sądu na żądanie któregokolwiek ze spadkobierców.

Jeżeli do spadku należy nieruchomość, umowa o dział powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.

Sadowy dział spadku powinien obejmować cały spadek. Jednakże z ważnych powodów może być ograniczony do części spadku.

Umowny dział spadku może objąć cały spadek lub być do części spadku.

Jeżeli w razie dziedziczenia ustawowego dział spadku następuje między zstępnymi albo między zstępnymi i małżonkami, spadkobiercy ci SA wzajemnie zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową od spadkodawcy darowizn, chyba że z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że darowizna została dokonana ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia.

Uchylenie się od skutków prawnych umowy o dział spadku zawartej pod wpływem błędu może nastąpić tylko wtedy, gdy błąd dotyczył stanu faktycznego, który strony uważały za niewątpliwy.

Po dokonaniu działu spadku spadkobiercy są wzajemnie obowiązani do rękojmi za wady fizyczne i prawne według przepisów o rękojmi przy sprzedaży. Rękojmia co do wierzytelności spadkowych rozciąga się także na wypłacalność dłużnika.

6. PODSTAWOWE REGUŁY ODPOWIEDZIALNOŚCI ZA DŁUGI SPADKOWE

Do chwili przyjęcia spadku spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko ze spadku. Od chwili przyjęcia spadku ponosi odpowiedzialność za te długi z całego swego majątku.

W razie prostego przyjęcia spadku spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe bez ograniczenia. W razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego inwentarza stanu czynnego spadku. Powyższe ograniczenie odpowiedzialności odpada, jeżeli spadkodawca podstępnie nie podał do inwentarza przedmiotów należących do spadku albo podał do inwentarza nie istniejące długi.

Jeżeli spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, spłacił niektóre długi spadkowe nie wiedząc o istnieniu innych długów, ponosi on odpowiedzialność za nie spłacone długi tylko do wysokości różnicy między wartością ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku a wartością świadczeń spełnionych na zaspokojenie długów, które spłacił.

Odpowiedzialność spadkobiercy z tytułu zapisów i poleceń ogranicza się zawsze do wartości stanu czynnego spadku.

Do chwili działu spadku spadkobiercy ponoszą solidarną odpowiedzialność za długi spadkowe. Jeżeli jeden ze spadkobierców spełnił świadczenie, może on żądać zwrotu od pozostałych spadkobierców częściach, które odpowiadają wielkości udziałów.

Od chwili działu spadku spadkobiercy ponoszą odpowiedzialność za długi spadkowe w stosunku do wielkości udziałów.

---