pKonstytucja Rzeczypospolitej Polskiej
z 2 kwietnia 1997 roku
- opis
Tryb uchwalenia
Konstytucję RP uchwaliło Zgromadzenie Narodowe dnia 2 kwietnia 1997 roku. Dnia 25 maja została ona zatwierdzona w ogólnonarodowym referendum.
Dnia 16 lipca została podpisana przez Prezydenta Rzeczpospolitej, a 17 października tr. weszła w życie.
Preambuła
Konstytucja poprzedzona jest uroczystym wstępem, czyli preambułą. W treści preambuły zwracają szczególną uwagę trzy kwestie:
Odniesienie się do Boga
(…) My Naród Polski - wszyscy obywatele Rzeczypospolitej, zarówno wierzący w Boga, będącego źródłem prawdy, sprawiedliwości i piękna, jak i nie podzielający tej wiary, a te uniwersalne wartości wywodzący z innych źródeł (…), w poczuciu odpowiedzialności przed Bogiem lub przed własnym sumieniem, ustanawiamy Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej.
Wyrażenie oceny charakteru państwowości polskiej w latach panowania PRL.
W trosce o byt i przyszłość naszej ojczyzny, odzyskawszy w 1989 roku możliwość suwerennego i demokratycznego stanowienia o Jej losie.
Definicja pojęcia Narodu
(…) My, Naród Polski - wszyscy obywatele Rzecvzypospolitej.
Rozdział 1 - Rzeczpospolita
W rozdziale określone zostały naczelnie zasady ustrojowe państwa polskiego, należy do nich:
zasada republikańskiej formy rządu,
zasada demokratycznego państwa prawnego i sprawiedliwości społecznej,
zasada jednolitości państwa,
zasada suwerenności Narodu,
zasada rządów przedstawicielskich,
zasada praworządności,
zasada konstytucjonalizmu (czyli nadrzędności ustawy zasadniczej nad wszystkimi aktami prawa),
zasada stosowalności prawa międzynarodowego w polskim systemie prawnym,
zasada trójpodziału i równowagi władz,
zasada pluralizmu i demokratyzmu politycznego,
zasada wykluczenia ideologii faszystowskiej, nazistowskiej, komunistycznej i rasistowskiej,
zasada wolności środków masowego przekazu,
zasada decentralizacji władzy publicznej i samorządności ustroju władz terytorialnych,
zasada społecznej gospodarki rynkowej oraz solidarności, dialogu współpracy partnerów społecznych,
zasada ochrony własności prywatnej i prawa dziedziczenia,
zasada wolności działalności gospodarczej,
zasada państwowej ochrony pracy,
zasada bezstronności władz publicznych RP w sprawach przekonań obywateli,
zasada równouprawnienia kościołów i innych związków wyznaniowych,
zasada poszanowania autonomii i wzajemnej niezależności państwa oraz kościołów i innych związków wyznaniowych,
zasada współdziałania państwa z kościołami i innymi związkami wyznaniowymi dla dobra człowieka i dobra wspólnego,
zasada określania stosunków między RP, a kościołem katolickim w drodze konkordatu zawieranego między Stolicą Apostolską oraz w drodze ustaw,
zasada określania stosunków między innymi kościołami (związkami wyznaniowymi w drodze ustaw, uchwalonych na podstawie umów między Radą Ministrów a ich właściwymi przedstawicielami.
zasada neutralności politycznej sił zbrojnych oraz cywilnej, demokratycznej kontroli.
Ponadto w rozdziale pierwszym rozstrzygnięte zostały następujące, konkretne kwestie:
językiem urzędowym jest język polski,
godłem Rzeczpospolitej jest wizerunek orła białego w koronie w czerwonym polu,
barwami Rzeczpospolitej są kolory biały i czerwony,
hymnem Rzeczpospolitej Polskiej jest Mazurek Dąbrowskiego,
stolicą Rzeczpospolitej Polskiej jest Warszawa.
Rozdział 2 - wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela
Konstytucja wywodzi wolności i prawa człowieka i obywatela za źródła, jakim jest przyrodzona i niezbywalna godność człowieka. Wyraża w ten sposób ideę nadrzędności i uprzedniości praw i wolności nad prawem stanowionym. Wolności i prawa są niejako „zastane”, a ustrojodawca nie jest ich twórcą lecz jedynie wypełnia obowiązek zadeklarowania ich nienaruszalnej obowiązywalności. Stwierdzając w artykule 31, że wolność człowieka podlega ochronie prawnej ustrojodawca określa zarazem przesłanki i tryb ograniczenia zakresu korzystania z nich. Ograniczenia te mogą być ustanawiane tylko w ustawie, a przesłankami ich wprowadzenia mogą być jedynie:
bezpieczeństwo państwa lub porządek publiczny,
ochrona środowiska, zdrowia i moralności publicznej,
ochrona wolności i praw innych osób.
Ograniczenia mogą być jedynie wyjątkiem od reguły i „nie mogą naruszać istoty i wolności praw” (art. 31, ust. 3). Artykuł 32 głosi równość wszystkich wobec prawa oraz wprowadza zasadę niedyskryminacji w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym. Artykuł 33 gwarantuje równe prawa kobiety i mężczyzny w życiu politycznym, społecznym i gospodarczym. Artykuł 34 rozstrzyga o nabywaniu obywatelstwa polskiego na mocy tzw. ius sangvinis, czyli urodzenie z rodziców - obywateli polskich. Przepis ustępu 2, tego samego artykułu wyklucza pozbawianie obywatelstwa polskiego w innej formę niż dobrowolne zrzeczenie. Artykuł 35 formułuje tzw. prawa kolektywne, adresowane do mniejszości narodowych i etnicznych. Tworzą je:
wolność zachowania i rozwoju własnego języka,
wolność zachowania obyczajów, tradycji i własnej kultury,
prawo do tworzenia własnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych i służących ochronie tożsamości religijnej,
prawo do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących ich tożsamości kulturowej.
Wolności i prawa człowieka i obywatela można podzielić ze względu na następujące, stosowane w Konstytucji kryteria:
kryterium treści - osobiste, polityczne, ekonomiczne, socjalne i kulturalne,
kryterium adresata - adresowane do wszystkich, adresowane tylko do obywateli polskich,
kryterium ograniczenia - obowiązujące wszędzie i zawsze bez żadnych ograniczeń; podlegające ograniczeniom szczególnym w okresie obowiązywania stanów nadzwyczajnych; podlegające ograniczeniom zwykłym,
kryterium bezpośredniości stosowania - stosowane bez pośrednictwa ustawy, stosowane na zasadach szczegółowych, określonych w ustawach.
Najszerszymi i najpełniej gwarantowanymi wolnościami i prawami są te, które Konstytucja zalicza do kategorii osobistych, ich adresatami są wszyscy (każdy, kto znajduje się pod władzą Rzeczpospolitej Polskiej), z reguły obowiązują one zawsze i wszędzie, a co najwyżej mogą podlegać szczególnym ograniczeniom w okresach obowiązywania stanów nadzwyczajnych. Stosują się one również one bezpośrednio, tzn., że roszczenia ze strony podmiotów tych praw nie wymagają dodatkowej podstawy w ustawodawstwie zwykłym. Do najważniejszych wolności i praw osobistych zalicza się:
prawną ochronę życia,
zakaz poddawania eksperymentom naukowym,
zakaz stosowania tortur, okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania lub karania,
nietykalność osobista i wolność osobista (neminem captivabimus...),
zasada nullum crinem sine lege,
zasada nie działania prawa wstecz (lex retro non agit),
prawo do obrony,
domniemanie niewinności,
prawo do sprawiedliwego sądu,
prawo do ochrony prywatności,
prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami,
wolność i ochrona tajemnicy komunikowania się,
nienaruszalność mieszkania,
ochrona danych osobowych,
wolność poruszania się po terytorium RP, wyboru miejsca zamieszkania i pobytu,
swoboda opuszczania terytorium RP,
wolność sumienia i religii,
wolność wyrażania poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji,
zakaz cezury prewencyjnej, środków społecznego przekazu oraz koncesjonowania pracy,
zakaz ekstradycji obywatela polskiego,
prawo do azylu na zasadach określonych w ustawie,
Drugą grupę wolności i praw wyróżnioną ze względu na kryterium treści są prawa polityczne. Zasadniczo adresowane są one do wszystkich lecz niektóre, np. prawa wyborcze, zrzeszanie się partiach politycznych, prawo dostępu do służby publicznej - adresowane są tylko do obywateli polskich. Do najważniejszych wolności i praw z tej grupy należą:
wolność pokojowych zgromadzeń,
wolność zrzeszania się w partiach politycznych, związkach zawodowych, stowarzyszeniach,
prawo dostępu do służby publicznej,
prawo do informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcję publiczną,
prawo do udziału w referendach i wyborach,
prawo petycji.
Trzecią grupę wolności i praw stanowią prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne. W większym przypadku niż pozostałych praw i wolności zakresie adresowane są one tylko do obywateli polskich. Wiele z nich wymagalne jest dopiero na podstawie ustaw wykonawczych.
Do najważniejszych wolności i praw z tej kategorii należą:
prawo do własności, innych praw majątkowych oraz dziedziczenia,
wolność wyboru zawodu oraz miejsca pracy
prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę, inwalidztwo lub osiągnięcie wieku emerytalnego,
prawo do zabezpieczenia społecznego dla bezrobotnych,
prawo do ochrony zdrowia, w tym równego dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej, finansowanej ze środków publicznych,
prawo osób niepełnosprawnych do pomocy w zabezpieczeniu egzystencji, przysposobienia do pracy i komunikacji społecznej,
prawo do nauki, w tym do bezpłatności nauki w szkołach publicznych,
autonomia szkół wyższych,
prawo do ochrony rodziny,
prawo do ochrony dóbr rodziny,
ochrona praw dziecka,
wolność twórczości artystycznej, badań naukowych, ogłaszania ich wyników, wolności nauczania, wolność do korzystania z dóbr kultury,
prawo do bezpieczeństwa ekologicznego oraz do informacji o stanie i ochronie środowiska,
ochrona praw lokatorów, ochrona konsumentów przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi.
Konstytucja ustanawia również środki ochrony i wolności praw. Każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody wyrządzonej przez niezgodne z prawem działanie władz publicznych. Ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności lub praw. Każdy ma prawo do zaskarżania orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji. Istnieje również droga tzw. skargi konstytucyjnej do Trybunału Konstytucyjnego. Ma do niej prawo każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone. Przesłanką skierowania skargi na niekonstytucyjność aktu normatywnego jest jednak wydanie na podstawie skarżonego przepisu prawa prawomocnego orzeczenia przez sąd lub organ administracji publicznej. Inną drogą jest możliwość wystąpienia z wnioskiem do Rzecznika Praw Obywatelskich o pomoc w ochronie swoich wolności lub praw naruszanych przez organy władzy publicznej.
Obowiązki obywatelskie
Konstytucja nakłada na obywateli polskich obowiązek wierności Rzeczpospolitej oraz troskę o dobro wspólne. Na wszystkich nakłada obowiązek przestrzegania prawa RP, ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych (np. podatki) oraz dbałości o stan środowiska. Szczególnym obowiązkiem obywatela polskiego jest obrona ojczyzny. Artykuł 85, ust. 1 mówi jednak, że obywatel, któremu przekonania religijne lub wyznawane zasady moralne nie pozwalają na odbywanie służby wojskowej może być zobowiązany do służby zastępczej.
Źródła prawa
Źródłami powszechnie obowiązującego prawa RP są:
Konstytucja,
Ustawy,
ratyfikowane umowy międzynarodowe,
rozporządzenia,
akty prawa miejscowego (tylko na obszarze działania tych organów).
Warunkiem wejścia w życie wszelkich, normatywnych aktów prawnych jest ich ogłoszenie.
Umowy międzynarodowe zawiera Rada Ministrów. Ratyfikacji lub wypowiedzenia umowy międzynarodowej dokonuje Prezydent RP. Niektóre umowy międzynarodowe wymagają do ratyfikacji lub ich wypowiedzenia uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie. Dotyczy to następujących rodzajów umów:
pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych,
umów regulujących wolności, prawa lub obowiązki obywatelskie określone w konstytucji,
członkostwa w organizacji międzynarodowej,
znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym,
spraw uregulowanych w ustawie,
Szczególnie wymagający tryb ratyfikacji przewidziano dla umów międzynarodowych, w których RP przekazuje organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach (artykuł 90). Zgoda na ratyfikację takiej umowy może być wyrażona bądź:
w drodze referendum,
bądź:
w drodze ustawy uchwalonej przez Sejm większością 2/3 głosów przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów, a następnie przez Senat z zastosowaniem tych samych warunków.
O wyborze jednej z tych ścieżek ratyfikacyjnych decyduje Sejm w drodze uchwały podjętej bezwzględną większością głosów, w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.
Ratyfikowana umowa międzynarodowa jest częścią krajowego porządku prawnego i stosuje się ją bezpośrednio. Umowa ratyfikowana za zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawami w razie niemożności ich wzajemnego pogodzenia. Umowa konstytuująca organizację międzynarodową nadaje prawu przez nią stanowionemu sankcję bezpośredniej stosowalności oraz pierwszeństwa w przypadku kolizji z ustawami.
Sejm i Senat
Wybory i kadencja
Sejm składa się z 460 posłów. Wybory są powszechne, równe, bezpośrednie, proporcjonalne i odbywają się w głosowaniu tajnym. Czynne prawo wyborcze przysługuje obywatelom, którzy najpóźniej w dniu wyborów kończą 18 rok życia. Bierne prawo wyborcze przysługuje obywatelom, którzy ukończyli 21 rok życia. Prawo zgłaszania kandydatów przysługuje partiom politycznym i wyborcom. Sejm wybierany jest na czteroletnią kadencję, która liczy się od dnia pierwszego posiedzenia Sejmu i trwa do dnia poprzedzającego zebranie się Sejmu kolejnej kadencji. W ten sposób Konstytucja zniosła tzw. okres bezsejmowy.
Senat składa się ze 100 senatorów. Wybory do Senatu są powszechne, bezpośrednie i odbywają się w głosowaniu tajnym. Czynne prawo wyborcze mają wyborcy do Sejmu. Bierne prawo wyborcze przysługuje obywatelom, którzy najpóźniej w dniu wyborów ukończyli 30 lat.
Skrócenie kadencji Sejmu może nastąpić:
w drodze uchwały o samorozwiązaniu przyjętej większością 2/3 głosów ustawowej liczby posłów,
na mocy postanowienia Prezydenta,
gdy Sejm nie uchwalił budżetu państwa w konstytucyjnym terminie (decyzja fakultatywna),
gdy Sejm nie uchwalił wotum zaufania Radzie Ministrów w konstytucyjnym terminie lub gdy Rada Ministrów nie została powołana w konstytucyjnym terminie (decyzja obligatoryjna).
Z chwilą skrócenie kadencji Sejmu automatycznie ulega skróceniu kadencja Senatu. Ważność wyborów do Sejmu i Senatu stwierdza Sąd najwyższy, a wyborcom przysługuje prawo do zgłaszania protestów w sprawie ważności wyborów.
Status posłów i senatorów
Konstytucja wprowadza zasadę niepołączalności mandatu poselskiego z mandatem senatorskim, urzędem prezydenta, funkcją Prezesa NBP, Prezesa NIK, Rzecznika Praw Obywatelskich, Rzecznika Praw Dziecka, członka Rady Polityki Pieniężnej, członka Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, ambasadora, z zatrudnieniem w administracji rządowej. Nie można również sprawować mandatu poselskiego, będąc zarazem sędzią, prokuratorem, urzędnikiem służby cywilnej, żołnierzem czynnej służby wojskowej, funkcjonariuszem policji, funkcjonariuszem służb ochrony państwa.
Posłowie i senatorowie są przedstawicielami Narodu, a nie tylko wyborców swojego okręgu. Rozpoczęcie sprawowania mandatu poprzedza złożenia uroczystego ślubowania. Posłowie i senatorowie posiadają immunitet. Immunitet o charakterze materialnym i bezwarunkowym dotyczy działalności wchodzącej w zakres sprawowania mandatu poselskiego. Odpowiedzialność za taką działalność poseł ponosi wyłącznie przed Sejmem. Immunitet ten trwa również po wygaśnięciu mandatu poselskiego. Inny rodzaj immunitetu dotyczy odpowiedzialności karnej posła/senatora. Ma on charakter wyłącznie proceduralny. Oznacza to, że wszczęcie postępowania karnego może nastąpić w stosunku do posła tylko za zgodą Sejmu, a wszczęte wobec osoby przed dniem wyboru na posła ulega na żądanie Sejmu - zawieszeniu. Ponadto poseł nie może być zatrzymany i aresztowany bez zgody Sejmu lecz z wyjątkiem przypadku ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa lecz i w takim przypadku musi on być natychmiast zwolniony jeśli nakaże tak Marszałek Sejmu. Poseł lub senator nie mogą prowadzić działalności gospodarczej z osiąganiem korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego ani nabywać takiego majątku. Za naruszenie tego zakazu poseł ponosi odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu.
Struktura i zasady działania Sejmu
Sejm obraduje w trybie permanentnym. Oznacza to, że poza pierwszym posiedzeniem, które zwołuje Prezydent RP, wszystkie posiedzenia mogą odbywać się w dowolnym czasie, a zwołuje je Marszałek Sejmu. Organami Sejmu są:
Marszałek Sejmu,
komisje stałe,
komisje nadzwyczajne,
komisje śledcze.
Organizację wewnętrzną i porządek prac Sejmu określa Regulamin Sejmu, uchwalany przez Sejm. Obrady Sejmu są jawne, tajność obrad Sejmu może uchwalić Sejm bezwzględną większością głosów, jeżeli wymaga tego dobro państwa.
Analogiczną strukturę i zasady działania ma Senat. Nie może on jednak powoływać komisji śledczych.
Kompetencje Sejmu
Do kompetencji Sejmu należy:
(ustawodawcze)
uchwalanie ustaw, w tym budżetu państwa,
rozpisywanie referendum ogólnokrajowego,
(kontrolne)
kontrola nad działalnością Rady Ministrów,
wyrażanie wotum zaufania Radzie Ministrów,
kierowanie interpelacji i zapytań do członków Rady Ministrów,
uchwalanie wotum nieufności Prezesowi Rady Ministrów lub poszczególnym członkom Rady Ministrów,
uchwalanie corocznie na podstawie analizy przedstawionej przez Najwyższą izbę Kontroli absolutorium dla Rady Ministrów z wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej, przyjętych przez Radę Polityki Pieniężnej,
pociąganie do odpowiedzialności konstytucyjnej przed Trybunałem Stanu członków Rady Ministrów lub innych osób pełniących wskazane w Konstytucji funkcje,
kontrola stanów nadzwyczajnych,
(kreacyjne)
wybieranie części składu KRRiTV, Rady Polityki Pieniężnej, Krajowej Rady Sądownictwa,
wybieranie sędziów Trybunału Konstytucyjnego oraz członków Trybunału Stanu,
wybieranie w konstytucyjnych przypadkach Prezesa Rady Ministrów, a na jego wniosek członków Rady Ministrów,
wybieranie za zgodą Senatu: Prezesa NIK, Rzecznika Praw Obywatelskich,
powoływanie na wniosek Prezydenta Prezesa NBP,
(decyzje w konkretnych sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa),
stanowienie o wojnie i pokoju,
zarządzanie powszechnej mobilizacji.
Ponadto Sejm wraz z Senatem, jako Zgromadzenie Narodowe pociąga Prezydenta Rzeczpospolitej do odpowiedzialności konstytucyjnej lub karnej przed Trybunałem Stanu.
Procedura legislacyjna
Procedura legislacyjna składa się z następujących etapów:
inicjatywa ustawodawcza,
postępowanie w Sejmie,
postępowanie w Senacie,
ponowne postępowanie w Sejmie,
postępowanie Prezydenta,
ewentualne ponowne postępowanie w Sejmie,
ewentualne ponowne postępowanie Prezydenta.
Inicjatywa ustawodawcza przysługuje:
posłom (co najmniej 15),
Senatowi,
Radzie Ministrów,
Prezydentowi,
wyborcom w liczbie co najmniej 100 tys.
Postępowanie w Sejmie
Projekt ustawy kieruje pod obrady Sejmu Marszałek Sejmu.
Postępowanie w Sejmie obejmuje:
pierwsze czytanie:
przedstawienie założeń projektu,
debata,
głosowanie nad skierowaniem projektu do właściwych komisji lub odrzuceniem
drugie czytanie:
sprawozdanie komisji z prac nad projektem ustawy,
zgłaszanie poprawek przez posłów lub wnioskodawców,
debata,
głosowanie nad skierowaniem projektu do trzeciego czytania,
trzecie czytanie:
głosowanie poprawek,
głosowanie nad całością projektu,
Akt przyjęty przez Sejm w trzecim czytaniu nosi nazwę ustawy.
Postępowanie w Senacie
Senat ma 30 dni, licząc od przekazania ustawy przez Sejm na:
przyjęcie ustawy bez poprawek,
wniesienie poprawek,
sprzeciw wobec całości ustawy,
Ponowne postępowanie w Sejmie
Ma ono miejsce tylko jeżeli Senat wniósł poprawki do ustawy lub sprzeciwił się całości ustawy. Sejm rozpatruje poprawki lub sprzeciw w dowolnym terminie. Jeśli Sejm pragnie utrzymać ustawę w pierwotnym brzmieniu musi odrzucić poprawkę/poprawki lub sprzeciw bezwzględną większością głosów przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. W przeciwnym razie mocy nabiera decyzja Senatu.
Postępowanie Prezydenta
Prezydent podpisuje ustawę w ciągu 21 dni od przesłania mu ustawy.
Prezydent może w tym terminie:
podpisać ustawę,
skierować ustawę do Trybunału Konstytucyjnego,
skierować ustawę do ponownego rozpatrzenia przez Sejm (tzw. weto prezydenckie).
Ewentualne ponowne postępowanie w Sejmie
Sejm rozpatruje ustawę skierowaną przez Prezydenta do ponownego rozpatrzenia w dowolnym terminie. Do przełamania weta Prezydenta konieczne jest przyjęcie zawetowanej ustawy większością co najmniej 3/5 głosów przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.
Ewentualne ponowne postępowanie Prezydenta
Prezydent ma obowiązek podpisać ustawę w ciągu 7 dni od dnia jej przesłania przez:
Trybunał Konstytucyjny po stwierdzeniu jej zgodności z Konstytucją,
Sejm po ponownym przyjęciu ustawy konstytucyjną większością głosów.
Prezydent RP
Tryb wyboru
Prezydenta Rzeczpospolitej wybiera Naród na okres 5 lat w głosowaniu powszechnym, równym, bezpośrednim, tajnym, większością głosów. Czynne prawo wyborcze mają obywatele, którzy najpóźniej w dniu wyborów kończą 18 rok życia. Bierne prawo wyborcze maja obywatele, którzy najpóźniej w dniu wyborów kończą 35 rok życia. Prawo wysuwania kandydatów mają partie polityczne i wyborcy. Zgłoszenie kandydata wymaga poparcia udzielonego przez co najmniej 100 tys. Wyborców posiadających czynne prawo wyborcze. Wybory Prezydenta zarządza Marszałek Sejmu. Wybory muszą się odbyć w okresie między setnym dniem poprzedzającym koniec kadencji dotychczasowego Prezydenta, a 75 po jej upływie. Data wyborów musi być ogłoszona na dzień wolny od pracy, przypadający w ciągu 60 dni od dnia zarządzenia wyborów.
Kalendarz wyboru Prezydenta jest następujący:
zarządzenie Marszałka Sejmu o wyborach - między setnym dniem przed końcem kadencji urzędującego Prezydenta, a 75 dniem po jej upływie,
dzień wyborów - najwcześniej 60 dzień od dnia zarządzenia wyborów.
Ważność wyboru Prezydenta stwierdza Sąd Najwyższy. Wyborcom przysługuje analogiczne prawo sprzeciwu wobec ważności wyborów, jak w przypadku wyborów do Sejmu. Objęcie urzędu Prezydenta poprzedza złożenie przysięgi wobec Zgromadzenia Narodowego.
Konstytucja rozróżnia przejściową i trwałą niezdolność Prezydenta do sprawowania urzędu. O przejściowej niezdolności do sprawowania urzędu Prezydent zawiadamia Marszałka Sejmu, a w razie niemożności stwierdzenie takie podejmuje Trybunał Konstytucyjny. O uznaniu trwałej niezdolności Prezydenta do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia orzeka Zgromadzenie Narodowe większością co najmniej 2/3 swoich członków. Konstytucyjnym zastępcą Prezydenta jest Marszałek Sejmu, a gdy ten nie może sprawować tej funkcji - Marszałek Senatu. Marszałek Sejmu lub Marszałek Senatu sprawuje ponadto tymczasowo obowiązki Prezydenta w przypadku:
śmierci Prezydenta,
zrzeczenia się urzędu,
stwierdzenia nieważności wyboru,
złożenia Prezydenta z urzędu orzeczeniem Trybunału Stanu.
Kompetencje Prezydenta
Kompetencje Prezydenta mieszczą się w trzech zakresach:
władzy wykonawczej,
władzy ustawodawczej
władzy sądowniczej.
Zasadnicze kompetencje Prezydenta mieszczą się w zakresie władzy wykonawczej i obejmują:
reprezentowanie państwa na zewnątrz, w tym:
ratyfikowanie i wypowiadanie umów międzynarodowych,
mianowanie i odwoływanie ambasadorów,
przyjmowanie listów uwierzytelniających,
zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi, w tym:
mianowanie szefa sztabu generalnego i dowódców rodzajów sił zbrojnych,
mianowanie na czas wojny na wniosek Prezesa Rady Ministrów naczelnego dowódcy sił zbrojnych,
nadawanie na wniosek Ministra Obrony Narodowej określonych w ustawach stopni wojskowych,
zarządzanie na wniosek Prezesa Rady Ministrów powszechnej lub częściowej mobilizacji i zarządzanie użycia sił zbrojnych do obrony RP,
powoływanie Prezesa Rady Ministrów, a na jego wniosek powoływanie i odwoływanie ministrów,
zwoływanie Rady Gabinetowej (Rada Ministrów bez uprawnień do podejmowania decyzji),
powoływanie Rady Bezpieczeństwa Narodowego,
zgłaszania kandydata na prezesa NBP,
powołanie części składu Rady Polityki Pieniężnej, KRRiTV,
wydawanie na mocy i w celu wykonania ustaw rozporządzeń.
Do kompetencji Prezydenta w zakresie władzy ustawodawczej należy m.in.:
inicjatywa ustawodawcza,
weto ustawodawcze,
kierowanie ustaw do Trybunału Konstytucyjnego,
podpisywanie ustaw,
ogłaszania ustaw w Dzienniku Ustaw,
rozpisywanie referendum ogólnokrajowego za zgodą Senatu,
skracanie kadencji Sejmu w konstytucyjnych przypadkach,
zarządzanie wyborów do Sejmu,
wydawanie rozporządzeń z mocą ustawy podczas trwania Stanu Wojennego, gdy Sejm nie może zebrać się na posiedzenie
Do kompetencji Prezydenta w zakresie władzy sądowniczej należy m.in.:
powoływanie sędziów na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa,
powoływanie przedstawiciela do Krajowej Rady Sądownictwa,
powoływanie na wniosek Sądu Najwyższego na okres 6 lat Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego i Prezesów Sądu Najwyższego,
powoływanie na wniosek Naczelnego Sądu Administracyjnego Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego,
powoływanie na wniosek Trybunału Konstytucyjnego Prezesa i Wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego,
stosowanie prawa łaski.
Kompetencje Prezydenta wykonywane są z zastosowaniem zasady kontrasygnaty Prezesa Rady Ministrów. Zwolnione z kontrasygnaty Prezesa Rady Ministrów są:
kompetencje z zakresu władzy ustawodawczej (z wyjątkiem rozporządzeń z mocą ustawy),
kompetencje z zakresu władzy sądowniczej,
niektóre kompetencje z zakresu władzy wykonawczej.
Odpowiedzialność Prezydenta
Prezydent ponosi odpowiedzialność konstytucyjną (za naruszenie Konstytucji lub ustaw) oraz karną przed Trybunałem Stanu. Wszczęcie postępowania może nastąpić na wniosek co najmniej ¼ członków Zgromadzenia Narodowego. Ustawa o pociągnięciu Prezydenta do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu zapada większością 2/3 głosów ustawowej liczby Zgromadzenia Narodowego. Postawienie Prezydenta w stan oskarżenia powoduje zawieszenie Prezydenta w urzędowaniu. Orzeczenie o winie pociąga za sobą złożenie Prezydenta z urzędu.
Rada Ministrów
W skład Rady Ministrów wchodzą:
prezes Rady Ministrów,
wiceprezesi Rady Ministrów (o ile zostaną powołani),
Ministrowie kierujący działami administracji państwowej,
ministrowie, którym Prezes Rady Ministrów wyznaczył wypełnianie określanych zadań (tzw. ministrowie bez teki),
przewodniczący określonych w ustawie komitetów, np.: Przewodniczący Komitetu Badań Naukowych.
Tryb Powoływania Rady Ministrów
Konstytucja RP ustanawia w Polsce system rządów parlamentarno-gabinetowych w odmianie kanclerskiej. Przesłankami na rzecz tej tezy są:
ścisłe powiązanie kadencji Rady Ministrów z kadencją Sejmu (Rada Ministrów ma obowiązek podać się do dymisji najdalej w dniu pierwszego posiedzenia nowo wybranego Sejmu,
zapewnienie Sejmowi decydującego wpływu na skład i program rządu, w tym stworzenie specjalnej ścieżki pozwalającej wyłonić gabinet bez udziału Prezydenta,
poddanie Rady Ministrów i poszczególnych jej członków odpowiedzialności politycznej przed Sejmem,
poddanie członków Rady Ministrów odpowiedzialności konstytucyjnej przed Trybunałem Stanu,
wyposażenie Rady Ministrów w kompetencje pozwalające na samodzielne sprawowanie ogólnego kierownictwa w zakresie wszystkich sfer polityki wewnętrznej i zagranicznej państwa.
Kanclerski model znajduje wyraz w:
nadaniu Prezesowi Rady Ministrów nadrzędnej pozycji w Radzie Ministrów (w tym w kompetencje osobiste),
dopuszczeniu wyłącznie tzw. konstruktywnego wotum nieufności, jako formy odpowiedzialności parlamentarnej przed Sejmem.
Współistnieją jednak w Konstytucji pewne elementy modelu półprezydenckiego. Należy do nich urząd Prezydenta wyłaniany w wyborach powszechne (niezależny, silny mandat wyborców), wyposażony w stosunkowo szerokie kompetencje ustawodawcze i wykonawcze, pozwalajace mu oddziaływać na politykę rządu (np. weto ustawodawcze, udział w podejmowaniu decyzji o szczególnym znaczeniu dla obrony i bezpieczeństwa państwa).
Rada Ministrów powoływana jest w jednej z czterech możliwych ścieżek:
Inicjatywa powołania rządu należy do Prezydenta. Prezydent ma 14 dni na powołanie Prezesa Rady Ministrów, a na jego wniosek powołanie pozostałych członków Rady Ministrów. Tak powołana Rada Ministrów musi uzyskać w ciągu następnych 14 dni wotum zaufania od Sejmu na podstawie przedstawionego przez premiera programu i składu rządu. Sejm uchwala wotum zaufania bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Wotum zaufania musi być udzielone najdalej w ciągu 14 dni od powołania Rady Ministrów przez Prezydenta.
Druga ścieżka ma zastosowanie w przypadku nie dojścia do skutku powołania Rady Ministrów w pierwszej. Inicjatywa wybrania rządu przechodzi na Sejm. Sejm w ciągu 14 dni od niepowodzenia pierwszej procedury wybiera Prezesa Rady Ministrów, a na jego wniosek ministrów. Tak wybraną Radę Ministrów powołuje do urzędowania Prezydent. Powołanie Rady Ministrów jest obowiązkiem konstytucyjnym Prezydenta, a nie prerogatywą, która pozwalałaby mu odmówić nominacji.
Trzecia ścieżka ma zastosowanie w przypadku nie dojścia do powołania Rady Ministrów w drugiej procedurze. Inicjatywa powołania rządu powraca do Prezydenta. Mają zastosowanie te same mechanizmy co w przypadku pierwszej ścieżki z tą zmianą, że Sejm wyraża wotum zaufania zwykłą większością głosów. W przypadku niepowodzenia trzeciej procedury Prezydent ma obowiązek konstytucyjny skrócić kadencję Sejmu i w ciągu 45 dni rozpisać nowe wybory.
Czwarta ścieżka powołania Rady Ministrów odnosi się do zmiany rządu w drodze uchwalania konstruktywnego wotum nieufności. Konstruktywne wotum nieufności polega na przegłosowaniu w jednym akcie głosowania wotum nieufności dla urzędującego Prezesa Rady Ministrów i wyboru jego następcy. Do przyjęcia takiego wotum nieufności niezbędne jest uzyskanie większości głosów ustawowej liczby posłów, a więc zawsze co najmniej 231. Wybrany w tym trybie Prezes Rady Ministrów sam kompletuje skład rządu, którego członków ma obowiązek powołać Prezydent. Tak powołana Rada Ministrów zwolniona jest z obowiązku uzyskiwania wotum zaufania Sejmu dla jej programu i składu.
Tryb odwoływania Rady Ministrów i poszczególnych członków Rady Ministrów
Odwołania Rady Ministrów dokonuje Prezydent w następujących przypadkach:
złożenia dymisji (rezygnacji) przez prezesa Rady Ministrów,
uchwalenia przez Sejm konstruktywnego wotum nieufności,
odmowy udzielenia przez Sejm wotum zaufania Rady Ministrów (Rada Ministrów niezależnie od obowiązku posiadania wotum zaufania wyrażanego na początku swego urzędowania może zwrócić się przez prezesa Rady Ministrów do Sejmu o wyrażenie wotum zaufania w każdej chwili)
śmierci prezesa Rady Ministrów.
Odwołania poszczególnych członków Rady Ministrów dokonuje Prezydent w następujących przypadkach:
złożenia dymisji przez ministra za pośrednictwem prezesa Rady Ministrów,
uchwalenia ministrowi wotum nieufności przez Sejm (wymagane jest przegłosowanie takiego wniosku większością głosów ustawowej liczby posłów),
złożenia przez Prezesa Rady Ministrów wniosku o odwołanie ministra (przychylenie się przez Prezydenta do wniosku premiera jest konstytucyjnym obowiązkiem).
Odpowiedzialność konstytucyjna członków Rady Ministrów
Członkowie Rady Ministrów ponoszą indywidualną odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu za naruszenie Konstytucji lub ustaw oraz za popełnienie przestępstwa w związku z zajmowanym stanowiskiem. Z wnioskiem o pociągnięcie do odpowiedzialności konstytucyjnej wystąpić może co najmniej 115 posłów, a Sejm pociąga do odpowiedzialności większością 3/5 głosów ustawowej liczby posłów.
Kompetencje Rady Ministrów
Do kompetencji Rady Ministrów należy:
prowadzenie polityki wewnętrznej i zagranicznej RP,
kierowanie administracją rządową,
zapewnianie wykonania ustaw,
wydawanie rozporządzeń,
koordynowanie i kontrolowanie prac organów administracji rządowej,
ochrona interesów Skarbu Państwa,
uchwalanie projektu budżetu państwa,
kierowanie wykonaniem budżetu państwa,
zapewnianie bezpieczeństwa wewnętrznego państwa oraz porządku publicznego,
zapewnianie bezpieczeństwa wewnętrznego państwa,
ogólne kierownictwo w dziedzinie stosunków z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi,
zawieranie umów międzynarodowych, wymagających ratyfikacji,
zatwierdzanie i wypowiadanie innych umów międzynarodowych,
ogólne kierownictwo w dziedzinie obronności kraju,
określanie organizacji i trybu swojej pracy.
Kompetencje Prezesa Rady Ministrów
Do kompetencje Prezesa Rady Ministrów należy m.in.:
wydawanie rozporządzeń,
kierowanie pracami Rady Ministrów,
nadzór nad samorządem terytorialnym,
zwierzchnictwo nad korpusem służby cywilnej.
Akty prawne Rady Ministrów
Akty prawne Rady Ministrów dzielą się na:
akty normatywne, będące źródłem powszechnie obowiązującego prawa. Są nimi rozporządzenia wydawane na podstawie i w celu wykonania ustaw,
akty normatywne, mające charakter wewnętrzny, obowiązujący tylko jednostki organizacyjne podległe Radzie Ministrów. Są nimi uchwały Rady Ministrów.
akty prawne Prezesa Rady Ministrów. Dzielą się podobnie jak akty prawne Rady Ministrów.
Należące do pierwszej kategorii nazywają się - rozporządzeniami, do drugiej - zarządzeniami.
Ministrowie kierujący działem administracji rządowej mają w granicach swoich kompetencji prawo wydawania analogicznych rozporządzeń i zarządzeń.
Samorząd Terytorialny
Zadania administracji publicznej w terenie realizują organy pochodzące z wyborów członków wspólnot samorządowych. Na każdym szczeblu organizacji państwa (lokalnym i regionalnym) istnieją samorządowe wspólnoty mieszkańców. Przynależność do nich jest obowiązkowa i ma charakter powszechny. Ustawa z 1998 r. o systemie samorządu terytorialnego powołuje do istnienia trzy szczeble organizacji terytorialnej kraju:
gminę,
powiat,
województwo.
Na każdym szczeblu działają dwa typy organów samorządowych: stanowiące i wykonawcze. Organy stanowiące pochodzą z wyborów powszechnych i ponoszą odpowiedzialność przed wyborcami (mogą być odwoływane w drodze referendum). Organy wykonawcze na szczeblu gminy są jednoosobowe i pochodzą również wyborów bezpośrednich. Organy wykonawcze na dwóch wyższych stopniach wyłaniane są przez organy stanowiące i ponoszą przed nimi odpowiedzialność (mogą być odwoływane).
Organem stanowiącym samorządu na szczeblu gminy jest rada gminy. W gminach liczących do 20 tys. mieszkańców wybory są czteroprzymiotnikowe (powszechne, bezpośrednie, równe i tajne). Są one ponadto przeprowadzane w systemie większościowym w okręgach jednomandatowych.
W gminach liczących powyżej 20 tys. mieszkańców wybory są pięcioprzymiotnikowe, co oznacza, że radni wybierani są w okręgach wielomandatowych, z zastosowaniem systemu proporcjonalnego. Wybory odbywane w pierwszym systemie mają tę zaletę, że bardziej wiążą wyborców z konkretną osobą radnego. Wybory odbywane w systemie wielomandatowym mają tę przewagę, że pozwalają sprawiedliwiej podzielić mandaty w radzie między listy reprezentujące różne poglądy i interesy.
Organem wykonawczym na szczeblu gminy jest wójt (w miastach burmistrz lub prezydent, jeśli miasto liczy co najmniej 100 tys. mieszkańców), który wybierany jest w wyborach powszechnych, bezpośrednich. Zaletą tego modelu jest bliski związek szefa samorządu z wyborcami, a wadą mniejsza kontrola ze strony rady i możliwość konfliktu między nimi (radą a wójtem).
Organem stanowiącym na szczeblu powiatu jest rada powiatu wybierana w wyborach pięcioprzymiotnikowych z zastosowaniem progu 5 procentowego. Podział mandatów w radzie dokonywany jest tylko między te listy organizacji na które padło co najmniej 5 procent głosów w skali powiatu. Taki system faworyzuje listy partii politycznych i jego wprowadzenie jest krytykowane ze względu na kolizję z charakterem reprezentacji samorządowych. Organem wykonawczym na szczeblu powiatu jest zarząd powiatu ze starostą na czele. Starostę powołuje rada, która wybiera również pozostałych członków zarządu na wniosek starosty. Zarząd i poszczególni jego członkowie mogą być odwołani przez radę większością 3/5 głosów przy obecności co najmniej połowy składu rady. Przepis ten ma zapobiegać częstym zmianom władz wykonawczych powiatu.
Analogiczną budowę i tryb wyboru i odpowiedzialności mają organy samorządu na szczeblu województwa. Organ stanowiący nosi nazwę sejmiku, a sejm organu wykonawczego tytuł marszałka województwa.
Na szczeblu województwa obok organów samorządu terytorialnego działają również organy administracji rządowej. Najważniejszym organem rządowej administracji w województwie jest wojewoda.
Organy samorządowe realizują przede wszystkim tzw. zadania własne. Są to te zadania, które odpowiadają potrzebom wspólnoty samorządowej danego szczebla. Ponadto ustawy mogą powierzać organom samorządowym dowolnych szczebli tzw. zadania zlecone administracji rządowej. Są to zadania przez które realizowane są potrzeby wykraczające poza sferę zainteresowania wspólnoty samorządowej. Zadania własne realizowane są na odpowiedzialność realizujących je władz samorządowych i z własnych środków finansowych. Zadania zlecone administracji rządowej mają zapewnione w budżecie państwa własne źródła finansowania.
Jednostki samorządu mają osobowość prawną. Mienie publiczne należące do samorządu nazywa się mieniem komunalnym.
Jednostki samorządu mają zapewniony udział w dochodach publicznych. Dochody jednostek samorządowych dzielą się na:
dochody własne;
subwencje ogólne;
dotacje celowe.
Na dochody własne składa się: udział w dochodach z podatków publicznych, dochody z opłat miejscowych, dochody z przedsiębiorstw i zakładów komunalnych, dochody ze zbycia mienia komunalnego, dochody z obligacji lokalnych.
Subwencje przyznawane są w budżecie państwa bez wskazania konkretnego celu przeznaczenia. Dotacje zaś mogą być wykorzystane tylko w wyraźnie wskazanym celu.
Na każdym szczeblu organizacji samorządowej mogą być przeprowadzane referenda. Referenda mogą inicjować wyborcy lub organy stanowiące samorządu. Rozpisanie referendum z inicjatywy wyborców wymaga poparcia 10 procent mieszkańców danej jednostki samorządowej. W drodze referendum mogą być odwoływane organy stanowiące lub organy wykonawcze. Tylko w drodze referendum mieszkańcy mogą podjąć decyzję o ustanowieniu podatków lokalnych lub regionalnych.
Nadzór nad organami samorządu sprawuje Prezes rady ministrów i wojewodowie, a w zakresie spraw finansowych - regionalne izby obrachunkowe.
W drodze nadzoru wojewoda może:
zawiesić uchwałę organu samorządu;
wnieść do Prezesa rady ministrów o zastosowanie innych środków nadzoru.
W drodze nadzoru Prezes rady ministrów może:
uchylić uchwałę samorządu;
ustanowić zarząd komisaryczny w jednostce samorządu na okres do dwóch lat.
Komisaryczny zarząd sprawowany jest jednoosobowo i obejmuje wyłącznie kompetencje organów wykonawczych.
Od decyzji nadzorczych organom stanowiącym samorządu przysługuje skarga do naczelnego sądu administracyjnego.
Sejm na wniosek Prezesa Rady Ministrów może rozwiązać organ stanowiący samorządu jeżeli narusza on rażąco konstytucję lub ustawy. W takim przypadku odbywają się przedterminowy wybory samorządowe.
Organy samorządowe mogą na zasadach określonych w ustawach zawierać stowarzyszenia zarówno w skali kraju jak i w skali międzynarodowej.
Sądy i Trybunały
Sądy i trybunały są trzecią i niezależną od pozostałych gałęzią władzy.
Wymiar sprawiedliwości sprawują:
Sąd Najwyższy,
sądy powszechne,
sądy administracyjne
sądy wojskowe.
Status sędziów
Sędziów powołuje Prezydent RP na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. Warunki powołania na stanowisko sędziego określa ustawa. Do najważniejszych z nich należy:
ukończone wyższe studia prawnicze,
ukończenie aplikacji sędziowskiej,
ukończony 29 rok życia,
niekaralność i nieposzlakowany charakter.
Sędziowie są niezawiśli i podlegają tylko ustawom. Oznacza to, że wszelkie dyrektywy określające działanie sędziów zawarte mogą być tylko w ustawach. Gwarancją niezawisłości sędziowskiej jest:
powołanie na okres nieoznaczony (po osiągnięciu wieku emerytalnego następuje przeniesienie w stan spoczynku);
nieodwoływalność (przypadki odwołania - np. skazanie prawomocnym wyrokiem za popełnienie przestępstwa - określają tylko ustawy);
apolityczność (zakaz przynależności do partii politycznej, związku zawodowego oraz prowadzenie działalności publicznej, nie dającej się pogodzić z zasadami niezależności sądów i niezawisłości sędziów);
immunitet (z wyjątkiem ujęcia na gorącym uczynku przestępstwa sędzia nie może być bez zgody odpowiedniego sądu zatrzymany, tymczasowo aresztowany ani nie może być wszczęte przeciwko niemu postępowanie karne).
Ustrój sądów
Sądy są niezależne od innych władz. Nadzór judykacyjny nad orzecznictwem sądów sprawują wyłącznie sądy wyższych instancji. Najwyższymi organami sądowymi są Sąd Najwyższy i Naczelny Sąd Administracyjny. Sędziów SN i NSA powołuje Prezydent na wniosek krajowej rady sądownictwa. Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego i prezesów Sądu Najwyższego powołuje na okres 6 lat Prezydent na wniosek Sądu Najwyższego. Prezes NSA powoływane jest analogicznie.
Postępowanie sądowe jest co najmniej dwuinstancyjne. W pionie sądów powszechnych działają następujące instancje sądowe:
sądy powiatowe,
sądy okręgowe,
sądy apelacyjne.
W pionie sądów administracyjnych działają:
wojewódzkie sądy administracyjne;
naczelny sąd administracyjne.
W pionie sądów wojskowych działają:
sądy garnizonowe;
sądy okręgów wojskowych.
Organem stojącym na straży niezawisłości sędziowskiej i niezależności sądów jest krajowa rada sądownictwa. W jej skład wchodzi:
Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego,
Minister Sprawiedliwości,
Prezes NSA,
osoba powołana przez Prezydenta Rzeczpospolitej
15 sędziów wybranych przez sędziów wszystkich instancji i rodzajów sądów
4 członków wybranych przez Sejm spośród posłów
2 senatorów wybranych przez Senat.
Trybunał Konstytucyjny
Skład i tryb powoływania
W skład trybunału wchodzi 15 sędziów. Każdego sędziego wybiera w indywidualnym głosowaniu Sejm na 9 lat. Wybór nie może być ponowiony. Kandydaci na sędziów musza mieć kwalifikacje niezbędne do wykonywania funkcji sędziego, a ponadto wyróżniać się wiedzą prawniczą. Na czele trybunału stoi prezes i wiceprezes. Powołuje ich Prezydent spośród kandydatów przedstawionych przez trybunał z jego grona.
Status sędziów TK
Sędziowie TK są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji. Posiadają immunitet analogiczny do poselskiego (o uchyleniu immunitetu postanawia Trybunał Konstytucyjny). Sędziowie są apolityczni w rozumieniu konstytucji.
Kompetencje TK
Główne kompetencje trybunału to:
badanie zgodności ustaw (umów międzynarodowych) z konstytucją oraz aktów podustawowych z konstytucją i ustawami (ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi). Kompetencje te można nazwać sądem nad normami prawa,
badanie zgodności celów i działania partii politycznych z konstytucją,
rozstrzyganie sporów kompetencyjnych między centralnymi, a konstytucyjnymi organami państwa,
rozpatrywanie skargi konstytucyjnej.
Ponadto do kompetencji TK należy:
udzielanie odpowiedzi na pytania prawne, kierowane przez sądy,
stwierdzanie czasowej niezdolności Prezydenta do sprawowania funkcji ze względu na stan zdrowia.
Uruchomienie działania Trybunału Konstytucyjnego w zakresie pierwszej, głównej kompetencji należy do:
Prezydenta RP (dotyczy w jego przypadku zarówno ustaw dopiero uchwalonych przez Sejm, będących przed podpisaniem, jak i ustaw już ogłoszonych),
Marszałka Sejmu, marszałka Senatu, premiera, pierwszego prezesa Sądu Najwyższego, prokuratora generalnego, prezesa NIK, Rzecznika Praw Obywatelskich (dotyczy ustaw już ogłoszonych),
Krajowej Rady Sądownictwa (w zakresie ustaw ogłoszonych i dotyczących ustroju sądów),
organów stanowiących samorządu terytorialnego, związków zawodowych, organizacji pracodawców, organizacji zawodowych, kościołów i innych związków wyznaniowych (w zakresie aktów normatywnych ogłoszonych i dotyczących tych podmiotów).
Uruchomienie działania Trybunału Konstytucyjnego w zakresie drugiej, głównej kompetencji należy wyłącznie do prokuratora generalnego.
Uruchomienie działania Trybunału Konstytucyjnego w zakresie trzeciej, głównej kompetencji należy do zainteresowanych, centralnych organów konstytucyjnych.
Prawo do skargi konstytucyjnej przysługuje każdemu czyje prawa i wolności człowieka i obywatela zostały naruszone przez dotyczący go akt normatywny.
Warunkiem złożenia skargi konstytucyjnej jest jednak to, by na podstawie skarżonego aktu normatywnego nastąpiło wydanie w stosunku do osoby skarżącej prawomocnego orzeczenia sądowego lub prawomocnej decyzji administracyjnej.
Orzeczenie trybunału konstytucyjnego są ostateczne.
Trybunał Stanu
Skład i tryb powołania
W skład trybunału wchodzi:
pierwszy prezes Sądu Najwyższego - z urzędu,
wybrani przez Sejm spoza jego grona na okres kadencji Sejmu: dwaj zastępcy przewodniczącego i 16 członków,
zastępcy przewodniczącego i połowa składu trybunału musi składać kwalifikacje wymagane do pełnienia funkcji sędziego.
Status członków Trybunałem Stanu
Członkowie podlegają tylko konstytucji i ustawom. Posiadają immunitet analogiczny do immunitetu poselskiego. O uchyleniu immunitetu postanawia trybunał stanu. Członkowie TS są apolityczni w rozumieniu konstytucji.
Odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu
Odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu ponosi:
Prezydent RP z tytułu: naruszenia konstytucji lub ustaw, popełnienia przestępstwa karnego,
członkowie rady ministrów, członkowie KRRiTV, prezes NBP, prezes NIK, Rzecznik Praw Obywatelskich z tytułu naruszenia konstytucji lub ustaw oraz popełnienia przestępstwa karnego w związku z pełnieniem funkcji,
posłowie i senatorowie z tytułu naruszenia tzw. artykułu antykorupcyjnego tj. określonego w artykule 107 konstytucji - zakazu prowadzenia działalności gospodarczej z osiąganiem korzyści z majątku Skarby Państwa lub samorządu terytorialnego lub nabywania tego majątku.
Najwyższa Izba Kontroli
Skład i tryb powoływania
Konstytucja określa bezpośrednio tryb powoływania Prezesa NIK. Skład i tryb kolegialnego organu NIK - kolegium NIK - odsyła do uregulowania ustawowego.
Prezesa NIK powołuje Sejm na okres 6 lat z możliwością reelekcji za zgodą Senatu. Prezes NIK posiada immunitet analogiczny do poselskiego, który podlega ewentualnemu uchyleniu przez Sejm.
Prezes NIK jest apolityczny w rozumieniu Konstytucji, a ponadto nie może wykonywać innego zajęcia niż funkcje profesora wyższej uczelni.
Prezes NIK ponosi odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu. Członków kolegium NIK powołuje marszałek Sejmu na wniosek prezesa NIK. Mają oni status analogiczny do prezesa.
Kompetencje
Kontrola działalności organów administracji rządowej, NBP, państwowych osób prawnych, państwowych jednostek organizacyjnych (kompetencję tę NIK wykonuje obowiązkowo i systematycznie).
Kontrola działalności organów samorządu terytorialnego, komunalnych osób prawnych, komunalnych jednostek administracyjnych (kompetencję tę realizuje NIK w razie uznania takiej potrzeby).
Kontrola innych jednostek organizacyjnych i podmiotów organizacyjnych w zakresie w jakim wykorzystują majątek lub środki państwowe oraz wywiązują się z zobowiązań finansowych na rzecz państwa.
Szczególnym zadaniem NIK, realizowanym corocznie jest przedłożenie Sejmowi:
analizy wykonania budżetu i założeń polityki pieniężnej,
opinii o absolutorium dla rady ministrów
sprawozdania ze swojej działalności.
Rzecznik Praw Obywatelskich
Tryb powoływania
Rzecznika praw obywatelskich powołuje Sejm za zgodą Senatu na okres 5 lat. Rzecznik jest niezawisły i niezależny od innych organów państwowych. Tryb odpowiedzialności rzecznika przed Sejmem określa ustawa. Gwarancjami niezawisłości rzecznika jest:
apolityczność,
immunitet (o ewentualnym uchyleniu immunitetu może postanowić tylko Sejm),
zakaz dodatkowego zatrudnienia poza stanowiskiem profesora szkoły wyższej.
Kompetencje
Rzecznikowi Praw Obywatelskich Konstytucja powierza stanie na stanie wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji. Rzecznik nie jest wyposażony w żadne kompetencje stanowiące (nie może nadzorować działania organów państwa, uchylać ich decyzji, wydawać własnych postanowień). Wyposażony jest za to w szeroki zakres uprawnień kontrolnych. Z tego tytułu jest upoważniony do:
wglądu w działalność wszelkich organów państwa i analizę ich działań pod kontem przestrzegania przez nie praw i wolności człowieka i obywatela,
występowania do kompetentnych organów państwa z wnioskami o podjęcie działań na rzecz restytucji (przywrócenia/naprawienia) przysługujących zainteresowanym praw i wolności (np. do prokuratora generalnego z zawiadomieniem o naruszeniu prawa przez organy państwa pociągające ze sobą naruszenie praw i wolności człowieka i obywatela, do sądu najwyższego ze skargą kasacyjną, do sądów administracyjnych o zbadanie legalności decyzji organów administracji publicznej, do organów administracji rządowej i samorządowej z wnioskami o zmianę decyzji).
Szczególnymi uprawnieniami rzecznika są:
występowanie do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności z Konstytucją, ustawami, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi wszelkich aktów normatywnych,
przedstawianie Sejmowi i Senatowi dorocznej informacji o stanie przestrzegania wolności i praw obywatela,
przedstawianie Sejmowi i Senatowi dorocznej informacji o swojej działalności.
Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji
Skład i tryb powoływania
Skład KRRiTV Konstytucja odsyła do uregulowania ustawowego, postanawiając jedynie, ze jej członkowie powoływani są odpowiednio przez: Sejm, Senat i Prezydenta RP. Ustawa o Krajowej Radzie Radiofonii i Telewizji precyzuje, że w jej skład wchodzi 9 członków powoływanych według następującego klucza:
4 członków przez Sejm,
2 członków przez Senat,
3 członków przez Prezydenta RP.
Powołanie każdego członka KRRiTV odbywa się indywidualnie i na okres 6 lat. Co dwa lata odbywa się rotacja 1/3 składu rady. Członkowie KRRiTV mają być apolityczni. Ponoszą oni odpowiedzialność konstytucyjną przed Trybunałem Stanu (za naruszenie Konstytucji lub ustawy lub za popełnienie przestępstwa w związku z pełnioną funkcją).
Kompetencje
Konstytucja powierza KRRiTV zadanie z dwóch obszarów działania. Pierwszy definiuje jako stanie na straży wolności słowa, prawa do informacji oraz interesu publicznego w radiofonii i telewizji. W tym sensie rada jest tzw. organem ochrony prawa (podobnie jak NIK i RPO). Jednocześnie Konstytucja czyni z Krajowej Rady rodzaj autonomicznego, centralnego organu władzy wykonawczej w zakresie radiofonii i telewizji. W tym drugim obszarze działań rada działa jako organ wydający akty normatywne (rozporządzenia wykonawcze do ustaw) oraz postanowienia administracyjne w indywidualnych sprawach (uchwały przyznające koncesje na prowadzenie stacji radiowych i telewizyjnych). Dodać należy, że ustawa o KRRiTV przyznaje radzie prawo do opiniowania wszystkich projektów aktów normatywnych Rady Ministrów w tym jej inicjatyw ustawodawczych odnoszących się do sfery środków przekazu.
Dotychczasowa praktyka działania KRRiTV wskazuje, że powierzenie jednemu organowi takich dwóch typów działań (wzajemnie niespójnych) nie sprzyja utrwaleniu demokratycznych stosunków w sferze środków masowej informacji.
Finanse publiczne
Przepisy rozdziału X regulują bardzo szeroki zakres spraw z obszaru finansów publicznych, w tym definiuje wiele ważnych pojęć. Do najważniejszych regulacji należą sprawy:
gromadzenia i wydatkowania środków finansowych na cele publiczne,
nabywania, zbywania i obciążania nieruchomości, udziałów lub akcji oraz emisja papierów wartościowych przez skarb państwa lub NBP,
ustanawianie monopolów,
zaciąganie pożyczek oraz udzielenie gwarancji i poręczeń finansowych.
Wszystkie te kwestie winny być regulowane wyłącznie w drodze ustawowej. Konstytucja wiąże ponadto możliwość zaciągania pożyczek lub udzielania gwarancji lub poręczeń finansowych obciążających dług publiczny od zachowania bariery bezpieczeństwa finansowego. Konstytucja ustala tę barierę bezpieczeństwa na wysokości 3/5 wartości rocznego produktu krajowego brutto.
Również wyłącznie w drodze ustawodawczej możliwe jest nakładanie:
podatków,
innych danin publicznych,
określanie podmiotów, przedmiotów opodatkowania i stawek podatkowych,
określanie zasad przyznawania ulg i umorzeń oraz kategorii podmiotów zwolnionych od podatków,
określanie organizacji skarbu państwa i sposobu zarządzania majątkiem skarbu państwa.
Konstytucja formułuje szczególne przepisy dotyczące trybu uchwalania zasad budowy budżetu państwa. Projekt budżetu winien być zgodny z ustawą (swoistą meta-ustawą), określającą zasady i tryb opracowania budżetu oraz stopień jego szczegółowości lub inne wymagania, którym powinien odpowiadać. W drodze ustawowej określone też mają być zasady i tryb wykonywania ustawy budżetowej. W stosunku do zwykłej procedury ustawodawczej procedura budżetowa ma następujące odrębności:
inicjatywa ustawodawcza należy tylko do Rady Ministrów,
projekt budżetu winien być wniesiony najpóźniej na 3 miesiące przed rozpoczęciem nowego roku budżetowego,
Sejm nie może zwiększyć deficytu budżetowego przewidzianego w projekcie ustawy budżetowej; zakazane jest również pokrywanie deficytu budżetowego przez zaciąganie zobowiązań w centralnym banku państwa (państwo nie może pożyczać od samego siebie)
Sejm i Senat mają 4 miesiące na uchwalenie budżetu; po upływie tego terminu Prezydent uzyskuje prawo skrócenia kadencji parlamentu,
Senat ma 20 dni na wniesienie poprawek do ustawy budżetowej uchwalonej przez Sejm; Senat nie może wetować w całości ustawy budżetowej,
Prezydent RP nie posiada prawa weta wobec ustawy budżetowej,
Trybunał Konstytucyjny musi rozpatrzyć ewentualny wniosek Prezydenta o zbadanie ustawy budżetowej z Konstytucją w ciągu 2 miesięcy od daty przesłania,
w razie bezskutecznego upłynięcia terminu uchwalenia budżetu (rozpoczęcie nowego roku budżetowego), stosuje się tymczasowo przepisy budżetowe w brzmieniu projektu Rady Ministrów.
Konstytucja normuje również ustrój centralnego banku państwa, którym jest Narodowy Bank Polski. Ma on wyłączność na:
emisję pieniądza,
ustalanie i realizowanie polityki pieniężnej.
NBP odpowiada również za wartość polskiego pieniądza.
Organami NBP są:
Prezes NBP;
Rada Polityki Pieniężnej,
Zarząd NBP.
Prezesa NBP powołuje Sejm na wniosek Prezydenta RP. Kadencja Prezesa NBP wynosi 6 lat i może być odnawialna. Prezes NBP jest apolityczny i ponosi odpowiedzialność konstytucyjną przed Trybunałem Stanu (naruszenie konstytucji lub ustaw lub przestępstwo popełnione w związku z pełnieniem funkcji).
Rada Polityki Pieniężnej składa się z:
Prezesa NBP,
osób wyróżniających się wiedzą z zakresu finansów, powoływanych na 6 lat w równej liczbie przez Prezydenta RP, Sejm i Senat.
Główną kompetencją rady jest coroczne ustalanie obowiązujących radę ministrów założeń polityki pieniężnej. Założenia polityki pieniężnej podawane są do wiadomości Sejmu równocześnie z przedłożeniem przez Radę Ministrów projektu ustawy budżetowej.
Rada polityki pieniężnej w ciągu 5 miesięcy od zakończenia roku budżetowego składa Sejmowi sprawozdanie z wykonania założeń polityki pieniężnej.
Stany Nadzwyczajne
Ogólną przesłanką wprowadzenia jednego z trzech rodzajów stanów nadzwyczaqjnych jest wystąpienie sytuacji szczególnych zagrożeń, w których zwykłe środki konstytucyjne są niewystarczające. Stan nadzwyczajny może być wprowadzony tylko na podstawie ustawy, co oznacza, że zanim zostanie on wprowadzony w drodze odpowiedniego rozporządzenia, musi istnieć szczególna regulacja prawna, określająca skutki prawne wprowadzenia tego stanu. Taka swoista konstytucja stanu nadzwyczajnego nie może być ponadto zmieniana w czasie jego trwania, w szczególności owe konstytucje winny określić:
zasady działania organów władzy publicznej,
zakres ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela,
ewentualne podstawy, zakres i tryb wyrównywanian strat majątkowych, wynikających z ograniczenia tych wolności.
Ustawy o stanach nadzwyczajnych mogą przewidywać tylko takie działania, które odpowiadają stopniowi zagrożenia i powinny zmierzać do jak najszybszego przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa.
Opis poszczególnjych stanów nadzwyczajnych, patrz: Tabela
Zmiana Konstytucji
Inicjatywa zmiany konstytucji należy do:
1/5 posłów,
Senatu,
Prezydenta RP.
Pierwsze czytanie projektu ustawy o zmianie konstytucji nie może się odbyć wcześniej niż 30 dnia od złożenia projektu Sejmowi. Do przyjęcia konstytucji przez Sejm niezbędne jest aby za projektem opowiedziało się 2/3 głosów przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Senat ma do wyboru tylko jedną z dwóch decyzji: zatwierdzić projekt w całości, do czego potrzebne jest poparcie bezwzględnej większości głosów przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów lub w całości odrzucić go. Oznacza to, że Senat nie może proponować Sejmowi modyfikowania treści projektu. Zarazem jednak Senat sprzeciwiając się zmianie konstytucji przerywa definitywnie tok pracy nad danym projektem (weto absolutne). Logiczną konsekwencją zapisów konstytucji jest też pozbawienie Prezydenta wpływu na treść ustawy przez nieuwzględnienie prawa weta ustawodawczego.
Szczególny tryb zmiany konstytucji przewidziany jest w razie zamiaru dokonania zmian w przepisach artykułów z rozdziału pierwszego (podstawowe zasady ustrojowe), drugiego (wolności i prawa człowieka i obywatela) i dwunastego (reguły zmiany ustroju). W stosunku do przyjętej do zmiany konstytucji procedury wprowadzono następujące utrudnienia:
uchwalenie konstytucji przez Sejm może się odbyć najwcześniej 60 dnia po pierwszym czytaniu projektu,
podmioty uprawnione do inicjatywy konstytucyjnej (1/5 posłów, Senat, Prezydent) posiadają rodzaj weta konstytucyjnego; na ich żądanie nad projektem zmian dotyczących takich przepisów konstytucji musi się odbyć referendum zatwierdzające (w ciągu 60 dni od dnia złożenia wniosku); zmiana wchodzi w życie pod warunkiem poparcia przez większość głosujących.
1
Maciej Podbielkowski, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku - opis