Skrypt z książki pod redakcją prof. Sarneckiego - Prawo konstytucyjne RP wyd. 6.

Rozdział I. Przedmioty prawa konstytucyjnego

Rozdział zawiera informacje czym zajmuje się prawo konstytucyjne jako gałąź polskiego prawa. Jak każda inna dziedzina prawa, prawo konstytucyjne zajmuje się normami prawnymi. W tym przypadku są to normy prawne regulujące proces polityczny czyli proces zaspokajania potrzeb społecznych. Potrzeby te wynikają z przekonań politycznych i wywołują postawy społeczne.

Uzewnętrznianie swoich przekonań łączy się z agitacją, osoby o podobnych przekonaniach jednoczą się w organizacje, których celem jest zrealizowanie określonych postulatów. Ostatnim etapem procesu politycznego jest podejmowanie rozstrzygnięć, a następnie kontrola ich wcielenia.

Przedmiotem prawa konstytucyjnego są więc nie tylko normy zawarte w samej konstytucji, ale także te regulujące proces polityczny, zawarte w ustawach takich jak np. Ustawa Prawo o stowarzyszeniach. Ponadto zachowanie ludzie regulowanie jest przez inne normy jak np. moralne czy też normy polityczne.

Konstytucja w swej treści zawiera szereg różnych norm, znaleźć można przepisy z różnych gałęzi prawa (prawo pracy, prawo rodzinne) lub też szereg zapisów z prawa materialnego czy formalnego. Normy te są zamieszczane, często, z racji ich szczególnej wagi dla systemu prawnego.

Konstytucja, może powiedzieć ogólnie, reguluje ustrój polityczny państwa.

Rozdział II. Polska w europejskim systemie konstytucyjnym

1. Państwo w kontekście globalnego systemu politycznego

Pojęcie państwa i suwerenności

Państwo to trwała organizacja polityczna określonej społeczności, sprawująca efektywną i suwerenną władzę na określonym terytorium, na którym ta społeczność zamieszkuje.

Trzy elementy:

1. suwerenna władza polityczna (samowładność + całowładność + wyłączność + monopol siły)

2. ludność

3. terytorium

Ewolucja państwa i prawa konstytucyjnego

XVII wiek - ukształtowała się zasada terytorialności, od tamtego czasu wyznacznikiem kompetencji władczych państwa jest posiadane przez to państwo terytorium, które przynależy tylko do niego.

Ostatnie czasy to czasy globalizacji, a co za tym idzie kształtowania się globalnego systemu politycznego. Nasila się z drugiej strony także regionalizacja (ASEAN, Mercosur czy też sama Unia Europejska). W XXI wieku państwo nie jest w stanie samodzielnie zadbać o realizacje wszystkich swoich celów, aby to zrobić musi podjąć współpracę z innymi państwami czy organizacjami. Niezwykle istotna staje się rola prawa międzynarodowego, które zaczyna regulować niektóre zagadnienia bezpośrednio w porządku prawnym państw. Jeszcze większe znaczenie mają organizacje o charakterze integracyjnym, posiadające kompetencje prawodawcze. Wszystko to musi brać pod uwagę nowoczesna konstytucja (art. 90 Konstytucji RP).

2. Konstytucyjne zasady dotyczące przystępowania do organizacji międzynarodowych o charakterze integracyjnym.

Polska Konstytucja pozwala na przekazanie części suwerenności innemu podmiotowi. W domyśle chodzi o Unię Europejską, choć twórca Konstytucji nie mówi o niej bezpośrednio. Możliwość taką zawiera, wspomniany już, art. 90.

Przekazanie kompetencji oznacza:

1. utworzenie organu, który wyposaża się w kompetencje władcze

2. nadanie aktom tego organu bezpośredniego skutku, zapewnienie im skuteczności

3. rezygnację przez RP z wykonywania kompetencji przekazanych

Przekazanie kompetencji następuje na rzecz organu międzynarodowego lub organizacji międzynarodowej. Formuła „w niektórych sprawach” oznacza brak możliwości przekazania wszystkich lub też większej części kompetencji. Przekazanie kompetencji może odbyć się tylko wobec podmiotu respektującego zasady demokratycznego państwa prawa.

Wedle Konstytucji takie przekazanie kompetencji musi mieć formę umowy międzynarodowej. Procedura wygląda następująco:

Sejm bezwzględną większością głosów podejmuje uchwałę w sprawie wyboru formy wyrażenia zgody na ratyfikację. Pierwsza możliwość to ustawa uchwalona przez większość 2/3 w każdej z izb. Druga możliwość to referendum. Dla wiążącej decyzji wymagany jest udział więcej niż połowy uprawnionych do głosowania. Jeśli warunek ten nie będzie spełniony Sejm będzie musiał ponownie podjąć uchwałę o wyborze sposobu ratyfikacji.

3. Integracja europejska

Proces powstania Wspólnot

Historia Wspólnot Europejskich:

-1951 - podpisanie Traktatu o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali.

-1957 - podpisanie Traktatów Rzymskich (Euratom i WE).

-1992 - Maastricht

-1997 - Amsterdam

-2001 - Nicea

Aktualnie struktura Unii Europejskiej opiera się na trzech filarach.

I filar - Euratom i Wspólnota Europejska - Wspólnoty posiadają kompetencje władcze.

II filar - Wspólna Polityka Zagraniczna i Polityka Bezpieczeństwa

III filar - Współpraca Policyjna i Sądowa w Sprawach Karnych.

Kompetencje Unii Europejskiej

Zasada kompetencji przyznanych - UE posiada tylko kompetencje przyzna umową. Jednak kompetencje te ustalone są bardzo ogólnie, traktaty podlegają ciągłej interpretacji Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, a same kompetencje różnią się intensywnością. Wyróżnić można kompetencje wyłączne Wspólnot, kompetencje konkurencyjne (istotna zasada subsydiarności i proporcjonalności), kompetencje skoordynowane oraz kompetencje wyłączne państw.

Organy Wspólnot i Unii Europejskiej

Najważniejsze organy Wspólnot:

1. Rada Unii Europejskiej - organ wykonawczy, powołuje członków Komisji

2. Komisja - na 5 lat, posiada inicjatywę prawodawczą

3. Parlament Europejski - z wyborów powszechnych, zatwierdza skład Komisji

4. Trybunał Sprawiedliwości i Sąd Pierwszej Instancji

Rada Europejska - szefowie państw członkowskich, określa kierunki rozwoju Unii.

Prawo Unii Europejskiej a prawo wewnętrzne i prawo międzynarodowe

Prawo wspólnotowe - prawo stanowione w ramach I filaru obecne jest w systemach prawnych państw członkowskich obok ich wewnętrznego porządku prawnego. Prawo wspólnotowe nie może być utożsamiane w prawem międzynarodowym, choć prawo międzynarodowe jest podstawą funkcjonowania aktów prawnych wydawanych w ramach Unii Europejskiej. Wyróżniamy prawo wspólnotowe pierwotne (traktaty, ogólne zasady prawa uznane przez ETS i prawo zwyczajowe) oraz pochodne (rozporządzenia i dyrektywy + zalecenia i opinie + umowy podpisane przez Wspólnoty).

Prawo wspólnotowe cechuje się bezpośrednią skutecznością, bezpośrednim stosowaniem oraz zasadą prymatu prawa wspólnotowego. Konstytucja zawiera odpowiednie zapisy (art. 91 ust. 3). Uznaje się, że bezpośrednie pierwszeństwo Konstytucji przed prawem wspólnotowym może dotyczyć tylko fundamentalnych zasad ustrojowych zapisanych w Konstytucji RP.

Wspólna Polityka Zagraniczna i Polityka Bezpieczeństwa oraz Współpraca Policyjna i Sądowa w Sprawach Karnych

Czyli polityka prowadzona w ramach II i III filaru. Decyzje podejmowane są przez Radę Europejską, a następnie wykonywane przez Radę Unii Europejskiej. Decyzje te nie wiążą bezpośrednio jednostki i innych podmiotów prawnych.

Europejski system konstytucyjny

W doktrynie istnieje zasadniczy spór co do uznania traktatów założycielskich za konstytucję z racji specyfiki tworu jakim jest Unia Europejska. Niezaprzeczalnie, jednak, wraz z przystąpieniem do Unii Europejskiej polska Konstytucja stał się częścią szerszej struktury, na którą składa się prawo Unii Europejskiej i prawo państwa członkowskich. Obserwować możemy zjawisko dualizmu konstytucyjnego na terenie RP. Organy władzy w państwie są jednocześnie organami państwa jak i Unii Europejskiej, wykonując jej prawo.

Problem ochrony praw podstawowych i obywatelstwo Unii

Unia Europejska przyznaje, poza prawami już gwarantowanymi, szereg nowych praw obywatelom państwa członkowskich tj. wolność poruszania się i osiedlania, wolność podejmowania pracy i wolność prowadzenia działalności gospodarczej. Jednostka uzyskuje dostęp do służby publicznej i prawo do odszkodowania za naruszenie norma prawa wspólnotowego. Traktat z Maastricht wprowadza także obywatelstwo Unii zapewniając czynne i bierne prawo wyborcza do rad gmin i do Parlamentu Europejskiego jednostce w miejscu jej zamieszkania. Jednak system prawny Unii nie wykształcił do tej pory jednolitego prawodawstwa dotyczącego praw człowieka oraz systemu ich ochrony.

Problem „deficytu demokracji”

W literaturze podnoszony jest problem braku odpowiedniej legitymizacji władzy przez organy Wspólnot Europejskich. Rada UE nie jest wyłaniana w wyborach powszechnych, mocno ograniczony jest też udział obywateli w procesie decyzyjnym na szczeblu Unii Europejskiej. Wzmocnieniu ulega egzekutywa, która na szczeblu unijnym posiada kompetencje prawodawcze, które do tej pory posiadały parlamenty państw członkowskich. Możliwym rozwiązaniem problemu byłoby wzmocnienie roli Parlamentu Europejskiego.

Integracja europejska a równowaga władz w państwach członkowskich

Zjawisko deparlamentyzacji (omówione w poprzednim akapicie) czyli wzmocnienie egzekutywy względem władzy ustawodawczej nasuwa wątpliwości czy można mówić o niezachwianej zasadzie trójpodziału władzy w państwach członkowskich oraz w samej Unii. Władza wykonawcza posiada kompetencje ustawodawcze, natomiast parlamenty zajmują się wykonywaniem prawa stanowionego na poziomie Wspólnot Europejskich. W Polsce pewne kwestie reguluje ustawa o współpracy Rady Ministrów z Sejmem i Senatem w sprawach związanych z członkowstwem RP w UE.

Sądownictwo w europejskim systemie konstytucyjnym

Organami sądowymi Unii są Trybunał Sprawiedliwości i Sąd Pierwszej Instancji. Sądy krajowe mogą kierować pytania prawne dotyczące wątpliwości interpretacji prawa unijnego. W sprawie zgodności prawa krajowego z unijnym orzekają sądy państw członkowskich, natomiast w sprawie zgodności prawa pochodnego z pierwotnym orzeka ETS. Orzeczenia ETS w dużym stopniu uzupełniają prawo wspólnotowe prowadząc do jego jednolitości, jednocześnie orzeczenia stają się źródłami prawa Unii Europejskiej. Instytucja sądownictwa europejskiego wzmacnia pozycję sądów.

Rozdział III. Źródła prawa

1. Pojęcie źródeł prawa

Omówienie pojęć prawo, norma prawna i system prawa. Polska Konstytucja wymienia enumeratywnie źródła prawa stanowionego powszechnie obowiązującego (art. 87 ust. 2).

W doktrynie i orzecznictwie przyjęło się określenie akt normatywny. Akt normatywny to akt zawierający generalno-abstrakcyjne normy prawne. Tak więc źródłami prawa w Polsce są akty normatywne wymienione w Konstytucji.

2. Konstytucja

Podstawowe cechy Konstytucji

Cechy charakterystyczne dla treści konstytucji:

1. określenie suwerena i sposobu, w jaki sprawuje on władzę,

2. określenie podstawowych zasad organizacji aparatu państwowego,

3. wskazanie podstawowych praw jednostki,

4. określenie trybu w jakim może dojść do zmiany w Konstytucji.

Spośród innych aktów normatywnych Konstytucję wyróżnia:

1. szczególna treść,

2. szczególna forma, dotycząca jej nazwy, sposobu uchwalenia i zmiany,

3. szczególna moc, która polega na przyznaniu jej najwyższego miejsca w porządku prawnym,

4. a także fakt, że jest ona wyrazem woli suwerena

Aspekt pozytywny - szereg norm musi być skonkretyzowana w ustawach

Aspekt negatywny - akty normatywne niższego rzędu muszą być zgodne z Konstytucją.

Wyróżniamy konstytucje sztywne i elastyczne, niektóre też zapisy mogą być trudniejsze do zmiany.

Charakterystyka postanowień Konstytucji

Podział norm zawartych w Konstytucji na:

1. normy bezpośrednio wiążące (np. art. 194 ust. 2)

2. normy programowe (np. art. 74 ust. 1)

Podział ten jest sporny, w doktrynie wprowadza się także pojęcie zasady. Można mówić o zasadzie równości, zasadzie prawa do sądu, zasadzie sprawiedliwości, zasadzie domniemania niewinności. W Konstytucji znaleźć możemy także instytucje, czyli zespół norm powiązanych ze sobą dla realizacji określonego celu. Pojęcia zasady i instytucji nie są jednak rozłączne.

Specyfika wykładni Konstytucji

Konstytucja, bezsprzecznie, posiada normatywny charakter, stąd też wynika potrzeba wykładni jej zapisów w celu ustalenia jakie postępowanie będzie zgodne z jej treścią. Konstytucja zawiera nakaz bezpośredniego jej stosowania (art. 8 ust. 2) i działania organów władzy w jej granicach. Wynika z tego fakt, że wszystkie tworzone normy muszą być zgodne z Konstytucją, co za tym idzie potrzebna jest wykładnia jej treści w celu dokonywania kontroli ustaw. Z zasad zawartych w Konstytucji można wyprowadzić szereg innych norm takich jak: odpowiednio długie vacatio legis, zaufanie obywateli do państwa do czego potrzeba np. ochrony praw nabytych (jest to instrumentalne uzasadnianie obowiązywania norm). Dla znajomości normatywnej treści Konstytucji potrzebna jest nie tylko znajomość tekstu, ale i reguł wykładni, założeń aksjologicznych czy też samych orzeczeń TK. Niektóre przepisy zawarte w Konstytucji mogą być podstawą jej interpretacji (np. art. 2).

TK nazywany często negatywnym ustawodawcą dokonuje kontroli prawa z Konstytucją często dokonując jej wykładni, a także wykładni ustaw w zgodzie z Konstytucją. Możliwość orzekania o takiej zgodności ma w Polsce tylko TK, gdyż podlega tylko Konstytucji (sądy Konstytucji i ustawom). Sądy mogą kierować pytania prawne do TK (choć w sprawie kontroli konstytucyjności ustaw przez sądy powszechne istnieje spór w doktrynie).

3. Ratyfikowane umowy międzynarodowe

Konstytucja uznaje wprost źródło prawa międzynarodowego za źródło prawa polskiego. Mówi o tym art. 91 ust. 1 Konstytucji RP. Mamy do czynienia z recepcją prawa międzynarodowego w polski porządek prawny. Rozróżniamy umowy międzynarodowe ratyfikowane za uprzednią zgodą parlamentu wyrażoną w ustawie i umowy zawarte w drodze samodzielnej ratyfikacji Prezydenta. Elementem koniecznym obowiązywania jest publikacja w Dzienniku Ustaw. W polskim prawie obowiązują oba rodzaje umów, jednak różne jest ich miejsce w hierarchii źródeł prawa. Tylko umowy ratyfikowane za zgodą parlamentu mają pierwszeństwo przed ustawami. Szczególną formą takiej umowy jest przekazanie kompetencji (art. 90), w doktrynie wyraża się pogląd, że umowa taka korzysta z mocy prawnej przysługującej Konstytucji, jest to jednak pogląd przeciwny literalnemu brzmieniu samej Konstytucji.

4. Ustawa

Ustawa jest to akt prawny zawierający generalno-abstrakcyjne normy, uchwalony przez Sejm przy udziale Senatu, podpisana przez Prezydenta RP i ogłoszona w Dzienniku Ustaw.

Ustawodawca może uchwalać ustawy tylko w zgodzie z Konstytucją, jednak nie ma materii, która nie mogłaby być przez ustawę regulowana (choć istnieje zakaz niektórych regulacji jak np. zakaz cenzury). Ustawy często konkretyzują treść Konstytucji. Szereg aspektów może być regulowana tylko w ustawie (np. ograniczenia wolności obywatelskich).

5. Rozporządzenia

Rozporządzenie jest aktem normatywnym wykonawczym w stosunku do ustawy wydawanym przez organy wskazane w Konstytucji, na podstawie szczegółowego upoważnienia w ustawie.

Rozporządzenia w Polsce wydawać mogą:

1. Prezydent RP,

2. Rada Ministrów,

3. Prezes Rady Ministrów,

4. minister kierujący określonym działem administracji rządowej,

5. przewodniczący określonych w ustawie komitetów,

6. Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji.

Katalog ten jest katalogiem zamkniętym. Obowiązuje też zakaz upoważnień blankietowych i zakaz subdelegacji. Rozporządzenia nie mogą wychodzić poza treść tematyki ustawy, jednocześnie mogą regulować tylko kwestie na jakie pozwala sama ustawa.

6. Rozporządzenia z mocą ustawy

Rozporządzenia z mocą ustawy są aktami normatywnymi powszechnie obowiązującymi o szczególnym charakterze, które podstawę obowiązywania znajdują w art. 234. Wydawane są przez Prezydenta RP na wniosek Rady Ministrów w czasie stanu wojennego, gdy sejm nie może zebrać się na posiedzenie. Podlegają zatwierdzeniu przez Sejm na najbliższym posiedzeniu.

7. Akty prawa miejscowego

Posiadają cechy aktów normatywnych, jednak obowiązują jedynie na obszarze działania organów jakie je wydały. Dla wydania takiego aktu potrzebne jest upoważnienie ustawowe. Kontroli konstytucyjności tych aktów dokonują sądy administracyjne.

8. Akty prawa wewnętrznego

Katalog rodzajów aktów prawa wewnętrznego i katalog organów upoważnionych do ich wydawania jest otwarty. Akty takie nie mogą być podstawą do wydawania decyzji w sprawie obywateli lub osób prawnych. Wyróżnić należy m.in. uchwały Rady Ministrów i zarządzenia Prezesa Rady Ministrów i ministrów.

9. Cechy systemu źródeł prawa

Mamy do czynienia z pozytywistycznym ujęciem źródeł prawa, jednak treść prawa w pewnym stopniu determinowana jest przez aksjologiczne podstawy wyrażone w Konstytucji. Kolejną cechą polskiego systemu źródeł prawa jest hierarchiczne uporządkowanie. Nową jakością w systemie jest prawo Unii Europejskiej, powoduje to sytuację współistnienia dwóch porządków prawnych. Rozwija się zasada nadrzędności prawa wspólnotowego.

Rozdział IV. Ogólna charakterystyka państwowości w Konstytucji RP

1. Charakterystyka początkowych partii Konstytucji

Na początkową partię Konstytucji składają się: Wstęp i rozdział I „Rzeczpospolita”. Na podstawie początku Konstytucji możemy budować zasady ustroju, jak i wyprowadzać szereg istotnych norm.

2. Zasady ustrojowe

Rzeczpospolita wspólnym dobrem wszystkich obywateli

Każdy obywatel ma prawo korzystać z urządzeń i instytucji RP, jednocześnie powinien przyczyniać się do ich rozwoju. Wynika z tego równość wobec prawa jak i obowiązek obrony RP.

Rzeczpospolita Polska państwem demokratycznym

Państwo demokratyczne to takie, w którym władzę sprawuje lud (Naród). Naród jest posiadaczem i źródłem władzy, a więc władza należy do Narodu oraz władza pochodzi od Narodu. Władza kieruje się dobrem suwerena, który to ma prawo do kontroli. Państwo zapewnia obywatelom prawo wyrażania swoich postulatów oraz mechanizm legitymizowania władzy. Istotne jest też zagwarantowanie w państwie demokratycznym ochrony praw i wolności.

Rzeczpospolita Polska państwem prawnym

Zachowaniem ludzi powinno kierować tylko prawo i tylko prawo może wyznaczać granice wolności obywateli. Organy władzy publicznej mogą natomiast działać tylko w granicach prawa czyli tylko wtedy kiedy są im wyraźnie przyznane pewne kompetencje. Jest to wymóg zasady praworządności (legalizmu). Samo prawo musi jednak spełniać szereg postulatów takich jak np. sprawiedliwość, jasność co do procedur tworzenia prawa, uporządkowanie systemu. Standardy państwa prawnego regulowane są też licznymi konwencjami i umowami.

Rzeczpospolita państwem urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej

Władza zobowiązana jest w pewnych sytuacjach do wkraczania, a nawet sterowania przebiegiem życia społecznego. Ma to na celu wyrównanie szans lub pomoc niektórym grupom osób. Nie oznacza to jednak, że Polska jest państwem opiekuńczym, dlatego zapisów prawa nie należy interpretować w ramach państwa opiekuńczego, a tylko w ramach sprawiedliwości społecznej. Obywatel nie może czuć się zwolniony z dbania o swój los. Natomiast Państwo Polskie działa wedle zasady subsydiarności.

Rzeczpospolita Polska państwem jednolitym

W RP istnieje tylko jeden system organów reprezentujących państwo. Jednak na świecie istnieją też inne systemu takie jak np. federacje. Są to państwa złożone, w których istnieje podział kompetencji pomiędzy władzą centralną a poszczególnymi członami federacji. W państwie jednolitym jednostki terytorialne tworzone są decyzją władzy centralnej i posiadają tylko kompetencje im przyznane. W Polsce Konstytucja proklamuje jednak decentralizację państwa i wprowadza samorząd terytorialny. Zapisy te nie naruszają jednak idei państwa jednolitego. Nie możemy też powiedzieć, że w Polsce mamy do czynienia z regionalizmem, gdyż województwa posiadają nadal wąski zakres kompetencji.

Rzeczpospolita Polska państwem podzielonej władzy

W dogmatyce wykształcił się pewien podział kompetencji władzy na trzy główne grupy, mianowicie: ustawodawcze, sądownicze i wykonawcze. Istotne jest zachowanie zasady równowagi władz, nie może istnieć między nimi system hierarchizacji czy podporządkowania. Poszczególne organy mają jednak obowiązek współdziałać dla dobra społeczeństwa. Rozdział władz nie może być jednak rozdziałem absolutnym. Istnieją przewidziane wyjątki, które bardziej pomagają niż niweczą zasadę trójpodziału. Tworzy się więc system domniemania kompetencji wedle trójpodziału. Zasadę interpretujemy możliwie szeroko, natomiast wyjątki wąsko. Jeśli pojawi się spór co do kompetencji, problemy takie rozstrzyga TK.

Rzeczpospolita państwem o społecznej gospodarce rynkowej

1. funkcjonowanie praw rynku, regulujących gospodarkę kraju, istotna rola pieniądza,

2. społeczność gospodarki, czyli dopuszczalność regulacji ze strony państwa w celu uzyskania pewnych pożądanych skutków dla społeczeństwa. Powinno się to dokonywać instrumentami ekonomicznymi, a nie administracyjnymi,

3. wolność działalności gospodarczej, czyli m.in. zakaz wprowadzania monopoli oraz równość podmiotów gospodarczych. Natomiast społeczność gospodarki urzeczywistnia zasada szczególnej roli gospodarstwa rodzinnego,

4. prywatna własność, co wiąże się z zakazem nacjonalizacji, a dopuszcza jedynie wywłaszczenie lub przepadek rzeczy jednak tylko w drodze decyzji indywidualnych,

5. solidarność, dialog i współpraca partnerów społecznych np. Trójstronne Komisja.

2. Ocena obecnego ustroju.

Zaprezentowane powyżej zasady czynią z Polski nowoczesne państwo europejskie, są to najistotniejsze z zapisanych w Konstytucji RP (wg autora).

Rozdział V. Konstytucyjny status jednostki w państwie polskim

1. Zagadnienia ogólne

Pojęcie praw człowieka

Na płaszczyźnie filozoficznej prawa te wywodzą się z przyrodzonej godności człowieka. Demokratyczne państwo prawa powinno urzeczywistniać te zasady i dokonać przekładu norm moralnych na język norm prawa. Ważne w omawianiu tematyki praw człowieka jest pojęcie prawa podmiotowego. Jest to pewien typ sytuacji prawnej jednostki. Dana jednostka może żądać od innego podmiotu określonego zachowania na jej rzecz, natomiast na tym podmiocie ciąży prawny obowiązek realizacji tego żądania. W przypadku nie wykonania zobowiązania jednostka ma narzędzia prawne w celu ochrony swojego prawa.

Norma prawa przyznaje prawo podmiotowe, jeżeli określa:

1. podmiot prawa,

2. podmiot zobowiązany,

3. treść obowiązku,

4. środek prawny na wypadek naruszenia danego obowiązku.

Każde prawo człowieka posiada dwuwarstwową budowę. Pierwsza to prawo podmiotowe jakie ma jednostka względem innych podmiotów (głównie państwa). Prawa człowieka wobec innych praw podmiotowych różnią się tym, że posiadają podstawę w Konstytucji, mają charakter publicznoprawny i chronią wartości o szczególnym znaczeniu (np. godność czy wolność).

Druga warstwa (prawo człowieka w znaczeniu przedmiotowym) to norma prawna. Razem obie warstwy tworzą prawo człowieka (podmiotowo i przedmiotowo). Dla przykładu wolność wypowiedzi w znaczeniu podmiotowym to prawo żądania od państwa zaniechania ograniczenia tej wolności, natomiast w aspekcie przedmiotowym to norma prawa zakazująca państwu ingerencji w wolność wypowiedzi.

Podmiot praw człowieka i podmioty zobowiązane do ich realizacji

Podmiotem większości praw człowieka jest jednostka (każdy człowiek), natomiast podmiotem praw politycznych jest obywatel polski. Prawa socjalne przysługują z reguły obywatelom, jednak Konstytucja nie uniemożliwia rozszerzenia grupy podmiotów w ustawie. Ponadto zgodnie z umowami międzynarodowymi Polska powinna zapewnić minimum praw socjalnych cudzoziemcom legalnie przebywającym na terytorium RP. Podmiotami niektórych praw mogą być też osoby prawne np. prawo własności.

Podmiotami zobowiązanymi do realizacji są organy państwa i organy samorządu terytorialnego, co wynika z wertykalnego charakteru praw człowieka. Prawa człowieka mogą mieć także charakter horyzontalny jednak błędem byłoby szukanie takich regulacji w katalogu praw człowieka, gdyż stosunki między jednostkami w państwie reguluje dostatecznie prawo stanowione jak np. kodeks karny czy cywilny.

Funkcje praw człowieka

Prawa człowieka tworzą warunki do rozwoju i samorealizacji każdej jednostki. Chronią jednostkę przed ingerencją. Poza tym pełnią szereg innych, istotnych, funkcji jak np. aksjologiczna, integracyjna, socjotechniczna, polityczna czy też gospodarcza lub socjalna.

Typologie praw człowieka

W oparciu o kryterium struktury prawnej:

1. wolności, czyli prawa wolnościowe - jednostka ma prawo żądać zaniechania ingerencji w określoną strefę zachowań. Prawo posiada dwa aspekty: pozytywny - wolność kształtowania własnego postępowania - i negatywny - wolność od zewnętrznej ingerencji. Ze względu na negatywny charakter najłatwiej stworzyć instytucje ochrony tego typu praw.

2. prawa sensu stricto - jednostka ma prawo żądać pewnych działań na jej rzecz. Jest to prawo o charakterze pozytywnym. Prawodawca ma obowiązek stworzyć instytucje powołanie do realizacji tego typu świadczeń i procedury ich przyznawania. Do tego typu należy większość z praw socjalnych oraz inne np. prawo do informacji. Trudności wynikają z problemów w realizacji niektórych praw socjalnych, które to wymagają dużych nakładów finansowych. Utrudniona jest także kontrola konstytucyjna ustaw w zgodzie z, często ogólnymi, normami konstytucyjnymi dotyczącymi tematyki socjalnej.

3. prawa-kompetencje - kompetencja to upoważnienie zawarte w prawie do wykonywania pewnych czynności prawnych, które będą rodzić skutki prawne. Prawa-kompetencje zakładają aktywność jednostki w życiu społecznym. Do takich praw możemy zaliczyć prawo wyborcze, prawo do udziału w referendum lub prawo do sądu.

4) inne prawa - istnieją prawa, które ciężko sklasyfikować np. bierne prawo wyborcze.

5) prawa materialne i proceduralne:

1. proceduralne - procedury umożliwiające wyegzekwowanie prawa (np. prawo do sądu), gwarantują minimum sprawiedliwości proceduralnej,

2. materialne - wyznaczają więzi prawne w państwie, można je podzielić na: prawa osobiste, prawa polityczne, prawa gospodarcze, prawa socjalne, prawa kulturalne.

Prawa gospodarcze, socjalne i kulturalne to prawa socjalne sensu largo.

6) podział praw w Konstytucji - Konstytucja dzieli prawa na 3 grupy, wolności i prawa: osobiste, polityczne oraz ekonomiczne, socjalne i kulturalne. Prawa te znajdują się w rozdz. II.

7) prawa konstytucyjne i pozakonstytucyjne - zawarte w prawie międzynarodowym lub ustawach, np. zakaz karania dwa razy za to samo przestępstwo.

Ograniczenie praw konstytucyjnych

Znaczenie Konstytucji dla ochrony praw człowieka

Wyróżnić można prawa, których zakres nie może być nigdy ograniczany, są to prawa bezwzględnie wiążące (zakaz tortur czy domniemanie niewinności). W pozostałych przypadkach ustawodawca może ograniczyć zakres praw, jednak tylko w określonych granicach i w określony sposób. Takie prawa mają charakter praw prima facie. Należy także odróżnić ograniczenia ustawowe od zawężeń zawartych w samej Konstytucji.

Konstytucyjne granice ingerencji w sferę praw człowieka

Ograniczenia praw człowieka muszą być zgodne z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP. Wynika z tego możliwość ograniczania takich praw tylko przez ustawę (a nie niższe akty prawa), tylko zgodnie z zasadą państwa demokratycznego oraz zasadą proporcjonalności.

Zasada proporcjonalności wymaga:

1. aby podjęte środki były skuteczne (zasada przydatności),

2. aby wybrać z możliwych środków najmniej uciążliwe (zasada konieczności),

3. aby stopień uciążliwości był odpowiedni do celu (z. proporcjonalności sensu stricto).

Wymagane jest więc aby w każdej sytuacji dokonać indywidualnego wyliczenia.

Ograniczenia nie mogą także naruszać istoty danego prawa. Sformułowanie to jest bardzo niejasne, jednak intuicyjne można uznać, czy dane ograniczenie nie narusza istoty prawa.

Ograniczenie możliwe jest tylko dla ochrony „bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób”. Jest to katalog zamknięty i tylko te przesłanki pozwalają na ograniczenie danego prawa. Jednak od reguły tej istnieją w Konstytucji wyjątki, kiedy ustanawia dodatkowe ograniczenia ingerencji państwa (np. przepadek rzeczy tylko na podstawie prawomocnego wyroku) lub też rozszerza zakres możliwej ingerencji np. art. 21 („cel publiczny”).

System regulacji praw wolnościowych

Istnieją trzy modelowe typy ograniczania praw wolnościowych, są to:

System represyjny, w którym ustanawia się sankcję karną za naruszenie granic prawa wolnościowego przez jednostkę. Ustawodawca określa granice, natomiast kary ustala sąd. Jest to najlepszy system, gdyż najmniej ogranicza wolności.

System prewencyjny, w którym jednostka podejmując określoną działalność zobowiązana jest wystąpić do organu administracji. Jednostka będzie mogła podjąć działania albo w razie braku zakazu albo po wydaniu zgody. System ten stanowi bardzo duże ograniczenie praw wolnościowych.

System uprzedniego zgłaszania, w którym jednostka ma obowiązek zawiadomienia organu administracji o podjęciu pewnej działalności. Organ nie ma kompetencji odmówić prawa do działania ex ante, może jednak zakazać działania w razie stwierdzenia naruszenia prawa ex post.

Realizacja i ograniczenie praw socjalnych

Co do większości tych praw sama Konstytucja przewiduje regulację ustawową. Nie można więc tych praw ograniczać, bo sama Konstytucja nie określa ich zakresu. Ustawodawca musi jedynie zapewnić minimum danego prawa, aby nie naruszyć jego istoty. Wielu z tych praw można dochodzić tylko na sposób określony w ustawie (art. 81).

Prawa człowieka w stanach nadzwyczajnych

Od ograniczenia praw człowieka należy odróżnić ich zawieszenie w stanach nadzwyczajnych. Konstytucja przewiduje 3 rodzaje stanów nadzwyczajnych: wojenny, wyjątkowi i klęski żywiołowej. Stan nadzwyczajny można wprowadzić, jeżeli zachodzi sytuacja zagrożenia, w której zwykłe środki nie wystarczą do opanowania sytuacji i zostały spełnione warunki szczegółowe dla wprowadzenia danego rodzaju stanu nadzwyczajnego.

Stan wojenny - w przypadku zewnętrznego zagrożenia, zbrojnej napaści lub obowiązku wspólnej obrony, która wynika z prawa międzynarodowego.

Stan wyjątkowy - w razie zagrożenia ustroju państwa, bezpieczeństwa obywatelu i porządku publicznego.

Stan klęski żywiołowej - w celu zapobieżenia skutkom katastrofy i w celu usunięcia skutków.

„Stan nadzwyczajny może być wprowadzony tylko na podstawie ustawy, w drodze rozporządzenia. W czasie stanu nadzwyczajnego nie mogą być zmienione: Konstytucja, ordynacje wyborcze do Sejmu, Senatu i organów samorządu terytorialnego, ustawa o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej oraz ustawy o stanach nadzwyczajnych” (reszta regulacji w rozdz. XI).

Podczas stanu nadzwyczajnego możliwe jest szersze ograniczenie praw człowieka, nawet całkowite zawieszenie. Możemy więc prawa człowieka podzielić na te, których zawiesić nie można (art. 233) oraz te, które mogą ulec zawieszeniu.

Ogólna charakterystyka konstytucyjnej regulacji praw człowieka

Konstytucja zawiera założenia prawno-naturalnej podstawy praw człowieka. Rozwiązania zawarte w Konstytucji odpowiadają koncepcji umiarkowanego indywidualizmu. Państwo ma służebny charakter względem jednostki, jednocześnie jednostka ma pewne obowiązki wobec wspólnoty. Konstytucja uznaje zasadę wolności oraz zasadę in dubio pro liberate. Obowiązuje także zasada równości. Państwo gwarantuje ochronę praw i wolności. Konstytucyjne zasady uzupełniają także umowy międzynarodowe.

2. Rozwój regulacji konstytucyjnych w zakresie praw jednostki

Wyróżnić należy prawa I generacji (prawa osobiste i prawa obywatela), prawa II generacji (prawa socjalne), a także prawa III generacji (pozostałe, które ciężko sklasyfikować np. prawo do czystego środowiska). Istotny jest też system ochrony praw człowieka: światowy (głównie umowy w ramach ONZ np. MPPOiP z 1966 toku), a także systemy regionalne np. w ramach Rady Europy.

3. Prawa osobiste

Prawa osobiste w Konstytucji

1. Zgodnie z art. 38 Konstytucji RP zapewnia prawną ochronę życia. Zgodnie z orzeczeniem TK sprzed 1997 roku ochrona życia to także ochrona życia prenatalnego.

2. Zgodnie z art. 40 Konstytucja wprowadza zakaz tortur, zakaz ten jest absolutny.

3. Zgodnie z art. 41 Konstytucja gwarantuje nietykalność osobistą i wolność osobistą. Ograniczenie tych wolności może nastąpić tylko w ustawie.

4. Konstytucja zapewnia gwarancje proceduralne w dziedzinie prawa represyjnego, dzięki wprowadzeniu domniemania niewinności i prawa do obrony. W znaczeniu materialnym jednostka ma prawo np. składać wyjaśnienia, zgłaszać wnioski, natomiast w znaczeniu formalnym jednostka ma prawo do korzystania z obrońcy przed sądem. Domniemanie niewinności nakazuje udowodnić winę oraz wprowadza zasadę, że ciężar dowodu spoczywa na oskarżycielu. Wymiar materialny - np. zakaz wydawania „wyroków prasowych”.

5. Konstytucja wprowadza jawność postępowania sądowego dla stron procesu jak i opinii publicznej. Choć jawność można wyłączyć to wyrok zawsze ogłasza się publicznie.

6. Art. 41 ust. 1 wprowadza zasadę nullum crimen, nulla poena sine lege. Jedynym wyjątkiem jest karanie za czyn na podstawie normy prawa międzynarodowego.

7. Każdy ma prawo do ochrony życia prywatnego (art. 47), tajemnicy komunikowania się (art. 49) i nienaruszalności mieszkania (art. 50).

8. Konstytucja obejmuje ochroną rodzinę i życie rodzinne.

9. Konstytucja zapewnia wolność poruszania się (art. 52).

10. Zakazana jest ekstradycja obywatela polskiego (choć wprowadzono w 2006 toku wyjątki).

11. Cudzoziemcy mają prawo do azylu, prawo przyznania statusu uchodźcy.

12. Do praw osobistych zalicza się także wolność wypowiedzi oraz sumienia i religii.

Wolność wypowiedzi

Art. 54 Konstytucji zapewnia wolność wypowiedzi, którego zakres ochrony jest bardzo szeroki, gdyż obejmuje wolność wyrażania swoich poglądów za pomocą wszelkich dostępnych sposobów (słowo pisane; mówione, działa sztuki, prasa, telewizja etc.), wolność dostępu do istniejących informacji oraz wolność poszukiwania informacji.

Wolność wypowiedzi wedle liberalizmu jest najważniejszą z wolności obywatelskich. Bez wolności wypowiedzi nie można mówić o istnieniu demokracji, dla której tak istotna jest debata publiczna, a także kontrola władzy. Najbardziej chroniona jest wolność wypowiedzi w polityce, a najmniej w handlu. Istnieje szeroki margines jaki zostawia się konkretnym krajom dla ustalenia marginesu w sprawach obyczajowych. Szczególny rozwój swobody wypowiedzi wiąże się z istnieniem mediów elektronicznych, w szczególności Internetu. Państwa Europy Zachodniej wprowadzają szereg regulacji prawnych uniemożliwiających zbytnią koncentrację kapitału na rynku mediów, co ma zapewnić pluralizm opinii wśród wydawców.

W polskim prawie istnieje szereg regulacji dotyczących wolności wypowiedzi, po pierwsze ogólne (np. umowy międzynarodowe, kodeks cywilny czy prawo autorskie). Po drugie dla różnych form realizacji tej wolności istnieją regulacje szczególne np. prawo prasowe, ustawę o radiofonii i telewizji. W powyższych aktach prawnych znaleźć można ograniczenia wolności wypowiedzi (odpowiedzialność karna czy cywilna), a także regulacje administracyjne zawarte w przepisach szczególnych.

Wolność prasy

Ustawa - Prawo prasowe reguluje prasową działalność wydawniczą i dziennikarską.

a) Wydawanie dzienników i czasopism

System regulacji w prawie prasowym najbliższy jest systemowi uprzedniego zgłoszenia. Wydawcą gazety może być osoba fizyczna, prawna lub jednostka organizacyjna. Przed rozpoczęciem działalności wydawca ma obowiązek zarejestrować dziennik lub czasopismo. Dziennikiem jest to ogólnoinformacyjny druk periodyczny, ukazujący się częściej niż raz w tygodniu. Czasopismo to natomiast druk periodyczny ukazujący się nie częściej niż raz w tygodniu i nie rzadziej niż raz w roku. Rejestracji dokonuje sąd okręgowy właściwy dla miejsca wydawania. Sąd ma obowiązek rejestracji chyba, że istnieją braki formalne we wniosku lub rejestracja naruszyłaby prawo do ochrony nazwy już istniejącego tytułu prasowego. Wydawanie tytułu można rozpocząć także wtedy, kiedy w ciągu 30 dni organ rejestracyjny nie rozpatrzył wniosku. Ustawa przewiduje funkcję redaktora naczelnego, który kierować będzie redakcją.

b) Granice wolności wyrażania poglądów w prasie

W zakresie wyrażania poglądów w prasie ustawodawca wprowadził system represyjny. Ustawodawca wprowadza ogólne ramy wolności w jakiej porusza się jednostka, brak jest kontroli administracyjnej co oznacza brak instytucji cenzury. Wprowadzone są jednak pewne ograniczenia:

1. na dziennikarzach ciąży obowiązek prawdziwego przedstawiania zjawisk oraz zachowania szczególnej staranności i rzetelności,

2. dziennikarze mają obowiązek dbać o poprawność języka,

3. obowiązuje zakaz kryptoreklamy,

4. nie wolno publikować opinii co do rozstrzygnięcia w postępowaniu sądowym przed wydaniem orzeczenia I instancji,

5. obowiązuje zakaz ujawnienia danych osobowych i wizerunku osób:

1. przeciwko którym toczy się postępowanie przygotowawcze lub sądowe, bez zgody sądu, prokuratora lub danej osoby,

2. świadków, pokrzywdzonych lub poszkodowanych, bez ich zgody,

6. publikowanie zapisów fonicznych i wizualnych tylko za zgodą udzielającego informację,

7. dziennikarz nie może odmówić autoryzacji wypowiedzi dosłownie cytowanej,

8. osoba udzielająca informacji może zastrzec termin i zakres jej publikacji,

9. zakaz publikacji jeśli udzielający informacji zastrzega to ze względu np. tajemnicy służbowej,

10. bez zgody zainteresowane nie można publikować informacji na temat życia prywatnego, chyba że wiąże się to bezpośrednio z działalnością publiczną danej osoby,

11. autor materiału prasowego, listu ma prawo do nie ujawnienia swoich danych osobowych,

12. istnieje obowiązek publikacji sprostowań i odpowiedzi

13. redaktor naczelny ma obowiązek publikować:

1. komunikaty urzędowe (nieodpłatnie),

2. wyroki sądowe lub orzeczenia zawierające klauzulę o opublikowaniu,

3. ogłoszenia sądu lub innego organu państwowego,

4. listy gończe (nieodpłatnie).

Ustawa gwarantuje prasie wolność zbieranie materiałów, przewidziane są nawet sankcje za utrudnianie tych działań.

W przypadku złamania prawa istnieje odpowiedzialność cywilna i karna autora oraz redaktora pisma. Sankcją administracyjną może być zawieszenie wydawania tytułu prasowego na maksymalnie rok, jeśli w ciągu roku co najmniej trzykonnie popełniono przestępstwo.

Wolność radiofonii i telewizji

Ustawa o radiofonii i telewizji wprowadza większy rygor prawny, co wiąże się z większą siłą oddziaływania audiowizualnych środków przekazu, a także ograniczoną ilością częstotliwości.

a) Rozpowszechnianie programów oraz rozprowadzanie programów w sieciach kablowych

Rozpowszechnianie programów zostało poddane systemowi prewencyjnemu. Wymaga koncesji wydawanej przez Przewodniczącego KRRiT na podstawie uchwały tej Rady. O koncesję mogą ubiegać się tylko obywatele polscy zamieszkujący w Polsce oraz osoby prawne z siedzibą w Polsce. Ustawa nakazuje odmówić wydania koncesji jeśli: istnieje zagrożenie: interesów kultury narodowej, dobrych obyczajów, wychowania, bezpieczeństwa i obronności oraz naruszenie tajemnicy państwa oraz osiągnięcia pozycji dominującej w dziedzinie środków masowego przekazu na danym terenie.

System prewencyjny funkcjonuje także (nieco inaczej) w przypadku programów w sieciach kablowych. Ustawa reglamentuje zatem wolność wypowiedzi za pomocą radiofonii i telewizji. Ustawa, obok sankcji karnych, przewiduje także szereg uprawnień nadzorczych, Przewodniczący:

1. może żądać dokumentacji niezbędnych do kontroli,

2. może wezwać nadawcę do zaniechania działań sprzecznych z prawem,

3. na podstawie uchwały Rady cofa koncesję,

4. może nakładać kary pieniężne,

Ustawa gwarantuje jednocześnie wolność odbioru programów.

b) Granice wolności wypowiedzi w radiofonii i telewizji

Poza ograniczeniom wynikającym z prawa prasowego dochodzą dodatkowe ograniczenia:

1. ustawa określa minimalny czas nadawania audycji tworzonych pierwotnie po polsku;

2. ustawa określa minimalny czas dla producentów europejskich (oraz niezależnych);

3. ustawa określa zasady nadawania reklam oraz audycji sponsorowanych;

4. obowiązuje zakaz propagowania działań sprzecznych z prawem;

5. audycje powinny szanować uczucia religijne odbiorców;

6. zabronione są audycje mogące mieć negatywny wpływ na małoletnich, między godziną 6 a 23 obowiązują obostrzenia co do treści.

Wolność sumienia i religii

Pojęcie wolności sumienia i religii

Choć w polskim prawie występują różne pojęcia: wolności wyznania i wolności religii, można uznać oba za tożsame i używać zamiennie. Wolność sumienia i religii oznacza przede wszystkim wolność od ingerencji we własny światopogląd oraz prawo do postępowania wedle własnego sumienia.

Normatywna treść omawianej zasady to przed wszystkim: zachowanie przez państwo neutralności religijnej, zachowanie tolerancji wobec prezentowanych zachowań i równego traktowania grup i związków wyznaniowych.

Neutralność światopoglądowa państwa nakazuje, aby wartości wyrażane w prawie nie były uzasadniane względami religijnymi, państwo powinno być oddzielone od Kościoła, pierwotnie rozumiano to jako zakaz tworzenia kościoła państwowego, natomiast aktualnie jest to zakaz ingerencji związków wyznaniowych w działalność organów państwa oraz zakaz powierzania związkom wyznaniowym funkcji sprawowanych przez państwo.

Państwo powinno zapewnić związkom wyznaniowym możliwość działania w celu wykonywania swojej misji, natomiast skala oddzielenia Kościoła od państwa regulowania jest różnie w zależności od historycznego kontekstu. Rozdział może być wrogi, skoordynowany etc.

Nakaz zachowania przez państwo tolerancji światopoglądowej ma dwa aspekty:

1. indywidualny,

2. zbiorowy.

Aspekt indywidualny łączy się z wolnością wypowiedzi, natomiast aspekt zbiorowy polega na zagwarantowaniu związkom wyznaniowym samostanowienia w sprawach religii. Ważne jest także zachowanie zasady równości w traktowaniu poszczególnych związków wyznaniowych.

Źródła i zakres wolności sumienia i religii w prawie obowiązującym

Art. 53 wprowadza wolność sumienia i religii, która jest regulowana także przez umowy międzynarodowe oraz przez ustawę o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, a także poprzez ustawy określające status poszczególnych związków wyznaniowych oraz przez Konkordat.

W myśl Konstytucji i ustawy z wolności tej korzystają na równi obywatele, cudzoziemcy i bezpaństwowcy. Obywatele mają prawo do tworzenia związków wyznaniowych, głoszenia swojej religii, zrzeszania się, a rodzice mają prawo do religijnego wychowania swoich dzieci.

Wolność sumienia i religii ograniczać można tylko z enumeratywnie wymienionych przyczyn zawartych w Konstytucji. Korzystanie z tej wolności nie może być podstawą do uchylania się od obowiązków, które jednak mogą być modyfikowane (np. powszechny obowiązek służby wojskowej). Wedle orzeczeń TK lekarz może odmówić wykonania zabiegu aborcji.

Status Kościołów i związków wyznaniowych

Art. 25 Konstytucji zapewnia równouprawnienie wszystkim Kościołom i związkom wyznaniowym, zaś stosunki między Państwem a tymi podmiotami musi opierać się na zasadach poszanowania ich autonomii. RP jest państwem świeckim. Natomiast polski porządek prawny nie wyklucza możliwości współpracy państwa z Kościołem. Ustawa daje prawo związkom wyznaniowym do samookreślenia, nauki religii w szkołach, posługi w zakładach karnych etc.

Założenie Kościoła lub związku wyznaniowego jest stosunkowo proste, gdyż wymaga wniosku podpisanego przez 100 obywateli RP posiadających pełną zdolność do czynności prawnych. Wniosek składa się do MSWiA, w którym zawiera się podstawowe informacje o doktrynie oraz statut. Jeśli statut zawiera postanowienia niezgodne z ustawami wydaje się odmowę wpisu, od której przysługuje prawo odwołania do sądu administracyjnego. Z chwilą wpisu nowopowstały podmiot nabywa osobowość prawną i korzysta z wszelkich innych praw określonych w ustawach.

Wykreślenie ze spisu odbywa się gdy sytuacja podmiotu została uregulowana osobną ustawą, zaprzestał on działalności, utracił cechy warunkujące uzyskanie wpisu lub sąd okręgowy w wyroku stwierdził, że związek działa niezgodnie z prawem lub statutem. W przypadku regulacji sytuacji związku wyznaniowego za pomocą ustawy, inicjatywę ustawodawczą posiada tylko rząd.

Między Kościołem Katolickim a RP zawarta jest umowa międzynarodowa - Konkordat. Ponadto istnieje ustawa o stosunku państwa Kościoła katolickiego w RP, która konkretyzuje wiele zapisów. Wiele norm z zakresu wolności religii można znaleźć także np. w prawie podatkowym czy celnym.

4. Prawa polityczne

Wolność zgromadzeń

Podstawy konstytucyjne wolności zgromadzeń

Wolność zgromadzeń ma charakter zdecydowanie polityczny. Jest to możliwość swobodnego gromadzenia się w celu pokojowego manifestowania swoich poglądów. Wolność ta pozostaje w ścisłym związku z wolnością wypowiedzi. Konstytucyjną podstawę wolności zgromadzeń w Polsce stanowi art. 57 ustawy zasadniczej. Sformułowanie „każdy” oznacza, że prawo to (generalnie) dotyczy także cudzoziemców i apatrydów.

Zakres przedmiotowy tego prawa to zebrania mające za swój przedmiot zagadnienia polityczne. Konstytucyjne określenie wolności zgromadzeń obejmuje dwa aspekty: czynny i bierny.

Dla określenia granic korzystania z wolności zgromadzeń podstawowe znaczenie ma art. 31 ust 3 Konstytucji.

Regulacja ustawowa wolności zgromadzeń. Prawo o zgromadzeniach

Podstawowe znaczenie ma ustawa - Prawo o zgromadzeniach. Wiele szczególnych unormowań, (np. przeprowadzania zgromadzeń na drogach publicznych, czy też zgromadzenia organizowane przez związki wyznaniowe) znaleźć można w innych aktach prawnych. Zakres stosowania tego prawa wynika przed wszystkim z przyjętej w nim definicji zgromadzenia. Zgromadzeniem jest zgrupowanie co najmniej 15 osób, zwołane w celu wspólnych obrad lub w celu wspólnego wyrażenia stanowiska. Definicja zawiera więc dwa kryteria - obiektywny (ilość osób) i subiektywny (cel zgromadzenia). Poza zakresem tych regulacji są więc np. imprezy artystyczne czy sportowe. Zakres stosowania ustawy ulega zawężeniu wskutek wyłączenia spod tej regulacji: zgromadzeń organizowanych przez ograny państwa lub samorządu regionalnego, odbywające się w ramach działalności związków wyznaniowych.

Ustawa dzieli zgromadzenia na dwie kategorie, zgromadzenie publiczne to zgromadzenie zorganizowane na otwartej przestrzeni, dostępne dla nieokreślonych imiennie osób. Zgromadzenie, które nie będzie spełniało tego kryterium nie będzie zgromadzeniem publicznym.

Zakres podmiotowy wolności zgromadzeń w aspekcie czynnym ustawa wymaga, aby zgromadzenia organizowane były przez osoby majce zdolność do czynności prawnych, osoby prawne albo grupy osób. Osoby niepełnoletnie albo ubezwłasnowolnione mogą być tylko uczestnikami. Przewidziane w prawie ograniczenia można podzielić na 3 grupy:

a) Ograniczenia związane z problemem organizowania zgromadzeń

Ustawodawca nie nakłada na organizatorów wymogu uzyskania zezwolenia, jednak zorganizowanie zgromadzenia publicznego wymaga zawiadomienia organu gminy. Ustawodawca pozwala na określenie przez organ gminy miejsc, w których organizator nie będzie potrzebował uprzedniego zgłoszenia. Istotną kwestią będą przesłanki, które mogą być podstawą do zakazania przeprowadzenia zgromadzenia publicznego.

Organ gminy ma obowiązek zakazać przeprowadzenia zgromadzenia jeśli jego cel lub odbycie sprzeciwiają się samej ustawie lub naruszają przepisy ustaw karnych oraz gdy odbycie zgromadzenia może zagrażać życiu lub zdrowiu albo mieniu znacznej wartości. W przypadku zakazu odbycia zgromadzenia przysługuje odwołanie do wojewody, a następnie do sądu administracyjnego. W przypadku kiedy zgromadzenie odbyć ma się na drodze publicznej organizator musi uzyskać zezwolenie organu zarządzającego, które wydawane jest po zasięgnięciu opinii komendanta Policji i po uzgodnieniu warunków przeprowadzenia imprezy.

Zgromadzenie musi posiadać przewodniczącego, który otwiera je, kieruje przebiegiem i zamyka. Przewodniczący ma konkretne uprawnienia porządkowe, może on zażądać opuszczenia zgromadzenia przez osoby naruszające prawo, a nawet rozwiązać zgromadzenie. Przewodniczącym powinien być organizator, albo osoba, której funkcja ta została powierzona.

b) Ograniczenia związane z przebiegiem zgromadzenia

Ta grupa ograniczeń odnosi się też do zgromadzeń niepublicznych. Przede wszystkim zakazane jest branie udziału w zgromadzeniach osób uzbrojonych, z kolei organ gminy może delegować swoich przedstawicieli na zgromadzenie.

c) Prawo do rozwiązania zgromadzenia

Uprawnienie delegowania przedstawiciela wiąże się z prawem do rozwiązania zgromadzenia. Przesłanki do rozwiązania zgromadzenia się identyczne z przesłankami do wydania zakazu organizacji zgromadzenia publicznego. Rozwiązanie należy jednak poprzedzić trzykrotnym ostrzeżeniem uczestników oraz przewodniczącego, rozwiązanie jest więc ostatecznością. Organ gminy na wniosek organizatora zobowiązany jest zapewnić ochronę policyjną.

Wolność zrzeszania

Wolność zrzeszania oznacza swobodę tworzenia przez obywateli różnych organizacji, funkcjonujących dla realizacji wytyczonych przez nich celów. Ustawodawca nie definiuje celów, a jedynie granice tej wolności oraz określa pewne formy, w jakich z wolności tej można korzystać. Wolność zrzeszania sformułowana jest w sposób ogólny w art. 58 Konstytucji. Konstytucja określa też ograniczenia tej wolności poprzez ust. 2 oraz art. 13.

Niektóre formy zrzeszeń, uznane zostały za ustrojodawcę za szczególne godne odrębnych regulacji, np. partii polityczne (art. 11), związki zawodowe i organizacje społeczno-zawodowe rolników (art. 12 i 59), stowarzyszenia (art. 12), a także organizacje pracodawców (art. 59).

Partie polityczne

Zasadniczym celem działalności partii politycznych jest sprawowanie władzy publicznej. Poprzez partie polityczne wyraża się wolę społeczeństwa, a także realizuje się jego pośredni wpływ na kierunek i sposób sprawowania władzy publicznej. W Polsce regulacje dotyczące partii politycznych znaleźć można w art. 11 Konstytucji oraz ustawach zwykłych.

W świetle przepisów partia polityczna to organizacja: społeczna (oparta na członkostwie), występująca pod określoną nazwą, opierająca swe działanie na równości członków, stawiająca sobie za cel udział w życiu publicznym i demokratyczny wpływ na kształtowanie polityki państwa.

Partie założyć można w trybie rejestracyjnym. Grupa co najmniej 3 obywateli polskich -założyciele partii - którzy ukończyli 18 rok życia i posiadają pełną zdolność do czynności prawnych, przedkłada w organie rejestracyjnym (Sąd Okręgowy w Warszawie). W zgłoszeniu należy zamieścić m.in. nazwę partii oraz jej skrót czy też siedzibę lub dane osób uprawnionych do reprezentowania partii. Do zgłoszenia należy także dołączyć dwa dokumenty: poświadczenie posiadania poparcia społecznego (wykaz osób) oraz poświadczenie demokratyczności celów i struktur (statut).

Wykaz osób popierających zgłoszenie zawiera dane osobowe co najmniej 1000 obywateli polskich, pełnoletnich i posiadających pełną zdolność do czynności prawnych. Należy zauważyć, że prawo polskie zakazuje przynależności partyjnej wielu grupom np. sędziom, prokuratorom, żołnierzom zawodowym etc.

Procedura rejestracyjna pozawala na prewencyjną kontrolę przyszłych partii. Prawidłowo dokonane zgłoszenie jest podstawą do wpisu ewidencji partii politycznych. Zgłoszenie poddawane jest kontroli sądowej z punktu widzenia zgodności z prawem. W przypadku stwierdzenia, że zgłoszenie zostało dokonane z naruszeniem przepisów, sąd wzywa do usunięcia wad. Kontroli sądowej podlega także statut i program partii. W przypadku wątpliwości Sąd Okręgowy w Warszawie kieruje wniosek do TK. Decyzja wydawana jest w oparciu o statut i program, choć ustawa nie nakłada obowiązku złożenia tego dokumentu.

Formalnie rzecz biorąc partia nie musi przejść procedury rejestracji, choć gdy jest zarejestrowana zyskuje szereg praw wynikających z ustawy (np. dotacje, ochrona nazwy etc.). Ustawa nakłada na partię obowiązek jawności struktur, powoływania organów w drodze wyboru oraz podejmowania uchwał większością głosów. Ustawodawca nakazuje zamieszczenie w statucie szeregu zapisów dotyczących np. sposobu nabywania i utraty członkowstwa, określenia praw i obowiązków etc. Kładzie się nacisk na demokratyczny ustrój partii.

Partie nie mogą wykonywać działań zastrzeżonych dla państwa, nie może posiadać jednostek w zakładach pracy. Z drugiej strony, organy władzy publicznej są zobowiązane do równego traktowania partii politycznych. Istotną rolę w kontroli patii sprawuje Trybunał Konstytucyjny.

Istnieją trzy zasadnicze formy finansowania partii politycznych:

1. finansowanie wewnątrzorganizacyjne (np. składki członkowskie etc.),

2. finansowanie zewnętrzne przez osoby fizyczne i podmioty prawne (np. darowizny),

3. finansowanie z budżetu państwa.

Takie też formy finansowania przewiduje ustawa z 1997 roku. Wewnątrzorganizacyjne formy finansowania są poważnie limitowane. Umiarkowana wysokość składek członkowskich oraz zakaz prowadzenia działalności gospodarczej sprawia, że ten sposób finansowania nie jest specjalnie istotny. Pieniądze z zewnątrz mogą pochodzić tylko od osób fizycznych, górny pułap wpłat jest także określony w przepisach. Najważniejsza forma finansowania partii będą subwencje z budżetu państwa. Podstawowym warunkiem do uzyskania subwencji jest uczestniczenie w wyborach i zdobycie określonego poparcia (3% i 6% dla koalicji). Partie zobowiązane są jednak do jawności swoich finansów. Do 31 marca każdego roku partia zobowiązana jest przedłożyć PKW sprawozdanie o źródłach pozyskiwania środków finansowych i informacje finansową o otrzymanej subwencji. Pierwszy dokument składa każda partia, drugi tylko ta, która otrzymuje subwencje. W przypadku niezłożeni sprawozdania PKW występuje do Sądu o wykreślenie partii, natomiast w przypadku odrzucenia partia traci prawo do subwencji przez 3 lata. W przypadku niezłożeni informacji przez partię lub jej odrzucenia przez PKW, partia traci to prawo na rok.

Stowarzyszenia

Stowarzyszenie jest zrzeszeniem dobrowolnym, samorządnym, o celach nie zarobkowych. Stowarzyszenie musi mieć także trwały charakter. Działalność gospodarcza jest dozwolona jeśli zyski z niej będą przekazywane na działalność statutową. Stowarzyszenie zakładać mogą obywatele polscy, którzy ukończyli 18 lat, mają pełną zdolność do czynności prawnych i nie są pozbawieni praw publicznych. Cudzoziemcy muszą mieć stałe miejsce zamieszkania w Polsce.

Ze względu na sposób zakładania stowarzyszenia dzielimy na: zwykłe i rejestrowane. Różnią się one strukturą, statusem prawnym i stopniem podporządkowania nadzorowi.

Stowarzyszenie, które chce uzyskać rejestrację powinno być założone przez co najmniej 15 osób. Uchwalają one statut i tworzą komitet założycielski. Najwyższą władzą jest walne zgromadzenie lub zjazd delegatów, jest też zobowiązane posiadać zarząd i organ kontroli wewnętrznej. Jeśli statut spełnia minimalne wymagania ustawowe stowarzyszenie zostaje wpisane do KRS. Od momentu uprawomocnienia się postanowienia stowarzyszenie nabiera osobowości prawnej.

Nadzór na stowarzyszeniami pełni miejscowy starosta, a w przypadku stowarzyszania jednostek samorządu terytorialnego - właściwy miejscowo wojewoda. Organy nadzorcze mają szereg kompetencji np. żądanie odpisu uchwał walnego zgromadzenia czy też przedstawiania wyjaśnień. Na wniosek tych organów sąd może nałożyć karę nie wyższą niż 5000 zł. W razie łamania prawa organ nadzorujący może udzielać ostrzeżeń a nawet wystąpić do sądu, który może nawet rozwiązać stowarzyszenie. W istocie funkcję nadzorczą sprawuje sąd, organ zwany „nadzorczym” w istocie sprawuje funkcję kontrolne.

Oprócz powyżej formy stowarzyszania można założyć stowarzyszenie zwykłe. Takie stowarzyszenie mogą założyć minimum 3 osoby. Muszą uchwalić regulamin i powiadomić organ nadzorujący. Ten w ciągu 30 dni może wystąpić do sądu o wydanie zakazu. Takie stowarzyszenie jednak nie posiada osobowości prawnej i szeregu innych praw jak np. otrzymywanie darowizn, prowadzić działalności gospodarczej.

Związki zawodowe i organizacje pracodawców

W celu ochrony praw pracowniczych wykształciły się związki zawodowe. W myśl art. 12 Konstytucji RP zapewnia wolność tworzenia i działania związków zawodowych, organizacji społeczno-zawodowych rolników, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich, innych dobrowolnych zrzeszeń i fundacji. Wolność związków zawodowych zapisana jest także w art. 59. Przepis ten wymienia prawo do rokowań, zawierania układów zbiorowych pracy, prawo organizowania strajków pracowniczych i innych form protestu jako gwarancje realizacji celów związkowych. Funkcjonowanie związków regulują ustawy i prawo międzynarodowe (np. konwencje ILO). Związki zawodowe nie podlegają ustawie o stowarzyszeniach. W myśl ustawy związek zawodowy jest dobrowolną i samorządową organizacją ludzi pracy, powołaną do reprezentowania i obrony ich praw, interesów zawodowych i socjalnych. Prawo zakładania związków mają pracownicy, a nawet bezrobotni. Niektóre grupy np. sędziowie mają, z mocy prawa, zakaz takiej działalności. Ustawodawca wyposaża związki w dodatkowe prawa, np. silniejsza jest ochrona stosunku pracy pracowników sprawujących określone funkcje w związku zawodowym. Same związki mogą zawierać układy zbiorowe, opiniować akty prawne etc. Do założenia związku potrzeba 10 osób.

Pracodawcy mogą zakładać organizacje pracodawców. Niektóre z nich, spełniające kryteria ustawy o komisji trójstronnej, mogą opiniować akty prawne.

Prawo do informacji i wolności informowania

Dostępność informacji o działalności państwa stanowi konieczny element demokracji. Transparentność władzy jest podnoszona w wielu aktach prawa międzynarodowego. Konstytucja i ustawy określają zakres tego prawa oraz tryb udzielania informacji. Konstytucja zapewnia to prawo obywatelom, natomiast ustawa rozszerza zakres tej regulacji na każdego. Od osoby żądającej informacji nie wolno wymagać wykazania interesu prawnego lub faktycznego, a dostęp do informacji powinien być zasadniczo bezpłatny. Domagać się można informacji o działalności organów państwa oraz osób pełniących funkcje publiczne. Oczywiście informacje dotyczące prywatnej sfery życia są wyłączone spod publikacji, choć w przypadku osób publicznych ochrona ta jest znacząco mniejsza. Do udzielania informacji zobowiązane są także „organy samorządu gospodarczego i zawodowego, a także inne osoby oraz jednostki organizacyjne”, ale już tylko odnośnie części ich działalności w zakresie „wykonywania zadań władzy publicznej i gospodarowania mieniem komunalnym lub majątkiem Skarbu Państwa”. Obowiązek taki nakładany jest także na niektóre związki zawodowe, organizacje pracodawców i wszystkie partie polityczne.

Kolejnym uprawnieniem jest wstęp na posiedzenia kolegialnych organów władzy publicznej pochodzących z powszechnych wyborów. Oczywiście prawo to ograniczane jest przez fakty wynikające z warunków technicznych i lokalowych. Posiedzenia można także utrwalać np. za pomocą kamer, chyba że wyłączono jawność (kiedy prawo na to pozwala).

Oczywiście wolność dostępu do informacji podlega ograniczeniom np. tajemnicy gospodarczej, państwowej czy służbowej lub ochronę danych osobowych.

Informacje zamieszczane są w BIP lub na wniosek (jeśli informacji tej nie ma w BIP). Istotną rolę odgrywa także PAP. Na odmowę wydania informacji można odwołać się do sądu.

Prawo petycji

Prawo petycji wywodzi się ze średniowiecznego przywileju zwracania się ze skargami do monarchy. Współcześnie prawo to straciło na znaczeniu z racji wzrostu roli sądów, jednak Konstytucja zapewnia prawo do petycji, jako środka subsydiarnego, który może służyć obronie zagrożonych interesów jednostki. Wszyscy obywatele UE mają prawo petycji do PE.

Konstytucja w art. 63 gwarantuje prawo do petycji. Petycja można być składana nie tylko przez obywatela polskiego i nie tylko w jego własnej sprawie.

5. Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne

Wolności te łącznie określa się prawami socjalnymi. Istnieje jednak spór i szereg wątpliwości co do możliwości i sposobu wypełniania przez państwa tych zapisów. Wiele zależy od kondycji gospodarczej oraz przyjętego systemu politycznego. Wiele z tego katalogu praw ujętych jest w Międzynarodowym Pakcie Praw ESiK. Wątpliwości budzi jednak możliwość dochodzenia przez obywatela realizacji przez państwo tych praw.

Problem ten jest szczególnie istotny, kiedy - zgodnie z art. 8 - Konstytucję należy stosować bezpośrednio. Dlatego przyjęto zasadę, iż obywatel może domagać się realizacji praw z tej grupy tylko w zakresie określonym przez ustawy (np. prawo do zatrudnienia). Istnieje także grupa postanowień, której normy nie kształtują indywidualnych uprawnień, lecz są formą konstytucjonalizacji wytycznych polityki władz publicznych (np. obowiązek ochrony konsumenta).

Pośród praw socjalnych (sensu largo) istnieją prawa, których podstawą dochodzenia jest już sama Konstytucja, są to takie regulacje jak: prawo własności czy prawo do ochrony życia.

Istotne z praw: prawo własności, prawo do pracy, prawo do ochrony zdrowia i prawo do nauki.

6. Zasada równości

Godność

Zasada równości ma swoje źródło przyrodzonej godności człowieka. Godność się nienaruszalna i stanowi źródło praw człowieka. Gdyby równość nie można by mówić o generalno-abstrakcyjnym systemie norm prawnych.

Równość formalna

W znaczeniu formalnym równość polega na takim samym traktowaniu przez prawo wszystkich adresatów norm. Taki sposób ujęcia równości nie bierze, jednak, pod uwagę różnic między jednostkami, co mogłoby prowadzić do naruszenia zasad sprawiedliwości.

Równość materialna

Na gruncie Konstytucji równość należy rozumieć jako równość materialną. TK orzekł, że wszystkie podmioty prawa, posiadający daną cechę istotną (relewantną) w równym stopniu, mają być traktowane równo. Równość oznacza akceptację różnego traktowania różnych adresatów. Zróżnicowanie obywateli nie może być jednak oparte na niektórych wyróżnikach, szczególnie na takich jakie są od jednostki niezależne (np. płeć, wiek czy kolor skóry).

Zakaz dyskryminacji

Kobieta i mężczyzna mają takie same prawa, kościoły są równouprawnione, a zrzeszanie się w partie polityczne odbywa się na równości obywateli. Zasada równego traktowania przez władze publiczne dotyczy sposobu stosowania prawa, w myśl tych przepisów organy państwa mają wydawać w takich samych sprawach takie same decyzje. Niedozwolone jest dyskryminowanie obywateli z jakichkolwiek względów przez organy państwa.

7. Konstytucyjne obowiązki jednostki

Konstytucja nie zawiera wielu zapisów dotyczących obowiązków jednostki. Istnieją obowiązki jakie nakłada ona na każdego (poszanowanie praw innych, przestrzegania prawa, ponoszenia ciężarów oraz dbałości o stan środowiska) oraz te ciążące na obywatelach (wierność RP, obowiązek obrony ojczyzny). Oprócz poszanowania praw innych, wszystkie obowiązki wymagają konkretyzacji ustawowej.

8. Konstytucyjne gwarancje praw jednostki

Skarga konstytucyjna

Jest to nowa instytucja w prawie polskim, której źródła należy szukać już w XIX wiecznych rozwiązaniach prawa niemieckiego. Funkcja podmiotowa polega na ochronie praw konkretnej osoby poprzez danie jej możliwości uruchomienia procedur kontrolnych. Funkcja przedmiotowa natomiast polega na tym, iż w procedurze kontrolnej, poza ochroną praw jednostki, chodzi także o usunięcie z systemu aktów prawa niekonstytucyjnych. Skarga w Konstytucji zawarta jest w art. 79 ust. 1. Przedmiotem uprawnionym jest adresat danego prawa, w szerszym zakresie są to obywatele polscy, którzy są adresatami wszystkim norm konstytucyjnych. W węższym zakresie korzystać mogą inne jednostki, a nawet osoby prawne.

Przedmiotem skargi może być akt władzy publicznej zawierający generalno-abstrakcyjne normy prawne. Jest więc możliwe także zaskarżenie aktów prawa wewnętrznego, ale przedmiotem skargi nie mogą być decyzje indywidualne. Kontroli aktów prawa miejscowego dokonuje sąd administracyjny, wszystkich innych TK. Przedmiotem skargi nie może być też fakt zaniechania przez ustawodawcę wydania aktu prawnego. Skarga może jednak dotyczyć sytuacji, kiedy uregulowano prawo innych osób, przy braku regulacji w stosunku do skarżącego. Rodzi to zarzut złamania zasady równości, jest to pominięcie ustawodawcze wobec jednostki.

Skarga konstytucyjna spełnia zasadę subsydiarności, gdyż jest ostatecznością. To sądy powinny wydać wyrok w zgodzie z Konstytucją. Zasada subsydiarności realizowana jest przez wymóg orzeczenia ostatecznego wobec jednostki. Dla prawa administracyjnego jest to wyrok NSA, dla prawa karnego jest to wyrok sądu II instancji, a dla prawa cywilnego kasacja (tutaj istnieje możliwość wyboru w zależności czy nastąpiło wydanie wadliwego orzeczenia, czy też podstawa orzeczenia jest niezgodna z Konstytucją).

W skardze należy zamieścić jakie prawa zostały naruszone, skarga nie może dotyczyć osób trzecich, oraz nie może dotyczyć sytuacji, które nie naruszają bezpośrednio praw skarżącego. Sporządzenie skargi objęte jest przymusem adwokackim, a złożona musi zostać w terminie 3 miesięcy od doręczenia ostatecznego orzeczenia.

Derogowanie określonego przepisu z porządku prawnego nie ma bezpośredniego skutku wobec jednostki. Wyrok stanowi jedynie przesłankę do wznowienia postępowania.

Prawo do sądu

Pierwotnie prawo do sądu wyinterpretował TK z zasady demokratycznego państwa prawnego. W aktualnej Konstytucji prawo to zawarto w art. 77, 45 i 78. Zasada ta zawarta jest także w wielu aktach prawa międzynarodowego. Z prawa do sądu wynika domniemanie kompetencji sądów. Sprawiedliwe rozpatrzenie sprawy wymaga uwzględnienia zasad sprawiedliwości proceduralnej (np. prawo do zgłaszania wniosków dowodowych). Sprawiedliwe rozpatrzenie sprawy zapewnia zasada jawności. Zagwarantować należy niezawisłość, bezstronności i niezależność sędziów, służy temu np. instytucja immunitetu sędziowskiego.

Wystąpienie do Rzecznika Praw Obywatelskich z wnioskiem o pomoc
w ochronie naruszonych praw

Jednostka może wystąpić do RPO o pomoc podczas dochodzenia swoich praw. Z art. 80 wynika obowiązek podjęcia działań przez PRO jeśli stwierdzi możliwość naruszenia praw.

Odszkodowanie z tytułu wyrządzania szkody przez działanie organów władzy publicznej

Środek ten ma charakter materialnoprawny, jest on wskazany w art. 77 a także prawie międzynarodowym. Prawo do odszkodowania powstaje gdy mamy do czynienia z działaniem organu władzy, działanie to jest niezgodne z prawem i przez to działanie powstała szkoda. Instytucję odszkodowania wprowadza także kodeks cywilny art. 417.

Rozdział IV. Zagadnienie suwerenności i jej realizacji w Konstytucji

1. Podmiot suwerenności

Podmiotem suwerenności jest Naród, ma on władzę zwierzchnią w RP i jest źródłem władzy. Władza suwerenna to władza, jednocześnie, najwyższa i nieograniczona - choć jak wiemy nie jest to definicja całkowicie aktualna z racji rozwoju prawa międzynarodowego. Konstytucja jedynie sankcjonuje fakt posiadania władzy przez Naród, nie definiuje jednak pojęcia Narodu, gdyż wiązałoby się to z ograniczeniem jego suwerenności. Przyjąć należy socjologiczno-polityczną definicję Narodu. I taki Naród jest dzierżycielem władzy zwierzchniej. Dysponent władzy może być jednak prawnie określony „np. „obywatele posiadający prawa wyborcze i udziału w referendum”.

Naród władzę sprawuje poprzez swoich przedstawicieli oraz bezpośrednio.

2. Zasady powoływania organów przedstawicielskich

Pojęcie zasad prawa wyborczego

Zasady prawa wyborczego zawarte są w ordynacjach wyborczych, które uszczegółowiają zapisy konstytucyjne oraz zasady prawa wyborczego przyjęte w doktrynie.

Wolność wyborów

Zasada wolności wyborów jest symbolem demokratyzacji tego procesu. Przymiotnik ten pojawił się dopiero po 1989 roku. Wolność wyborów oznacza brak przymusów i ograniczeń. W Konstytucji z 1997 r. zasada ta nie została wyrażona, nie zawierają jej także aktualne ordynacje. Do elementów tej zasady zaliczamy: gwarancja nie skrępowania wysuwania kandydatów, kształtowanie programów w sposób wolny i swoboda decyzji wyborczych. Wedle aktualnych regulacji prawo zgłaszania kandydatów na posłów i senatorów utraciły inne, niż partie, organizacje. Prawo to mają też wyborcy. Prawo zgłaszania kandydata na Prezydenta RP posiada grupa co najmniej 100000 obywateli. W imieniu wyborców i partii działają upoważnione komitety wyborcze. Kandydat na senatora, zgłoszony przez komitet musi posiadać poparcie 3000 wyborców, natomiast listy wyborcze w wyborach do Sejmu muszą zostać poparte przez 5000 wyborców. Z tych obowiązków zwolnione są komitety, które już, wedle tych zasad, uzyskały poparcie w co najmniej połowie okręgów.

Wybory nadzorują niezależne organy wyborcze (PKW). W skład Komisji wchodzi po 3 sędziów TK, SN i NSA, powoływanych przez Prezydenta na podstawie Prezesów. PKW powołuje okręgowe komisje wyborcze (od 7 do 11 sędziów).

Obwodowe komisje wyborcze powoływane są przez wójta lub burmistrza (prezydenta miasta). Składają się z 6-10 osób zgłoszonych przez mieszkańców lub pełnomocników komitetów.

Przy wyborach prezydenckich w skład okręgowej komisji wchodzi 5 sędziów, a obwodowej 5-9 osób.

Zasada powszechności wyborów

Zasada powszechności określa krąg podmiotów, którym przysługują prawa wyborcze. Istotą wyborów powszechnych jest dopuszczenie do nich osób, o których można obiektywnie orzec, że mogą świadomie w nich uczestniczyć. Kryteria ograniczające można podzielić na: uzasadnione oraz tzw. cenzusy, które są przejawami dyskryminacji. Do pierwszej grupy można zaliczyć np. wiek, chorobę umysłową czy pozbawienie praw publicznych przez sąd. Do grupy cenzusów zalicza się cenzusy: majątkowy, płci, wykształcenia, rasy, zasług czy domicylu. Wskazując krąg osób uprawnionych posługujemy się dwoma pojęciami: czynne i bierne prawo wyborcze. Aby posiadać bierne prawo wyborcze należy legitymować się czynnym oraz określonym wiekiem.

Rejestr wyborców, prowadzony jest przez wszystkie gminy. Dla osób stale zamieszkujących wpisanie dokonywane jest z urzędu, przy pobycie czasowym na wniosek. Spis wyborców sporządzany jest na potrzeby konkretnych wyborów (referendum) i zawiera osoby, którym prawo wyborcze przysługuje. Rejestr i spis są jawne, każdy może wnieść reklamację zapisów do wójta lub burmistrza, która rozpatrzona powinna być w 3 dni, jeśli organ gminy nie uwzględni reklamacji przysługuje skarga do sądu rejonowego. Istnieje także możliwość wydania zaświadczenia w celu głosowania poza miejscem zamieszkania. Obwody tworzy się: na zasadzie terytorialnej, „zamknięte”, na statkach i dla obywateli przebywających za granicą.

Zasada równości wyborów

Zasada równości przejawia się w dwóch aspektach: materialnym i formalnym. Równość materialna zachodzi w przypadku wyborów Prezydenta RP i posłów na Sejm, natomiast wybory do Senatu nie są równe, gdyż waga głosu w tych wyborach jest różna w zależności od okręgu. Aby zachować równość wyborca musi być tylko na jednym spisie oraz potwierdzić odbiór karty, kiedy głosuje poza miejscem zamieszkania zobowiązany jest oddać zaświadczenie.

W przypadku Senatu w okręgu wybiera się od 2 do 4 senatorów. W wyborach do Sejmu mamy jednolitą normę przedstawicielstwa na cały kraj (Senat - wojewódzka). W wyborach do Sejmu okręgi są wielomandatowe i wybiera się w nich co najmniej 7 posłów. Pewnym ograniczeniem równości są klauzule zaporowe, choć ich istnienie jest możliwe do uzasadnienia.

Zasada bezpośredniości

Zasada bezpośredniości ustanawia wybory jednostopniowe bez pośrednictwa np. elektorów. Istotne i nieodłączne jest branie przez obywatela bezpośredniego udziału w głosowaniu, istnieje spór co do możliwości głosowania pocztą. Wszelkie procedury muszą zagwarantować, że wyborca będzie miał możliwość oddania głosu na preferowanego przez siebie kandydata. W przypadku okręgów jednomandatowych nie ma problemu, który pojawia się w przypadku okręgów wielomandatowych, gdzie mamy do czynienia z głosowaniem na listy wyborcze. Najmniej zbliżony do ideału jest system głosowanie na listy zamknięte. Lepsze są mechanizmy wybierania także „wewnątrz” listy czyli tzw. głosowania preferencyjnego (które ma także wiele form). W polskim prawie oddanie głosu na listę odbywa się poprzez wybranie preferowanego kandydata z tej listy. Wyborcy przysługuje jeden głos (przy Senacie od 2 do 4). Zlikwidowano instytucję tzw. list ogólnopolskich, które przeczyły zasadzie bezpośredniości i wzbudzały wiele kontrowersji.

Zasada tajności głosowania

Należy zapewnić warunki aby każdy mógł nieskrępowanie wyrazić swój głos. Regulacja ta ma charakter wolnościowy wobec obywatela, który może zagłosować w sposób, który nie pozwoli innym na inwigilowanie, wyborca jest jednak ograniczony zakazem agitacji w miejscu wyborów. Potencjalną sankcją może być protest wyborczy, jednak trzeba udowodnić, że np. ostentacyjne oddanie głosu mogło wpłynąć na wynik wyborów. Regulacja ta jest skierowana głownie do władz.

Systemy wyborcze

Uwagi ogólne

System wyborczy sensu stricto jest to treść reguł, które przyjęto w celu ustalenia wyników wyborów. Wykształciły się dwa główne systemy: większościowy i proporcjonalny.

System większościowy

System ten ma zastosowanie w wyborach jedno- i wielomandatowych, może być on realizowany na dwa sposoby: większości zwykłej i większości bezwzględnej.

System proporcjonalny

Jest to system lepiej odzwierciedlający różnice w preferencjach wyborców. Aby przeprowadzić wybory proporcjonalne należy: utworzyć wielomandatowe okręgi, wprowadzić zasadę rywalizacji pomiędzy listami kandydatów oraz określić metodę przeliczania liczy głosów na mandaty.

System obowiązujący w Polsce

Konstytucja reguluje rodzaj systemu wyborczego w przypadku wyborów do Sejmu i na Prezydenta RP. Odnośnie Senatu kwestia ta regulowana jest w ustawie, która przewiduje system większości zwykłej. Wybory na Prezydenta RP odbywają się w oparciu o większość bezwzględną, przewidziana jest także druga tura. Mandaty poselskie rozdzielane są według tzw. systemu d'Hondta. W systemie tym dzielimy ilość głosów uzyskanych przez listę przez kolejne liczy całkowite, a następnie wedle tych iloczynów rozdzielamy ilość mandatów dla każdej z listy. Wyborcy decydują jaka będzie kolejność przyznawania mandatów wewnątrz listy poprzez głosowanie preferencyjne. Do Sejmu wyborów uzupełniających się nie przeprowadza (mandat dostaje kolejna osoba z listy - wedle poparcia), natomiast do Senatu przeprowadza się wybory uzupełniające, chyba ze do końca kadencji zostało mniej niż 6 miesięcy.

Gwarancje praworządności wyborów i zasada sądowej weryfikacji ich ważności

Uwagi ogólne

Rejestracja list kandydatów i kandydatów (wybory parlamentarne)

Okręgowe komisje wyborcze są uprawnione do przyjmowania zgłoszenia, a następnie rejestracji okręgowych list kandydatów (Sejm) i kandydatów (Senat). W przypadku stwierdzenia wad w zgłoszeniu, komisja wzywa do usunięciu braków w terminie 3 dni. Od decyzji komisji przysługuje odwołanie do PKW, której decyzja jest ostateczna.

Zgłaszanie kandydatów na urząd Prezydenta RP

Zgłoszenia kandydata w PKW dokonuje komitet powołany przez co najmniej 15 wyborców, zarejestrowany wcześniej przez PKW. Elementami zgłoszenia są: dane osobowe kandydata, nazwa komitetu i dane pełnomocnika, wykaz co najmniej 100000 wyborców popierających zgłoszenie. Kandydat musi wyrazić zgodę na kandydowanie oraz oświadczenie lustracyjne. Od ewentualnej odmowy PKW przysługuje odwołanie do SN, takie samo ma prawo komitet, któremu PKW odmówiła rejestracji.

Skarżyć do sądu okręgowego można rozpowszechnianie nieprawdziwych informacji w trakcie prowadzenia kampanii, zarówno w wyborach do parlamentu jak i na Prezydenta RP.

System weryfikacji ważności wyborów

Wyróżnić można trzy systemy: weryfikacji parlamentarnej, weryfikacji jurysdykcyjnej oraz mieszany.

Weryfikacja ważności wyborów w Polsce

O ważności wyborów w Polsce orzeka Sąd Najwyższy w składzie Izby Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych. Sąd Najwyższy rozstrzyga z urzędu, po przedstawieniu sprawozdań przez PKW i po rozpatrzeniu protestów wyborczych. Prawo do protestów jest ograniczone przedmiotowo - podstawą może być przestępstwo przeciwko wyborom lub naruszenie Ordynacji dotyczące momentów: głosowania, ustalenia wyników i wyniku wyborów. Podmiotowe ograniczenie powoduje, że wyborcy mogą wnosić protesty jedynie: uzasadnianie popełnieniem przestępstwa przeciwko wyborom lub naruszeniem przez PKW przepisów Ordynacji.

Prawo przysługuje wyborcy (a także pełnomocnikom komitetów i przewodniczącym właściwej komisji), który w dniu głosowania znajdował się w spisie wyborców danego okręgu, w którym zaszło domniemane złamanie prawa. Prawo to przysługuje w terminie 7 dni od publikacji wyniku wyborów w Dzienniku Ustaw. Protesty wnoszone są pisemnie i rozpatrywane przez 3 sędziów, po zapoznaniu się z dokumentacją, nie później niż w 90 dni od dnia głosowania. SN może orzec nieważność całych wyborów lub w stosunku do konkretnego posła lub senatora.

Weryfikacji wyborów prezydenckich pierwotnie dokonywało Zgromadzenie Narodowe, od 1995 roku funkcję weryfikacji przejął SN. Uchwałę o ważności podejmuje SN w ciągu 30 dni po podaniu wyników wyborów przez PKW. W przypadku stwierdzenia nieważności Marszałek Sejmu, w ciągu 5 dni, zarządza nowe wybory.

3. Formy demokracji bezpośredniej

Pojęcie i instytucje demokracji bezpośredniej

Uwagi ogólne

Występują dwa typy sprawowania władzy: demokracja bezpośrednia i pośrednia. Demokracja bezpośrednia wywodzi się jeszcze z czasów starożytnych (zachowała się w Szwajcarii). Forma ta, w dzisiejszych realiach, może być jednak traktowana jedynie subsydiarnie. Najważniejszą formą demokracji będzie więc demokracja przedstawicielska. Do form demokracji bezpośredniej zalicza się: zgromadzenie ludowe, referendum i plebiscyt, inicjatywę ludową, weto ludowe i konsultacje społeczne. Ze zgromadzeniem ludowym spotykamy się bardzo rzadko (np. 2 kantony szwajcarskie).

Referendum

Wyróżnić można te o zasięgu lokalnym jak i ogólnokrajowym. Wedle kryterium mocy wiążącej wyróżnić można: stanowiące (rozstrzygające) i konsultatywne (opiniodawcze). Wedle kryterium obowiązku prawnego: obligatoryjne i fakultatywne. Ze względu na etap procedury: referendum ante legem, ratyfikacyjne i w sprawie uchylenia danego aktu prawnego. Ze względu na przedmiot: konstytucyjne, ustawodawcze, administracyjne i finansowe.

Plebiscyt

Instytucja podobna do referendum, termin ten jest: używany jako synonim referendum lub: powszechne głosowanie mające wyrazić poparcie dla władzy, choć formalnie za swój przedmiot ma ono pewien akt prawny albo jako instytucja prawa międzynarodowego publicznego w sprawie stosunku ludności do zmian statusu prawnego pewnej części terytorium.

Inicjatywa ludowa, weto ludowe

Inicjatywa ludowa może mieć charakter lokalny i ogólnokrajowy, a ze względu na przedmiot może być: inicjatywa sformułowana i nie sformułowana. Podział jest podobny jak przy referendum.

Weto ludowe to prawo do żądania referendum nad konkretnym rozwiązaniem prawnym.

Konsultacje społeczne

Jest to bardzo swobodna forma demokracji bezpośredniej, bardzo mało zinstytucjonalizowana.

Referendum w Polsce

Instytucje demokracji bezpośredniej

Ustrojodawcę dopuszcza wykorzystanie dwóch form: referendum i inicjatywa ludowa.

Referendum ogólnokrajowe

Art. 125 zawiera upoważnienie do uregulowania ustawowego tej kwestii. Ustawa te reguluje także referenda, o których mowa w art. 90 ust. 3 i 235 ust. 6. Zgodnie z art. 125 referendum może być przeprowadzone w sprawach szczególnych dla państwa, ma charakter fakultatywny. Referendum może zarządzić: Sejm bezwzględną większością lub Prezydent za zgodą Senatu. W przypadku inicjatywy Sejmu prawo wniesienie projektu uchwały ma: Senat, Rada Ministrów lub grupa co najmniej 500000 obywateli, oraz podmioty mające inicjatywę uchwałodawczą. Zakres przedmiotowy jest nieograniczony, z wyjątkiem tego składanego przez obywateli (wydatki i dochody, obronność i amnestia). W kwestii mocy wiążącej Konstytucja mówi, iż wynik jest wiążący gdy w głosowaniu wzięła udział więcej niż połowa uprawnionych. Sam wynik referendum nie rodzi skutków prawnych, gdyż organ władzy publicznej musi, terminie do 60 dni, podjąć czynności niezbędne do realizacji postanowień referendum.

Referendum wyrażające zgodę na ratyfikację umowy międzynarodowej

Kwestia ta regulowana jest przez art. 90 ust. 1. Sejm wybiera formę uchwalenia zgody na ratyfikację, bądź poprzez głosowanie nad ustawą zgodnie z wymogami ust. 2 albo poprzez przeprowadzanie referendum ogólnokrajowego. Uchwała Sejmu otwiera drogę do zarządzenia referendum przez Sejm (inicjatywy nie ma tutaj Rząd, Senat i obywatele) lub Prezydenta za zgodą Senatu.

Referendum zatwierdzające ustawę zmieniającą przepisy Konstytucji

Referendum może zostać zarządzone w przypadku zmieniania I, II lub XII rozdziału Konstytucji. Nie ma ono charakteru obligatoryjnego, jest zarządzane na wniosek Prezydenta RP, Senat lub grupa co najmniej 1/5 posłów (92) przez Marszałka Senatu (obligatoryjnie). Referendum ma moc wiążącą kiedy za tą zmianą opowie się większość głosujących.

Ważność wszystkich referendów stwierdza Sąd Najwyższy.

Referendum lokalne

Ustawodawca wskazuje np. możliwość odwołania pochodzącego w wyborów bezpośrednich organu samorządu terytorialnego. W przypadku odwołania organu referendum będzie wiążące kiedy frekwencja przekroczy 30%.

4. Inicjatywa społeczna w Polsce

Wyróżnić można: inicjatywę w sprawie przeprowadzenia referendum i obywatelską inicjatywę ustawodawczą. W przypadku inicjatywy przeprowadzenia referendum ogólnokrajowego wniosek musi być poparty przez 500000 obywateli, natomiast w przypadku inicjatywy lokalnej jest to określony procent mieszkańców danego okręgu.

Obywatelska inicjatywa ustawodawcza przysługuje 100000 obywateli. Przedmiotowo jest ograniczona (np. wyłączna inicjatywa RM). Całą procedurą zajmuje się komitet inicjatywy ustawodawczej. Projektu wniesionego poprzez obywatelską inicjatywę ustawodawczą nie ogranicza zasada dyskontynuacji prac parlamentu.

Rozdział VII. Sejm i Senat

1. Sejm i Senat w konstytucyjnej strukturze organów państwa

Sejm i Senat jako organy władzy publicznej

Sejm i Senat są organami władzy publicznej, pełniąc władzę ustawodawczą w RP. Ponadto Sejm posiada kompetencje kontrolne nad Radą Ministrów. Są to najwyższe organy władzy i jednocześnie centralne.

Sejm i Senat jako organy przedstawicielskie

Przedstawicielami Narodu są posłowie i senatorowie. Posiadają oni najbardziej demokratyczną legitymację władzy. Istotną cechą parlamentu jest jego pluralizm, dlatego tylko parlament może w pełni reprezentować suwerena. Stąd też uprzywilejowany status Sejmu i Senatu.

Sejm i Senat jako izby parlamentu

Wyróżnić można parlamenty jedno- i dwuizbowe. Parlamenty posiadają, zasadniczo, monopol na sprawowanie funkcji ustawodawczej. Muszą spełniać szereg cech np. kolegialność, jawność czy też immunitet członków. Sejm jest bezsprzecznie izbą parlamentu, co do Senatu potrzeba głębszej analizy czy nie jest on może tylko ciałem doradczym, co wynika z nierównego udziału w funkcji ustawodawczej.

W doktrynie przyjęło się, że Senat uznać należy za drugą izbę, jednak jest to dwuizbowość „ułomna” lub niepełna.

Istnienie drugiej izby można argumentować: federalną strukturą państwa, dążeniem do polepszenia ustawodawstwa (izba refleksji) lub też stworzenia reprezentacji niepolitycznej. Polski Senat spełnia funkcję izby refleksji.

2. Mandat przedstawicielski oraz status prawny posłów i senatorów

Charakterystyka mandatu

Posłowie jako przedstawiciele Narodu mogą sprawować mandat: wolny lub związany. Historycznie wcześniejszy jest mandat związany, jednak Konstytucja wprowadza mandat wolny.

Szczególne uprawnienia posłów (senatorów)

Należą do nich: prawo do udziału w obradach na forum całej izby jak i w organach wewnętrznych, czynne i bierne prawo wyborcze do nich, a także prawo składania wniosków oraz zrzeszania się. Posłowie indywidualnie sprawują funkcję kontrolną: dzięki instytucji interpelacji i zapytań oraz przez tzw. interwencje poselskie. Senatorowie mają podobne prawa, choć nie mają prawa interpelowania i składania zapytań w sprawach bieżących. Wykształciła się za to instytucja oświadczeń senatorskich.

Obowiązki posłów (senatorów) i szczególne zakazy ich dotyczące

Czynne uczestnictwo w pracach izby to nie tylko prawo, ale i obowiązek. Poseł nienależycie wykonujący obowiązki może zostać pociągnięty do odpowiedzialności regulaminowej, a także naraża się na zmniejszenie wypłacanych świadczeń. Poza tym istnieje obowiązek składania oświadczeń majątkowych. Konstytucja proklamuje zasadę incompatibilitas w stosunku do wielu stanowisk państwowych. Jeśli chodzi o administracje rządową zakaz ten nie dotyczy członków Rady Ministrów i sekretarzy stanu. W przypadku stosunku pracy w określonych centralnych urzędach, wybrany parlamentarzysta przechodzi na bezpłatny urlop. Mandat wygasa w przypadku wybrania na niektóre stanowiska (np. radny czy eurodeputowany). Ustawa nakłada obowiązek informowania Marszałka o podjęciu dodatkowych zajęć. Parlamentarzyści nie mogą prowadzić działalności gospodarczej na własny rachunek z wykorzystaniem mienia państwowego lub gminnego. Złamanie tego zakazu powoduje odpowiedzialność przed TS. Zakazane jest też zasiadanie we władzach przedsiębiorstw z bezpośrednim lub pośrednim udziałem państwa.

Gwarancje prawidłowego wykonywania mandatu

Gwarancjami takimi są: immunitet, świadczenia materialne, gwarancja ciągłości zatrudnienia.

Immunitet

Immunitet zapewnia nieodpowiedzialność i nietykalność. Nietykalność nie obejmuje złapania parlamentarzysty na gorącym uczynku, jeśli zatrzymanie jest niezbędne, natychmiast o fakcie należy powiadomić Marszałka. Zakaz nie dotyczy wykonywania kary pozbawienia wolności orzeczonej prawomocnym wyrokiem sądu. Czasowe ramy to: od ogłoszenia wyników do wygaśnięcia mandatu.

Zgodnie z art. 105 ust. 1 poseł nie może być pociągnięty do odpowiedzialności za wszelkie działania wchodzące w zakres wykonywania mandatu, jest to immunitet materialny. Przepis ten odnosi się do całej kadencji i czasu po niej, a poseł odpowiada tylko przed Sejmem. Immunitet ten nie chroni jednak przed odpowiedzialnością w przypadku naruszenia praw osób trzecich.

Wedle ust. 2 poseł nie może (od dnia ogłoszenia wyników) być pociągnięty bez zgody sejmu do odpowiedzialności karnej. Natomiast postępowanie wszczęte przed wyborem ulega na żądanie Sejmu zawieszeniu. Poseł sam może wyrazić zgodę na pociągniecie go do odpowiedzialności w 2 wyżej wymienionych przypadkach. Regulacje te określane są jako immunitet formalny. Sejm pozwala na pociągnięcie posła do odpowiedzialności karnej większością 231 głosów. Natomiast żądanie zawieszenia postępowania wymaga 3/5 ustawowej liczy członków izby.

Gwarancje materialne

Ustawa przewiduje diety i uposażenie. Diety otrzymuje każdy poseł, uposażenie tylko posłowie „zawodowi” czyli tacy, którzy nie pracują poza parlamentem. Uposażenie jest równe wynagrodzeniu podsekretarza stanu. Członek Parlamentu może wrócić na wcześniej zajmowane stanowisko po zakończeniu kadencji.

3. Kadencja i zasady działania Sejmu i Senatu

Kadencja parlamentu

Długość i początek kadencji

Art. 98 stanowi, że kadencja Sejmu i Senatu trwa 4 lata. Początek kadencji to dzień zebrania się nowego Sejmu. Zakończenie kadencji poprzedniego, trwa do dnia poprzedzającego zebranie się nowo wybranych posłów. Rozwiązanie to wyeliminowało tzw. przerwę międzykadencyjną.

Zakończenie kadencji

Poza zakończeniem kadencji w sposób zwyczajny, zakończenie kadencji może odbyć się w trybie nadzwyczajnym lub też wyjątkowo po upływie kadencji. Sejm sam może skrócić swoją kadencję, dla podjęcia stosownej uchwały potrzeba 2/3 ustawowej liczby posłów. Senat nie ma prawo głosu w przypadku podejmowania takiej uchwały, choć i jego kadencja ulega skróceniu. Kadencja może się zakończyć przedterminowo także poprzez decyzję Prezydenta RP. Ustawa zasadnicza przewiduje 2 przypadki, kiedy Prezydent: może rozwiązać (kiedy nie zostanie przedstawiona do podpisu ustawa budżetowa w ciągu 4 miesięcy od złożenia projektu) oraz musi kiedy Sejm nie udzieli wotum zaufania, w II procedurze rezerwowej, Premierowi. Prezydent uprzednio konsultuje się z Marszałkami obu izb.

Kadencja może zostać przedłużona, gdy jej zakończenie wypadałoby na okres obowiązywania któregoś ze stanów nadzwyczajnych lub w mniej niż 90 dni po jego zakończeniu.

Zasada dyskontynuacji prac parlamentu

W Polsce zagadnienia tego nie reguluje ani Konstytucja, ani regulamin. Jednak przyjęło się, że obowiązuje w Polsce zasada dyskontynuacji (generalnie). Zasada nie dotyczy projektów złożonych w ramach wykonywania obywatelskiej inicjatywy ustawodawczej. Ponadto zasady dyskontynuacji nie obejmuje wniosków o pociągnięcie przed TS oraz rozpatrzenia sprawozdania komisji śledczej.

Podstawowe zasady działalności Sejmu i Senatu

Autonomia regulaminowa izb

Sejm i Senat uchwalają swoje regulaminy, co eliminuje możliwość wpływu na ich treść przez inne organy państwa, co miałoby miejsce w przypadku zwykłego trybu ustawodawczego. Wyjątki od tej zasady zawiera sama Konstytucja w przepisach szczególnych. Regulaminy są, sui generis, aktami prawa wewnętrznego. Możliwe jest jednak precyzowanie obowiązków innych organów państwa wobec Sejmu i Senatu.

Zasada permanencji

Zasada permanencji, przyjęta w Konstytucji, zakłada, że parlament obradować będzie przez cały okres swojej kadencji. O terminach posiedzeń decydują same izby.

Zasada jawności

Posiedzenia Sejmu i Senatu są generalnie jawne, Senat przyjął także zasadę jawności na posiedzeniach komisji senackich.

Zasada kierowania pracami izby przez Marszałka

Poza kompetencjami wymienionymi w Konstytucji, regulaminy powierzają marszałkom szereg kompetencji proceduralnych, porządkowych etc. Rola Marszałka od 1997 roku wzrosła znacznie.

4. Wewnętrzna organizacja Sejmu i Senatu

Organy wewnętrzne

---