PRAWO KONSTYTUCYJNE

Funkcje wyborów:

• kreacyjna → polega na kształtowaniu składu organu przedstawicielskiego; jest realizowana przez suwerena

• kontrolna → poprzez konieczność zapewnienia zgodności działań organów przedstawicielskich z wolą wyborców zapewnia się kontrolę nad tymi organami; reelekcja oznacza najczęściej kontynuację zaufania

• legitymująca → w wyniku wyborów zarówno przedstawiciele jak i organy przedstawicielskie uzyskują mandat do sprawowania władzy w imieniu i w interesie wyborców

• integracyjna → wybory umożliwiają integrację wyborców wokół pewnych wartości oraz idei politycznych wyrażanych przez kandydatów

• programowa (wyrażania woli wyborców) → wyborcy podczas wyborów wyrażają poparcie dla określonego programu politycznego, reprezentowanego przez partie i ich kandydatów

ZASADY PRAWA WYBORCZEGO:

zasada wolnych wyborów → wyodrębniła się najpóźniej; brak jest jednoznacznej i ogólno przyjętej definicji; można ją określić jako gwarancję swobodnej realizacji aktu wyborczego;

zasada ta pojawiła się w konstytucjach Włoch (1947) oraz RFN (1949); obecna Konstytucja RP nie wymienia zasady wolnych wyborów, natomiast poprzednie regulacje wyrażały tę zasadę w odniesieniu do wyborów do Senatu

do elementów tej zasady można zaliczyć:

1. swobodę zgłaszania kandydatów, w konsekwencji zaś możliwość późniejszego oddania n a nich głosów

2. swobodę tworzenia i głoszenia programów wybor-czych (ale z zastrzeżeniem art. 13 konstytucji)

3. powierzenie organizacji i nadzoru nad wyborami niezależnym organom

zasada powszechności → polega na zakazie pozbawienia określonych grup wyborców prawa uczestniczenia w wyborach; może być w dwóch aspektach:

1. czynne (możność wybierania)

2. bierne (możność bycia wybranym)

powszechność wyborów może zostać ograniczona cenzusami, np. wiek, obywatelstwo, cenzus domicylu (obowiązek mieszkania na danym obszarze przez określony czas); w Polsce - cenzus obywatelstwa, wieku, posiadania pełnych praw obywatelskich, cenzus domicylu (tylko w wypadku wyborów samorządowych)

zasada równości → rozpatrywana w znaczeniu formalnym i materialnym;

1. formalnym - zas. zakłada, że każda osoba, której przysługuje prawo wyborcze uczestniczy w wyborach na takich samych zasadach, a w szczególności dysponuje taką samą liczbą głosów oraz ma taką samą szansę o ubieganie się o mandat przedstawicielski

2. materialnym - zas. równości ma zapewnić równą siłę każdego głosu wyborcy (takie samo znaczenie); osiągnąć to można w sytuacji, kiedy na mandat przypada taka sama liczba wyborców; możliwe jest to w sytuacji zastosowania tzw. Normy przedstawicielskiej lub też wyznaczenia okręgów wyborczych o zbliżonej liczbie mieszkańców; ta norma to proporcja między liczbą mieszkańców w danym okręgu a liczbą wybieranych przedstawicieli

zasada tajności → jej celem jest zabezpieczenie wyborcy przed możliwością powzięcia przez kogokolwiek wiadomości w jaki sposób on głosował; zasada ta gwarantuje całkowitą swobodę podjęcia przez wyborcę decyzji; zasada ta odnosi się tylko do samego aktu głosowania, nie obejmuje innych etapów procesu wyborczego, w których pożądana jest jawność postępowania, mająca na celu zabezpieczenie przed ewentualnymi oszustwami wyborczymi

zasada bezpośredniości → dotyczy wyboru przedstawicieli; oznacza, iż wybór ten jest dokonywany osobiście przez wyborcę; w polskim prawie funkcjonuje system wyborów jednostopniowych, a zasada bezpośredniości stosowana jest we wszystkich wyborach

zasada proporcjonalności → odnosi się do zapewnienia pełnej reprezentacji politycznej oraz sprawiedliwego przeniesienia liczby oddanych głosów na liczbę mandatów; w Polsce stosowany jest system d'Hondta (polega na tym, że liczbę głosów oddanych na poszczególne listy dzieli się przez kolejne liczby naturalne; największe uzyskane ilorazy symbolizują mandaty dla danego ugrupowania); drugi z systemów - St. Lagné - przewiduje dzielenie głosów uzyskanych przez poszczególne listy przez kolejne liczby nieparzyste;

W Polsce stosowany jest system d'Hondta, w wersji zmodyfikowanej, natomiast St. Lagné był wykorzystywany w latach 1990-1994 w wyborach do rad gmin

SYSTEM WYBORCZY:

• sensu stricto (ogół zasad ustalania organów wyborów)

• system większościowy

• system proporcjonalny

• system mieszany

• sensu largo (ogół zasad określających tryb przygotowania i przeprowadzenia wyborów oraz podział mandatów)

SYSTEM WIĘKSZOŚCIOWY:

Polega na przyznaniu mandatu temu kandydatowi w okręgu jednomandatowym, który uzyskał największą liczbę głosów. Może funkcjonować w dwóch odmianach, jako:

1. system większości względnej (polega na tym, że kandydat musi uzyskać więcej głosów niż konkurenci)

2. system większości bezwzględnej (kandydat musi uzyskać więcej niż połowę ważnie oddanych głosów; jeśli taki wynik nie zostanie osiągnięty, konieczne jest przeprowadzenie drugiej tury wyborów, w której biorą udział albo dwaj kandydaci z najlepszym wynikiem w pierwszej turze, albo wszyscy kandydujący w pierwszej turze i wówczas wynik ustalony jest z zastosowaniem zasady większości względnej)

SYSTEM MIESZANY:

Powstały najpóźniej. Stanowi odpowiedź na zarzuty zgłaszane wobec systemu większościowego i proporcjonalnego. Aby system mógł być nazwany systemem mieszanym, musi być kombinacją tych dwóch systemów w częściach równych.

SYSTEM PROPORCJONALNY:

Czysty system z listami wyborczymi stosowany jest w większości krajów europejskich. W celu rozdzielenia mandatów stosuje się różnego rodzaju przeliczenia liczby głosów biorąc pod uwagę przede wszystkim przynależność partyjną kandydatów. Zazwyczaj stosuje się promującą większe ugrupowania metodę d'Hondta lub dającą wyniki bliższe rzeczywistym preferencjom wyborców metodę St. Lagné. W efekcie przeliczenia wybrany kandydat niekoniecznie musi być tym, który uzyskał najwięcej głosów - zwykle jest to kandydat, który zajmował pierwsze miejsce na liście partyjnej, na którą padło najwięcej głosów. Pomimo tego system proporcjonalny uważany jest przez dużą grupę socjologów i politologów za lepiej oddający preferencje wyborców. System ten jest szeroko krytykowany przez liczne grupy; zostało matematycznie udowodnione, że prowadzi on do serii paradoksów i często absolutnie nie odzwierciedla woli wyborców.

W ordynacjach proporcjonalnych (te uwagi nie dotyczą systemu głosu przechodniego) cechą charakterystyczną jest oddawanie głosów na listę kandydatów - tzw. listę partyjną, a nie na pojedynczego kandydata (jak w systemie większościowym). W większości krajów wyborcy głosują osobowo na kandydata w ramach list wyborczych, np. w Polsce, co pozwala zwiększyć wpływ obywateli na osobę reprezentanta parlamentarnego, przez co z danej listy szansę dostania się do sejmu mają wyłącznie kandydaci, którzy skumulowali najwięcej poparcia w ramach swoich list. Charakter wyboru mandatu powoduje jednak, że osoba z listy popularnej partii, która uzyskała kilkakrotnie mniej głosów niż przeciwnik z innej partii, może mimo wszystko wygrać dany mandat. W celu likwidacji tego zjawiska można zastosować system głosu przechodniego.

Zalety ordynacji proporcjonalnej

• lepsze odzwierciedlenie preferencji wyborców w parlamencie, poprzez minimalizację 'bonusów' dla większych partii i umożliwienie szerszego uczestnictwa mniejszych partii w wyborach;

• zachęca do formowania list wyborczych kandydatów o podobnych poglądów, co sprzyja klaryfikacji polityki, ideologii i różnicy zdań w społeczności;

• sprzyja równości głosu wyborczego (tzn. każdy głos jest równie ważny poprzez redukcję zjawiska "głosu straconego");

• dzięki temu dowodzi się występowania wyższej frekwencji wyborczej niż w krajach o większościowym systemie wyborczym;

• pozwala na tworzenie zdywersyfikowanych list kandydatów;

• umożliwia partiom mniejszościowym dostęp do reprezentacji parlamentarnej, dzięki czemu system spełnia zasadę inkluzji, która może być kluczowa do wyższej efektywności i stabilności polityki rządu w ugruntowanych demokracjach;

• daje szansę reprezentacji w orga­nach władzy małym partiom politycznym, zapewniając tym samym szeroką repre­zentację sił politycznych w parlamencie;

• korzyści z konieczności konsensualnego rządzenia państwem (poczucie większego wpływu obywateli na politykę rządu);

• zachęca partie do prowadzenia kampanii we wszystkich okręgach, a nie tylko w tych, gdzie wynik jest niepewny, gdyż każdy głos może mieć kluczowe znaczenie;

• ogranicza groźbę 'regionalizacji' w parlamencie i władzach lokalnych;

• prowadzi do większej trwałości polityki, a wg części badaczy analizując dane porównawcze z krajów Europy Zachodniej do wyższej stabilności rządów, wyższej frekwencji i lepszych wyników ekonomicznych - ma to związek z większą koherentności decyzji w rządach koalicyjnych;

• dzięki tej ordynacji umacnia się podział władzy między partiami i grupami interesu, dzięki czemu jawność podejmowanych decyzji politycznych jest wyższa

• system głosu przechodniego daje największe szanse na wybór popularnym niezależnym kandydatom i najbardziej zwiększa niezależność kandydatów od kierownictwa partii ze wszystkich ordynacji wyborczych.

Wady ordynacji proporcjonalnej

• rozczłonkowanie parlamentu (w celu zapobieżenia temu, tam gdzie dotyczy stosuje się klauzulę zaporową);

• w nieustabilizowanych demokracjach, gdzie powstaje rozdrobniony politycznie parlament, może być bardzo trudno zbudować trwałą koalicję, zdolną do powoływania rządu;

• ułatwia zaistnienia partiom skrajnym, co może doprowadzić do ich włączenia do procesu demokratycznego;

• trudności w stworzeniu spójnego programu rządu, bazującego zazwyczaj na siłach politycz­nych reprezentujących różne opcje;

• mniejsze partie mogą otrzymywać nieproporcjonalnie wyższy dostęp do władzy, niż wynikałoby z wyniku wyborczego, co wiąże się zich kluczowym znaczeniem dla uzyskania koalicyjnej większości parlamentarnej;

• niemożność odsunięcia partii od władzy - zdarza się, że duża partia jest ciągle obecna w rządach koalicyjnych, zmieniają się tylko jej koalicjanci;

• w większości ordynacji proporcjonalnych stosowanych na świecie nie wiadomo kto reprezentuje dany okręg (słaba więź między regionem a przedstawicielem regionu);

• zasady podziału miejsc w parlamencie są często niezrozumiałe dla wyborców (najmniej zrozumiałe są wyniki z systemu głosu przechodniego);

• w systemach z listami wyborczymi w dużym stopniu tracona jest cecha bezpośredniości wyborów

MANDAT POSELSKI:

• wynikające z demokratycznych wyborów przedstawicielstwo udzielone przedstawicielom narodu (suwerena)

• całokształt praw i obowiązków reprezentantów społeczeństwa wypełniających wolę narodu suwerena

• określenie funkcji, jaką ma do spełnienia reprezentant to relacja między reprezentantem a wyborcami

MANDAT
	IMPERATYWNY	SEMI IMPERATYWNY	WOLNY
Czas powstania	Rzeczpospolita stanowa, społeczeństwo feudalne	wytwór państw socjalistycznych, XX wiek	Francja, Anglia, XVIII w.
Reprezentacja	deputowany reprezentuje skonkretyzowanych wyborców - grupę społeczną, dany okręg wyborczy, grupę majątkową	deputowany reprezentuje lud pracujący i swoich wyborców; wypełnia interes ogólnonarodowy i wolę wyborców	deputowany reprezentuje cały naród i jest niezależny od wyborców
Pełnomocnictwo	treść jest określana każdorazowo; jest zależna od instrukcji	jest określane w akcie prawnym oraz konkretyzowane przez wyborców	jest określane generalnie w przepisach prawa, np. konstytucji
Instrukcje	deputowany jest związany tylko instrukcjami swoich wyborców; odpowiada prawnie za ich wykonanie	deputowany ma pewne obowiązki wobec wyborców; zasięganie opinii wyborców oraz utrzymywanie kontaktu z wyborcą	nie jest związany instrukcją ani innymi zobowiązaniami wynikającymi np. z kampanii wyborczej
Odwołanie	można odwołać deputowanego w każdej chwili	można odwołać deputowanego w drodze wyborów	nie można odwołać deputowanego
Odpowiedzial-ność	obowiązek zdawania sprawozdań wyborcom	odpowiedzialność jest ograniczona do zdawania sprawozdań (powinien ale nie musi)	nie ponosi odpowiedzialności przed wyborcami; ciąży na nim odpowiedzialność polityczna

STATUS PRAWNY POSŁA I SENATORA:

• mandat wolny

1. o charakterze generalnym (bo są przedstawicielami narodu)

2. niezależny (bo nie wiążą ich instrukcje)

3. nieodwoływalny (bo wyborcy nie mogą cofnąć udzielonego pełnomocnictwa)

- nabycie mandatu następuje z chwilą ogłoszenia wyniku wyborów;

- objęcie mandatu następuje z chwilą złożenia ślubowania przed właściwą izbą;

- oświadczenie lustracyjne → osoby ubiegające się o mandat składają PKW oświadczenie lustracyjne; złożenie nieprawdziwego oświadczenia powoduje wygaśnięcie mandatu

• gwarancje niezależności, jawności i bezinteresowności przedstawiciela

- rejestr korzyści → w nim są ujawnianie korzyści posłów, senatorów i ich małżonków; rejestr jest jawny

- obowiązek składania oświadczeń majątkowych → składane na ręce Marszałka Sejmu/Senatu na początku kadencji, co roku w trakcie kadencji oraz po zakończeniu kadencji; są jawne; niezłożenie oświadczenia powoduje odpowiedzialność regulaminową oraz utratę do czasu złożenia oświadczenia prawa do uposażenia; podanie nieprawdy lub zatajenie rodzi odpowiedzialność karną

- ograniczenie aktywności posła/senatora → p/s jest zobowiązany zawiadomić marszałka Sejmu/Senatu o zamiarze podjęcia dodatkowych zajęć; ale nie może podejmować dodatkowych zajęć ani przyjmować darowizn, które mogą podważyć zaufanie wyborców do wykonywania mandatu; naruszenie tej zasady powoduje odpowiedzialność regulaminową; działalność z zakresu praw autorskich i praw pokrewnych może być działalnością swobodną

- ograniczenia prowadzenia działalności gospodarczej → w zakresie określonym ustawą poseł nie może prowadzić działalności gospodarczej z osiąganiem korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego ani nabywać tego majątku; za naruszenie - odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu

- niepołączalność incompatibilitas (art. 103, 107 Konst.); istnieją wyjątki: zakaz z art. 103 nie dotyczy członków RM i sekretarzy stanów administracji rządowej; zakaz nie dotyczy innych określonych ustawowo przypadków np. zasiadania w organach samorządowych

- immunitet i nietykalność

KADENCJA SEJMU

• 4 lata

• rozpoczyna się z dniem zebrania się Sejmu na pierwsze posiedzenie i trwa do dnia poprzedzającego dzień zebrania się Sejmu następnej kadencji

• wybory do Sejmu i Senatu zarządza Prezydent (art. 98 ust. 2 Konst.)

• Prezydent RP zwołuje pierwsze posiedzenie nowowybranego Sejmu na dzień przypadający w ciągu 30 dni od wyborów

SKRÓCENIE KADENCJI:

• skrócenie uchwałą Sejmu → uchwała większością co najmniej 2/3 głosów ustawowej liczby posłów

• zarządzenie Prezydenta (po zasięgnięciu opinii Marszałka Sejmu i Senatu):

• obligatoryjnie → w przypadku nieudzielenia wotum zaufania RM (art. 155 ust. 2 Konst.)

• fakultatywnie → art. 255; nieuchwalenie ustawy budżetowej

Prezydent zarządza wybory i wyznacza ich datę na dzień przypadający nie później niż w ciągu 45 dni od zarządzenia skrócenia kadencji.

Prezydent zwołuje pierwsze posiedzenie w terminie nie późniejszym niż 15 dni po przeprowadzeniu wyborów.

SPOSÓB GŁOSOWANIA:

• jawne → jest to zasada dotycząca głosowań (tryb podstawowy); głosuje się przez podniesienie ręki i jednoczesne naciśnięcie przycisku aparatury do głosowania

• imienne → użycie kart do głosowania podpisanych imieniem i nazwiskiem posła, które są wrzucane do urny

• w Sejmie o przeprowadzeniu głosowania imiennego decyduje Sejm większością głosów na wniosek Marszałka Sejmu lub pisemny wniosek przynajmniej 30 posłów

• w Senacie na wniosek Marszałka Senatu lub przynajmniej 20 senatorów

• reasumpcja głosowania → jest to powtórzenie głosowania w razie gdyby jego wynik budził uzasadnione wątpliwości

• reasumpcji nie stosuje się do głosowania imiennego

• wniosek o reasumpcję może być zgłoszony wyłącznie na posiedzeniu, na którym odbyło się głosowanie

• reasumpcja na pisemny wniosek co najmniej 30 posłów/20 senatorów

• wymóg quorum → do podejmowania uchwał konieczna jest obecność co najmniej połowy ustawowej liczby posłów (230) / senatorów (50)

Rodzaje większości

1. zwykła większość głosów (jest to zasada głosowań)

• liczba głosów „za” jest większa niż „przeciw”; nie bierzemy pod uwagę głosów wstrzymujących się

• dotyczy głosowań ustawowych Sejmu

• stosujemy tą zasadę jeśli przepisy konstytucji, ustaw lub regulaminu nie stanowią inaczej

2. bezwzględna większość głosów

• „za” opowiada się ponad połowa głosujących

3. większość ustawowej liczby członków izby

• „za” opowiada się ponad połowa ustawowego składu organu (231 Sejm,

51 Senat)

4. kwalifikowana większość głosów

• liczba głosów „za” musi przekroczyć ściśle określony próg ułamkowy / procentowy

FUNKCJE SEJMU:

• specjalna - wojenna (Sejm decyduje w imieniu RP o stanie wojny i zawarciu pokoju) → art. 116 Konst.

• ustrojodawcza - uchwala ustawę zmieniającą Konstytucję

• ustawodawcza - uchwala ustawy; wyraża w formie ustawy zgodę na ratyfikowanie niektórych umów międzynarodowych

• kreacyjna

• zadania, które Sejm wykonuje samodzielnie; wybiera:

• przewodniczącego, 2 zastępców i 16 członków Trybunału Stanu (spoza grona posłów i senatorów) → art. 199 Konst.

• 15 sędziów Trybunału Konstytucyjnego → art.194 ust.1 Konst.

• 7 członków kolegium IPN

• 3 członków Rady Polityki Pieniężnej

• 2 członków KRRiT

• 4 członków KRS (spośród posłów) → art. 187 p. 3 Konst.

• zadania, które Sejm wykonuje na wniosek; wybiera:

• prezesa IPN na wniosek kolegium IPN

• prezesa NBP na wniosek prezydenta

• zadania, które wykonują wspólnie; wybierają:

• prezesa NIK za zgodą Senatu

• RPO, RPDz

• Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych

• kontrolna

• kontrola polityczna nad Radą Ministrów → Sejm bierze udział w tworzeniu rządu udzielając wotum zaufania powołanej przez prezydenta RM lub samodzielnie wybiera Prezesa RM i zaproponowany przez niego gabinet (rząd)

• kontrola wykonania budżetu → art. 226; absolutorium

• f. kontrolna o charakterze dodatkowym:

• rozpatrywanie sprawozdań NIK, KRRiT, Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych

• wysłuchuje (corocznie) informacji RPO i RPDz

• informacje członka RM → wniosek o przedstawienie informacji bieżących przez członka RM może złożyć klub poselski lub grupa co najmniej 15 posłów; nad informacją przeprowadzane są dyskusje

• f. kontrolna wykonywana indywidualnie przez posła:

• interpelacje → składane są na piśmie w sprawach o zasadniczym charakterze i odnoszących się do problemów związanych z polityką państwa; odpowiedź powinna być udzielona w terminie 21 dni

• zapytanie poselskie → składa się w aktualnych sprawach o charakterze jednostkowym, dotyczącym prowadzonej przez RM polityki wewnętrznej i zagranicznej oraz zadań publicznych wykonywanych przez administrację rządową

• pytanie w sprawach bieżących → zadawane są ustnie na każdym posiedzeniu Sejmu, wymagają bezpośredniej odpowiedzi; nad pytaniem i odpowiedzią nie przeprowadza się dyskusji

• kontrola komisji sejmowych:

• mają prawo żądania informacji i wyjaśnień od członków RM, organów centralnych, samorządowych

• komisje mają też uprawnienia wizytacji instytucji publicznych oraz podmiotów gospodarczych z udziałem Skarbu Państwa

• pracują w oparciu o ekspertyzy i opinie ekspertów i korzystają ze wsparcia kancelarii Sejmu

Komisje sejmowe:

1. stałe (ok. 25) - rozpatrują projekty ustaw, biorą udział w procesie legislacyjnym

2. nadzwyczajne - zarezerwowane dla spraw ważnych dla państwa, kluczowych dla funkcjonowania państwa (np. zmiany konstytucji)

3. śledcze

ORGANY SEJMU

• organy stricte sejmowe

• organy o charakterze kierowniczym

1. Marszałek Sejmu → przewodniczy obradom, strzeże praw Sejmu oraz reprezentuje Sejm na zewnątrz

2. Vice Marszałkowie → ich liczbę ustala Sejm uchwałą (kandydata na Marszałka i v-ce marszałków zgłasza co najmniej 15 posłów; wybierani bezwzględną większością głosów)

3. Prezydium Sejmu → skład: marszałek i v-ce marszałkowie; ustala plan pracy Sejmu, dokonuje wykładni regulaminu Sejmu, opiniuje sprawy wniesione przez Marszałka, organizuje współpracę między komisjami sejmowymi, koordynuje działania organów Sejmu

4. Konwent Seniorów → skład: Marszałek, v-ce marszałkowie, przewodniczący klubów poselskich oraz przedstawiciele kół

• organy o charakterze pomocniczym (hmmm... na tablicy Konwent Seniorów był w organach kierowniczych, ale na zajęciach mówiliśmy że pomocniczym...)

• organy poselskie

• klub → co najmniej 15 posłów

• koło → co najmniej 3 posłów

Posłowie mogą tworzyć kluby i koła oparte na zasadzie politycznej. Mogą także tworzyć w Sejmie zespoły zorganizowane na innych zasadach (np. Poselski Zespół do spraw Tybetu). Kluby i koła poselskie mogą na zasadzie wzajemnych porozumień ustanawiać wspólną reprezentację w Konwencie Seniorów.

ZGROMADZENIE NARODOWE:

• 560 członków

• Sejm + Senat pod przewodnictwem Marszałka Sejmu lub w jego zastępstwie Marszałek Senatu (art. 114 konstytucji)

• odbiera przysięgę od Prezydenta RP obejmującego swój urząd (Prezydent zazwyczaj wygłasza orędzie do ZN)

• decyduje o postawieniu prezydenta w stan oskarżenia za naruszenie konstytucji, ustawy lub popełnienie przestępstwa; na wniosek 140 członków ZN; uchwała zapada większością co najmniej 2/3 głosów ustawowej liczby członków Zgromadzenia

• decyduje o uznaniu trwałej niezdolności prezydenta do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia; uchwała podjęta większością co najmniej 2/3 głosów ustawowej liczby członków ZN

---