RELIGIOLOGIA - KS. ZDZISŁAW KUPISIŃSKI

TEOLOGIA KURS B, SEMESTR I

ROK AKADEMICKI 2006/2007

1. Przedmiot religioznawstwa, terminologia, znaczenie węższe i szersze religioznawstwa na gruncie polskim.

Religiologia = „nauki religioznawcze” + „nauki filozoficzne o religii” + „teologia religii”

Nauki religioznawcze (religioznawstwo) - empiryczne badania nad religią.

Przedmiot religioznawstwa: opis, porównanie, klasyfikacja i interpretacja faktów religijnych, przeszłych i teraźniejszych we wszystkich objawiających się formach; badanie religii w ogóle; ustalenie prawidłowości zjawisk religijnych; badanie faktycznego stanu rzeczywistości religijnych; badanie autonomii i specyfiki zjawisk religijnych; uogólnianie faktów naukowych; ustalanie prawidłowości, sensu i znaczenia faktów religijnych; wychwytywanie tego, co wspólne i ogólne w religiach.

Znaczenie węższe: szereg dyscyplin humanistycznych, takich jak: historia religii, etnologia, psychologia religii, fenomenologia, geografia i socjologia. Dyscypliny te za pomocą różnych metod naukowych zajmują się opisem, analizą i interpretacją zjawisk religijnych.

Znaczenie szersze: dyscypliny wymienione wyżej uzupełnione przez teologię i filozofię religii.

Wiaroznastwo: termin używany na przełomie XIX i XX wieku przez etnologów skupionych wokół czasopisma etnograficznego „Wisła”

Religionistyka: nazwa używana przez starszą generację uczonych w okresie międzywojennym; termin rozpowszechnił się dzięki pracom Stefana Czarnowskiego (1879-1937)

Religioznawstwo: jest to najpopularniejszy termin. Pierwszym periodykiem religioznawczym w Polsce był „Euchmer”, który ukazywał się od 1957 roku. Było to pismo ateistyczne o zabarwieniu komunistycznym (mit o drugim bogu). Od 1992 zaczął się także ukazywać „Przegląd religioznawczy”. W 1958 r. powstało Polskie Towarzystwo Religioznawcze.

2. Założenia badań religioznawczych - natury naukowej i religijnej

Założenia natury naukowej:

1. ścisła metoda indukcyjna - studiowanie zjawisk religijnych, wyrażonych w różnych formach

2. badania źródłowe - oryginalne pisma natchnione, księgi święte

3. badania terenowe - badanie religijności ludowej i etniczne badania ludów niepiśmiennych

4. nastawienie uniwersalne - kto zna jedną religię, nie zna żadnej (Max Miller)

Założenia natury religijnej:

1. głęboki szacunek do każdej religii

2. osobiste doświadczenia (przeżycia) religijne

3. każdą religię i jej charakter należy traktować poważnie

3. Cel i przedmiot filozofii religii i teologii religii

Cel i przedmiot filozofii religii

Filozofia religii jest ściśle zależna od systemu filozoficznego. Za punkt wyjścia bierze rzeczywistość religii i stara się ją wyjaśnić w kategoriach przyczyn ostatecznych.

Realistyczna filozofia religii akceptuje rzeczywistość istniejącą. Filozofia autonomiczna zaś nie jest wypadkową konkretnego systemu filozoficznego.

Wypracowana na KULu teoria mówi, że filozofia religii bada istotę religii, czyli jej ontyczną naturę. Określa istotę przed naukami religioznawczymi, gdyż ich określenia bazują na konkretnym przejawianiu się religii.

Cel: wyjaśnienie faktu istnienia religii i ustalenie natury relacji zachodzącej między człowiekiem a Bogiem.

Przedmiotem badań filozofii religii jest ustalenie natury relacji, która stanowi o religii, czyli relacji konstytuującej religię. Relacja ta zachodzi pomiędzy człowiekiem a Bogiem. (ustalenie faktu istnienia Boga, czy Bytu Najdoskonalszego - Absolutu).

Podmiotem religii jest człowiek ukierunkowany ku transcendencji.

Cel i przedmiot teologii religii:

Zadania teologii religii:

1. znaczenie węższe: refleksja nad zbawczą funkcją religii w świetle dokumentów pochodzących ze znanego jej objawienia

2. znaczenie szersze: refleksja nad rzeczywistością religijną czy religiami w świetle objawienia chrześcijańskiego

Przedmiot: sam fakt istnienia religii

Cel: najwszechstronniejsze poznanie i wyjaśnianie religii

Tylko nauki religioznawcze w połączeniu z teologią religii dadzą pełny obraz religii!

4. Nauki religiologiczne: jaka jest różnica między teologią religii, filozofią religii i religioznawstwem?

Religioznawstwo zajmuje się opisem, porównywaniem, klasyfikacją i interpretacją faktów religijnych. Przedmiotem jest metodyczna i krytyczna refleksja nad religią jako fenomenem kulturowym. Celem religioznawstwa jest ustalenie prawidłowości i normatywności religii. Religioznawstwo zajmuje się wszystkimi religiami, zarówno wymarłymi, jaki i nowo powstającymi. Bada różne zjawiska religijne np. wiarę w duchy, zjawiska rytualne i organizacyjne; bada również istnienie faktu religii, czyli powstanie, rozwój i zanikanie, zajmuje się również „żywotnością” religii (na ile dana religia jest żywa, na ile jej wartości są przekazywane). Religioznawstwo bada żywotność religii, podejmuje problem dialogu międzyreligijnego.

Filozofia religii pyta o istotę zjawisk religijnych, o ostateczne uwarunkowanie religii, o przyczyny religijności człowieka. Chce wykazać jak aktualne są pojęcia religijne. Przedmiotem tej dyscypliny jest sam fakt religijny. Religia jest pojmowana jako szczególny typ odniesienia osoby ludzkiej do rzeczywistości ponadziemskiej. Filozofia opiera się na materiale empirycznym i metodzie rozumowej. Rodzaje fil. religii:

- filozofia scjentystyczna (naukowa)

- filozofia idealistyczna (przyjmuje istnienie Absolutu)

- filozofia analityczna

- filozofia realistyczna (wychodzi od zjawisk)

Teologia religii jest to systematyczna i krytyczna refleksja nad Objawieniem. Przedmiotem teologii religii niechrześcijańskich lub pozachrześcijańskich jest wyjaśnienie i interpretacja treści religijnych pozachrześcijańskich w świetle wiary i Objawienia chrześcijańskiego. Porównując religie, teolog patrzy na aspekt zbawczy w innych religiach. Niektórzy naukowcy twierdzą, że decydujące znaczenie ma porównywanie idei różnych religii. Inni uważają, że najważniejsze jest porównywanie istoty religii i poznanie bóstw.

Porównywać powinno się: naukę z nauką, ideę z ideą. Religie niechrześcijańskie były tematem VII sesji Vaticanum II.

5. Czym zajmuje się historia religii i etnologia religii? Zasady porównywania religii wg H. Pinarda de la Boullaye.

Historia religii:

Znaczenie szersze: Historia religii zajmuje się opisem, porównywaniem, klasyfikacją i interpretacją faktów religijnych, wstępujących w czasie i przestrzeni w jej konkretnych uwarunkowaniach kulturowych, opierając się na istniejących źródłach pisanych. W formie przednaukowej istniała już w starożytności (Herodot, Fa-Shien, Hisuen-Tsijang, apologeci i Ojcowie Kościoła), w formie zaś naukowej powstała w drugiej połowie XIX wieku, choć była częściowo znana nieco wcześniej (Vico, de Brosses, Heyne, Comte, Spencer, Schmidt).

Znaczenie węższe: Nauka o genezie, rozwoju i zróżnicowaniu religii, Zmierza do określenia prawidłowości rozwoju religii (ich struktur wewnętrznych), zależności i funkcji.

Etnologia religii

Etnologia religii bada zwyczaje, obyczaje, wierzenia, kulty i języki ludów prakultury, czyli pierwotnych, istniejących jeszcze w niektórych regionach świata i żyjących w jakimś stopniu na pierwotnym stopniu kultury, np. Pigmeje arykańscy, Kurnaje (Australia), Indianie czy Eskimosi.

Kryteria obowiązujące przy porównywaniu religii (wg Pinarda de la Boullaye)

1. zasada pierwszeństwa idei - należy najpierw uwzględnić podstawowe idee religijne, a nie drugorzędne cechy, znaki czy symbole

2. zasada jedności organicznej - idee należy badać w kontekście całej religii, a nie w sposób oderwany od rzeczywistości)

3. zasada jednostajności naturalnej - kwestia podobieństwa idei wspólnych (np. stworzenie, raj, potop, zbawienie), które w każdej religii mogą być inaczej pojmowane

4. zasada indywidualizacji - ustala się pierwotność idei (gdzie po raz pierwszy wystąpiła)

5. zasada oryginalności - elementy oryginalne w danej religii

6. zasada transcendencji - stwierdzenie istnienia w danej religii choćby jednego elementu czy cechy, których nie da się wytłumaczyć w sposób naturalny

6. Przedmiot badań socjologii religii (M. Weber, E. Durkheim, J. Wach). Parametry religijności wg Ch. Y. Glocka.

Socjologia religii zajmuje się wielorakim związkiem religii ze społeczeństwem, wzajemnymi wpływami na siebie. Bada też miejsce i funkcje religii w procesie społecznym oraz jej funkcjonowanie w różnych grupach społecznych, instytucje religijne (władza, autorytet).

Jest nauką dosyć młodą i dynamicznie się rozwijającą. Powstała na przełomie XIX i XX wieku, choć jej korzenie sięgają czasów oświecenia. Jej prekursorami byli:

1. Monteskiusz - zainicjował metodę funkcjonalną - łączenie praw z faktami życia społecznego

2. August Comte - wprowadził termin „socjologia” na określenie nauk zajmujących się powiązaniami faktów społecznych z czynnikami gospodarczymi, politycznymi, religijno-moralnymi;

3. De Saint - Simon - widział w życiu społecznym system uporządkowanych, organicznych relacji jako przedmiotów nauki społecznej

Właściwym twórcą socjologii religii był Emil Durkheim - wybitny socjolog francuski. Przedstawił on koncepcję kolektywnej (zbiorowej) świadomości, w której bronił prymatu społeczeństwa mad rodziną i jednostką. Twierdził, że religia jest wytworem społecznym, niezależnym od jednostki.

Durkheim: religia jest tworem wyrosłym ze społecznych zapotrzebowań ludzkości na kult.

Przedstawicielami szkoły socjologizmu Durkheima byli m.in. Max Weber, Joachim Wach.

Weber był niemieckim socjologiem, historykiem i ekonomistą. Zajmował się związkami między gospodarką i religią oraz etyką protestancką, która jak twierdził: podkreśla dobra ziemskie. Zajmował się wszystkimi religiami, poza Islamem. Uważał, ze religia wywiera wpływ na kształtowanie się struktur społecznych.

Joachim Wach był także teologiem, socjologiem i historykiem. Podał on 4 kryteria odróżniające doświadczenie religijne od innych przeżyć:

• Doświadczenie religijne jest odpowiedzią na poszukiwanie „ostatecznej rzeczywistości”, brak mu czysto subiektywnego charakteru

• Odpowiedź na to poszukiwanie ma charakter totalny, tzn. angażuje całą osobowość człowieka (rozum, wolę, uczucie)

• Doświadczenie religijne jest najwyższym doświadczeniem do jakiego zdolny jest człowiek

• Doświadczenie religijne ma charakter praktyczny.

Religia wg Wacha ujawnia się w teoretycznej sferze (dogmat, doktryna), w działaniu i kulcie społeczności. Uważa, że religia ma wpływ na kształt i organizację ruchów religii społecznej.

Parametry religijności wg Glocka

• Ideologiczny: światopogląd jest religijny

• Intelektualny: wiedza religijna

• Przeżyciowy: doświadczenie religijne

• Kult

• Konsekwencjonizm

Przedmiot badań socjologii religii wg Wacha:

• Badanie wpływu religii na kształt i formę społeczeństwa

• Badanie źródeł i funkcji socjologicznych kultów, doktryn i dogmatów

• Badanie skutków i funkcji religii na świecie

• Badanie nad grupami religijnymi, ich strukturą, uporządkowaniem

7. Przedmiot badań psychologii religii. Psychoanalityczne podejście do religii, psychologia społeczna - socjopsychologia. Zagadnienia współczesnej psychologii religii.

Psychologia religii analizuje przeżycia człowieka religijnego, przejawy religijności (np. wiarę), związki między religią a życiem psychicznym. Stara się stwierdzić czy psychiczne akty i przeżycia religijne są istotowo i jakościowo tożsame z innymi aktami i przeżyciami. Przeżycia religijne bada się pośrednio przez wypowiedzi, znaki i gesty (niemożliwe jest dotarcie do samych przeżyć religijnych). Muszą być spontaniczne, ponieważ sztucznie wywołane są nieautentyczne. Psychologia religii nie bada religii jako takiej, ale bada religijność człowieka. Prowadzi badania nad sumieniem i poczuciem żalu.

Socjopsychologia analizuje wewnętrzne przeżycia religijne grup społecznych.

Psychoanaliza jako nauka rozwinęła się w XIX wieku. Bada strukturę, funkcjonowanie i rozwój psychiczny człowieka w odniesieniu do rzeczywistości. Zygmunt Freud uważał, że religia to wyraz niespełnionych pragnień, dążeń człowieka związanych z popędami. Chroni ona przed frustracją niespełnionych pragnień, broni przed siłami natury. Przedmiot wiary jest złudny, a u człowieka stanowi przeszkodę w rozwoju osobowości.

Carl Jung uważał, że w świecie zewnętrznym zmienia się świadomość zbiorowa, w wewnętrznym - nieświadomość zbiorowa. W nieświadomości zbiorowej ujawnia się przeciwieństwo między sferą popędową człowieka, a duchem, który ujawnia się w archetypach. Religia zależy więc od nieświadomości zbiorowej, w czym znaczny udział mają archetypy. Przejawiają się poprzez mity, rytuały magiczne, dogmaty. Religia jest więc zjawiskiem w pełni świadomym, w której wyciśnięty jest archetyp Boga.

Erich Fromm, trzeci spośród wielkich psychoanalityków, twierdził, że człowiek jest istotą z natury kultyczna. Nie ważne czy Bóg istnieje, ważne jest samo odniesienie. Celem religii ma być osiągniecie przez człowieka mocy. Religia działa terapeutycznie, a nie zbawczo.

Zagadnienia współczesnej psychologii religii:

• Miejsce religii w życiu psychicznym człowieka

• Przejawy religijności i związki miedzy religijnością a życiem społecznym

• Psychologiczne źródła religijności

• Badanie procesów odchodzenia od religii

• Badanie typów religijności

8. Zadania fenomenologii religii i geografii religii.

Fenomenologia religii - porównawcze religioznawstwo - dąży do ścisłego, dokładnego opisu i ujęcia zjawisk religijnych, które są całkowicie oryginalne (nowe). Bada ich sens i znaczenie. Traktuje je obiektywnie, bez założeń i ocen. Fenomeny religii - przedmiot badań - są liczne, gdyż cały mikrokosmos może być znakiem sacrum (ziemia, kamienie, drzewa, zwierzęta, woda), a także człowiek (kapłan, prorok, rodzina, klan). Fenomenologii towarzyszy wizja ejdetyczna, czyli całościowe, istotowe i obrazowe wyobrażenie religii.

Geografia religii jest to nauka o przestrzennym i środowiskowym zróżnicowaniu religii. Określa ramy czasowo-przestrzenne konkretnych religii, bada wpływ środowiska geograficznego na religijność ludzi z danych terenów. Zbiera informacje o zasięgu geograficzno-historycznym religii. Bada w jaki sposób religia wpływa na środowisko natury (przetwarza je zgodnie z zamysłem Stwórcy) - ekologia religii.

9. Pojęcie i istota religii, definicja religii, podmiot i przedmiot religii.

Cycero wiązał słowo religia z łacińskim słowem „religere”, co oznacza `sumiennie przestrzegać'. Laktancjusz zaś ze słowem „religare” - `wiązać, przywiązywać na nowo'.

Religia jest więc życiową relacją człowieka do Boga. Człowiek jako podmiot religii winien istnieć jako osoba rozumna i wolna, czyli jako świadoma swej wielkości i małości, niepełności, potrzebująca zbawienia oraz zdolna do wolnego, odpowiedzialnego wyboru Boga jako swego zbawcy, celu, w którym może się spełnić we wszystkich wymiarach. Podmiotem tej relacji jest więc człowiek, zaś przedmiotem jego wiary religijnej jest rzeczywistość transcendentna, którą nazywamy Bogiem. To właśnie transcendencja odróżnia go od innych przedmiotów. Człowiek w aktach religijnych odnosi się do Boga dlatego, że jest przekonany o Jego realnym istnieniu, czyli uważa Go za rzeczywistość realnie istniejącą. Przedmiot religii odznacza się nie tylko realnym istnieniem, ale także jest najwyższą wartością, czyli tym, co święte.

Drugorzędnym przedmiotem religii stanowią prawdy dotyczące istnienia duchów stworzonych, stworzenia świata i człowieka oraz prawd i zasad religijno - moralnego postępowania, dzięki czemu, za pomocą łaski, można się zbawić.

Bóg jest pojmowany zazwyczaj personalistycznie. Niektóre jednak religie pojmują bóstwo bezosobowo - świętość bóstwa jest wartością absolutną i miarą ostateczną.

Religia jest stosunkiem moralnym, realnym, a nie tylko myślowym. Występuje w niej działanie obu stron: ludzkiej i boskiej. Pozytywną częścią religii jest modlitwa i formy kultu.

10. Charakterystyka religii plemiennych, narodowych i uniwersalnych.

Religia plemienna nie przekracza swym zasięgiem jednego plemienia i jest ściśle związana z jego życiem. Do takich religii zalicza się religie ludów pierwotnych (niepiśmiennych) Azji, Afryki i Ameryki Południowej.

Religie narodowe związane są z egzystencją jakiegoś narodu, powstawały przy tworzeniu się struktury państwowej, np. religie Egiptu, Babilonu, Persji, Germanów, judaizm, szintoizm.

Struktura religii plemienno - narodowych:

- rodzina mała

- rodzina wielka (2-3 pokolenia)

- lineaż - grupa wywodząca się od jednego przodka (3-5 pokoleń)

- ród - grupa krewniacza; przodek rzeczywisty lub mistyczny

- pokolenie

- plemię

- lud

- naród

Nosicielem religii jest grupa społeczna, a jednostka żyje w tej grupie. Cechy:

1. członkiem grupy staje się przez narodzenie, bierze się wtedy udział w życiu religijnym grupy i tylko w ten sposób może osiągnąć zbawienie

2. partykularny charakter bogów - jest bogiem tylko danego plemienia lub narodu

3. partykularny charakter norm i zasad moralnych etyka ogranicza się jedynie do danej grupy, przyjmuje się ją przez inicjację.

Religie uniwersalne (światowe, powszechne) nie ograniczają się do jednej grupy etnicznej, ale w zamierzeniu chce objąć wszystkie terytoria i ich mieszkańców. Celem jest wyrazić tendencje, pragnienia, dążenia wszystkich ludzi. Między 500-800 r. p. n. e. nastąpiło przejście od mitologii do teologii. Dokonało się to dzięki paraleli w wielkich religiach - Konfucjusz, Budda, Zaratustra.

Struktura:

• nie kolektyw, ale jednostka jest podmiotem religii

• indywidualizacja zbawienia - człowiek zdany jest na samego siebie; zbawienie nie dokonuje się przez narodzenie w jakiejś społeczności

• każdy uświadamia sobie swoją indywidualność

• instytucjonalizacja zbawienia

• wyjątkowy, absolutny charakter religii uniwersalnych (uważają się za najdoskonalsze)

• tendencje misyjne

11. Religie o charakterze dynamistycznym, religie animistyczne, religie teistyczne.

Religia o charakterze dynamistycznym polega na wierze w siłę, która powoduje wszystkie zjawiska. Siły tej nie można tłumaczyć działalnością człowieka ani siłami przyrody. Religia ta jest szczególnie rozpowszechniona u ludów niepiśmiennych. Różnie te siły są nazywane. U ludów Oceanii zwie się MANA. Kojarzy się bowiem z materią. Mówi się, że tkwi we Krwi. Moc ta tkwi także w amuletach, zlokalizowana jest w miejscach, a także w duchach zmarłych i duchach natury. Tę nadzwyczajną siłę można zdobyć przez ascezę, samotność. Można ja takżę utracić. Siła życiowa przeszła od zwierzęcia totemicznego. Totem był uważany za założyciela rodu. Paweł Szebesta mówi z kolei, że źródłem tej siły jest istota najwyższa, którą np. Siuksowie nazywają wokanda. Mówią, że krąży ona w kosmosie i przejawia się w zjawiskach nadzwyczajnych. Siłę tę posiadają czarownicy, misjonarze i Wielki Duch.

Dynamizm był najstarszą formą religii.

Religie animistyczne.

Animalizm może być traktowany jako pierwotna forma wierzeń religijnych i jako zjawisko religijne. Wyznawcy tych religii wierzą, że wszystko co nas otacza, ma duszę. Dla animalisty cały świat wypełniony jest duchami. Istnieją duchy natury, zmarłych przodków, duchy bóstwa. Animalizm stworzony został przez Tylona. Twórca ów rozumiał go jako pierwotną formę, z której inne formy wierzeń powstały. Związała się tutaj więc ewolucjonistyczna teoria genezy religii. Wyznawcy animizmu koncentrują się na wyspach Pacyfiku - Melanezji, Mikronezji i Polinezji, w Ameryce Centralnej i Południowej, w środkowej i południowo - środkowej części Afryki, na niektórych obszarach środkowej oraz wschodniej Azji, między innymi Syberii. Do charakterystycznych elementów religii animistycznych należą: oddawanie czci przyrodzie, totemizm, kult przodków i szamanizm. Cechuje je także wiara w nieobecnego boga, który choć stworzył świat pozostawił go w opiece duchów przyrody.

Teizm - przyjmuje istnienie jednego, osobowego i transcendentnego Boga, który stworzył świat i otacza go ciągłą opieką.

12. Religie monoteistyczne i politeistyczne.

Monoteistyczne - przyjmują wiarę w jednego boga np. judaizm, islam, chrześcijaństwo

Politeistyczne - wielobóstwo np. hinduizm

13. Henoteizm, teizm, panteizm, panenteizm, deizm.

Henoteizm - termin wprowadzony przez Mullera. Oznacza on wierzenie przyjmujące istnienie wielu bóstw, ale oddające cześć jednemu z nich, który w tym momencie jest jedynym bogiem. Zjawisko takie można zaobserwować np. wśród religii indyjskich.

Teizm - przyjmuje istnienie jednego Boga

Panteizm - wyszystko jest bogiem; neguje niezależność stworzonego świata, nie ma podziału na stwórcę i stworzenie

Panenteizm - stara się pogodzić teizm z panteizmem; mówi, że świat jest częścią bóstwa, ale go nie wyczerpuje - zachowuje samodzielność

Deizm - nurt filozoficzny oświecenia przyjmujący istnienie Boga, ale negujący jego ingerencję w dzieje świata po stworzeniu

14. Religie objawione, religie prawa, religie łaski

Religia objawiona - to religia, której początki związane są z działalnością założyciela czy proroka. Okres jego działalności uznawany jest za początek historii tej religii. Istoty boskie przekazują prorokom prawdy o świecie i bogach. Zostają one później spisane w świętych księgach.

Często wyznawcy przyjmują jedno z wydarzeń w biografii założyciela czy proroka jako początek kalendarza religijnego (np. narodziny Jezusa, ucieczka Mahometa z Mekki do Medyny). Wobec takich systemów religijnych stosuje się również nazwę religie założone.

Nazwa religie objawione istnieje w opozycji do religii naturalnych, które są uznawane za istniejące "od zawsze". Chociaż określenie "objawione" może być sporne, to przez ten termin należy rozumieć zarówno objawienie boskie w sensie chrześcijańskim, jak również pojawiające się w innych religiach oświecenie, misję, posłannictwo, nową drogę czy nowe systemy wartości. Do religii objawionych można zaliczyć: mazdaizm irański, wedyzm, hinduizm i wszystkie religie uniwersalne.

Na religie prawa, czyli czynów, i łaski dzielimy religie ze względu na sposób osiągnięcia zbawienia. W religiach prawd człowiek osiąga zbawienie poprzez wypełnianie nakazów i zakazów boskich, a więc poprzez działanie aktywne (buddyzm, islam, judaizm).

W religiach łaski to Bóg ofiarowuje łaskę zbawienia bez jakichkolwiek zasług człowieka. Człowiek działa więc pasywnie.

15. Religie mistyczne i profetyczne

Religie mistyczne wyodrębniamy ze względu na stosunek do świata empirycznego i życia ziemskiego.

Religie mistyczne - podważają one wartość świata i życia ludzkiego (buddyzm)

Religie profetyczne - akceptują świat i dążą do jego zmiany (chrześcijaństwo)

16. Religie misyjne, niemisyjne i wędrujące

17. Ewolucjonizm kulturowy założenia i krytyka

Ewolucjonizm kulturowy - rozwój kultury od form najprostszych do złożonych; orientacja w etnologii i antropologii kulturowej uznająca ewolucję kulturową za podstawowy proces kulturotwórczy; powstał w XIX w.

Do podstawowych założeń akceptowanej przez ewolucjonizm kulturowy klasycznej koncepcji rozwoju społeczeństwa zaliczyć można:
1) rozwój społeczeństwa jest konieczny, nieuchronny i nieodwracalny w swych skutkach;
2) istnieje pewien finalny ideał rozwojowy, ku któremu zmierza społeczeństwo i który w przyszłości zostanie osiągnięty;
3) każdy stan społeczeństwa wynika z jego poprzedniego stanu i jest etapem szerszego procesu zmian;
4) każdy następny stan społeczeństwa jest bardziej rozwinięty niż stan poprzedni;
5) przemiany ewolucyjne są przemianami jednoliniowymi, co oznacza, że biegną one wszędzie tym samym torem, przez te same etapy, spośród których żaden nie może zostać pominięty.

Hipotezy ewolucjonistyczne tłumaczą pochodzenie religii w sposób naturalistyczny. Punktem wyjścia jest przekonanie, iż na początku dziejów ludzkości istniał okres bezreligijny, areligijny (ale nie ateistyczny). Potem powstawały formy pośrednie (politeizm - henoteizm - monoteizm). Proces ewolucyjny ma doprowadzić do monizmu - człowiek stanie się autozbawicielem.

Formy pośrednie:

J. Lubbock - niereligijność, fetyszyzm, totemizm, szamanizm, bałwochwalstwo czyli antropomorfizm, monoteizm;

L.H. Morgan - epoka przedreligijna, kult żywiołów przyrody, kształtowanie się systemu wyobrażeń bóstw osobowych, politeizm, monoteizm;

A. Comte - fetyszyzm, politeizm, monoteizm;

E.B. Tylor - animizm, manizm, fetyszyzm, politeizm, monoteizm;

H. Spencer - manizm, bałwochwalstwo, fetyszyzm, naturyzm, politeizm, monoteizm;

R.R. Marett - preanimizm, animizm, politeizm, monoteizm.

18. Teoria monoteizmu pierwotnego W. Schmidta.

1. religia dzisiejszych ludów prakultury ma zasadniczo charakter monoteistyczny, wyrażający się w uznaniu i kulcie Istoty Najwyższej, będącej prawodawcą moralnym;

2. zrekonstruowana i istniejąca wcześniej religia pramonoteistyczna, czyli najstarsza wspólna religia ludzkości, wyjaśnia monoteistyczny charakter religii dzisiejszych ludów zbieracko-łowieckich;

3. praobjawienie jest głównym źródłem pramonoteizmu, a ostatecznie i religii monoteistycznej.

Według Schmidta religia dzisiejszych ludów prakultury ma zasadniczo charakter monoteistyczny. Monoteizm ten polega na uznaniu jedynego Boga, prawodawcy moralnego, od którego człowiek pierwotny czuje się zależny i z którym utrzymuje żywy kontakt poprzez modlitwę, ofiarę i uroczystości religijne odprawiane na jego cześć. U wszystkich ludów zbieracko-łowieckich spotykamy się z pojęciem Najwyższej Istoty, choć zawartość treściowa tego pojęcia jest różna, a co za tym idzie, różny jest stopień natężenia kultu religijnego tej Istoty. Zdaniem Schmidta w żadnych innych, późniejszych kulturach Istota Najwyższa nie jawi się z taką jasnością, pewnością, wyrazistością i bezpośredniością, jak u ludów kręgów prakultury.

19. Przymioty, funkcje i kult Istoty Najwyższej

Szczegółowe badania etnograficzne wykazały autentyczny i rodzimy charakter religii tych ludów, której z punktu widzenia treści, a przede wszystkim faktów historycznych dotyczących początków działalności misyjnej, nie można wytłumaczyć wpływami misji chrześcijańskiej, gdyż już przed działalnością misyjną ludy te znały pojęcie Najwyższej Istoty.

Pojęcie Najwyższej Istoty u najstarszych ludów pierwotnych jest zróżnicowane, a jej znaczenie słabnie, co spowodowane jest wpływami kultur młodszych i powstaniem postaci i bóstw podporządkowanych. Takie ludy jak Kurnajowie w Płd.-Wsch. Australii, Pigmeje Bakango-Bafwaguda i Aka nad rzeką Ituri, Jamanowie i Halakwulupowie oprócz Istoty Najwyższej nie uznają prawie żadnego innego bóstwa. Ale u niektórych ludów dostrzegamy w ujęciu Istoty Najwyższej wyraźnie tendencje antropomorficzne, zlanie jej z prarodzicem lub innymi istotami wyższymi i brak zainteresowania sprawami ludzkimi.

Czy wobec faktu osłabienia pojęcia Najwyższej Istoty i istnienia u ludów zbieracko-łowieckich takich postaci i bóstw podporządkowanych można nadal mówić o monoteizmie tych ludów? Religia monoteistyczna polega na uznaniu i kulcie jedynego Boga, będącego prawodawcą moralnym. Kult ten występuje u ludów w różnym stopniu intensywności. Zdaniem Schmidta pełny i prawdziwy monoteizm nie wyklucza istnienia innych istot uważanych za wyższe, ponadziemskie, pod warunkiem, że spełnione są następujące trzy wymagania:

a. istoty wyższe są stworzone przez Istotę Najwyższa, a ich siły i zdolności pochodzą od niej;

b. istoty wyższe otrzymują od Istoty Najwyższej uprawnienia i funkcje, których sprawowanie jest kontrolowane i ostatecznie zależne od niej;

c. bezpośrednie relacje między ludźmi a Istotą Najwyższa, wyrażające się w kulcie i przestrzeganiu kodeksu moralnego, nie są przez istoty wyższe ograniczane.

7

Ekologia

Pedagogika

Geografia

Etnologia

Fenomenologia

Socjologia

Psychologia

Historia religii

Religioznawstwo

---