Monika małecka

Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa w Poznaniu

analiza finansowa przedsiębiorstwa

jako gwarant bezpieczeństwa GOSPODARCZEGO firmy

Wstęp

Jednym z podstawowych warunków efektywnego działania firmy, jest analiza osiąganych rezultatów gospodarowania. Kierownictwo firmy, aby sprawnie zarządzać, musi posiadać dobre rozeznanie rzeczywistej efektywności podejmowanych w przeszłości decyzji. Uzyskiwane wyniki mogą, bowiem bądź to nasuwać konieczność zmiany dotychczasowych sposobów postępowania, bądź też potwierdzać słuszność prowadzonej polityki. Analiza osiąganych wyników gospodarowania jest także niezbędna właścicielom, którzy opierając się na jej wynikach, mogą dokonać oceny pracy kierownictwa firmy i podjąć stosowne decyzje personalne.

Najbardziej syntetycznym źródłem informacji w każdym przedsiębiorstwie są między innymi dwa podstawowe dokumenty finansowe, a mianowicie bilans i rachunek wyników. Analiza tych zestawień jest niezbędna przy podejmowaniu decyzji finansowych. Jednak analiza finansowa bazuje jeszcze na innych źródłach informacji, do których należą:

• sprawozdanie z przepływu środków pieniężnych,

• informacje dodatkowe załączone do sprawozdania finansowego.

Podstawowymi obszarami każdej kompleksowej oceny przedsiębiorstwa, powinna być analiza stanu majątkowego oraz sytuacji finansowej, z wykorzystaniem zestawu standardowych wskaźników oceny finansowej przedsiębiorstwa. Wskaźnikowa ocena sytuacji majątkowej obejmuje m.in. określenie mocnych i słabych stron działalności oraz informuje o możliwościach i zagrożeniach przedsiębiorstwa. Pozwala ona określić wskaźniki płynności finansowej, zadłużenia, sprawności działania i zyskowności.

Pojęcie, przedmiot i zadania analizy finansowej

Analiza jest metodą postępowania naukowego, która polega na dzieleniu danej całości na części i następnie rozpatrywaniu każdej z nich osobno. Jest ona metodą poznawania obiektów i zjawisk złożonych, przez ich podział na elementy proste i zbadanie powiązań między tymi elementami, szczególnie zależności przyczynowo - skutkowych.

Ocena działalności przedsiębiorstwa obejmuje analizę otoczenia oraz analizę ekonomiczną. Pierwsza z nich ma na celu określenie szans i zagrożeń płynących spoza przedsiębiorstwa, ukazanie silnych i słabych stron przedsiębiorstwa. Analiza ekonomiczna służy do badania istniejącej sytuacji w zakresie przebiegu i rezultatów procesów gospodarczych. Pozwala ona, na podstawie zauważonych prawidłowości zachodzących w przeszłej i obecnej działalności, wysuwać wnioski perspektywiczne. Ze względu na przyjęty horyzont czasowy analizę ekonomiczną można podzielić na: analizę ex post, analizę operatywną i analizę ex ante. Celem analizy ex post, zwanej także retrospektywną, jest przeprowadzenie badań strukturalnych i przyczynowych w odniesieniu do minionych zdarzeń gospodarczych w przyjętym przedziale czasu. Analiza operatywna, ma na celu przygotowanie informacji analitycznych o zjawiskach i procesach gospodarczych w relatywnie krótkich odcinkach czasu - zmiana, dzień, dekada. Najistotniejszą cechą analizy operatywnej jest niemal bezpośrednie wykorzystywanie jej wyników do regulacji zaistniałych odchyleń od założonych parametrów i do likwidacji następujących zakłóceń w przebiegu procesów gospodarczych i produkcyjnych. Analiza ex ante, zwana także antycypacyjną, uwzględnia zarówno te czynniki, które działały wcześniej, jak i te, które mogą pojawiać się w przyszłości.

Analiza finansowa jest tą częścią analizy ekonomicznej, która stanowi najwyższy stopień jej uogólnienia. Obejmuje, bowiem zagadnienia związane z całokształtem działalności przedsiębiorstwa, tj. sytuację majątkową oraz finansową (położenie i pewność finansowa), analizę wzrostu i pozycji finansowej przedsiębiorstwa, wynik finansowy i związaną z tym ocenę efektywności gospodarowania - rentowności oraz koszty i przychody ze sprzedaży. Zadaniem analizy finansowej jest ocena finansowej strony działalności przedsiębiorstwa nie tylko w stosunku do założeń planowanych, lecz również w stosunku do okresów ubiegłych i wielkości osiągniętych przez inne firmy oraz na dokładnym wytyczeniu kierunku dalszych badań dotyczących czynników kształtujących wyniki finansowe przedsiębiorstwa. Do zagadnień leżących w sferze analizy finansowej należy zaliczyć:

• wstępną i rozwiniętą analizę bilansu;

• analizę rachunku wyników;

• analizę przychodów i kierunku rozchodów;

• analizę wyniku finansowego i czynników go kształtujących;

• analizę sytuacji finansowej badanej jednostki gospodarczej.

Przedmiotem analizy finansowej w przedsiębiorstwie jest jego działalność gospodarcza oparta na angażowanych zasobach majątkowo-kapitałowych i osobowych. W warunkach gospodarki rynkowej celem tej działalności jest przede wszystkim przysporzenie właścicielom przyrostu kapitałów własnych przez osiąganie zysków.

Sytuacją finansową i majątkową przedsiębiorstwa, ze względu na jego ścisłe związki z otoczeniem, interesuje się wielu odbiorców zewnętrznych. Do najważniejszych grup zewnętrznych użytkowników informacji przedsiębiorstwa należą: właściciele, kredytodawcy, dostawcy i odbiorcy, konkurenci, agendy rządowe i władze lokalne, a także związki zawodowe i pracownicy. Możemy, zatem wyróżnić ze względu na przeznaczenie:

• analizę zewnętrzną, określaną często sprawozdaniem rocznym;

• analizę wewnętrzną, uwzględniającą potrzeby decyzyjne kierownictwa i innych szczebli zarządzania w przedsiębiorstwie (zawiera ona analizę podstawowych sprawozdań finansowych bilansu i rachunku wyników oraz ocenę kondycji finansowej i czynników ją determinujących, umożliwiając ocenę zdarzeń gospodarczych w różnych okresach).

Analiza finansowa może być prowadzona w różnych kierunkach oraz w węższym lub szerszym zakresie. Niemniej w każdym przypadku przedmiotem badań pozostaje:

• struktura aktywów (proporcje między majątkiem trwałym i obrotowym, rotacja środków, polityka inwestycyjna i umorzeniowa);

• finansowanie (zmiany kapitału, pochodzenie kapitału, struktura pasywów, terminowość spłaty zobowiązań, bezpieczeństwo finansowe);

• płynność środków (zdolność płatnicza, upłynnianie majątku, pokrycie majątku kapitałem);

• zysk (ocena wielkości absolutnych i relatywnych - analiza rentowności).

Zdaniem C. Helbinga celami tymi powinno być poszukiwanie „prawdziwego obrazu firmy” oraz ustalenie decyzji wynikających z przeprowadzonej analizy, jej zakres natomiast powinien obejmować: płynność, efektywność gospodarowania (rentowność, zysk, cash flow), majątek i zdolność kredytową, wzrost firmy, aktywność gospodarczą, ryzyko, inflację, politykę socjalną itp. Analiza finansowa, jako działanie praktyczne, występująca w roli narzędzia zarządzania, powinna polegać na wykorzystywaniu metod wypracowanych przez teorię analizy w badaniu i ocenie efektywności działalności oraz sytuacji finansowej konkretnego przedsiębiorstwa. Zadania analizy w tym zakresie można sprowadzić do:

• oceny finansowej strony działalności gospodarczej i wykrywania niedociągnięć wpływających na koszty, przychody i sytuację finansową przedsiębiorstwa;

• poszukiwania nie wykorzystanych rezerw i środków poprawy efektywności ekonomicznej oraz sytuacji finansowej;

• przygotowania podstaw do formułowania kolejnych wariantów decyzji i wyboru decyzji najbardziej uzasadnionych ekonomicznie.

Rozpatrując przedmiot analizy finansowej w przedsiębiorstwie jako złożoną całość, wyróżnić można dwa podstawowe jego elementy:

• stan finansowy,

• wyniki finansowe.

Stan finansowy jest ujęciem statycznym przedmiotu analizy, ustalanym na określony moment (dzień). Obejmuje on stan wyposażenia przedsiębiorstwa w składniki majątku trwałego i obrotowego, środki zaangażowane w inwestycje i wartości niematerialne oraz finansowe pokrycie tych składników z kapitałów własnych lub obcych. Wyniki finansowe są ujęciem dynamicznym przedmiotu analizy. Ustala się je za pewien okres jako sumę wyników narastających w ciągu miesiąca, kwartału lub roku. Omawiane wyniki finansowe to zyski lub straty ujęte w wielkościach brutto lub netto.

Osiągane wyniki finansowe prowadzą do dodatnich lub ujemnych zmian stanu finansowego przedsiębiorstwa. Stwarza to ścisłą zależność statycznego i dynamicznego ujęcia przedmiotu analizy. Analiza finansowa ma służyć opracowaniu rozwiązań zwiększających rezultaty działalności gospodarczej. Spełnienie tego warunku wymaga od kierownictwa przedsiębiorstwa rozwiązania wielu problemów, z których do najważniejszych można zaliczyć:

• ścisłą integrację analizy finansowej z pozostałymi podsystemami rachunkowości;

• ścisłą integrację analizy finansowej z zarządzaniem finansami przedsiębiorstwa i jego celami, zwłaszcza monetarnymi;

• uściślenie zadań analizy retro- i prospektywnej (krótkookresowej i długookresowej) w świetle teorii inwestowania.

Rodzaje i metody analizy finansowej

Przy wyborze rodzaju analizy finansowej bierze się pod uwagę cele, zakres przedmiotowy, podmiotowy i czasowy oraz specjalne wymagania decydentów dotyczące prezentacji danych liczbowych i wskaźników. Najczęściej wybór obejmuje kilka rodzajów analizy w połączeniu logicznym. Wyróżniamy następujące rodzaje analizy finansowej: opisowa, tabelaryczna, tabelaryczno-opisowa, tabelaryczno-wykresowa, wskaźnikowa, statyczna, dynamiczna, przekrojowa.

Stopień szczegółowości badań jest podstawą podziału analiz na ogólne i szczegółowe. Analiza ogólna, obejmująca całokształt działalności przedsiębiorstwa, oparta jest na wąskiej grupie odpowiednio dobranych wskaźników syntetycznych. Jest ona przydatna głównie do ogólnej oceny działalności gospodarczej. Analiza szczegółowa polega na badaniu określonego odcinka działalności, względnie określonego problemu, w sposób szczegółowy, oparty na szerokim zakresie informacji i wskaźników umożliwiających uchwycenie zależności przyczynowo-skutkowych między badanymi zjawiskami.

Zależnie od zakresu przedmiotowego i czasowego wyróżniamy analizy:

1. Bieżące - służą potrzebom operatywnego zarządzania. Chodzi w nich w szczególności o to, aby informacje o negatywnych skutkach pewnych zdarzeń gospodarczych, zainteresowane komórki przedsiębiorstwa i jego kierownictwo uzyskiwali i wykorzystywali w czasie umożliwiającym dokonanie ewentualnych korekt, zapewniających prawidłowy tok dalszej działalności.

2. Problemowe - dotyczą wybranych zagadnień uznanych za najważniejsze lub najtrudniejsze dla dalszej działalności przedsiębiorstwa. Wszechstronne poznanie danego problemu powinno pomóc w usprawnieniu procesu zarządzania oraz podejmowaniu uzasadnionych ekonomicznie decyzji.

3. Roczne - służą ocenie działalności przedsiębiorstwa i jego kierownictwa w podstawowym okresie rozliczeniowym. Oparte są one na rocznych sprawozdaniach finansowych.

Metoda w najbardziej ogólnym ujęciu to sposób badania przedmiotu, a więc w naszym przypadku - sposób badania stanu i wyników finansowych przedsiębiorstwa. Podziału metod analizy ekonomicznej (w tym finansowej) można dokonać uwzględniając różne kryteria (rysunek nr 1).

KRYTERIUM			RODZAJ ANALIZY			METODA ANALIZY
			Analiza
			indukcyjna
Tok			Analiza			Metody
analizy			dedukcyjna			ogólne
			Analiza
			redukcyjna
			Analiza
			funkcjonalna
Stopień rozwinięcia			Analiza
metod analizy			kompleksowa
			Analiza
			decyzyjna
			Analiza
			jakościowa			Metody
Badane zjawisko						szczegółowe
ekonomiczne
			Analiza
			ilościowa
			Analiza
			porównawcza
Stopień rozwinięcia
metod analizy
			Analiza
			przyczynowa

Rysunek nr 1. Klasyfikacja metod analiz finansowych.

Źródło: Opracowanie własne.

Metoda indukcyjna polega na tym, że w badaniach analitycznych przechodzi się od zjawisk szczegółowych do ogólnych, od czynników do wyników, na których poziom miały wpływ oceniane czynniki, i od przyczyn do skutków. Metoda ta pozwala na uzyskanie dokładnej i pełnej informacji analitycznej o działalności przedsiębiorstw. Metoda dedukcyjna polega na przyjęciu odwrotnego kierunku badań analitycznych, w którym przechodzi się od zjawisk ogólnych do zjawisk szczegółowych, od wyników do czynników, które wpłynęły na uzyskanie tych wyników, od skutków do przyczyn. Metoda ta jest bardzo użyteczna w praktyce. Metoda redukcyjna (weryfikacji) polega na weryfikowaniu tez, wniosków i ocen postawionych na początku prac analitycznych w oparciu o materiał źródłowy. Analiza funkcjonalna polega na badaniu oddzielnych zjawisk, występujących w działalności gospodarczej przedsiębiorstwa, przez osoby lub komórki organizacyjne funkcjonalnie odpowiedzialne za kształtowanie się i rozwój tych zjawisk. Analiza kompleksowa polega na przeprowadzeniu oceny działalności gospodarczej i stanu ekonomicznego z punktu widzenia powiązań i zależności występujących między zjawiskami gospodarczymi. Analiza decyzyjna sprowadza się do badań wycinkowych, grupujących zjawiska gospodarcze wokół zamierzonej lub zrealizowanej decyzji.

Metody analizy jakościowej - oparte są na opisie w formie werbalnej związków i zależności między wskaźnikami ekonomicznymi. Metody analizy ilościowej - pozwalają na kwantyfikację związków i zależności między badanymi zjawiskami. Analiza porównawcza - polega na określeniu bezpośrednich związków kształtujących się między wskaźnikami ekonomicznymi. W metodzie porównań ocenia się zawsze, co najmniej dwie kategorie liczb. Jedna z nich wyraża stan faktyczny, a druga stanowi podstawę porównań. Rezultatem procesu porównania jest wyznaczenie odchyleń badanej wielkości ekonomicznej w stosunku do przyjętej bazy odniesienia. Wyróżnia się tu odchylenia:

• bezwzględne - zmiany w czasie cech tego samego zjawiska wyznaczone przez porównanie z wzorcami; odchylenie bezwzględne ΔS obliczane jest zgodnie z formułą:

ΔS = S₁ - S₀

gdzie:

S₁ - stan badanego zjawiska w momencie sporządzania analizy,

S₀ - stan badanego zjawiska określany przez normę;

• względne - różnice wykazane przy porównaniu dwóch odmiennych zjawisk, z których jedno jest dominujące, drugie zaś towarzyszące a poziom odchylenia ΔS' wyznacza się według wzoru:

ΔS' = S₁ - (S₀ x B) lub ΔS' = S₀ x (A - B)

gdzie:

A - dynamika zjawiska badanego,

B - dynamika badanego zjawiska w momencie sporządzania analizy,

S₁ - stan badanego zjawiska w momencie sporządzania analizy,

S₀ - stan badanego zjawiska określany przez normę.

W metodzie porównań należy wyróżnić trzy kierunki badania:

• porównania ze wskaźnikami postulowanymi, które polegają najczęściej na odniesieniu osiągniętych wskaźników do danych planu;

• porównania w czasie, pozwalające na ocenę dynamiki zjawisk gospodarczych, ocenę rozmiarów i tempa zmian wskaźników ekonomicznych badanego okresu w porównaniu z okresami ubiegłymi lub okresem przyszłym;

• porównania w przestrzeni, sprowadzające się do odniesienia wybranych wskaźników badanej jednostki gospodarczej do podobnych, porównywalnych wskaźników występujących w innej jednostce.

Dane liczbowe czerpane ze sprawozdań lub urządzeń ewidencyjnych do celów analizy, są często nieporównywalne. Pominięcie tego faktu w procesach analitycznych, prowadzić może do błędnych ocen i wniosków. Zatem, przed porównywaniem wskaźników, konieczne jest ustalenie rodzajów i rozmiarów ewentualnych zmian, a w istocie - zakłóceń w porównywalności, oraz eliminowanie lub odpowiednie ich uwzględnienie w dokonywanej ocenie stanu i wyników ekonomicznych. W tym celu niezbędne staje się wyeliminowanie zmian o charakterze:

• metodologicznym - różnic w sposobie liczenia wielkości ekonomicznych;

• finansowym - wynikających ze zmian cen (między innymi z powodu inflacji, różnic w obowiązującym prawie);

• organizacyjnym - spowodowanych organizacją przedsiębiorstwa, zmienioną formą prawną itp.;

• przedmiotowym - inny asortyment produkcji czy usług, nowe technologie.

Doprowadzenie do porównywalności, polega na przeliczeniu danych okresu ubiegłego na warunki okresu bieżącego.

Analiza przyczynowa - jest pogłębionym etapem badania wskaźników ekonomicznych, w którym dąży się do ustalenia wpływu określonych czynników na powstanie odchyleń ujawnionych w toku analizy porównawczej. Chodzi tu, zatem w szczególności o:

• określenie czynników oddziałujących na objęty badaniem wskaźnik ekonomiczny;

• obliczenie wielkości wpływu poszczególnych czynników na odchylenia wynikające z uprzednich porównań.

Do badań tych niezbędne jest zastosowanie odrębnych metod analitycznych. Z metod tych na szczególną uwagę zasługuje metoda izolacji. Występuje ona w kilku odmianach, do których należą:

• metoda kolejnych podstawień;

• metoda różnic cząstkowych;

• metoda podstawień krzyżowych;

• metoda funkcyjna;

• metoda proporcjonalnego podziału różnic cząstkowych.

Metody te różnią się między sobą sposobem eliminowania wpływu czynników nie będących aktualnie przedmiotem badania. Wybór odpowiedniej metody powinien być uzależniony od zadań analizy i bazy porównawczej przyjętej w pierwszym etapie badania analitycznego.

Metoda kolejnych podstawień

Zastosowanie tej metody w ujęciu rozwiniętym nazywamy metodą podstawień łańcuchowych, zaś w ujęciu uproszczonym - metodą różnicowania. Metoda podstawień łańcuchowych polega na wyznaczeniu odchylenia bezwzględnego ΔS przez zsumowanie odchyleń cząstkowych ΔS_a, ΔS_b, ΔS_c, wywołanych oddziaływaniem pojedynczych czynników.

Przy założeniu, iż badana wielkość jest iloczynem trzech czynników:

S₀ = a₀ x b₀ x c_0,

S₁ = a₁ x b₁ x c_1,

gdzie:

S₀ - poziom badanego zjawiska stanowiący punkt odniesienia,

S₁ - poziom badanego zjawiska w momencie sporządzania analizy,

a₀, b₀, c₀ - poziom czynników kształtujących stan zjawiska S₀,

a₁, b₁, c₁ - poziom czynników kształtujących stan zjawiska S₁,

odchylenie bezwzględne odpowiada wyrażeniu:

ΔS = ΔS_a + ΔS_b + ΔS_c.

Wpływ zmian kolejnych czynników na odchylenie globalne wynosi odpowiednio:

ΔS_a = S_a - S_0,

ΔS_b = S_b - S_a,

ΔS_c = S_c - S_b,

gdzie:

S_a = a₁ x b₀ x c_0,

S_b = a₁ x b₁ x c_0,

S_c = a₁ x b₁ x c_1.

Do podobnych wyników prowadzi także ujęcie uproszczone tej metody tj. metoda różnicowania, polegająca na uwzględnieniu w kolejnych podstawieniach zamiast pełnych danych objętego badaniem czynnika, jedynie różnic między wielkością bazową a rzeczywistą. W tym przypadku oddziaływania zmian poszczególnych czynników na odchylenie badanego zjawiska przybierają ostatecznie postać:

ΔS_a = (a₁ - a₀) x b₀ x c_0,

ΔS_b = a₁ x (b₁ - b₀) x c_0,

ΔS_a = a₁ x b₁ x (c₁ - c₀).

Cechą charakterystyczną metody podstawień łańcuchowych jest fakt, iż badane zjawisko musi dać się opisać formułą matematyczną w postaci iloczynu. Niestety, w praktyce jest to dość trudne.

Metoda różnic cząstkowych

Metoda ta polega na ustalaniu, oprócz odchyleń cząstkowych wyrażających wpływ pojedynczych czynników, także odchyleń określających łączny wpływ paru czynników i traktowaniu ich jako oddzielne elementy przyczynowe. Tok postępowania w metodzie narzuca konieczność:

• obliczenia wpływu poszczególnych czynników oddzielnie,

• ustalenia łącznego wpływu kolejnych par czynników.

Obliczanie odchyleń za pomocą metody różnic cząstkowych, przy trzech czynnikach kształtujących zmiany badanego zjawiska, przedstawia się:

S₀ = a₀ x b₀ x c₀,

S₁ = a₁ x b₁ x c₁,

ΔS = S₁ - S₀,

ΔS_a = (a₁ - a₀) x b₀ x c₀,

ΔS_b = a₀ x (b₁ - b₀) x c₀,

ΔS_c = a₀ x b₀ x (c₁ - c₀),

ΔS_ab = (a₁ - a₀) x (b₁ - b₀) x c₀,

ΔS_ac = (a₁ - a₀) x b₀ x (c₁ - c₀),

ΔS_bc = a₀ x (b₁ - b₀) x (c₁ - c₀),

ΔS_abc = (a₁ - a₀) x (b₁ - b₀) x (c₁ - c₀),

ΔS = ΔS_a + ΔS_b + ΔS_c + ΔS_ab + ΔS_ac + ΔS_bc + ΔS_abc.

Suma wszystkich odchyleń indywidualnych i grupowych daje łącznie odchylenie globalne badanego zjawiska. Niewątpliwą zaletą tej metody jest fakt, że otrzymuje się zawsze jednakowe wyniki, bez względu na kolejność podstawiania poszczególnych czynników.

Metoda podstawień krzyżowych

Metoda polega najogólniej biorąc na kolejnym przemnażaniu różnic badanych czynników przez średnie wielkości czynników pozostałych. Specyficzny dla tej metody sposób ustalania odchyleń cząstkowych wymaga zastosowania trzech etapów badań.

I etap:

b₁ x c₁ + b₀ x c₀

ΔS_a' = (a₁ - a₀) x ________

2

a₁ x c₁ + a₀ x c₀

ΔS_b' = (b₁ - b₀) x ________

2

a₁ x b₁ + a₀ x b₀

ΔS_c' = (c₁ - c₀) x ________

2

II etap:

b₁ + b₀ c₁ + c₀

ΔS_a'' = (a₁ - a₀) x ___ x ___

2 2

a₁ + a₀ c₁ + c₀

ΔS_b'' = (b₁ - b₀) x ___ x ___

2 2

a₁ + a₀ b₁ + b₀

ΔS_c'' = (c₁ - c₀) x ___ x ___

2 2

III etap

ΔS_a = ΔS_a' + 2/3 x (ΔS_a'' - ΔS_a')

ΔS_b = ΔS_b' + 2/3 x (ΔS_b'' - ΔS_b')

ΔS_c = ΔS_c' + 2/3 x (ΔS_c'' - ΔS_c')

Metoda funkcyjna

Metoda ta polega przede wszystkim na ustaleniu wskaźników zmienności poszczególnych czynników, a następnie wykorzystaniu ich do odpowiedniego przeliczenia bazowej wielkości badanego wskaźnika. Sposób obliczania odchyleń, w przypadku, gdy badany wskaźnik jest iloczynem, przedstawia się następująco:

1. obliczanie wskaźników zmienności A i B:

a₁

A = _ - 1

a₀

b₁

B = _ - 1

b₀

2. obliczanie odchyleń cząstkowych:

B

O_a = S₀ x A ( 1 + _ )

2

A

O_b = S₀ x B ( 1 + _ )

2

Metoda funkcyjna, charakteryzując się poprawnością matematyczną, jest w dużym stopniu pracochłonna. Wiąże się to z koniecznością wykonywania wielu działań arytmetycznych, których liczba znacznie rośnie w przypadku uwzględnienia trzech lub więcej czynników.

Metoda proporcjonalnego podziału różnic cząstkowych

Metoda ta, zalecająca obliczanie wpływu poszczególnych czynników na odchylenie ogólne badanego wskaźnika za pomocą iloczynu współczynnika proporcji podziału i odchylenia ogólnego, ma uproszczenie w samym założeniu. Ustalone różnice nie są dokładne, gdyż wielkości wpływów łącznych rozdziela się równomiernie tylko na te czynniki, z którymi dany łączny wpływ jest związany. Zaletą tej metody jest to, że otrzymujemy tyle różnic cząstkowych, ile jest czynników wpływających na odchylenie ogólne.

Praktyka pokazuje, że najmniej dokładne wyniki uzyskuje się przy zastosowaniu metody podstawień łańcuchowych, zaś najbardziej precyzyjne dzięki wykorzystaniu metody funkcyjnej. Pomimo tych niedogodności, praktyczna przydatność zaprezentowanych metod jest bezsporna.

Reasumując trzeba podkreślić, że dotychczas nie została opracowana taka metoda, która pozwoliłaby na całkowicie dokładne rozliczenie odchyleń cząstkowych w stosunku do przyjętych podstaw odniesienia. Obliczone odchylenia cząstkowe poszczególnych czynników nie stanowią, bowiem bezpośredniej przesłanki do podejmowania decyzji, nie mają one również skutków finansowych dla przedsiębiorstwa. Wyrażają jedynie różnice spowodowane przyczynami wtórnymi, które powinny stanowić dopiero punkt wyjścia do wytyczenia dalszych badań szczegółowych.

Sprawozdawczość jako materiał źródłowy analizy finansowej

Sprawozdawczość finansowa stanowi główne źródło informacji dla analizy finansowej w każdym systemie gospodarczym. Jest ona usystematyzowanym zbiorem wybranych informacji tworzonych przez rachunkowość finansową i poza nią, a odnoszących się do przeszłej i obecnej działalności gospodarczej oraz jej wyników, a także do sytuacji finansowej jednostki organizacyjnej. Sprawozdanie finansowe jednostki to zestawienie liczbowe charakteryzujące jej sytuację majątkową i finansową, sporządzone na określony dzień bilansowy. Dniem bilansowym jest dzień zamknięcia ksiąg rachunkowych, dzień kończący rok obrotowy, dzień zakończenia działalności, dzień zmiany formy prawnej lub inny dzień, na który jednostka ma obowiązek takie sprawozdanie sporządzić. Celem sporządzania sprawozdań finansowych jest prezentacja i dostarczenie informacji o pozycji finansowej i zmianach w pozycji finansowej jednostki oraz o jej dokonaniach, które to informacje są użyteczne dla szerokiego kręgu odbiorców w podejmowaniu decyzji ekonomicznych. Tak sformułowany cel sporządzania sprawozdań finansowych wynika z:

• procesu agregacji danych rachunkowych i jest końcowym produktem rachunkowości;

• potrzeby poinformowania otoczenia jednostki o jej pozycji.

Sprawozdania finansowe powinny być zgodne z przepisami prawa i zasadami rachunkowości, sporządzone rzetelnie oraz jasno przedstawiać obraz stanu i sytuacji finansowej jednostki. Od jakości sprawozdania finansowego zależy, bowiem uzyskanie oczekiwanego efektu informacyjnego.

Przyjęte w polskich przepisach prawnych normy odpowiadają zasadom przyjętym w UE i Międzynarodowym Standardzie Rachunkowości nr 1.

Nadrzędne zasady rachunkowości są następujące:

• zasada ciągłości - polega na dokonywaniu w kolejnych latach obrotowych jednakowego grupowania operacji gospodarczych, wyceny aktywów i pasywów, ustalania wyniku finansowego i sporządzania sprawozdań finansowych;

• zasada kontynuacji działania - przy wycenie aktywów i pasywów oraz ustalaniu wyniku finansowego przyjmuje się, że jednostka będzie kontynuowała w dającej się przewidzieć przyszłości działalność gospodarczą w nie zmniejszonym istotnie zakresie;

• zasada memoriału - w księgach rachunkowych jednostki należy ująć wszystkie osiągnięte, przypadające na jej rzecz przychody i obciążające ją koszty związane z tymi przychodami, dotyczące danego roku obrotowego, niezależnie od terminu ich zapłaty;

• zasada współmierności - dla zapewnienia współmierności przychodów i związanych z nimi kosztów, do aktywów lub pasywów danego okresu sprawozdawczego zaliczone będą koszty lub przychody dotyczące przyszłych okresów, oraz przypadające na ten okres sprawozdawczy koszty, które jeszcze nie zostały poniesione;

• zasada ostrożności - poszczególne składniki aktywów i pasywów wycenia się stosując rzeczywiście poniesione na ich nabycie ceny (koszty).

Sprawozdania finansowe powinny mieć następujące zasadnicze cechy jakościowe:

• zrozumiałość dla użytkowników;

• istotność, tj. zawierać informacje użyteczne na potrzeby podejmowania decyzji zarządczych;

• wiarygodność, tj. przedstawiać dane wolne od materialnych błędów i stronniczości;

• porównywalność, tj. umożliwiać użytkownikom porównywanie danych w czasie, które pozwolą na poznanie trendów rozwojowych.

W celu ustalenia prawidłowości i rzetelności rocznego sprawozdania finansowego przedsiębiorstwa, zawarte w nim dane poddaje się badaniu przeprowadzonemu przez wysoko wykwalifikowanych specjalistów z zakresu rachunkowości, tj. biegłych rewidentów. Orzeczenie biegłego, w którym nie zgłasza zastrzeżeń i wyraża opinię, że sprawozdania finansowe dają prawdziwy i uczciwy obraz sytuacji finansowej przedsiębiorstwa oraz wyników jego działalności w okresie objętym sprawozdaniem, stwarza podstawę zaufania do informacji zawartych w sprawozdaniach finansowych.

Zakres sprawozdania finansowego jednostki uzależniony jest od tego, czy jednostka ma obowiązek corocznego badania sprawozdania, czy też nie. Znowelizowana ustawa o rachunkowości nakłada obowiązek corocznego badania sprawozdań finansowych na następujące jednostki:

• banki oraz zakłady ubezpieczeń społecznych;

• jednostki działające na podstawie przepisów o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych oraz przepisów o funduszach inwestycyjnych;

• jednostki działające na podstawie przepisów o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych;

• spółki akcyjne;

• pozostałe jednostki, które w poprzednim roku obrotowym, za który sporządzono sprawozdanie finansowe przekroczyły granicę dwóch z trzech następujących wielkości:

• średnioroczne zatrudnienie - 50 osób,

• suma aktywów bilansu na koniec roku obrotowego 2 500 000 euro,

• przychody netto ze sprzedaży produktów, towarów i operacji finansowych za rok obrotowy 5 000 000 euro.

Sprawozdanie finansowe składa się z elementów ujętych na rysunku nr 2.

Do sprawozdania finansowego może być dołączone sprawozdanie z działalności jednostki, jeżeli obowiązek jego sporządzenia wynika z ustawy lub odrębnych przepisów. Sprawozdanie to powinno obejmować informacje o:

• ważniejszych zdarzeniach, w tym również o inwestycjach mających istotny wpływ na działalność jednostki;

• przewidywanym rozwoju jednostki;

• ważniejszych osiągnięciach w dziedzinie badań i rozwoju technicznego;

• aktualnej i przewidywanej sytuacji finansowej.

		Jednostki mające obowiązek corocznego badania i ogłaszania sprawozdania finansowego			Pozostałe jednostki
		↓			↓
		Bilans			Bilans
		Rachunek zysków i strat			Rachunek zysków i strat
		Informacja dodatkowa			Informacja dodatkowa
		Zestawienie zmian w
		kapitale (funduszu) własnym
		Rachunek przepływów
		pieniężnych

Rysunek nr 2. Elementy sprawozdania finansowego jednostek gospodarczych.

Źródło: A. Kuczyńska-Cesarz: Rachunkowość, cz. 2, op. cit., s. 104

Bilans jest sprawozdaniem o sytuacji majątkowej i finansowej przedsiębiorstwa. Jest on usystematyzowanym zestawieniem posiadanego przez przedsiębiorstwo majątku (aktywa) i źródeł finansowania tego majątku (pasywa). Bilans może mieć formę tabeli dwustronnej lub jednostronnej. Uproszczoną strukturę bilansu w formie dwustronnej tabeli przedstawia tabela nr 1.

Rachunek zysków i strat - zawiera informacje o dokonaniach przedsiębiorstwa. Tworzą go dwie podstawowe części: uzyskane dochody i poniesione koszty. Różnica między dochodami i kosztami jest wygospodarowanym zyskiem lub poniesioną stratą. Rachunek zysków i strat jest, zatem powiązany z bilansem wynikiem netto (zyskiem lub stratą). Jako sprawozdanie finansowe rachunek zysków i strat jest sporządzany w tzw. formule segmentowej. Formuła ta powszechnie stosowana w krajach Unii Europejskiej polega na tym, że wynik finansowy wyraża się składnikami sumy wyników cząstkowych uzyskanych w trakcie realizacji poszczególnych rodzajów działalności. Rachunek zysków i strat może być sporządzany:

• dwustronnie tzw. układ sprawozdawczy,

• jednostronnie tzw. układ drabinkowy.

Tabela nr 1. Struktura bilansu przedsiębiorstwa.

AKTYWA

PASYWA

A. Aktywa trwałe 1. Wartości niematerialne i prawne 2. Rzeczowe aktywa trwałe 3. Należności długoterminowe 4. Inwestycje długoterminowe 5. Długoterminowe rozliczenia międzyokresowe B. Aktywa obrotowe 1. Zapasy 2. Należności krótkoterminowe 3. Inwestycje krótkoterminowe 4. Krótkoterminowe rozliczenia międzyokresowe

A. Kapitał (fundusz) własny 1. Kapitał (fundusz) podstawowy 2. Należne wpłaty na kapitał podstawowy 3. Udziały (akcje) własne (wartość ujemna) 4. Kapitał (fundusz) zapasowy 5. Kapitał (fundusz) z aktualizacji wyceny 6. Pozostałe kapitały (fundusze) rezerwowe 7. Zysk (strata) z lat ubiegłych 8. Zysk (strata) netto 9. Odpisy z zysku netto w ciągu roku obrotowego B. Zobowiązania i rezerwy na zobowiązania 1. Rezerwy na zobowiązania 2. Zobowiązania długoterminowe 3. Zobowiązania krótkoterminowe 4. Rozliczenia międzyokresowe

Źródło: L. Gąsiorkiewicz: Analiza ekonomiczno-finansowa przedsiębiorstw. Warszawa 2002, s.95

W zależności od sposobu ujęcia kosztów wytworzenia sporządzanych produktów wyróżnia się dwa warianty rachunku zysków i strat, a mianowicie:

• porównawczy,

• kalkulacyjny.

Każdy z tych wariantów jest przedstawiony w dwóch wersjach, a co z tym się wiąże, wyróżnia się istnienie czterech układów rachunku wyników. Wybór określonego wariantu i określonej wersji rachunku dokonuje kierownik jednostki gospodarczej. Przykładowy wzór rachunku zysków i strat zawiera:

• w wariancie porównawczym:

• Przychody ze sprzedaży i zrównane z nimi,

• Koszty działalności operacyjnej,

• Zysk/Strata ze sprzedaży (A - B),

• Pozostałe przychody operacyjne,

• Pozostałe koszty operacyjne,

• Zysk/Strata na działalności operacyjnej (C + D - E),

• Przychody finansowe,

• Koszty finansowe,

• Zysk/Strata brutto na działalności gospodarczej (F + G - H),

• Zyski nadzwyczajne,

• Straty nadzwyczajne,

• Zysk/Strata brutto (I + J - K),

• Obowiązkowe obciążenia wyniku finansowego,

• Zysk/Strata netto (L - M);

• w wariancie kalkulacyjnym:

• Przychody ze sprzedaży towarów i produktów,

• Koszty sprzedanych towarów i produktów,

• Zysk/Strata brutto na sprzedaży (A - B),

• Koszty sprzedaży,

• Koszty ogólnego zarządu,

• Zysk/Strata na sprzedaży (C - D - E),

• Pozostałe przychody operacyjne,

• Pozostałe koszty operacyjne,

• Zysk/Strata na działalności operacyjnej (F + G - H),

• Przychody finansowe,

• Koszty finansowe,

• Zysk/Strata brutto na działalności gospodarczej (I + J - K),

• Zyski nadzwyczajne,

• Straty nadzwyczajne,

• Zysk/Strata brutto (L + M - N),

• Obowiązkowe obciążenia wyniku finansowego,

• Zysk/Strata netto (O - P).

Trzecią częścią sprawozdania finansowego, uzupełniającą wartość poznawczą bilansu oraz rachunku zysków i strat jest informacja dodatkowa. Powinna ona zawierać istotne dane i objaśnienia niezbędne do tego, aby sprawozdanie finansowe rzetelnie i jasno przedstawiało sytuację majątkową i finansową oraz wynik finansowy przedsiębiorstwa, a w szczególności powinna obejmować:

1. wprowadzenie do sprawozdania finansowego - zawierające opis przyjętych zasad rachunkowości, w tym metod wyceny i sporządzania sprawozdania finansowego w zakresie, w jakim ustawa pozostawia przedsiębiorstwu prawo wyboru;

2. dodatkowe informacje i objaśnienia dotyczące:

1. pozycji bilansu, rachunku zysków i strat, zestawienia zmian w kapitale (funduszu) własnym oraz rachunku przepływów pieniężnych za okresy sprawozdawcze objęte sprawozdaniem finansowym,

2. proponowanego podziału zysku lub pokrycia straty,

3. pracowników i organów przedsiębiorstwa,

4. zrozumienia sprawozdania finansowego.

Zestawienie zmian w kapitale (funduszu) własnym obejmuje informacje o zwiększeniach i zmniejszeniach składników kapitału (funduszu) własnego ze wskazaniem tytułów zmian za bieżący i poprzedni rok obrotowy. Dane zawarte w tym sprawozdaniu umożliwiają ocenę struktury i dynamiki zmian w kapitale (funduszu) własnym, co w znacznym stopniu ułatwia przeprowadzenie analizy działalności jednostki oraz dokonanie kontroli prawidłowości zmian w kształtowaniu się poziomu kapitału (funduszu) własnego. Zakres informacji wykazywanych w zestawieniu zmian w kapitale (funduszu) własnym to:

• Kapitał (fundusz) własny na początek okresu,

• Kapitał (fundusz) podstawowy,

• Należne wpłaty na kapitał podstawowy,

• Udziały (akcje) własne,

• Kapitał (fundusz) zapasowy,

• Kapitał (fundusz) z aktualizacji wyceny,

• Pozostałe kapitały (fundusze) rezerwowe,

• Zysk (strata) z lat ubiegłych,

• Wynik netto,

• Kapitał (fundusz) własny na koniec okresu,

• Kapitał (fundusz) własny, po uwzględnieniu proponowanego podziału zysku (pokrycia straty).

Rachunek przepływów pieniężnych przedstawia źródła dopływu środków pieniężnych i sposoby ich rozdysponowania, zaś efektem rachunku jest ustalenie zmiany gotówki będącej w dyspozycji przedsiębiorstwa. W rachunku tym należy uwzględnić wszystkie wpływy i wydatki z działalności operacyjnej, inwestycyjnej i finansowej przedsiębiorstwa, z wyjątkiem wpływów i wydatków będących rezultatem zakupu lub sprzedaży środków pieniężnych, przy czym w celu właściwego określenia wartości przepływów pieniężnych należy rozumieć:

• przez działalność operacyjną - podstawowy rodzaj działalności przedsiębiorstwa oraz inne rodzaje działalności nie zaliczane do działalności inwestycyjnej lub finansowej;

• przez działalność inwestycyjną - nabywanie i zbywanie składników aktywów trwałych i krótkoterminowych aktywów finansowych oraz wszystkie z nimi związane pieniężne koszty i korzyści;

• przez działalność finansową - pozyskiwanie lub utratę źródeł finansowania - zmiany w rozmiarach i relacjach kapitału (funduszu) własnego i obcego w przedsiębiorstwie, oraz wszystkie z nimi związane pieniężne koszty i korzyści.

Rachunek przepływów pieniężnych może być sporządzany metodą bezpośrednią lub metodą pośrednią, zależnie od wyboru kierownika przedsiębiorstwa i wykazuje dane za bieżący i poprzedni rok obrotowy. Zakres informacji wykazywanych w rachunku przepływów pieniężnych sporządzanym metodą pośrednią to:

1. Przepływy z działalności operacyjnej:

1. Wynik finansowy netto;

2. Korekty o pozycje:

1. Amortyzacja,

2. Odsetki i dywidendy otrzymane i zapłacone,

3. Zmiana stanu zapasów,

4. Wynik na sprzedaży i likwidacji składników działalności inwestycyjnej,

5. Zmiana stanu należności i roszczeń,

6. Zmiana stanu zobowiązań krótkoterminowych ( z wyjątkiem pożyczek i kredytów) oraz funduszy specjalnych,

7. Zmiana stanu rozliczeń międzyokresowych,

8. Zmiana stanu przychodów przyszłych okresów;

3. Środki pieniężne netto z działalności operacyjnej (I ± II).

1. Przepływy z działalności inwestycyjnej:

1. Nabycie (sprzedaż) wartości niematerialnych i prawnych;

2. Nabycie (sprzedaż) składników rzeczowych majątku trwałego;

3. Nabycie (sprzedaż) akcji, udziałów i papierów wartościowych;

4. Udzielone (zwrócone) pożyczki;

5. Otrzymane dywidendy (od udziałów w obcych podmiotach);

6. Otrzymane odsetki (od udzielonych pożyczek i lokat pieniężnych);

7. Środki pieniężne netto z działalności inwestycyjnej (I ± II ± III ± IV ± V ± VI ± VII).

1. Przepływy z działalności finansowej:

1. Zaciągnięcie (spłata) długoterminowych (krótkotermin.) kredytów bankowych;

2. Emisja (wykup) obligacji lub innych papierów wartościowych;

3. Wypłata dywidend;

4. Wpływy z emisji akcji i udziałów własnych oraz dopłat do kapitału;

5. Zapłacone odsetki (od zaciągniętych kredytów, pożyczek itp.);

6. Środki pieniężne netto z działalności finansowej (I ± II ± III ± IV ± V ± VI).

1. Zmiana stanu środków pieniężnych netto (A ± B ± C).

2. Środki pieniężne na początek roku obrotowego.

3. Środki pieniężne na koniec roku obrotowego (D + E).

Prawidłowo i rzetelnie przeprowadzona analiza finansowa przedsiębiorstwa może stanowić gwarancję, jego dalszego rozwoju gospodarczego, bez zagrożenia ryzykiem upadłości.

J. Czekaj, J. Dresler: Podstawy zarządzania finansami firm. Warszawa 1996, s. 203

Encyklopedia Powszechna PWN T. 1. Warszawa 1973, s. 87

M. Sierpińska, T. Jachna: Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych. Warszawa 1997, s. 9

L. Gąsiorkiewicz: Analiza ekonomiczno - finansowa przedsiębiorstw. Warszawa 2002, s. 9

Ibidem, s. 9

L. Bednarski, R. Borowiecki, J. Duraj, E. Kurtys, T. Waśniewski, B. Wersty: Analiza ekonomiczna przedsiębiorstwa. Wrocław 1998, s. 14

T. Waśniewski, W. Skoczylas: Analiza finansowa w przedsiębiorstwie. Poznań 1997, s. 10

M. Sierpińska, T. Jachna, op., cit., s. 14

Ibidem, s. 13

L. Bednarski: Analiza finansowa w przedsiębiorstwie. Warszawa 1999, s. 9

W. Gabrusewicz, A. Kamela-Sowińska, H. Poetschke: Rachunkowość zarządcza. Warszawa 2000, s. 31

M. Sierpińska, T. Jachna, op. cit., s. 15

T. Waśniewski, W. Skoczylas, op. cit., s. 12

M. Walczak: Prospektywna analiza finansowa w przedsiębiorstwie. Warszawa 1998, s. 51

Ibidem, s. 51

L. Bednarski, op. cit., s. 11

M. Walczak, op. cit., s. 52

K. Haski: Rachunkowość i analiza finansowa w kierowaniu firmą. Skierniewice 1996, s. 35

Ibidem, s. 34

M. Sierpińska, T. Jachna, op. cit., s. 19

L. Bednarski, op. cit., s. 13

Ibidem, s. 18

L. Bednarski, R. Borowiecki, J. Duraj, E. Kurtys, T. Waśniewski, B. Wersty, op. cit. s. 5

K. Haski, op. cit., s. 37

M. Sierpińska, T. Jachna, op. cit., s.18

L. Bednarski, op. cit., s. 18

Ibidem, s. 19

L. Bednarski, R. Borowiecki, J. Duraj, E. Kurtys, T. Waśniewski, B. Wersty, op. cit., s. 37

L. Gąsiorkiewicz, op. cit., s. 15

L. Bednarski, op. cit., s. 20

Ibidem, s. 22

L. Gąsiorkiewicz, op. cit., s. 14

L. Bednarski, op. cit., s. 25

M. Walczak, op. cit., s. 85

L. Gąsiorkiewicz, op. cit., s. 15

L. Bednarski, op. cit., s. 28

L. Gąsiorkiewicz, op. cit., s. 18

M. Sierpińska, T. Jachna, op. cit., s. 31

Ibidem, s. 32

Ibidem, s. 35

L. Bednarski, op. cit., s. 30

Ibidem, s. 31

M. Walczak, op. cit., s. 88

L. Gąsiorkiewicz, op. cit., s. 29

M. Sierpińska, T. Jachna, op. cit., s. 36

T. Waśniewski, W. Skoczylas, op. cit., s. 15

Sprawozdania finansowe. Warszawa 1994, s. 7

A. Kuczyńska-Cesarz: Rachunkowość, cz. 2. Warszawa 2001, s. 103

Sprawozdania finansowe, op. cit., s. 7

Ibidem, s. 8

Ibidem, s. 11

Ustawa z dnia 9 listopada 2000r. o zmianie ustawy o rachunkowości. Dz.U. Nr 113 poz. 1186

L. Bednarski, op. cit., s. 41

J. Szczepaniak: Ocena przedsiębiorstwa na podstawie sprawozdań finansowych. Łódź 1994, s. 11

A. Kuczyńska-Cesarz: Zasady rachunkowości, cz.1. Warszawa 2001, s. 144

A. Kuczyńska-Cesarz, Rachunkowość ..., op. cit., s. 105

J. Szczepaniak, op. cit., s. 29

Ibidem, s. 13

Ibidem

Sprawozdania finansowe, op. cit., s. 22

Z. Kołaczy: Rachunkowość finansowa. Poznań 1996, s. 463

J. Vijay, C. Suszyński: Zarządzanie finansami przedsiębiorstwa. Warszawa 1995, s. 25

L. Gąsiorkiewicz, op. cit., s. 109

A. Kuczyńska-Cesarz, op. cit., s. 120

Ibidem, s. 123

L. Gąsiorkiewicz, op. cit., s. 116

Ibidem, s. 117

265

---