Temat: Antyk.
ANTYK
1. Literatura jako świat swoistych wartości, jej związki z kulturą narodu
Literatura w szerokim znaczeniu to ogół pisanych dzieł należących do kultury dawnego narodu kraju ludzkości lub epoki. W ścisłym znaczeniu literatura to twórczość artystyczna wyrażana w słowie, tzn. literatura piękna, czyli mająca oddziaływać estetycznie.
Literatura służy poznaniu wiedzy kształtowania postaci ludzkich, rozpowszechniania informacji i zaspokojeniu estetycznych potrzeb odbiorcy.
Dzieli się ona na:
- piękną
- naukową
- popularnonaukową
publicystyczną Literatura obejmuje trzy rodzaje lirykę epikę i dramat
Literatura ma wartości poznawcze, kształtujące i wychowawcze. Może ona pełnić rolę polityczną. Literatura ściśle wiąże się z narodu a więc jego językiem. Ma ona też związki z teatrem i filmem.
2. Stworzenie świata i człowieka według wyobrażeń ludzi starożytnych zmieniające się wierzenia.
U początków wielu kultur odnajdujemy dzieła, poematy, opowieści, które są próbą odpowiedzi na pytanie, skąd wziął się świat czy sam z siebie, czy stworzony przez istotę wyższą, boską, jak kształtował się jego porządek, jak powstały zjawiska przyrody, zwierzęta, a wreszcie jak powstał człowiek. Mitologie wytworzyły kultury: egipska i asyryjska, hinduska, grecka i rzymska. Istnieje też mitologia słowiańska.
Mity porządkują wierzenia, odpowiadają na zasadnicze pytania, nazywają zbiorowe emocje, tworzą więź społeczną, określają świadomość zbiorową, tworzą tradycje i obyczaje.
Nas, Europejczyków, interesuje szczególnie mitologia grecka jako najstarsza z wytworzonych na naszym kontynencie. A ponieważ kultura starożytnej Grecji przez wieki wpływała na kulturę całej Europy, a więc mitologia upowszechniła się i weszła w świadomość zbiorową Europejczyków. Drugą wielką księgą, znajdującą się u podstaw kultury europejskiej, jest Biblia. I Biblię rozpoczyna poemat o stworzeniu świata i człowieka - Księga Genesis. Czy obydwa obrazy - mitologiczny i biblijny - są podobne? Co je różni? W mitologii greckiej świat powstaje z Chaosu, z mieszaniny żywiołów, z której wyłaniają się bogowie. Najpierw Gaja-ziemia i Uranos-niebo, potem tytani, cyklopi, giganci. Rozpoczynają oni walkę o władzę. Obce są im pojęcia etyczne, moralność. Są okrutni, bezwzględni, źli. Dopiero zwycięstwo bogów olimpijskich kończy gigantomachię. Bogowie dzielą pomiędzy siebie świat, co kończy wojnę. Bogów jest wielu (politeizm—wielobóstwo), każde zjawisko otaczającego świata ma swego boga, bożka, boginkę. Królem bogów, panem nieba, władcą piorunów był Zeus. Hera, jego małżonka, była opiekunką kobiet, Posejdon był władcą mórz, Hades — podziemi, Demeter była boginią urodzaju itd. itd.
Grecy przypisują im cechy ludzkie, bogowie są pięknymi ludźmi, mają ich zalety i wady. Różni ich od ludzi nieśmiertelność uzyskiwana dzięki piciu ambrozji.
Jak już wspomniałam, nie są im obce zdrady, miłostki, złość, okrucieństwo. Mitologia nie zawiera przykazań moralnych, wskazówek etycznych, raczej usprawiedliwia chaotyczność i zło świata. Jakżeż inaczej wygląda opowieść o stworzeniu świata w Biblii! Chociaż na samym początku dostrzegamy podobieństwo. Biblijny Bóg też stwarza świat z nicości przypominającej Chaos. Boże „stań się" wydziela z nicości kolejno światło i ciemność, dzień i noc,niebo, wody, ląd, który pokrywa zielenią, ciała niebieskie, ptaki i zwierzęta, i wre-
szcie człowieka. Boże słowo porządkuje świat. Dzieło boże jest dobre - od razu występuje wartościowanie etyczne. Stworzenie świata w sześciu dniach i odpoczynek Boga potrudach stworzenia w siódmym zawiera nakaz, by po sześciu dniach pracy odpoczywać w niedzielę.
To zasadnicza różnica między obu starożytnymi przekazami. Inne jest też pojęcie Boga. W Biblii Bóg jest jeden (monoteizm), jest nieskończony, wieczny, nie powstaje, ale istnieje zawsze i stwarza świat. Nie przypomina ludzi, jest ideą, jest doskonałością, dobrocią, miłosierdziem, miłością. Ostatnim dziełem Boga ~w Księdze Genesis]est człowiek. Bóg stworzyłAdama i Ewę, powierzył im władzę nad światem i nakazał rozmnażać się i napełniać świat. Umieścił ich w raju, obwarowując uzyskane szczęście jednym jedynym zakazem -
zerwania jabłka z drzewa wiadomości. Złamanie zakazu za namową węża-szatana spowodowało wygnanie z raju i ściągnęło na człowieka cierpienia, choroby i śmierć. W mitologii człowiek też jest dziełem boga Prometeusza, który ulepił go z gliny zmieszanej ze łzami i obdarzył duszą. I tu podobieństwa się kończą. Inni bogowie byli wrogo nastawieni do ludzi, chcieli ich sobie podporządkować, a nawet zniszczyć. A dobroczyńcę, Prometeusza, za to, że dał ludziom ogień, przykuli do skały Kaukazu, a orzeł rozdzierał jego wciąż odrastającą wątrobę. Prometeusz, dobroczyńca ludzi, to jedyny dobry bóg, buntownik przeciw okrutnemu światu,
a jego poświęcenie dla ludzi przypomina późniejszą ofiarę Chrystusa. Jest też w mitologii odpowiednik raju w postaci złotego wieku (okres szczęścja ludzkości pod opieką Prometeusza), po którym nastąpił wiek srebrny, brązowy,żelazny.
Jabłko z drzewa wiadomości przypomina puszka Pandory, którą bogowie obdarzyli żonę brata Prometeusza, również obwarowując prezent zakazem (tu - otwierania). Ciekawa Pandora otworzyła puszkę, z której wydobyły się troski, zmartwienia, choroby i cierpienia, nękające odtąd ludzi. I w Biblii i w mitologii występuje potop, z którego ocalała jedynie jedna sprawiedliwa rodzina, z której potem odrodziła się ludzkość. Jak więc widzimy, są podobieństwa między omawianymi opowieściami, ale dotyczą raczej szczegółów. Wynikają pewnie z tego, że próbują odpowiedzieć na podobne pytania w sposób symboliczny, alegoryczny i obrazujący stopień znajo-
mości świata przez starożytnych.Różnice są wyraźniejsze. Dotyczą pojęcia Boga. W religii monoteistycznej Bóg
jest pojęciem abstrakcyjnym, szerszym i głębszym niż upersonifikowani bogowie mitologiczni. Są oni zabawni, sympatyczni, ale zbyt ludzcy. Trudno sobie wyobrazić, aby ludzie chcieli naśladować takich bogów - zazdrościli im wiecznej młodości i nieśmiertelności, ale tacy bogowie nie uczyli jak żyć.Na tym polega wielka przewaga Biblii. Biblia porządkuje świat, uczy co dobre, co złe, zawiera zakazy i nakazy. Biblijny Bóg wskazuje człowiekowi, co ma robić,jak żyć. Zło jest dziełem szatana i wynika z niewypełniania nakazów bożych. Dekalog
stanowił przez wieki i stanowi drogowskaz dla ludzi z kręgu kultury śródziemnomorskiej. Dlatego Biblia stała się księgą świętą dla wyznawców wielu religii,natomiast mitologia jest dla nas zbiorem baśni, pięknych, czasem okrutnych, ale tylko baśni. Weszły one w świadomość europejską jako powtarzające się obrazy, symbole,
toposy występujące w sztuce Europy. Muzea pełne są obrazów i rzeźb nawiązujących do mitologii, dzieła literackie pełne aluzji do niej. Dlatego chcąc rozumieć kulturę naszego kontynentu, musimy poznać mitologię grecką oraz Biblię.
3.Piękno i wartości moralne wybranych mitów.
Prometeizm
4.Obecność tradycji antycznej w języku i literaturze.
W codziennym języku do dziś funkcjonują zwroty frazeologiczne wzięte z mitologii
Chaos - nieporządek
Puszka pandory - nieszczeście
Róg kozy amaltei - obfitośc darów
Pięta Achillesa - słabe miejsce człowieka
Eros, erotyka - poezja miłosna
Syzyfowe prace - bez efektu
Lot ikarski - sięgniecie po wysokie ideały
Heros- silny potężny mężczyzna
W literaturze u Żeromskiego - Syzyfowe prace , Grób Agamnenona - Zbigniew Herbert
W starożytnej Grecji powstała najstarsza na naszym kontynencie bogata kultura, która ogromnie zaważyła na rozwoju całej późniejszej kultury europejskiej. Grecy rozwinęli filozofię, zapoczątkowali wiele dziedzin nauki, np. historię, geometrię, astronomię, medycynę itp.
Wielkie osiągnięcia mieli w architekturze, do dziś podziwiamy: Akropol, Mykeny, Efez, Epidauros, rzeźba grecka zadziwia znajomością ciała ludzkiego, dzieła Fidiasza są symbolem kunsztu w tej dziedzinie, a Wenus z Milo czy Nike z Samotraki to niedościgłe wzorce. Iliada i Odyseja Homera, tragedie Sofoklesa to światowe arcydzieła literackie.Także w zakresie systemu rządzenia mają Grecy zasługi, jako twórcy pierwszych rządów demokratycznych (gr. demokratia, od demos - lud + krdtos - władza). Do dzisiaj znane są postacie Sokratesa, Platona. Weszły one do potocznej świadomości i nawet człowiek niezbyt obznajomiony z filozofią wie o Platonie w związku z Atlantydą (w jego pismach znalazła się o niej wzmianka), o Sokratesie, który powiedział „ wiem, że nic nie wiem ". Arystoteles zasłużył się wielce dla literatury, tworząc Poetykę, pierwsze dzieło o rodzajach i gatunkach literackich, naśladowane i rozwijane potem do końca XVIII w. Na filozofach greckich wzorowali się
Rzymianie, szczególnie stoicyzm cieszył się wśród nich popularnością. Dzieła Seneki i Marka Aureliusza do dziś przekonują swymi zaleceniami jak mądrze żyć, a pojęcie stoicyzmu też przeszło z języka filozofii do języka potocznego. Hipokrates zwany jest ojcem medycyny. Jego wielką zasługą jest stworzenie etyki lekarskiej - do dzisiaj młodzi medycy składają przysięgę na wierność sformułowanym przez niego zasadom (oczywiście uwspółcześnionym, ale idea pozostała ta sama).
Uczniowie w szkołach uczą się geometrii Euklidesowej. Architekci przez wieki wzorowali się na dziełach Greków. W okresie renesansu odrodziła się sztuka grecka i odtąd znowu budowle ozdabiano kopułami czy kolumnami o kapitelach w porządkach jońskim, doryckim czy korynckim. Wystarczy spojrzeć na dziedziniec wawelski czy Kaplicę Zygmuntowską. Moda na naśladowanie sztuki antycznej trwała do końca XVIII w. Rzeźby MichataAnioła: Dawid, Mojżesz i inne stworzone zostały według greckich kanonów piękna. W literaturze od okresu renesansu do dziś pojawiają się motywy mitologiczne i antyczne. Jan Kochanowski napisał tragedię Odprawa posłów greckich, wzorowaną na tragedii antycznej i o temacie zaczerpniętym z historii trojańskiej. Nawiązania do mitologii są i w innych jego utworach: np. Satyr albo dziki mąż. W trenach zwraca się do Persefony, bogini podziemi, we fraszce Do gór i lasów wspomina Proteusza itp. W tym czasie znajomość kultury antycznej była powszechna, a więc u każdego poety znajdujemy wiele przykładów. W. Potocki w Wojnie chocimskiej opisuje „ sarmackiego Marsa krwawe dzieje ", A. Mickiewicz w Odzie domłodości mówi:
„Dzieckiem w kolebce kto łeb urwał Hydrze,
Ten młody zdusi Centaury, " itd.
Romantyczny prometeizm nawiązuje do cierpień tytana, który poświęcił się dla ludzi. Takim ma być bohater romantyczny - Konrad.C. K.. Norwid w Promethidionie tworzy postać Adama - Prometeja, łącząc tradycję antyczną z chrześcijańską, a w Fortepianie Szopena porównuje muzykę Szopena z największymi dokonaniami w świecie sztuki i stawia go na równi z Fidiaszem, Dawidem, Eurypidesem, co jest wyrazem najwyższego uznania. J. G. Byron
w Giaurze i J. Słowacki w Grobie Agamemnona poświęcają swe strofy historii starożytnej Grecji, widząc w niej dążenie do wolności, a więc i wzór dla walczących narodów. Stanisław Wyspiański marzył, by Wawel stał się polskim Akropolis, napisał dramat o wawelskiej katedrze pt. Akropolis i stworzył projekt zabudowy Wawelu jako centrum kultury i państwowości polskiej. Także i dzisiaj pisarze sięgają do motywów i wątków antycznych. Urszula Kozioł w wierszu Larum (wrzawa, krzyk) nawiązuje do mitów tebańskich, a zwłaszcza do historii Antygeny. Stanisław Grochowiak w wierszu łkar wykorzystał mit do rozważań na temat sztuki. Poeta przeciwstawia wzlatującego i spadającego łkara kobiecie piorącej w balii, zderza świat rzeczywisty ze światem marzeń.
M. Pawlikowska-Jasnorzewska napisała krótki czterowiersz o okaleczonej miłości, już samym tytułem nawiązujący do Nike z Samotraki, posągu skrzydlatej bogini pozbawionego głowy i ramion. Zbigniew Herbert również nawiązuje do postaci Nike w wierszu Nike, która się •waha; Bogini ma ochotę złożyć pocałunek na czole chłopca, który wyrusza w bójna pewną śmierć. Nike waha się, bo nie jest pewna czy ten pocałunek nie zmieni postawy chłopca i nie spowoduje wycofania się z walki. Również w wierszu Apollo i Marsjasz wykorzystał Herbert motyw mitologiczny do zabrania głosu w sprawie sztuki. E. Bryll w wierszu Wciąż o łkarach... opowiada się za postawą Dedala, trzeźwego realisty, a przeciw postawie marzyciela łkara. Żyją wciąż nie tylko wątki mitologiczne - żywy jest antyk, bo i do niego nawiązują: Z. Herbert Dlaczego klasycy iDo Marka Aurę lego, powieści T. Pamickiego, J. Parandowskiego, J. Bocheńskiego i innych. Żywe są także utwory starożytne - nie tylko dlatego czytamy Iliadę czy Antygonę, bo nam każą v szkole, ale dramaty starożytne są grywane na scenie, utwory antyczne są filmowane, a nawet uwspółcześniane. Można tu wymienić głośny dramat Janusza Głowackiego pt. Antygona w Nowym Jorku.
Starożytnej Grecji zawdzięczamy też wiele tradycji sportowych. Idea olimpijska, igrzyska co cztery lata, wiele dyscyplin, a także spartakiady, znicz olimpijski itd. wywodzą się ze starożytnej Grecji. I wreszcie obecność w języku potocznym wielu słów, zwrotów i wyrażeń o antycznym pochodzeniu świadczy o świeżości tych wpływów. Nazwy: Wenus, Mars, Apollo, Bachus, Pegaz, Labirynt funkcjonują na co dzień, wyrażenia: pięta Achillesa, stajniaAugiasza, silny jak Herakles, nić Ariadny są używane nawet przez ludzi nie znających zbyt dobrze mitologii.
Jest więc faktem, że tradycje antyczne są żywe, inspirują twórców i wciąż się do nich nawiązuje. Dlaczego? Bo to początki naszej kultury, bo Grecy stworzyli kulturę głęboko ludzką, uniwersalną, o zestawie podstawowych toposów wspólnych dla europejskiej świadomości. Powiązane z tradycją biblijną stanowią o naszej mentalności, o typie myślenia odróżniającego Europejczyka od przedstawicieli innych kultur.
5.Różne sposoby funkcjonowania mitu dawniej i dziś.
FUNKCJE MITÓW : Mity pełniły znaczącą rolę w życiu religijno-społecznym ludów pierwotnych. Nie tylko organizowały wierzenia i wyjaśniały niewytłumaczalne zjawiska, ale także sprzyjały tworzeniu specyficznej więzi społecznej, międzyludzkiej. Określały obowiązujące zasady moralne, pełniły funkcje dydaktyczne, wyjaśniały rolę i znaczenie poszczególnych elementów świata otaczającego człowieka.
Wśród najważniejszych funkcji mitów wyróżnić należy:
•poznawcze - poprzez mity próbowano określić charakter oraz przyczyny zjawisk przyrodniczych i atmosferycznych, objaśniać genezę gatunków roślinnych i zwierzęcych, tłumaczyć budowę wszechświata.
• światopoglądowe - mity, będąc częścią wierzeń religijnych, kształtowały poglądy ludzi na istotę i charakter otaczającego ich świata. Wyjaśniały przyczyny powstania człowieka, Ziemi, określały relacje między bogami a ludźmi.
• sakralne - mity wyjaśniały genezę obrzędów religijnych, ich strukturę, określały funkcję bogów w życiu człowieka i związane z wierzeniami formy kultu.
6.Mitologia- symbolika ponadczasowa trwałość
Mit - opowieść o bogach, stworzeniu świata i człowieka, dziejach rodów, ludzkich uczuciach. Wyraża wierzenia danej społeczności, jest własnością wszystkich jej członków, obrazuje odwieczne emocje i postawy człowieka. Mity opowiadają zwłaszcza o początkach istnienia świata, powstawaniu bogów i ludzi. Nie funkcjonują tylko jako relikty przeszłości. Motywy, postawy, pojęcia i wyrażenia pochodzące z nich istnieją do dziś w literaturze, sztuce i języku. Mitologia (zbiór mitów starożytnej Grecji) jest dziś dla nas zbiorem baśni, wyobrażeń starożytnych ludzi i wciąż, choć nie ma już wymiaru religijnego, zawiera prawdy o nas samych.
Mity można podzielić na:
- teogoniczne - mówiące o powstawaniu bogów (mit o narodzeniu Ateny z morskich fal i piany; mit o stworzeniu świata - wraz z narodzinami ziemi, rodzą się pierwsi bogowie: Uranos - Niebo i Gaja - Ziemia, a z nich następne pokolenia bogów)
- kosmogoniczne - o powstawaniu świata (mit o stworzeniu świata - ziemia narodziła się z chaosu, czyli z wielkiego, bezkształtnego zawirowania kosmicznego, z otchłani, plątaniny czterech żywiołów: ziemi, powietrza, wody, ognia)
- antropogeniczne - o powstawaniu człowieka
- genealogiczne - o historii rodów (mit rodu Labdakidów ŕ „Antygona”)
Mity pełniły następujące funkcje:
- poznawcze - dzięki nim ludzie wyjaśniali pewne niezrozumiałe zjawiska przyrody, np. burzę z piorunami
- światopoglądowe - mity były podstawą wierzeń religijnych
- sakralne - mity przedstawiały wzorce rytualnych obrzędów, nakazywały jak czcić bogów
Poszczególni bogowie odpowiadali za różne rzeczy na ziemi:
Zeus - władca bogów i ludzi
Apollo - bóg piękna, patron sztuki, poezji, muzyki, choroby, śmierci, przepowiedni, przewodnik muz - atrybutem jest wieniec laurowy
Eros - bóg miłości (namiętności seksualnej) raził strzałami serca ludzkie, rozpalając w nich miłość i pożądanie
Afrodyta - bogini piękna, miłości i pożądania
Atena - bogini słusznej wojny (w zbroi), uosobienie mądrości
Hefajstos - bóg - kowal, pracowity; patron rzemieślników i pracy ludzkiej
Ares - bóg wojny - walki i mordu, wrzawy bitewnej - patronuje każdej wojnie, bez względu na jej sens
Hermes - bóg wędrowców i podróżnych, handlu, kupców, wymiany
7.Nauki filozofa greckiego-dobra materialne czy duchowe?
(Platon, Sokrates, Arystoteles, Tales)
TALES Z MILETU, ok. 620-ok. 540 p.n.e., grecki filozof, astronom i matematyk; twórca jońskiej filozofii przyrody; za prazasadę rzeczywistości uważał wodę; stworzył podstawy dla późniejszego rozwoju geometrii w Grecji.
SOKRATES, 469-399 p.n.e., filozof grecki; nauczyciel Platona i bohater jego dialogów; odegrał przełomową rolę w filozofii greckiej inicjując nurt antropologiczny; głosił absolutyzm (filoz. pogląd, wg którego wartości mają charakter absolutny, niczym nie uwarunkowany; zależnie od rodzaju wartości uznawanych za absolutne, wyróżnia się absolutyzm poznawczy, etyczny (moralny), estetyczny itp) i intelektualizm etyczny (utożsamiał dobro, szczęście, cnotę z prawdą); za swoje poglądy skazany na karę śmierci.
Sztuka: Fidiasz (rzeźby Zeusa, posągów na Akropolu), Myron (Dyskobol, Atena, Marsjasz).
IV (-400,-300) Wiek filozofów:
PLATON, ok. 427-347 p.n.e., filozof grecki; uczeń Sokratesa, założyciel szkoły filozoficznej zw. Akademią Platońską; twórca systemu według którego świat rzeczywisty stanowi niedoskonałe odbicie istniejącego realnie (realizm pojęciowy, realizm [filoz. kierunek przeciwstawny idealizmowi, wyróżnia się realizm epistemologiczny (teoriopoznawczy), wg którego intelekt poznaje byty istniejące niezależnie od niego, jak również przez niego wytworzone; realizm metafizyczny, wg którego istnieją byty niezależne od poznającego je intelektu; realizm pojęciowy, jedno z głównych stanowisk w tak zwanym sporze o uniwersalia, przeciwstawne nominalizmowi; uznaje realne istnienie
odpowiedników pojęć ogólnych (cech, relacji itp.), zw. uniwersaliami ]) świata doskonałych idei, prototypów rzeczy; poznanie jest przypominaniem sobie przez duszę wrodzonej wiedzy o ideach (anamneza); na podstawie teorii idei Platon zbudował doktrynę państwa idealnego; koncepcje Platona stały się inspiracją wielu późniejszych kierunków i szkół filozoficznych; Uczta (wydanie polskie 1922), Państwo (wydanie polskie 1948), Sofista -Polityk (wydanie polskie 1956), Prawo (wydanie polskie 1960).
ARYSTOTELES, 384-322 p.n.e., filozof grecki, uczeń Platona,, kult pracy „wszelki trud jest źródłem harmonii świata”, Postawa proobywatelska najwszechstronniejszy myśliciel i uczony starożytności; w tzw. filozofii pierwszej (metafizyce) głosił hylemorfizm(filoz. pogląd stworzony przez Arystotelesa, wg którego każda substancja jest bytem złożonym z czynnika biernego -materii i czynnika aktywnego -formy.), twierdząc, że każda rzecz jest zbudowana z 2 niesamodzielnych zasad wewnętrznych: aktywnej formy i biernej materii; wprowadził 4 przyczyny rzeczy: 2 wewnętrzne (formalną i materialną) i 2 zewnętrzne (sprawczą i celową); odróżnił byt samodzielny (substancję) od niesamodzielnego (przypadłości); w filozofii przyrody podał określenie ruchu, sformułował podstawy fizyki, astronomii, zoologii, fizjologii, embriologii, botaniki; w psychologii określił człowieka jako ożywiony byt rozumny zbudowany z ciała i duszy (wegetatywnej, zwierzęcej i rozumowej); odróżnił 2 intelekty -bierny i czynny; poznanie dzielił na teoretyczne i praktyczne; w etyce głosił eudajmonizm(pogląd w etyce, wg którego najwyższą wartością i celem oraz motywem postępowania ludzi powinno być szczęście osobiste lub społeczne) i sformułował teorię cnót; rozwinął naukę o państwie (politykę); jest uważany za twórcę logiki, wywarł przemożny wpływ na rozwój filozofii europejskiej, zwłaszcza średniowiecznej; przekład polski Arystoteles. Dzieła wszystkie tom 1-5,7 (1990-94).
Sztuka
8.”Iliada” Homera- epos rycerski
Iliada jest poematem o wojnie trojańskiej. Z wielu mitów trojańskich wybrał Homer epizod z ostatniego, dziesiątego roku wojny. O wydarzeniach wcześniejszych i późniejszych mówią liczne wstawki narratora. O temacie utworu informuje inwokacja, a właściwie pierwsze jej słowa: „Gniew Achilla bogini głoś... ", a więc akcja rozgrywa się wokół Achillesa, który obraził się na wodza naczelnego Agamemnona, gdy ten zabrał mu brankę, i postanowił wstrzymać się od dalszego udziału w walce. Brak Achillesa w szeregach Greków spowodował, że Trojanie
zdobywali przewagę i zagrozili okrętom greckim. Mimo próśb Achilles był nieubłagany, jedynie uległ Patroklesowi i pożyczył mu zbroję. Sam widok zbroiAchillesa wystarczył, by Trojanie cofnęli się. Jedynie Hektor stawił czoła rzekomemu Achillesowi - pokonał Patroklesa, zabił go i zabrał cenną zbroję. Zrozpaczony po stracie przyjaciela, Achilles zapomniał o obrazie i po wykuciu przez Hefajstosa nowej zbroi, pragnąc zemsty, ruszył w bój. Dopadł Hektorai w krwawym pojedynku zabił go. Zwłoki przywiązał za nogi do rydwanu i objechał mury Troi, wzmagając rozpacz rodziny Hektora i mieszkańców miasta. Skruszył go dopiero widok siwowłosego Priama, który sam, z bogatym okupem zjawił się przed nim, prosząc o wydanie zwłok Hektora. Achilles przypomniał sobie wła-
snego ojca, wydał zwłoki Hektora i obiecał rozejm na czas pogrzebów obu poległych bohaterów - Patroklesa i Hektora. Tak w dużym skrócie przebiega akcja poematu: wzbogacającą liczne opisy bitew i pojedynków (trzy ważne pojedynki: Menelausa z Parysem, Hektora z Patroklesem, Achillesa z Hektorem są punktami zwrotnymi akcji). Przedstawiają one bardzo dokładnie wojenne obyczaje starożytnych Greków: strategię stosowaną podczas bitwy, przebieg pojedynków, uzbrojenie, aż po sposób grzebania zmarłych.
Akcja toczy się na dwóch płaszczyznach - ziemskiej, gdzie walczą ludzie, i boskiej. Bogowie decydują o losach starć, walczą między sobą, pomagają bohaterom.
Dzięki temu poznajemy plejadę greckich bogów, ich powiązania z herosami i w ogóle wierzenia religijne Greków. Dzięki narratorowi dowiadujemy się, co było przedtem i co będzie potem. Rozszerza to bardzo perspektywę poematu i czyni z niego epopeję.
Ukazaniu życia i obyczajów Greków w czasie pokoju służy opis tarczy Achillesa, gdzie boski kowal umieścił greckie wyobrażenie kosmosu - płaską ziemię oblaną oceanem, a także sąd, wesele, orkę, żniwa, winobranie, sceny pasterskie, wiejską zabawę - wszystko opisane dokładnie, ze szczegółami, dynamicznie, w ruchu.
Ukazuje więc Iliada, zgodnie z regułami epopei, życie narodu greckiego w ważnym momencie historycznym. Prezentuje wybitnych bohaterów - wodzów obu walczących stron. Występuje w utworze wiele drobiazgowych opisów. Szczególnie ważny jest opis pojedynku Achillesa z Hektorem, nie tylko ze względu na to, że pokazuje
zwyczaje panujące w czasie trwania takich spotkań, ale również dlatego, że znakomicie charakteryzuje obu bohaterów, podkreślając różnice między nimi. Najwyżej wśród bohaterów Iliady cenione jest męstwo, nieustraszona odwaga. Zabijanie jest ich rzemiosłem, nie znają litości. Często kierują się emocjami, pragnieniem zemsty, gniewem. Kierują się moralnością mitologicznych bogów, a więc żadną moralnością - można bezkarnie odmówić udziału w bitwie, uciec z pola walki, zresztą przy pomocy boga (Parys). Bohaterowie przed walką obrzucają się
wyzwiskami, obrażają, szydzą, straszą. Mimo tego Homer podkreśla szlachetne męstwo Hektora, który ma poczucie
odpowiedzialności za los narodu. Achilles natomiast, mimo okrucieństwa i zajadłości w zemście, potrafi wzruszyć się losem Priamia - zbolałego ojca, potrafi być przyjacielem. Są więc ludzcy, ich emocje są ludzkie i to wielka zasługa talentu Homera.
Współczucie czytelnika budzi też tragiczny los bohaterów - przecież od początku wiadomo jak skończy się ta historia. Wie o tym wszechobecny i wszechwiedzący narrator (ale obiektywny, nie opowiadający się po żadnej stronie, jak nakazywały reguły epopei), wiedzą bogowie i wiedzą bohaterowie. Mimo tego podejmują swój los, wypełniają obowiązek, nie uchylają się od działań, które przybliżają spełnienie przeznaczenia. Te cechy bohaterów homeryckich spowodowały, że przez wieki byli oni wzorami, symbolami bohaterstwa czyli heroizmu. Pokolenia wychowane na kulturze klasycznej widziały w nich niedościgłe ideały. Dlatego Henryk Sienkiewicz, kreując swego bohatera, pana Wolodyjowskiego, na herosa poświęcającego się dla ojczyzny i żołnierskiego honoru, nazywa go
Hektorem kamienieckim. W tym określeniu mieści się najwyższe uznanie dla dzielności rycerskiej.
Jan Lechoń, pisząc o powstaniu warszawskim w wierszu Iliada, porównuje to wydarzenie z wojną trojańską-to także wyraz najwyższego uznania i gloryfikacji. Podobnie Mieczysław Jastrun, pisząc o powstańcach sierpnia 1944 r., używa określenia „ Trojanie waleczni".
Była więc i z pewnością jest Iliada arcydziełem w dorobku kultury światowej. Po pierwsze jako epopeja, wzór dla licznych utworów tego gatunku powstających (np. Pan Tadeusz) do momentu gdy została epopeja wyparta przez powieść. Naśladowano kompozycję Iliady, sposób opisywania rzeczywistości przy użyciu porównań homeryckich, czyli porównań bardzo rozbudowanych, w którym człon określający rozrasta się w rozwinięty opis przyrody, np. gdy Hektor uderza na Achillesa jak orzeł na młode jagnię... i tu następuje cały opis polowania. Powszechnie były znane i powtarzane epitety używane przez Homera - każdy z jego bohaterów miał wiele takich epitetów, np.Achilles potężny, wspaniały, szybkonogi, niezłomny, kochanek bogów, Hektor- szlachetny, boski, świetny jeździec, pasterz narodów itp.
9.Teatr grecki i dramat antyczny- najwybitniejsi dramaturdzy, istota tragizmu.
Początki teatru i dramatu greckiego związane były z kultem boga winnej latorośli - Dionizosa. Z okazji świąt poświęconych temu bogu. Wielkich Dionizji, w Atenach odbywały się przedstawienia dostępne dla wszystkich mieszkańców. Początkowo chóry występowały na placach, tańcząc wokół ołtarzy Dionizosa. Plac dla chóru nazywany był orchestrą. Wkrótce, z inicjatywy Ajschylosa, wzniesiono barak dla aktorów zwany sceną. Był on położony naprzeciw widowni i służył jako garderoba i tło akcji. Orchestrę otaczała widownia zwana theatron. Do naszych czasów najlepiej zachowały się teatry w Delfach i Epidauros. Z kultem Dionizosa łączy się także powstanie tragedii. Wyrosła ona z dwóch gatunków liryki greckiej: dytyrambu, czyli pieśni na cześć Dionizosa, śpiewanej
przez chór oraz dramatu satyrowego, czyli śpiewów wykonywanych przez przebranych za satyrów aktorów. Od satyrów, których grecka mitologia przedstawiała pod postacią kozłów, wywodzi się nazwa tragedii: tragos - kozioł, aoide - pieśń, czyli „pieśń kozłów". Pierwszym wielkim twórcą tragedii był Tespis. Wprowadził on na scenę
pierwszego aktora, nazywanego opowiadaczem i dodał dialog sceniczny, który z początku był tylko rozmową między przewodnikiem chóru a aktorem. Według antycznej tradycji Tespisowi przypisuje się również wprowadzenie maski scenicznej. Swoje tragedie Tespis wystawiał w wielu miastach, objeżdżając Grecję teatralnym wozem.
Prawdziwą wielkość tragedia zawdzięcza jednak Ajschylosowi, Sofokleso-
wi i Eurypidesowi - trzem wielkim tragikom. Ajschylos wprowadził na scenę drugiego aktora, rozwijając w ten sposób dialog sceniczny. Jego tragedie, takie jak Bfagalnice, Persowie czy trylogia Oresteja, rozgrywają się w kręgu największych dramatów moralnych i religijnych. U Ajschylosa zachwyca umiejętne połączenie wagi problemów wyrażanych przez postacie z pięknem i prostotą stylu. Jest on uznawany za mistrza scen pełnych
tragizmu i napięcia dramatycznego, które umiał wywołać nawet w scenach tak statycznych jak pieśni chóru.
Sofokles, drugi z wielkiej trójki tragików greckich, dodał do dramatu dekoracje i wprowadził trzeciego aktora. Wpłynęło to na rozwój dramatu jako gatunku literackiego. Odtąd dialog zapanował na scenie niepodzielnie, a chór zszedł na drugi plan. Akcja dzięki temu stała się mniej statyczna niż w tragediach Ajschylosa. Głównym przedmiotem zainteresowań Sofoklesa, autora Antygeny, Króla Edypa, Edypa w Kolonie, były losy człowieka. Fascynowała go ludzka wielkość i upadek, namiętności, które nim targały i cele, które chciał osiągnąć. Postaci Sofoklesa są inne niż Ajschylosa, nie tak posągowe i odległe. Bohaterów autora Antygeny cechuje myślenie typowo ludzkie, zainteresowanie własnym życiem, jego sprawami. Mniej tu niż u Ajschylosa wielkich problemów religijnych. Ajschylos nieszczęścia człowieka upatruje w działaniu „siły wyższej", zaś Sofokles zgubę
ludzką widzi w samym człowieku i jego decyzjach. Mimo to wola ludzka nie jest całkowicie wolna, bo stoi nad nią opatrzność boska, która każdemu nakazuje cierpieć, gdyż cierpienie jest zarówno karą za przewiny jak i oczyszczeniem. Eurypides, trzeci z wielkich tragików, przedstawiał już w swoich dramatach ludzi
takimi, jakimi byli na co dzień. Starał się obnażyć wszystkie strony natury człowieka: dobro i zło, szlachetność i okrucieństwo. Eurypides, jako pierwszy, wprowadził do swych tragedii miłość, której Sofokles i Ajschylos nie uznawali za temat godny sztuki. W przedstawieniu słabości człowieka, jego upadku i grzechu wi-
dać pesymizm Eurypidesa, który wielokrotnie w swych sztukach podkreślał, że życie jest nieszczęściem i najlepiej wcale się nie urodzić. Najważniejszymi utworami Eurypidesa są Medea, Trojanki, Ifigenia w Aulidiie. W swych utworach traktuje jednak mity bardzo swobodnie, a bogów przedstawia bardzo często jako złych,
mściwych i wyrachowanych, odrzucając konwencjonalną i wyidealizowaną wersję greckiej tragedii religijnej. Stworzona przez tych trzech artystów tragedia od razu uzyskała ściśle określoną formę. Wejście chóru poprzedzał prolog w formie monologu lub dialogu, w którym autor określał treść dramatu i zarysowywał sytuację dramatyczną. Kolejną częścią był parodos czyli pieśń towarzysząca wejściu chóru. Po parodosie następowały na przemian epejsodia czyli sceny z udziałem aktorów i chóru, oraz stasima czyli pieśni samego tylko chóru. Czasami zamiast stasimonu występował kommos - liryczny dialog między chórem, a głównym aktorem. Ostatnią częścią
tragedii był exodos, pieśń towarzysząca zejściu chóru z orchestry. Cechą charakterystyczną tragedii greckiej było przestrzeganie zasady trzech jedności: miejsca, czasu i akcji. Te trzy jedności wyznaczała stała obecność chó-
ru na scenie. Akcja nigdy nie przekraczała jednej doby i toczyła się zawsze w tym samym miejscu. O wydarzeniach rozgrywających się poza sceną informował widza chór. Według Arystotelesa tragedia miała budzić w widzu poczucie litości i trwogi. Miała temu służyć perypetia, czyli zmiana przebiegu akcji w kierunku przeciwnym do tego, którego spodziewa się czytelnik. Owo oczyszczenie - gr. katharsis - pozostało pojęciem do dziś niejasnym. Przez dwadzieścia wieków nie udało się niestety rozszyfrować na czym polegało i co konkretnie wywoływało
w psychice widza. Popularność tragedii pozwala jednak przewidywać, że ich oglądanie było dla uczestników przedstawień przeżyciem niepowtarzalnym i wyjątkowym. Tragicy greccy poruszali najważniejsze problemy życia ludzkiego: szczęścia i cierpienia, winy i kary. Posługiwali się bardzo często historiami mitycznymi jako dobrze ilustrującymi takie treści. Teatr i dramat grecki do dziś pozostał zjawiskiem wielkim i zdumiewającym. Na nim opiera się wspaniałość dramatów późniejszych wieków i cała współczesna tradycja teatralna. Ajschylos, Sofokles i Eurypides wyznaczyli drogę, którą poszli inni: Szekspir, Calderon, Słowacki, Wyspiański. Tragedia grecka, mimo upływu wieków, wciąż budzi żywe uczucia w widzach i czytelnikach, świadczące o tym, że się nie zestarzała i ma ciągle wielką wartość artystyczną.
10.Różnorodność tematyczna liryki starożytnej- Safona, Tyrteusz, Anakreont, Horacy.
ANKREONT- VI p.n.e. „Słodki bój”- pieśń skierowana do służącego, aby podmiot liryczny mógł wygrać „na pięści” z Erosem, greckim bogiem miłości. Język prosty, styl średni, charakter zabawy, z dystansem. Wiersze liryczne, pieśni biesiadne, wiersze fraszkowate. Jest to różnorodność gatunkowa. piewca wina i miłości, twórca wierszy lirycznych sławiących uroki życia oraz pieśni biesiadnych wyrażających pochwałę miłości i wina. Utwory o takich motywach (topos miłości) nazywają się anakreontykami. „Słodki bój”, „Igraszki”, „Piosenka”, „Anonim/Anakreontyk”.
11.”Biblia”-jedno ze źródeł kultury europejskiej.
Kultura i literatura europejska wypływa z dwóch źródeł: Biblii i mitologii greckiej. W polskiej kulturze Pismo Święte pojawiło się w 966 roku, wraz z przyjęciem chrześcijaństwa. Od tego czasu kształtowało zarówno duchowe oblicze człowieka, jak i wpływało na literaturę i sztukę. Właśnie z Biblii wyrosło wiele gatunków literackich, takich jak np. treny, kazania, przypowieści, psalmy. W piśmiennictwie polskim najsłynniejszym autorem trenów był Jan Kochanowski. Swe żałobne wiersze napisał po śmierci córki, Urszuli. To wydarzenie było dla niego głębokim, duchowym wstrząsem. Treny Kochanowskiego to cykl pełen żalu i rodzicielskiej rozpaczy, ale też przesiąknięty głębokim, renesansowym humanizmem. W epoce renesansu powstało także wiele przekładów Księgi Psalmów,
zbioru 150 pieśni religijnych, które tradycja przypisuje królowi Dawidowi. Autorem najbardziej znanego przekładu jest Jan Kochanowski. Jego dzieło jest prawdziwie mistrzowskim popisem sztuki poetyckiej, ze względu na kunsztowną i urozmaiconą formę i bogactwo wyrażonych treści religijnych. Z najnowszych przekładów biblijnych psalmów warto wspomnieć Księgę Psalmów Czesława Miłosza. Tłumaczenie Miłosza oparte jest na hebrajskim oryginale, a autor używa nie strofy, a biblijnego wersetu, podobnie jak było w dwóch najstarszych
polskich tłumaczeniach psałterza: Psałterzu floriańskim z końca XIV w. i Psałterzu puławskim z XV w. W epoce baroku mamy do czynienia z licznymi parafrazami psalmów. Celował w nich Mikołaj Sęp Szarzyński, autor zbiorku Rytmy, abo wiersze polskie, będącego świadectwem religijnego wstrząsu i nawrócenia się autora na katolicyzm.Epoka romantyzmu przynosi ideę mesjanizmu, czyli przeświadczenie, że cierpienia Polski, będącej „Chrystusem narodów", mają zbawić inne narody.. Do tej idei nawiązują utwory uznawane za „ewangelię mesjanizmu" czyli Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Mickiewicza i Anhelli Słowackiego. Tak-
że Dziady cz. III Mickiewicza są utworem inspirowanym przez Biblię. Zmagają się tu sity zła, reprezentowane przez Nowosilcowa i jego otoczenie, z siłami dobra, które reprezentują uwięziem polscy spiskowcy. Konrad w swej samotnej ale pełnej poświęcenia walce, porównany zostaje do Samsona, który wstrząśnie światem. Mówiąc o Samsonie w odniesieniu do Konrada z III cz. Dziadów nie można zapomnieć o innym, tym razem mitologicznym olbrzymie, wiązanym z tym literackim bohaterem. Jest nim Prometeusz. Mówi się o prometejskim buncie Kon-
rada i prometejskim poświęceniu, a wreszcie o postawie prometejskiej. Konrad buntuje się wobec Boga w imię dobra własnego narodu, jak Prometeusz w imię szczęścia ludzkości: obaj nie wahają się przed jakimikolwiek cierpieniami. Chcą za wszelką cenę osiągnąć cel. Na omawianym przykładzie widać wyraźnie, jak twórcy korzystają z dwóch ważnych źródeł: mitologii i Biblii. Często w obrębie jednego dzieła spotykają się motywy biblijne i mitologiczne - dochodzi do wielkiej syntezy kultur. Cierpienie narodu polskiego zostanie wynagrodzone
ostatecznym zwycięstwem i wolnością. Oba widzenia: Konrada i Księdza Piotra, mają wymiar mistyczno-religijny. Konrad w scenie Wielkiej Improwizacji musi walczyć z siłami zła, które chcą go popchnąć do bluźnierstwa. Od tej walki zależy jego życie.
Walka dobra ze złem obecna jest także w innym romantycznym dramacie:
Nie-Boskiej Komedii Krasińskiego. Ostatnie słowa pokonanego wodza obozu rewolucyjnego, Pankracego: „Galilejczyku, zwyciężyłeś!" to wyraz pokory romantycznego poety wobec Boga i jego wielkości. Także utwory europejskiego romantyzmu nawiązują do tematyki biblijnej. Tak jest w przypadku Fausta Goethego, gdzie przedstawiony został problem zaprzedania duszy diabłu w zamian za wieczną młodość i nieograniczoną wiedzę.
W okresie modernizmu wzrosło u twórców zainteresowanie negatywnymi bohaterami biblijnymi. Oskar Wilde stworzył dramat Salome, w którym przedstawił historię występnej córki Herodiady, która zażądała głowy Jana Chrzciciela. W polskiej literaturze wiele miejsca poświęcono osobie szatana, Lucyfera i wizji apokalipsy. Jan Kasprowicz z ogromną ekspresją i dynamizmem opisywał w swych Hymnach, np. Dies irae, przerażające wizje Sądu Ostatecznego. Stanisław Przybyszewski z kolei w swojej prozie pt. Requiem aeternam dokonał stylizacji na biblijną Księgę Rodzaju, gdzie przypisywał erotyzmowi siłę, która stworzyła kosmos. Prócz tego w polskiej literaturze występują liczne nawiązania do powieści biblijnych i Ewangelii. Na Ewangelii oparty jest poemat Czesława Miłosza Gdzie wschodzi sionce i kędy zapada, zaś na motywach drogi krzyżowej oparta jest
szesnastowieczna Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka.
Mamy też w naszej kulturze wiele wierszy, których twórcy wysławiają dobro i wielkość Boga, takich jak: hymn Czego chcesz od nas, Panie Jana Kochanowskiego, czy Pieśń świętojańska o sobótce. Epoka średniowiecza przyniosła z kolei wiersze na cześć Matki Boskiej, takie jak: Bogurodzica lub Żale Matki Boskiej pod krzyżem.
Nie sposób wymienić wszystkich twórców na których wpłynęła Biblia. Zęby uzmysłowić sobie jak głęboko weszła ona do naszej kultury, warto wspomnieć o licznych cytatach z Pisma świętego, które funkcjonują w naszym codziennym życiu, np. marność na marnościami z Księgi Koheleta czy panny głupie i mądre z przypowieści ewangelicznych.
12.Dydaktyka, moralistyka przypowieści biblijnych: o Hiobie niezawinione cierpienie, o synu marnotrawnym- miłość ojcowska
Przypowieść czyli parabola jest porównaniem dwóch składników . pierwszy jest obrazem z życia codziennego a drugi jest dostępny tylko zmysłom gdyż leży w sweże pojęciowej.
Hiob był bardzo religijny, nienaganny. Odebrano mu jednak bogactwa i za namową diabła spadły na niego nieszczęścia, aż stał się biedny. Stracił dzieci. Ogolił wtedy głowę, podarł szaty, ale nadal pozostał silnie wierzącym. Diabeł sprawił, że Hiob zachorował i został okaleczony. Hiob jednak nadal wierzył. Z pomocą spieszyli mu przyjaciele, aby znaleźć przyczynę nieszczęść. Dołączył do nich człowiek, który powiedział, że Bóg często wystawia człowieka na próby. Hiob wytrwał w wierze i jego dobra zostały mu zwrócone. Wiara i lojalność zostają nagrodzone. Każda przyjaźń przechodzi próbę. Należy posiadać silną wolę, wytrwałość. Każde postępowanie zostanie później osądzonePewien ojciec miał dwóch . Młodszy z nich opóścił dom rodzinny, gdyż
postanowił sam kierować własnym życiem. Wyruszając z domu zabrał ze sobą połowę majątku ojca. Wkrótce jednak roztrwonił pieniądze na zabawach z przyjaciółmi. Stał się nędzarzem, aby przeżyć wynajął się do uwłaczającego godności Izraelity zajęcia - pasienia świń. Był głodny, pragnął posilić się choćby strąkami, którymi żywiły się świnie „ ale nikt mu ich nie dawał". Postanowił wrócić do ojca i prosić go o przebaczenie mu jego występków. Gdy zbliżał się do domu, ojciec rozpoznał go z daleka i wybiegł uradowany, aby go powitać. Z chęcią przebaczył mu winy. Uradowany z powrotu syna wyprawił na jego cześć wielką ucztę. Obu-
rzonemu z tego powodu swemu starszemu synowi tłumaczył swą decyzję: „ten twój brat byt umarły, a znów ożył; zaginął, a odnalazł się ".
Przypowieść (z gr. parabole „zestawienie obok siebie"), czyli parabola to opowieść, zwykle o schematycznej, ubogiej w realia fabule i stypizowanych postaciach, posiadająca dwa znaczenia, dosłowne i głębsze - alegoryczne lub symboliczne. Przedstawione w przypowieści wydarzenia nie są samodzielne znaczeniowo, mają charakter przykładowy, służą wykładni jakiejś ogólnej myśli filozoficznej, religijnej i moralnej. Zachowanie i los postaci oznaczają pewne ponadczasowe zasady ludzkiego życia i stosunku człowieka wobec podstawowych problemów
egzystencjalnych i filozoficznych. Gatunek ten znany jest też w tradycji innych religii.
Jako forma o charakterze dydaktycznym, przypowieść wykorzystywana była przez pisarzy różnych okresów literackich. Cechy tego gatunku odnaleźć można w Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Adama Mickiewicza, a także w literaturze XX wieku (A. Camus Dżuma, E. Hemingway Stary człowiek
i morze).
Przypowieści biblijne, których w Ewangelii odnaleźć można około 40, to zmyślone, ale oparte na zasadach prawdopodobieństwa opowieści, objaśniające w sposób przystępny dla przeciętnego człowieka tajemnice Bożego Królestwa i postulujące zasady oraz reguły życia, jakie wyznacza człowiekowi Bóg. Biblijne przypowieści zbudowane są w większości w oparciu o porównania.
W Przypowieści o synu marnotrawnym Ojciec symbolizuje Boga, a jego synowie ludzi. Syn marnotrawny to grzesznik, który nawraca się i powraca do Boga. Przypowieść ta ukazuje prawdę, iż Bóg zawsze czeka na tych, którzy od niego odeszli i raduje się z każdego nawróconego. Grzechy nie przekreślają więc na zawsze drogi do Królestwa Bożego. Szczera skrucha i żal za popełnione winy oczyszczają człowieka i pozwalają mu dostąpić chwały wiecznej. Miłosierdzie Boskie jest bowiem bezgraniczne, a Bóg jest przede wszystkim nie tym, który karze, ale tym, który miłuje.
Temat: Antyk
Antyk
1?? Zagadnienia ogólne
2?? Geneza nazwy, chronologia, periodyzacja
SZTUKA GRECKA
OKRESY PODOKRESY
archaiczny wczesnoarchaiczny (geometryczny) 1050 - 700 r. p.n.e.
dojrzałego archaizmu (orientalizujący) 700 - 620 r. p.n.e.
późnoarchaiczny 620 - 480 r. .p.n.e.
klasyczny wczesnoklasyczny 480 - 445 r. p.n.e.
klasyczny 445 - 404 r. p.n.e.
późnoklasyczny 404 - 323 r. p.n.e.
hellenistyczny wczesnohellenistyczny 323 - 250 r. p.n.e.
średniohellenistyczny 250 - 160 r. p.n.e.
późnohellenistyczny 160 - 30 r. p.n.e.
SZTUKA RZYMSKA = sztuka, jaka rozwinęła się w granicach całego państwa rzymskiego od połowy VII w. p.n.e. do V w. n.e.
Periodyzacja sztuki rzymskiej bierze za podstawę chronologię przemian ustrojowych. Dzieli się ją na okresy:
• królów VIII - VI w. p.n.e.
• wczesnej republiki V - IV w. p.n.e.
• republiki V - VI w. p.n.e.
• późnej republiki do 30 r. p.n.e.
• cesarska od 30 r. p.n.e. do poł. III w. n.e.
augustowski
julijsko-klaudyjski
flawijski
trajanowski
hadrianowski
antoniński
sewriański
• późnego antyku od poł. III do schyłku V w. n.e.
GENEZA NAZWY:
historia antiqua - termin ten wprowadził w XVII w. nauki Gdańszczanin F. Klu”rer. Była to nazwa odrębnej części dziejów obejmująca historię najdawniejszych państw od najstarszego (za jakie uważano wtedy Egipt), aż do upadku cesarstwa zachodniorzymskiego w 476 r. (data umowna).
Classicus = klasyczny, wyliczony w czasie, wzorowy, pierwszorzędny; terminem klasycyzmu określa się nie tylko twórczość antyczną, ale i wszystkie oparte na jej wzorach.
ODKRYCIA NAUKOWE, WYNALAZKI TECHNICZNE
druga połowa VIII w. p.n.e. ? Homer pisze o przetapianiu złota i brązu, okuciu złota, młotkach i szczypcach; opisuje cynę, ołów i hartowanie stali; wspomina o kole garncarskim;
? rozwija się alfabet grecki (litery pisane od lewej do prawej strony)
? rzymski król Numa Pompiliusz dzieli rok księżycowy na 355 dni i 12 stałych miesięcy (z uwagi na jego niezgodność z rokiem słonecznym co 2 lata przypada dodatkowy 13. miesiąc - Mercedonius)
VII w. p.n.e. ? grecki kowal, artysta wynajduje metodę lutowania żelaza
? świątynia Hery w Olimpii zostaje przykryta dachem z dachówek
? w Rzymie zbudowano pierwszy system kanalizcyjny
VI w. p.n.e. ? Grecy używają pras do uzyskania soku owocowego
? Salon z Aten wprowadza rok z 12 miesiącami mającymi przemiennie 29 i 30 dni
? Tales (Grek) formułuje prawa geometryczne służące do obliczania trójkątów, powierzchni koła i wysokości piramid; opisuje siły magnetyczne
? Anaksymenes (grecki filozof) naucza, że Księżyc czerpie swoje światło ze Słońca
V w. p.n.e. ? Rzymianie używają do oświetlenia swoich domów “naftę sycylijską” = ropę naftową
? w Grecji znane są nożyce
? w Grecji zostaje zbudowany most uliczny o długości 9,2 m. i szerokości 9 m.
? w Grecji wynaleziono wiertło do marmuru
? w Grecji użyto azbestu jako materiały na knoty
IV w. p.n.e. ? używanie wind linowych w Grecji
? pojawiła się pierwsza maszyna licząca w Grecji
? rozpowszechnia się użycie gazu ziemnego (Grecja)
? wybudowano pierwszą bitą drogę z Rzymu do Capui
? zostaje skonstruowany pierwszy, dwuosobowy, kryty pojazd wojenny (Grecja)
III w. p.n.e. ? Archimedes (Grek) oblicza liczbę Pi, wprowadza pojęcie paraboli i elipsy, oblicza pierwiastek kwadratowy i tworzy podstawy rachunku całkowego;
? upowszechnia się strzykawka tłokowa (Grecja)
II w. p.n.e. ? w imperium rzymskim funkcjonuje sieć telegrafu dymnego o zasięgu 3000 mil rzymskich
? w Rzymie zostaje wynaleziona trwała zaprawa murarska
I w. p.n.e. ? w Rzymie powstają pierwsze urządzenia do ogrzewania podłóg
? w Rzymie powstaje pierwsza gazeta (powielana drogą przepisywania)
? w Rzymie powstają pierwsze budowle cementowe
I w. n.e. ? w Rzymie wynaleziono zamek obrotowy
? w Rzymie rozpowszechnia się lustro
II w. n.e. ? Rzymianie wykorzystują drewnianą beczkę do przechowywania wina
? używane są świece z wosku i łoju (Rzym)
? W Rzymie pojawia się szybkowar
1. GRECJA
WYDARZENIA HISTORYCZNE LITERATURA I SZTUKA
1?? epoka minojska
0k. 1450 r. p.n.e. następuje koniec panowania Krety na morzu, gdyż najechali ich Grecy z lądu.
Najważniejszym ośrodkiem kultury tej epoki było Knossos, ale ok.1380 r. p.n.e. pałac w Knossos ulega zniszczeniu. Brak zabytków z tego okresu. Kultura minojska - pierwsza wysoka cywilizacja egejska; z tego okresu pochodzą pałace na Krecie, w Knossos;
Znajomość pisma - tzw. Pismo linearne A i B
Literatura ustna - ieśni bohaterskie, folklor
2. epoka mykeńska 1700 - 1200 r. p.n.e.
Głównym ośrodkiem kultury były Mykeny (zabytki pisane). Systemem sprawowania władzy były pałace. Budowano pałace obronne m.in. w Mykenach i Tebach
Literatura ustna - pieśni bohaterskie, folklor
3?? wieki ciemne 1200 - 800 r. p.n.e.
Okres nazywa się tak ze wzglęgu na stosunki polityczne i kulturowe. Ograniczyły się stosunki Grecji ze światem zewnętrznym. Ok. 1200 r. p.n.e. miał miejsce najazd Dorów, podbili oni część wysp, przed ich najazdem uchroniły się Ateny.
Ok. 1184 r. p.n.e. - zburzenie Troi.
W tym okresie następuje przejście do systemu rodowego, powstaje miasto-państwo.
Grecy kolonizują zachodnie wybrzeże Azji Mniejszej (powstaje tam Jonia ok. 1000 r. p.n.e.) IX w. p.n.e. - za pośrednictwem Fenicjan Grecy przyjmują alfabet (dzisiejszy).
4?? epoka archaiczna 800 - 500 r. p.n.e.
754 r. p.n.e. - tradycyjna data założenia Rzymu
W tym czasie miała miejsce wielka kolonizacja Greków na płn.-wsch. Kolonizują płw. Italski, zakładają Masalię (dzisiejsza Marsylia), sięgają do Hiszpanii;
wielka kolonizacja jest efektem silnej konkurencji, walki o władzę, ziemię; w tej epoce rośnie w siłę Sparta;
W Atenach dochodzi do przejęcia władzy przez tyranię, która utrzymuje się prze 50 lat;
Centrum kulturalnym jest Jonia (oświecenie jońsjie)
Sztuka wykształciła się szczególnie w trzech dziedzinach:
malarstwa wazowego, rzeźby i architekturze;
Wyodrębniły się różne style architektoniczne:
dorycki, joński i koryncki
Najpełniej architektura wyrażona jest w świątyniach
W literaturze rozwija się liryka i epika
VIII w. - są to poematy Homera i Hezjoda; Homer był postacią kontrowersyjną uczeni nie wiedzą czy tak naprawdę istniał; Hezjod był chłopem; razem stworzyli podstawy greckiej mitologii i greckiej wiary (Homer- nadał bogom kompetencje, a Hezjod to wszystko uporządkował);
776 - pierwsze igrzyska olimpijskie;
621 - pojawiają się prawa Drakona;
594 - reformy Solona
Poeci cykliczni - eksploatowali wątki Homera;
Powstaje liryka (ok. 100 lat po Homerze); twórcy:
- Kallinos - elegia;
- Alkman - liryka chóralna
- Archiloch - poezja jambiczna
VII/VI - Safona i Alkajos - liryka lesbijska
VI - Ezop - bajka
Tworzą oprócz tego:
- Symonides z Keos (autor pieśni chóralnych, twórca epigramatów)
- Tyrtajos (poezja wzywająca do walki)
- Anakreont z Teos (piewca miłości i biesiad; od jego imienia powstał gatunek - anaktreontyk)
5?? epoka klasyczna V - IV
Trwają wojny perskie, które mają swój finał w bitwie w 490 r. p.n.e.
480 - II wyprawa Persów na Grecję (bitwy pod Termopilami i pod Salaminą); Grecy wygrali tę bitwę morską, ale zostali pokonani na lądzie;
477 - Grecy rozprawiają się z Persami;
Po wojnach wzrosło znaczenie Aten i musiało dojść do konfrontacji ze Spartą - drugą potęgą;
431 - 404 - wojna peloponeska (między Atenami, a Spartą); po wojnie oba państwa są osłabione, lecz zwyciężyła Sparta;
404 - Spartanie zdobywają Ateny (jednak Ateńczycy szybko zrzucają władzę Spartan);
W tym czasie rośnie w potęgę Macedonia;
338 - bitwa pod Cheroneą - koniec niepodległości Grecji;
Macedonia zaczyna rządzić;
Akropol w Atenach jest najdoskonalszym przykładem klasycznej architektury greckiej; oprócz tej budowli ocalały inne okręgi w Delfach, Olimpii i Epidauros;
V w. p.n.e. - rozwija się grecka rzeźba; jest to przede wszystkim twórczość Fidiasza; jego styl cechowała monumentalność kształtu i powaga wyrazu
Rodzi się komedia i tragedia:
- komedia (komos - pochód) - Arystofanes z Aten;
- tragedia - Ajschylos, Sofokles (bardzo się podobał), Eurypides (nie był raczej popularny);
Wraz z pojawieniem się dramatu zaczęły powstawać teatry antyczne
Komedia dzieliła się na:
- staroattycką - Arystofanes;
- śrenioattycką;
- nową;
Herodod - ojciec historii - pojawiło się I dzieło historyczne; było mało krytyczne i fantazyjne; nastąpił rozwój prozy greckiej
Tukidydes - pisał już rzetelną historię, opisał wojnę peloponeską;
Ksenofont (uczeń Sokratesa) - pisywał o Sokratesie; zwolennik władzy arystokracji;
Platon - założył Akademię Platońską
Arystokles (uczeń Platona) - założył własną szkołę - Lykejon (dzisiejsze liceum);
6?? epoka hellenistyczna 300 - 30 r. p.n.e. (aleksandryjska)
Aleksander Macedoński podbija ogromne obszary, zdobył Egipt, sięgnął aż po Indie; po jego śmierci nie wiadomo było co zrobić z tymi terenami, komu je przyznać;
301 - bitwa pod Ipsos - rozpada się imperium Aleksandra; tereny rozdzielono między dynastie: Ptolomeuszów, Seleucydów, Antygondów;-
zaczyna się inwazja Rzymu na te tereny; Rzym stopniowo zagarnia Królestwo Pergamonu, Syrię;
31 - bitwa pod Akcjum- pod władze rzymskie dostaje się Egipt;
Ośrodkiem kultury tej epoki było muzeum zbudowane przez Ptolomeusza w III w. W architekturze na pierwszy plan wysunęło się budownictwo użytkowe, rozwinęła się urbanistyka; istniało wiele ośrodków artystycznych
Nastąpił rozwój wielu dziedzin naukowych:
Archimedes - fizyk;
Filon - powstaje turbina wodna;
Polibiusz - najwybitniejszy historyk epoki hellenistycznej;
2. RZYM
WYDARZENIA HISTORYCZNE LITERATURA
ok. 1000 r. p.n.e. - na płw. Italskim pojawiają się Etruskowie (pochodzili z Lidii); również wtedy osiedlają się Latynowie nad Tybrem (przodkowie Rzymian)
753 r .p.n.e. - powstaje Rzym z połączenia kilku osad;
VII w. - zaczyna się ekspansja Etrusków na płw. Italski
VI w. - Etruskowie opanowują Lacjum
koniec VI w. - Etruskowie zaczynają się wycofywać
509 r. p.n.e. - z Rzymu zostają wypędzeni królowie Etruscy
Rzym w epoce królewskiej 753 - 509 r. p.n.e.
system monarchii; brak zabytków pisanych
Rzym republikański
Zaczyna się ekspansja Rzymska na płw. Italski
system republikański rozwija się, Rzym rośnie w potęgę
koniec V w. - pojawiają się Gallowie, wypierają oni Etrusków
390 r .p.n.e. - najazd Gallów na Rzym, jednak po otrzymaniu okupu odeszli;
449 r. p.n.e. - powstaje prawo 12 tablic, szybko stało się ono nieaktualne
2?? poł. IV w. - Rzym przechodzi od gospodarki naturalnej do pieniężnej
343 - 341 r. p.n.e. - 1. wojna samnicka; Rzymianie wygrali tę wojnę co umocniło ich pozycję na płw. Italskim
327 r. p.n.e. - Rzymianie oblegają Neapol; neapolitańczycy wzywają Samitów i dochodzi do 2. wojny samnickiej, która trwa do 304 r.
298 - 290 r. p.n.e. - 3. wojna samnicka; decydująca klęska Samnitów, musieli zawrzeć przymierze z Rzymem
264 r. p.n.e. - Rzymianie zajęli Masenię, Kartagina zażądała jej zwrotu (przyczyna wybuchu wojny)
264 - 241 r. p.n.e. - 1. wojna punicka; toczyła się ze zmiennym szczęściem; Rzymianie jednak zwyciężyli flotę Kartaginy; Kartagina opuściła Sycylię i zapłaciła kontrybucję wojenną;
225 - 222 r. p.n.e. - Rzym powiększył swe terytoria walcząc z Gallami, zdobywając Mediolan;
Rzymianie udali się za Adriatyk, walczyli tam z Korsarzami wezwani przez Greków; po tych walkach Rzymianie tam już zostali i przez to Macedończycy zaczęli się niepokoić;
228 - 202 r. p.n.e. - 2. wojna punicka; Kartagina połączyła swe siły z Macedonią;
218 r. p.n.e. - Hanibal rusza przez Pireneje, Alpy i atakuje Rzym; zwycięża on wojska Rzymskie;
216 r. p.n.e. - bitwa pod Kannami; Rzymianie zostają rozgromieni, a wszystkie ludy im dotychczas podległe buntują się;
211 r. p.n.e. - Rzymianie zaczynają odbijać kolejne miasta
209 r. p.n.e. - Scypion zdobywa Nową Kartaginę w Hiszpanii
204 r. p.n.e. - Scypion ląduje w Afryce w Kartaginie; senat kartagiński odwołuje Hanibala
202 r. p.n.e. - bitwa pod Zamą; Kartagińczycy zostają pokonani, zrzekają się posiadłości poza Afryką i płacą ogromną kontrybucję
197 r. p.n.e. - Hiszpania staje się prowincją Rzymską
215 - 205 r. p.n.e. - 1. wojna macedońska
200 - 197 r. p.n.e. - 2. wojna macedońska; Macedonia przegrywa wojnę przeciwko Rzymowi (wezwanemu przez Greków) zrzeka się terytoriów, płaci kontrybucję i ogranicza armię do 5000 wojowników
171 - 167 r. p.n.e. - 3. wojna macedońska
149 - 146 r. p.n.e. - 3. wojna punicka
148 r. p.n.e. - Macedonia staje się prowincją Rzymską
146 r. p.n.e. - zburzono Korynt; Rzymianie burzą Kartaginę i powstaje prowincja Afryka
133 r. p.n.e. - powstaje prowincja Azja
60 r. p.n.e. - zawiązanie 1. triumwiratu; połączono siły Pompejusza, Cezara i Krassusa;
59 r. p.n.e. - Cesarz został konsulem w Rzymie
58 - 51 r. p.n.e. - Cezar toczy wojnę w Galii i wygrywa ją
Krassus walczy w Tracji (i tam ginie), a Pompejusz zaczyna się “panoszyć” w Rzymie pod nieobecność Cezara I Krassusa
49 r. p.n.e. - Cezar Przekracza Rubikon i zaczyna się wojna domowamiędzy Cezarem, a Pompejuszem; Cezar wygrywa tę wojnę i określa się tytułem “rex”; to się nie podoba Rzymianom
44 r. p.n.e. - Cezar ginie z rąk zamachowców (wtedy padają słynne ostatnie słowa Cezara: “I ty Brutusie przeciwko mnie?”)
Pogrzeb Cezara przerodził się w manifestacją, zamachowcy musieli opuścić miasto; dowództwo nad partią cezareńską objął Marek Antoniusz, a w Rzymie pojawia się Oktawian August (przybrany syn Juliusza Cezara, który liczy na stanowisko po ojcu); zaczyna się pewien okres “walki o stołki”; w efekcie Oktawian wybiera siebie samego na konsula
zawiązano 2. Triumwirat pomiędzy Oktawianem Augustem, Markiem Antoniuszem (dostał Egipt i ożenił się z Kleopatrą) i Lepidusem (zwolennik Cezara); triumwirat “wypowiada” wojnę mordercom Cezara;
42 r. p.n.e. - bitwa pod Filipi; mordercy przegrywają
36 r. p.n.e. - panami sytuacji są Oktawian August (rządzi w Italii) i Marek Antoniusz (rządzi w Egipcie); oczywiście dochodzi do sporu pomiędzy tymi potęgami;
31 r. p.n.e. - bitwa pod Akcjum; Oktawian August staje się panem Egiptu, a M. Antoniusz i Kleopatra popełniają samobójstwo 240 r. p.n.e. - Tytus Liwiusz; był Greckim niewolnikiem, który tłumaczył tragedie dla Rzymian; wtedy po raz pierwszy wystawiono tragedię Rzymską
II w. p.n.e. - widać Greckie wpływy w Rzymie; Grecka kultura zaczyna napływać do Rzymu
106 - 43 r. p.n.e. - Cyceron - najwybitniejszy przedstawiciel Rzymskiej retoryki; stał się natychmiast klasykiem; “na nim” uczono się wymowy aż do czasów nowożytnych
100 - 44 r. p.n.e. - Gajusz Juliusz Cezar - historyk;
70 - 19 r. p.n.e. - Wergiliusz - liryka Rzymska; napisał “Eneidę” - Rzymską odyseję
65 - 8 r. p.n.e. - Horacy - liryka Rzymska
43 - 18 r. n.e. - Owidiusz - sztuka kochania, został wygnany za nieprzyzwoitość
304 r. p.n.e. - pojawia się pierwsza książka - kalendarz, opublikowana przez Gnejusza Flawiusza;
Rzym za czasów cesarstwa
I w. n.e. - jest to okres względnej stabilizacji;
koniec II w. - pojawiają się pierwsi barbarzyńcy, najeżdżają oni cesarstwo Rzymskie
II/III w. - pojawiają się uzurpatorzy
koniec IV w. - Teodezjusz Wielki oddał swe państwo dwóm synom; powstaje poprzez to cesarstwo wschodniorzymskie (Konstantynopol) i zachodniorzymskie (Rzym)
Ponownie pojawiają się barbarzyńcy, ale tym razem chcą oni pozostać na tych ziemiach, osiedlić się; ulegają oni kulturze rzymskiej
Cesarstwo rzymskie z kolei z roku na rok traci swoje posiadłości, jego terytorium staje się coraz to mniejsze
476 r. - wódz barbarzyński usuwa z tronu rzymskiego Romulusa Augustulusa (ostatniego władcę); jest to koniec cesarstwa zachodniorzynskiego; 5 r. p.n.e. - 65 r. n.e. - Seneka Młodszy - pisuje tragedie
55 - 120 r. n.e. - Tacyt - najwybitniejszy historyk tej epoki
Rzymianie fascynują się kulturą Grecką
Rzym podbił Grecję terytorialnie, sprowadzano niewolników do greckich do Rzymu. Jednak w kwestii kulturowej to właśnie Rzym fascynował się Grecją i tak naprawdę nie istniała filozofia rzymska, gdyż była ona czerpana z greckiej. Horacy powiedział, iż zwyciężeni pokonali zwycięzców. Tak naprawdę w sferze kulturowej to Grecja pochłonęła Rzym, fascynowała go.
3.Typowe gatunki literatury antycznej (twórcy, przykłady, ogólna charakterystyka). Poglądy Horacego i Arystotelesa na temat struktury utworu literackiego. Pojęcia : mimesis, katharsis.
Gatunki literatury antycznej :
1. ODA
twórca: Horacy (Starożytny Rzym)
Utwór o charakterze wzniosłym, wyrażający różnorodne treści np.:
1? oda biesiadna
2? miłosna
3? patriotyczna
4? refleksyjna
Horacy : “O co poeta prosi Appolina”,
“Exegi monumentum aere perennius” (Stawiłem sobie pomnik trwalszy niż ze spiżu)
Z odą Horacego kojarzą się następujące motywy:
1? exegi monumentum (pomnik poetyckiej chwały) - obraz pojawiający się w poezji J. Kochanowskiego i Miłosza (“Nie tak”)
2? nonomis moria (“Nie wszystek umrę”) - nawiązanie do motywu m. in. w “Lalce” B. Prusa
3? carpe diem (“Chwytaj dzień”) - stwierdzenie to wykorzystane zostaje m. in. przez J. Kochanowskiego
2. LIST POETYCKI
twórca: Horacy
Poemat, najczęściej o charakterze dydaktycznym lub satyrycznym, ujęty w formę listu.
3. SATYRA
twórca: Horacy
Utwór z pogranicza epiki i liryki, o charakterze dydaktycznym - wyśmiewa i kpi z wad i słabości ludzkich.
(W satyrze Horacego oprócz wytknięcia ludzkich błędów ukazany jest również sposób ich naprawienia)
4. ANAKREONTYK
twórca: Anakreont
Utwór powstały od imienia poety (Anakreonta - VI w. p.n.e) związanego z dworskim życiem władców, opiewającego biesiady, miłość i wino.
Charakterystyczna dla gatunku jest postawa żartobliwego dystansu, flirtu i gry miłosnej.
np.: “Słodki bój”, “Piosenka”
5. EPIGRAMAT
Pierwotnie - krótki napis nagrobkowy.
Później - bardzo krótki utwór wierszowany o wyrazistej puencie.
np.: Symonides - “Napis”
Antologia Palatyńska - zbiór epigramatów greckich ułożony w X w. n.e. (od epoki helleńskiej do czasów bizantyjskich)
anthologia (gr.) zbiór kwiatów, bukiet - co podkreśla wysoką ocenę epigramatu przez starożytnych
późniejsze nawiązanie do gatunku - fraszka
6. EPOPEJA (EPOS)
twórca: Homer (starożytna Grecja)
“Iliada” (historia wojny trojańskiej)
“Odyseja” (przygody Odyseusza w czasie powrotu do domu)
Epopeje pisał również Wergiliusz (Starożytny Rzym)
np.: “Eneida” (wyprawa Eneasza ocalonego spod Troi)
Charakterystyczne cechy :
1? przedstawienie pewnej społeczności i w przełomowym dla niej momencie
2? występowanie bohatera zbiorowego
3? mnogość form podawczych (opowiadanie, opis, dialog, monolog,...)
4? obecność inwokacji (apostrofy do muzy)
5? występowanie bardzo realistycznych i plastycznych opisów ludzi i sytuacji
6? obecność bardzo szczegółowych opisów przedmiotów (np.: tarczy Achillesa)
7? dynamiczny charakter opisów
8? narrator obiektywny i wszechwiedzący
9? idealizacja bohaterów i dokładna ich charakteryzacja (np.: Achilles, Hektor)
10? występowanie retardacji (zawieszenie akcji przez np.: opis przyrody w celu rozładowania emocji wytworzonych przez trzymające w napięciu wydarzenia )
11? pararelizm płaszczyzn fabularnych (występowanie dwóch światów np.: świat bogów i ludzi)
12? tragizm dzieła uwidoczniony przez bezsilność człowieka wobec sił wyższych np.: losu, historii, Boga
13? występowanie bohatera herosa
14? przedstawianie walki (pojedynki)
15? bogactwo figur stylistycznych (np.: porównań homeryckich)
16? nawiązanie do mitologii
17? obecność heksametru (greckiej miary dynamiczności utworu)
7. BUKOLIKI (SIELANKI)
twórca: Wergiliusz
“Bukoliki” - zbiór sielanek (utworów rozgrywających się na wsi) przedstawiających beztroskie i bezproblemowe życie rybaków, pasterzy i rolników, a także ich poglądy na tematy filozoficzne i kulturowe.
nawiązania:
• Renesans - Szymon Szymonowic
• Oświecenie - Franciszek Karpiński
STRUKTURA UTWORU LITERACKIEGO:
Poetyka Horacego (“Listy do Pizonów”)
1. Dzieło powinno zawierać proporcję między formą a treścią (stosunek talentu do rzemieślniczej pracy)
2. Poezja to dzieło człowieka rozumnego, powinna :
• być uporządkowana
• przedstawiać świat realny
3. Dzięki swym dziełom twórca staje się nieśmiertelny (mimo śmierci fizycznej, duch pozostaje w jego dziełach)
4. Zasada decorum - poszczególne gatunki powinny być pisane specyficznym dla siebie językiem, w zastrzeżonym dla siebie stylu
np.:
1? tragedia - styl patetyczny
2? komedia - styl średni, bardziej zbliżony do potocznego
Poetyka Arystotelesa
1. Literatura jest sztuką naśladowczą, mimetyczną - od gr. mimesis = naśladowanie
2. Istnieją rozmaite gatunki literackie, które różnią się ze względu na sposób naśladowania :
• epopeja i dyrytamb - naśladują za pomocą narracji
• tragedia - przez przedstawienie działających osób
3. Miarą wartości literatury nie jest prawda, ale reakcje odbiorcy, najpełniej oddziałuje na widza tragedia, wywołując wstrząs uczuciowy (litość i trwogę) - katharsis
(katharsis - oczyszczenie, dzięki wywołanym emocjom spektakl dramatyczny miał oczyścić ze złych uczuć i udoskonalić moralnie widza)
4. Poezja (literatura) różni się od nauki. Dzieło naukowe mówi prawdę, a dzieło naśladowcze ujmuje to, co jest prawdopodobne lub konieczne
5. Poezja działa na odbiorcę nie dzięki przedstawionym przedmiotom (odpowiednikami rzeczywistości), ale dlatego, że sposób ich przedstawienia wzbudza emocje
4.Filozofia starożytnej Grecji
a. periodyzacja i wiadomości ogólne
periodyzacja—podział na okresy, fazy
A.. Okres powstania filozofii - prawie wyłącznie kosmologiczny charakter (VI -V w. P.n.e.)
B. Okres oświecenia starożytnego - z przewagą filozofii o charakterze humanistycznym (V w. P.n.e.)
C. Okres systemów starożytnych - ściśle związany z poprzednim ; klasyczny, szczytowy okres filozofii ( IV w. P.n.e.)
D. Okres szkół - Uprzywilejowane miejsce miały zagadnienia etyczne (III - I w. P.n.e.)
E. Okres synkretyczny - o charakterze religijnym (I w. P.n.e - V w. N.e.) (usiłowanie stopienia własnego poglądu na świat z obcymi)
Grecka myśl filozoficzna powstała na przełomie VII/VI w. p.n.e. w jońskich koloniach na wybrzeżu Azji Mniejszej. Za pierwszego jej przedstawiciela uchodzi Tales z Miletu, którego wielkość i znaczenie leży w tym że na pytanie o powstaniu świata, po raz pierwszy próbował odpowiedzieć w sposób rozumowy, nie odwołując się do żadnego z istniejących systemów religijnych.
Szkoły i kierunki filozoficzne starożytnej Grecji :
• Jońska filozofia przyrody (VI - IV w. P.n.e.)
• Szkoła milezyjska (Tales)
• Szkoła efeska (Heraklit, Kratylos)
• Pitagoras i pitagorejczycy
• Eleaci (Ksenofones z Kolofonu)
• Anaksagoras z Kladzomen, Empledokles z Akragas
• Atomiści (Leukippos z Miletu, Demokryt z Abdery)
• Sofiści (Protagoras, Gorgiasz, Hippiasz z Elidy, Kalikles)
• Sokrates
• Sokratycy(V-III w. P.n.e.)
• Szkoła megarejska (Euklides z Magary)
• Cynicy (Antystenes z Aten, Diogones z Synopy)
• Cyrenicy ( Arystyp z Kyrene)
• Platon
• Akademia Platońska (Seusippios, Arkesilaos z Pitane)
• Arystoteles
• Perypatetycy (Teofrast z Eresos)
• Stoicyzm (IV w. P.n.e. - II w. N.e.)
• Stara Stoa (Zenon z Kition)
• Średnia Stoa (Panajtiaios z Rodos)
• Epikur i “ogród Epikura” (epikurejczycy)
b. ogólne informacje o poglądach Arystotelesa
Arystoteles-biografia:
Arystoteles ze Stagiry żył w latach 384-322p.n.e. Był synem Nikomacha, nadwornego lekarza króla macedońskiego Filipa II. Kiedy miał 17 lat udał się do Aten gdzie spędził następne 20 lat w akademii Platona na początku jako uczeń a następnie jako samodzielny badacz i wykładowca. Po śmierci Platona opuścił Ateny. Od 343 p.n.e. był wychowawcą Aleksandra Wielkiego, a następnie w 335r. Wrócił do Aten gdzie założył własną szkołę filozoficzną zwaną Likejonem lub szkołą perypatetycką czyniąc ja instytutem planowych i zespołowych badań naukowych w dziedzinie humanistycznej i przyrodniczej. Po śmierci Aleksandra Wielkiego opuścił Ateny obawiając się prześladowań stronnictw anty macedońskich. Przeniósł się do Chalkis na Eubei gdzie wkrótce zmarł.
Arystoteles-filozofia
Arystoteles wyłączył logikę z filozofii, uznał ja za narzędzie i podstawę wszelkiej nauki. Opracował szczegółowo teorie pojęć, definicji, sądów i wnioskowania. Poznanie ludzkie rozpoczyna się od spostrzeżeń, z których umysł drogą abstrakcji wydobywa cechy wspólne dochodząc do pojęć ogólnych; wszelka wiedza wychodzi od doświadczenia i drogą indukcji dochodzi do zasad i prawd ogólnych, z których drogą wnioskowania sylogistycznego wyciąga wnioski szczegółów. Arystoteles dokonał podziału filozofii na teoretyczną (filozofia przyrody, matematyka, metafizyka ) i praktyczną (etyka, polityka, teoria sztuki). Ośrodkiem filozofii jest teoria bytu (metafizyka): odrzucił w niej naukę Platona o ideach, stwierdzając że istnieją tylko rzeczy jednostkowe. Każda rzecz jest syntezą dwu nierozdzielnie istniejących “elementów”, które można wydzielić tylko w drodze abstrakcji: materii (biernego tworzywa) i formy (czynnika dynamicznego), która kształtuje materię w ściśle określonym kierunku, tj. W kierunku maksymalnego rozwinięcia cech gatunkowych, czyli osiągnięcia tzw. Pełni gatunkowej. W rzeczach poznawalna jest jedynie forma, ujmuje ją umysł w pojęciach ogólnych. W świecie organizmów żywych formą jest “dusza” - zasada życia i ruchu oraz postrzeżeń i myślenia u człowieka; nie istnieje oddzielnie od ciała. Wszechświat jest łańcuchem przyczynowo i celowo powiązanych ze sobą zjawisk, początek jego stanowi pierwsza przyczyna, niezmienny, niematerialny i absolutny byt, poruszający inne ogniwa. Świat jest wieczny, ośrodkiem jego jest płaska ziemia, wokół której krążą sfery gwiezdne poruszane przez istoty boskie. Ruch tłumaczył jako dążenie ciał do swoich celów. Odrzucając wyniki badań pitagorejczyków o kulistości ziemi i jej obrocie wokół osi i centralnego ciała oraz formułując fałszywie prawo ruchu, na długie wieki zahamowało rozwój mechaniki i astronomii. W etyce za najwyższe dobro i cel jednostki uznał Arystoteles doskonałość, której osiągnięcie jest równoznaczne ze szczęściem. Doskonałość tę osiąga człowiek przez rozumne działanie zarówno w dziedzinie poznania, jak i w dziedzinie praktycznej. Dziedziną poznania rządzą cnoty umysłowe: mądrość, rozsądek i inne, w dziedzinie działania męstwo, hojność itp. Cnót jest tyle, ile rodzajów czynności wykonywanych przez człowieka. Polegają one na zachowaniu właściwego środka wskazanego przez rozum. Np. Odwaga jest rozumnym stosunkiem do lęku: bać się tam gdzie nie należy, jest tchórzostwem, nie lękać się tam gdzie trzeba, jest zuchwalstwem. Na konkretnym materiale istniejących konstytucji snuł Arystoteles teorie sprawiedliwego państwa i najlepszego ustroju. Stał na stanowisku, że każdy ustrój jest dobry, jeśli ma na celu dobro obywateli, i każdy staje się zły, gdy zaczyna służyć interesom warstwy rządzącej. Istnieją trzy dobre formy rządu: monarchia, arystokracja i rządy ludu ku dobru ogólnemu. Zwyrodnienia ich to tyrania, oligarchia i ochlokracja, czyli rządy tłumu. Pracę fizyczną stawiał Arystoteles niżej od umysłowej, był za utrzymaniem systemu niewolniczego. Jego uwagi na temat ekonomiki i pieniądza do dziś nie straciły swej wartości.
• dzieła Arystotelesa
• z logiki : “Organon” (narzędzia myślenia)
• z fizyki : “Physike akroasis” (wykłady o przyrodzie) ; “O niebie” ; “O zjawiskach meteorologicznych”
• z biologii : “Historia naturalna zwierząt” ; “Anatomia zwierząt” ; “O rozmnażaniu się zwierząt”
• z psychologii : najważniejsze dzieło “O duszy”
• z filozofii bytu : pisma zebrane w 14ks. Pod wspólnym tytułem “Metafizyka”
• z etyki i nauk społecznych : “Etyka Eudymejska” ; “Etyka Nikomachejska” ; “Etyka Wielka” ; “Polityka” ; “Ustrój polityczny Aten”
• z teorii sztuki : częściowo zachowana “Poetyka”
uczniowie i następcy Arystotelesa :
• Teoftas
• Eudomos z Rodos
• Arystoksenos z Tarentu
• Dikajarach z Messeny
• Straton z Lampsakos
c. Sokrates
• biografia
Sokrates żył w latach 469 - 399 p.n.e. Był synem rzeźbiarza, za młodu uprawiał ten sam zawód. Brał udział w wojnie peloponeskiej i odznaczył się w bitwach ze Spartanami pod Potideą (429) i Amfipolis (422).W 406 sprawuje urząd prytana (urzędnik w 1/10 rady w Atenach) i jako jedyny z prytanów przeciwstawił się żądaniom ludu, który chciał skazać na śmierć wodzów w zwycięskiej bitwie koło Arginuz za niepogrzebanie żołnierzy. Prowadził ubogie życie “ulicznego” nauczyciela i w oczach Ateńczyków różnił się od sofistów tym tylko że za naukę nie brał pieniędzy. Nie pozostawił żadnych pism poglądy jego znamy z “Dialogów” Platona i wspomnień Ksenofonta. W 70r. Życia został oskarżony o bezbożność i demoralizowanie młodzieży został skazany na śmierć przez wypicie cykuty po trzydziestu dniach więzienia. Odrzucił możliwość ucieczki zorganizowanej przez przyjaciół.
• poglądy
1? przeciwstawił się sofistom
2? głosił istnienie powszechnej prawdy i bezwzględnego dobra, które można osiągnąć na drodze tworzenia jasnych pojęć i definicji, aby to osiągnąć należy najpierw zastosować metodę elenktyczną, a następnie metodę maieutyczną, tak zdobyte pojęcia dają wiedzę pewną i obiektywną, a ta prowadzi do postępowania moralnego ludzi, co w wyniku niesie poprawę stosunków społecznych
3? interesował się etyką - starał się wprowadzić jasne, pełne i powszechnie ważne pojęcia
4? u podstaw moralnego postępowania stoi wiedza o tym, co dobre i złe, co sprawiedliwe, a co nie, co etyczne i nieetyczne - w tym sensie wartości moralnych można się uczyć, a wprowadzone w praktykę dają człowiekowi szczęście
5? osiągnięcia Sokratesa w budowie definicji weszły na stałe do filozofii
Sokrates wobec demokracji ateńskiej :
był przeciwny
mówił (“Obrona Sokratesa”) “Bo mnie się zdaje że “gorszy człowiek” nie ma prawa zaszkodzić lepszemu.” - zarzucał, że każdy niezależnie od wiedzy i wartości ma takie same prawa zarówno w decydowaniu o sprawach społecznych jak i w osądzaniu innych nawet bardziej wartościowych od niego. Osądy te są często niezgodne z rzeczywistością (np. Proces samego Sokratesa miał ponoć podłoże polityczne a nie jak oficjalnie twierdzono moralno-etyczne)
• pojęcia :
dajmonion - (istota boska, duch opiekuńczy) wewnętrzny głos ostrzegawczy (pochodzenia boskiego), powstrzymująca człowieka od popełnienia zła ; sumienie
elenktyczny - metoda zbijania = elenktyczna - należy obalić pojęcia i twierdzenia fałszywe
maieutyczny - metoda maieutyczna = metoda indukcyjna - należy na drodze analogii i zestawienia poszczególnych przypadków ustalić cechy wspólne badanej rzeczy, które składają się na wystarczające określenie-definicję
• sofiści
działali w V w. P.n.e. w Grecji
zawodowi nauczyciele “mądrości”
samodzielni myśliciele
przygotowywali młodzież do życia publicznego
chcieli wychować światłych i mądrych obywateli, potrafiących rządzić państwem i własnym życiem osobistym
uczyli: literatury, matematyki, astronomii, muzyki, przedmiotów nauk o społeczeństwie
przykładali dużą wagę do umiejętności przedstawiania i udowadniania swoich poglądów - rozwój dialektyki - a później jej nadużywanie w uzasadnianiu twierdzeń fałszywych (sofizmaty)
interesowali się sprawami związanymi z życiem i działaniem ludzkim, zapoczątkowując kierunek badań humanistycznych
najwybitniejsi sofiści:
• Protagoras - człowiek jest miarą wszystkich rzeczy - każdy ma prawo uznawać swoje poglądy za prawdziwe, wobec czego rzeczywistość jest zmienna i różnorodna i raz jawi się w takiej innym razem w innej postaci -nie istnieje jedna i powszechnie obowiązująca prawda - mędrcami są ci którzy potrafią wybrać prawdy lepsze - uznawanie praw za powszechnie obowiązujące jest wynikiem umowy (prawa, obyczaje, wierzenia, państwo)
• Gorgiasz
• Hippiasz
• Prodikos
• Trazymach, Kallikles, Krytiasz - uważali prawo za wytwór słabych i głosili powrót do prawa natury, które pojmowali jako pierwotne prawo silniejszego i dążenie do władzy pozbawione skrupułów
najwybitniejsi uczniowie sofistów :
• Trazymach
• Polos
d. Platon
• biografia :
Platon, a właściwie Arytokles syn Aristona (Platonem został nazwany z uwagi na szerokie ramiona) żył w latach 427 - 347 p.n.e. Urodził się w bogatej rodzinie (ojciec pochodził z królewskiego rodu Kodrydów, matka spokrewniona jeszcze z Salomonem). Z domu wyniósł dość staranne jak na te czasy wychowanie i wykształcenie. Uczył się początkowo filozofii od Kratylosa, lecz kiedy spotkał Sokratesa, zafascynował się nim, jego poglądy wywarły na nim wielkie wrażenie i już nie odstąpił go na krok, stał się jego uczniem. W tym okresie zaczął pisać “Dialogi”, były to krótkie obrazki dramatyczne w których występował Sokrates, z czasem Platon zaczął wkładać w jego usta własne poglądy. Po śmierci nauczyciela wiele podróżował. Dziewięć lub dziesięć lat spędził w Magerze. Był między innymi na wybrzeżu Afryki Północnej u matematyka Teodora (również ucznia Sokratesa), w Egipcie, kilkakrotnie na Sycylii, w Sarakuzach, na dworze Dionizyjskim. Kiedy miał 45 lat wrócił do Aten i założył szkołę filozoficzną zwaną Akademią Platońską. Umarł w wieku 81 lat.
• poglądy :
1? sprzeciwiał się relatywizmowi sofistów i atomistycznemu materializmowi
2? od Sokratesa przyjmował, że wiedza pewna i powszechna zawiera się w pojęciach ogólnych i nie tylko dotyczących dziedziny etyki, ale i wszelkiego bytu
3? od Heraklita przyjmował, że postrzeżenia dają jedynie obraz świata materialnego, a ten ma naturę zmienną i zjawiskową, rzeczy ulegają ciągłym zmianom, powstają i giną, zatem wiedza o nich jest niepewna.
4? podobnie jak postrzeżeniom zmysłowym odpowiada świat fizyczny, tak też pojęciom ogólnym odpowiadać musi jakiś świat niezmienny i niezniszczalny ; jest to świat idei. Jak istnieją rzeczy piękne, tak też istnieć musi samo piękno. Idee powiązane są między sobą logicznymi związkami, tworzą hierarchię z idea dobra na czele, istnieją nie w świecie fizycznym ani psychicznym, lecz w jakimś innym wymiarze, istnieją jednak realnie i to bardziej niż świat otaczający, który jest tylko ich odbiciem. Struktura rzeczywistości jest dwoista (dualizm). Jednak bardziej istotne są idee - stanowiące osnowę każdej rzeczy (idealizm)
5? Natura człowieka jest nie jednolita, oprócz ciała istnieje niematerialna i niezniszczalna dusza, która jest źródłem życia i ruchu. Dzięki swemu pokrewieństwu ze światem idei, dusza poznaje pojęcia ogólne na drodze rozumowania lub intuicji, a postrzeżenia zmysłowe są jedynie okazją, a nie przyczyną poznania.
6? Świat materialny posiada strukturę celową i rozumną, ponieważ zbudowany został przez boskiego budowniczego (Demiurga) z odwiecznej materii na wzór świata idei. Z tego też względu świat jest jeden ; wielkość światów doskonałych jest nie do pomyślenia ; nosi on w sobie cechy doskonałości tamtego świata ; świadczy o tym kulisty kształt ziemi i okrężny ruch ciał niebieskich po stałych i geometrycznie prawidłowych szlakach (wyniki badań pitagorejczyków)
7? w dziedzinie etyki stworzył teorię czterech cnót podstawowych, które rządzą poszczególnymi częściami duszy (mądrość - częścią rozumną; męstwo - impulsywną; umiarkowanie - pożądliwą; sprawiedliwość - sprawuje ogólną kontrolę nad innymi)
8? Ład i harmonijne ukształtowanie życia daje radość, która jest nieodzownym warunkiem szczęścia.
9? podjął próbę klasyfikacji dóbr (dobra konkretne, nietrwałe i przemijające - szczebel na drodze do dóbr nieprzemijających z ideą piękna na czele) - obraz idealnego państwa w “Rzeczypospolitej”
10? realizuję ideę ładu i sprawiedliwości
11? państwo ma posiadać strukturę ograniczoną - każdy ma swoją funkcję wyznaczoną wspólnym dobrem obywateli-jest miejsce tylko dla ludzi użytecznych
12? funkcje podstawowe: zarządzania - spełniają ją mędrcy-filozofowie; obrona - strażnicy państwa; wytwarzanie dóbr materialnych - rzemieślnicy
13? każda grupa żyje jako odrębna warstwa społeczna we właściwych sobie warunkach
14? przejście między grupami możliwe są w wyjątkowych wypadkach
15? dla pierwszych dwóch grup postulował zniesienie własności prywatnej i wspólnotę życia.
16? twórczość:
17? napisał “Dialogi” i listy
18? najbardziej znane to : “Obrona Sokratesa”, “Charmides” - o roztropności ; “Protagoras” - o cnocie ; “Gargiasz” - o retoryce i jej szkodliwości w życiu politycznym ; “Fedon” - o śmiertelności duszy ; “Uczta” - o miłości ; “Teajtet” - o poznaniu; “Państwo” i “Prawa” - o państwie i idealnym ustroju
funkcja motywu jaskini
Jaskinia Platona to symbol znikomości wiedzy ludzkiej, mizernych perspektyw w poznaniu. Platon napisał w “Republice”: “Wyobraź sobie ludzi żyjących w [...] jaskini [...] od dzieciństwa przykutych do miejsca [...] nie mogących obejrzeć się za siebie [...] daleko za nimi płonie ogień, na którego tle poruszają się postacie [...] więźniowie widzą tylko ich cienie na ścianie przed sobą.” [patrz antologia]
• pojęcia :
1? idea - patrz poglądy
2? idealizm obiektywny- kierunek filozoficzny przeciwstawny materializmowi, głoszący tezę o pierwotności absolutnego ducha lub powszechnego rozumu, a wtórności materii.
e. epikureizm
Kierunek filozoficzny założony przez Epikura z Samos (żył w latach 341-270 p.n.e.; ok. 307 założył szkołę w Atenach) poszukujący odpowiedzi na pytanie, jak żyć, aby być szczęśliwym ; a więc postępować rozsądnie, żyć w spokoju, wierzyć świadectwu zmysłów, odrzucając przesądy i wiarę we wpływy sił nadnaturalnych; jednym dobrem jest przyjemność (albo brak bólu), którą daje doskonała harmonia ciała i umysłu, płynąca z prostego, cnotliwego i sprawiedliwego życia, nie zakłóconego przez strach przed bogami i śmiercią .
f. stoicyzm :
Zasady szkoły filozoficznej stoików, założonej w III w. p.n.e. przez Zeniona z Kitionu (na Cyprze), oparte na etyce surowej cnoty, polegającej na zachowaniu równowagi duchowej nie zakłóconej radością ani smutkiem, na wyzbyciu się namiętności i na życiu zgodnym z naturą i rozumem.
5.Filozofia w starożytnym Rzymie
a. wiadomości ogólne :
W II w. p.n.e. Rzym stał się potęgą nie tylko polityczną, ale i jednym z ośrodków życia kulturalnego, do którego dążyli uczeni i filozofowie greccy. W prawdzie nieprzyjaźnie ustosunkowani do całej greckiej kultury Rzymianie starej daty spowodowali uchwały senatu, na mocy których filozofowie i retorzy greccy zostali wydaleni z Rzymu. Stan jednak uległ zmianie w 2 połowie w. p.n.e., gdy młodzi Rzymianie zaczęli wyjeżdżać do ośrodków nauki greckiej dla uzupełnienia swego wykształcenia. Wtedy obudziło się zainteresowanie także dla filozofii, niemal każdy wykształcony Rzymianin należał do jakiejś szkoły filozoficznej, była to jednak przynależność bierna. Żaden z nich nie posunął filozofii naprzód, nie powstały też na gruncie rzymskim nowe kierunki, a istniejące traktowano w sposób wybitnie praktyczny oczekując od filozofii szczęścia i oparcia w życiu.
b. Marek Aureliusz
biografia :
Żył w latach 121-180. Był cesarzem rzymskim między 161, a 180 rokiem. Został adoptowany przez Antonina Piusa, który oddał mu za żonę swoją córkę Faustynę. Współrządcą Marka Aureliusza był Lucjusz Werus. Za jego rządów państwu rzymskiemu zagrażali Partowie, a przede wszystkim wszystkie plemiona germańskie i sarmackie, które zajęły prowincje bałkańskie, wtargnęły do Galii Przedalpejskiej i oblegały Akwileę. W 169 Marek Aureliusz wyparł ich z granic państwa i rozpoczął podbój i ziem. W dwa lata później pokonał Kwadrów , a za następne dwa Markomanów. W 174 zwrócił się przeciw Jazygom, ale został odwołany z powodu rozruchów w Syrii, gdzie dowódca wojsk walczących zwycięsko z Partami, Awidiusz Kasjusz, ogłosił się cesarzem. Rozruchy te szybko zostały stłumione. Marek Aureliusz umarł w Vindobonie (dzisiejszy Wiedeń) w czasie przygotowań następnej wyprawy przeciw Markomanom. zwany był “filozofem na tronie”
poglądy :
1. wierny stoicyzmowi w dziedzinie etyki
2. w teorii rzeczywistości skłaniał się do spirytualizmu (istota rzeczywistości ma naturę duchową, zaś świat materialny stanowi jedynie przejaw aktywności pierwiastka duchowego)
3. sens życia widział w służbie innym ludziom, a za postawę stosunku do ludzi przyjmował wyrozumiałość, którą posuwał aż do miłości nieprzyjaciół.
4. obowiązkiem każdego jest spełniać sumiennie to, co mu los wyznaczył, aprobatę postępowania znajduje człowiek w swym dajmonion,
5. sam stanowisko swoje traktował jako odpowiedzialną służbę państwową.
6. Twórczość :
1? napisał w ciągu ostatnich 10 lat swojego życia “Rozmyślania”
c. Seneka zwany młodszym (filozofem)
biografia
Żył w latach ok. 4 p.n.e.- 65 n.e., był synem Seneki starszego (retora). Urodził się w Kordubie. Studia ukończył w Rzymie za panowania Tyberiusza. W 41 N.e został, w skutek intryg Messeliny, żony cesarza Klaudiusza, wygnany na Korsykę, skąd powrócił dopiero po 7 latach dzięki wstawiennictwu Agryppiny, która powierzyła mu wychowanie Nerona. Po dojściu Nerona do władzy Seneka został jego doradcą. Popadł jednak w niełaskę i posądzony o udział w spisku Pizona (na życie Nerona) został zmuszony do popełnienia samobójstwa.
poglądy :
1. interesował się przede wszystkim zagadnieniami etycznymi: postępowaniem według zasad rozumu, opanowanie namiętności i uzależnienie się od zewnętrznych okoliczności dla zapewnienia sobie spokoju i równowagi ducha, która jest celem życia.
2. Filozofia jest mądrością życiową i szkołą doskonalenia wewnętrznego, daje siłę w przeciwnościach losu.
3. uznawał równość ludzi wolnych i niewolników twierdząc, że o człowieku decyduje jego wartość moralna.
4. twórczość :
5. pisma filozoficzne : “Rozważania o przyrodzie”, “Listy do Lucyliusza”, “O dobrodziejstwach”, “O gniewie”, “O szczęściu”
6. był autorem tragedii np. : “Madea”. “Agamemnon”, Fedra”, “Herakles na górze Oita”
6. mit
- (gr mythos - słowo legenda) opowieść o bogach, legendarnych bohaterach, nadnaturalnych wydarzeniach związanych z ich działalnością, próbująca wyjaśnić naturę i przeznaczenie świata i człowieka;
Mity pełniły funkcje:
1? Poznawcze - umożliwiały interpretacje zjawisk przyrody
2? Światopoglądowe - jako podstawa wierzeń religijnych
3? Sakralne - poprzez powiązanie z kultem bóstw i rytualnych obrzędów
Topos - powtarzający się obraz lub motyw literacki np.: Amor przeszywający serce strzałą.
Archetypy - pierwowzory ludzkich postaw i zachowań np.: czułość matki (Demeter); pradawne niezmienne wyobrażenia, które tkwią w świadomości zbiorowej każdej społeczności.
Motyw wędrowny - motyw “uniwersalny” powtarzający się zarówno w mitach jak i baśniach np.: motyw jabłka, olbrzym o niezwykłej sile itp.
W mitologii zostały utrwalone m.in. wzorcowe postawy ludzkie (patrz archetypy). Przykładem jest m.in. postawa Prometeusza (tytan, który wykradł bogom ogień i nauczył ludzi jak się nim posługiwać) czyli postawa, w której postępowanie jednostki ma służyć dla dobra większych grup społecznych
MIT A LITERATURA
Mit powstał jako opowieść ustna o stałej osnowie fabularnej, która - przekazywana ustnie - miała różne warianty. Mit występował w wielu wersjach, szczegóły nie były ważne, liczyła się całość. Mit nie jest więc gatunkiem literackim, ale spowodował powstanie gatunków w literaturze np.: epos jako zapis mitu.
MIT W SPOŁECZEŃSTWIE :
1? pierwotnym - składnik kultury ludów, tworzący więź społeczną, uświadamiający tożsamość i odrębność społeczności i określający obyczaje i tradycje
2? współczesnym - opowieść o charakterze ponadczasowym, ukazująca różne cechy i postawy charakterystyczne dla ludzkiej natury
*mity socjopolityczne (np.: nadczłowiek) - oddziaływanie na świadomość społeczeństwa, kształtowanie jego zachowań i przeświadczeń
7. Powtórzenie treści ”Mitologii” J. Parandowskiego
a) bogowie:
• Zeus - najwyższy z bogów, syn Kronosa i Rei. Jako niemowlę ukryty przed ojcem na Krecie, wykarmiony przez kozę Amalteę. Gdy dorósł obalił władzę ojca i uwolnił swe rodzeństwo połknięte przez Kronosa. Stał się ojcem bogów i ludzi, panem nieba, światła i piorunów, opiekunem praw. Królował na Olimpie z małżonką Herą. Miał wiele romansów z boginiami, nimfami i kobietami śmiertelnymi, a dzieci z tych związków były zaciekle prześladowane przez Herę. Jego atrybutami były: orzeł, dąb i piorun.
• Hera - najstarsza córka Kronosa i Rei, siostra i żona Zeusa, najpotężniejsza bogini na Olimpie. Była opiekunką małżeństw i wierności małżeńskiej, patronką niewiast. Podczas konkursu piękności Parys nie przyznał jej pierwszego miejsca. Zazdrosna, gwałtowna i mściwa; w czasie wojny trojańskiej stała po stronie Greków. Jej atrybutami były: paw, owoc granatu, lilia i nieśmiertelnik.
• Posejdon - syn Kronosa i Rei, pan mórz. Wzniecał i uspakajał burzę, trójzębem dźwigał okręty uwięzione wśród skał lub osiadłe na mieliźnie, jego gniew powodował trzęsienie ziemi. Jego władzy podlegały też wyspy, nadbrzeża i przystanie. Walcząc z Ateną o miasto Ateny, stworzył konia. Jednak drzewko oliwne bogini okazało się cenniejsze, więc walkę przegrał. Obrażony zatopił równinę w Eleuzis. Jego liczne potomstwo (Polifem, Pegaz, Skiron, Orion), dziedziczyło najgorsze jego cechy - okrucieństwo i gwałtowność.
• Hades - syn Kronosa i Rei, władca podziemnego świata zmarłych, mąż Persefony. Jego siedzibą był Ereb. Jako patron bogactw naturalnych ziemi, zwany Plutonem.
• Demeter - córka Kronosa i Rei, bogini pól i urodzajów, nauczyła ludzi uprawy roli. Z Zeusem miała córkę Korę (Persefonę). Kiedy Hades porwał Persefonę, opuściła Olimp, co spowodowało zamarcie wszelkiego życia na ziemi. Wówczas Zeus nakazał Hadesowi oddanie matce na pewien okres w roku Persefony.
• Dionizos - syn Zeusa i Semele, bóg winnej latorośli, wina i płodnych sił przyrody, rządzi narodzinami, śmiercią i zmartwychwstaniem. Jego matka spłonęła, gdy za namową zazdrosnej Hery, poprosiła Zeusa, by zjawił się w boskim majestacie (wśród gromów i błyskawic). Zeus uratował dziecko i donosił w swym udzie. Dionizos nauczył ludzi uprawy winnej latorośli i produkcji wina. Stwarzał z niczego mleko i miód, a gdy uderzył laską w ziemię wytryskała woda.
• Afrodyta - bogini miłości i piękności, opiekunka żeglarzy, wyłoniła się z piany morskiej niedaleko Cypru. Była żoną Hefajstosa, który dowiedziawszy się o jej miłostkach z Aresem uwięził ich w metalowej sieci. Dziećmi bogini i Aresa były Harmonia i Eros. Jej kochankiem był również myśliwy, Adonis ,który został zabity przez dzika. Afrodyta poprosiła Zeusa by dał mu z powrotem życie i tak Adonis spędzał pół roku wśród żywych. Była matką Eneasza. Wygrała konkurs piękności, otrzymując jabłko Parysa, co było pośrednią przyczyną wojny trojańskiej. Afrodyta stała po stronie Trojan. Jej atrybutami były: mitr, róża, jabłko, łabędź, jaskółka, gołąb i zając.
• Eros - bóg miłości, najmłodszy z bogów, syn Afrodyty. Zakochany w królewnie Psyche. Odwiedzał ją nocą i nie pozwolił by go zobaczyła i dowiedziała się kim jest. Jednak Psyche nie usłuchała i tak jak jej przepowiedział, cierpiała zgryzotę, ból i mękę zsyłane przez Afrodytę. Zeus zlitował się nad kochankami i przyjął Psyche na Olimp, gdzie odbyły się ich zaślubiny.
• Tanatos - syn Nocy, bóg śmierci, zlatywał na czarnych skrzydłach i odcinał złotym nożem konającemu pukiel włosów. Gdy miał umrzeć król testalski - Admet, Apollo uzyskał obietnicę bogów piekieł i w zamian za inne życie król miał żyć. Jednak ani jego rodzice, ani nikt ze służby nie zgodził się. Poświęciła się jego młoda żona Alkestis. W dniu kiedy umarła w pałacu Admeta gościł Herakles. Gdy dowiedział się o tym, poszedł na cmentarz i spotkał Tanatosa, który przyszedł po jej duszę. Herakles schwytał go i nie chciał wypuścić, dopóki ten nie zwrócił życia Alkestis.
• Ares - syn Zeusa i Hery, bóg wojny. Nauczył ludzi okrucieństwa, które przejawiało się w wojne. W czasie walki towarzyszyły mu bóstwa: Bojaźń, Strach, Niezgoda i Mord. Nie lubiany przez ludzi i bogów. Kochanek Afrodyty.
• Artemida - córka Zeusa i Latony, siostra Apollina, dziewicza bogini lasów, gór, łowów i dzikich zwierząt. Nie pozwalała mężczyznom nawet spojrzeć na siebie. Młody myśliwy Akteon, polując w lesie, podejrzał kąpiącą się boginię. Gdy ta go dostrzegła, chlapnęła na niego wodą i zmienił się w jelenia. Wtedy jego własne psy wytropiły go i rozszarpały.
• Apollo - syn Zeusa i Latony, brat Artemidy, bóg słońca, światła i wyroczni; patron wieszczów, śpiewaków i poetów, przewodnik muz. Najpiękniejszy z bogów, posiadał dar wiecznej młodości, mistrz gry na cytrze. Wygrał zawody z flecistą Marsjasem, pokonanego obdarł ze skóry. Niezadowolony król Midas, który głosował za Marsjasem został ukarany. Apollo dał mu ośle uszy. Niedościgniony łucznik, szydził nawet z Erosa. Ten trafił strzałą miłości w serce Apollina, a strzałą nienawiści w serce Dafne. Nimfa uciekała przed bogiem, a gdy miał ją złapać, poprosiła matkę Ziemię, by ta zmieniła ją w drzewo laurowe.
• Hermes - syn Zeusa i Mai, opiekun mówców, pasterzy, kupców i złodziei. Jako dziecko ukradł Apollinowi stado bydła i aby przebłagać jego gniew podarował mu cytrę ze skorupy żółwia, w zamian otrzymał od brata laseczkę z leszczyny, która uśmierzała spory i godziła nieprzyjaciół. Hermes rzucił ją pomiędzy dwa walczące węże, które oplotły laskę, tworząc kaduceusz. Był posłańcem bogów, aby wywiązać się ze wszystkich zadań, sprawił sobie małe skrzydełka u sandałów.
• Hefajstos - syn Zeusa i Hery, bóg ognia, sztuki kowalskiej i złotniczej. Kulał, gdy ojciec w gniewie zrzucił go z Olimpu. Nauczył ludzi obrabiania metali i wykonywania dzieł sztuki. Wykuwał pioruny dla Zeusa, jego dziełami były: zbroja Achillesa, berło i tarcza Zeusa. Najbrzydszy z bogów - mąż najpiękniejszej z bogiń, Afrodyty.
• Atena - ukochana córka Zeusa, urodziła się z jego głowy, była uosobieniem rozumu i mądrości; przyszła na świat w pełnej zbroi - bogini wojowników. Wieczna dziewica, nie miała czasu i nigdy nie myślała o miłości czy małżeństwie. Atrybutami jej były tarcza, dzida, hełm, sowa i drzewo oliwne.
• muzy - dziewięć córek Zeusa i Mnemosyne (Pamięć). Każda z nich opiekowała się jakąś sztuką, a ich zwierzchnikiem był Apollo.
• nimfy - istoty pośrednie między bogiem a człowiekiem, żyły długo i nie starzały się. Były uosobieniem tego, co w przyrodzie miłe, wdzięczne, wrażliwe i delikatne. Ich żywiołem była woda, czuwały nad jej czystością i dostatkiem. Boginie zdrowia mogły dawać jasnowidzenie; przepowiadały przyszłość, mieszkały w źródłach albo w grotach. Wszystkie kochały Narcyza, który jednak zakochany we własnym pięknym odbiciu, umarł nad stawem, w którym się przeglądał. Na jego grobie wyrósł kwiat nazwany narcyzem.
b) postaci:
• Odyseusz - syn Leartesa, mąż Penelopy, ojciec Telemacha. Król Itaki. Jeden z bohaterów wojny trojańskiej, słynął ze sprytu i wymowy, dlatego brał udział w licznych poselstwach. Za zasługi i męstwo przyznano mu zbroję po Achillesie. W czasie powrotu spod Troi burza zmieniła kurs okrętów. Później Odyseusz przez 10 lat tułał się po różnych krainach (patrz wędrówka Odyseusza).Po powrocie zabił wszystkich zalotników swej żony.
• Jazon - syn Ajzona, wychowany przez centaura Chejrona. Brał udział w wyprawie Argonautów po złote runo. W zamian miał być mu zwrócony tron jego ojca, którego przed laty pozbawił go brat Pelias. Dopłynąwszy do Kolchidu, z pomocą córki króla, czarodziejki Medei sprostał zadaniom, by zdobyć złote runo. Zaorał pole spiżowymi, ziejącymi ogniem bykami, zasiał smocze zęby i zabił wyrosłych z nich wojowników. Później zabił smoka, który strzegł złotego runa. Do Jolkos wrócił wraz z Medeą, która odmłodziła jego umierającego ojca, a podstępnie zamordowała Peliasa, przez co razem z Jazonem musieli uciekać z miasta. Przyjął ich król Koryntu Kreon. Gdy Jazon zakochał się w córce Kreona, Kreuzie, Medea w podarunku ślubnym złożyła jej piękną szatę, która wżarła się w jej ciało i spaliła ją żywcem. Medea usłyszawszy jęki Kreuzy, zabiła własne dzieci i uciekła do Aten.
• Herakles - syn Zeusa i kobiety śmiertelnej Alkmeny, heros - ulubieniec Zeusa i Ateny, prześladowany przez Herę. Był obdarzony nadludzką siłą. Jako 18 - nastoletni młodzieniec zabił lwa i zrobił z jego skóry odzienie. Bogowie go lubili, od Hermesa dostał miecz, od Apolla strzały, od Hefajstosa kołczan a od Ateny pancerz. Za udział w wojnie władca Teb dał mu córkę za żonę. Jednak pewnego dnia herosa ogarnęło szaleństwo i zabił żonę i dzieci. By odpokutować swój czyn, musiał w służbie u króla mykeńskiego, Eurysteusa wykonać 12 prac. Musiał zabić lwa nemejskiego, udusić hydrę lernejską, schwytać łanię ceryntyjską, dzika erymantejskiego, oczyścić stajnie Augiasza, wytępić ptaki stymfalijskie, żywiące się mięsem ludzkim, pokonać byka kreteńskiego, uprowadzić klacze króla Diomedesa, zdobyć pas Hipolity, królowej amazonek, uprowadzić woły Geryona przez cieśninę Gibraltarską z Europy do Afryki, ustawiając słupy Herkulesa, przynieść złote jabłka z ogrodu hesoeryd, oprowadzić z Cerbera z Hadesu. Później pojął za żonę królewnę Dejanirę. Szukając miejsca, gdzie mógłby się osiedlić zabił centaura Nessosa, który porwał Dejanirę. Ten, umierając podarował królewnie swą krew, jako środek zapewniający jej wierność Heraklesa. Kobieta sporządziła szatę nasączoną krwią, po której włożeniu Herakles doznał straszliwych mąk. Dejanira powiesiła się. Bohater przygotował sobie stos żałobny. Kiedy objęły go płomienie, przestał cierpieć i został zabrany na Olimp. Tam Zeus dał mu nieśmiertelność i boginię młodości, Hebe za żonę.
• Tezeusz - syn Egeusza, króla Aten i Ajtry. Król porzucił ją, a wcześniej pokazał głaz, pod którym był schowany miecz i sandały. Tezeusz, gdy dorósł, odwalił głaz i udał się do Aten w sandałach i z mieczem. Ojciec poznał go i mianował następcą tronu. Ateny składały Krecie coroczny haracz z 7 dziewcząt i 7 chłopców na pożarcie dla Minotaura. Tezeusz pojechał z nimi. Tam, dzięki miłości królewny Ariadny, zabił Minotaura i wyszedł z labiryntu. Ariadna dała mu kłębek nici, które uwiązał u wejścia labiryntu, a później wracał tą samą drogą, kierując się nicią. Wsiedli na statek i odpłynęli. Po drodze jednak Tezeusz zostawił śpiącą Ariadnę na wyspie Naksos. Tezeusz w radości ze zwycięstwa zapomniał zmienić żagiel z żałobnego na czerwony, astary Egeusz zobaczywszy to rzucił się do morza. Później podczas wojny z Amazonkami porwał ich królową Antiopę, która dała mu syna Hipolita. Jako pięćdziesięciolatek porwał siedmioletnią Helenę ze Sparty, córkę króla Tyndareosa. Kiedy wojsko spartańskie stanęło pod Atenami, zgromadzenie ludowe kazało wydać Helenę, a Tezeusza wygnać z kraju. żyjąc na wyspie Skyros, poślizgnął się i wpadł w przepaść.
• Achilles - syn Peleusa i Tetydy, wychowanek centaura Chirona. Matka zapewniła mu nieśmiertelność zanurzając go w Styksie. Trzymała go za piętę i było to jedyne miejsce w jakie można było go ugodzić. Gdy nadeszła wojna trojańska, matka ukryła go wśród córek króla Likomedesa. Lecz dowódca wojsk, Agamemnon wiedział, że wyprawa bez Achillesa nie powiedzie się. Wysłał Odyseusza, a ten podstępem zabrał go na wojnę. Achilles otrzymał zbroję od Hefajstosa i nieśmiertelne konie od Posejdona. W czasie walk zdobył sobie sławę najdzielniejszego i niepokonanego wojownika, budził strach wśród wrogów. W dziesiątym roku oblężenia Agamemnon odebrał Achillesowi jego brankę Bryzeidę. Znieważony Achilles wycofał się z walki. Przepowiednia głosiła, że bez niego miasto nie może być zdobyte. Pewnego dnia zaatakowano obóz grecki, a przyjaciel Achillesa, Patroklos, w jego zbroi odrzucił Trojan pod samo miasto. Jednak zginął od miecza Hektora. Zrozpaczony Achilles powrócił do walki. Podczas walki z Hektorem, Zeus zważył ich losy na wadze i los Hektora spadł do Hadesu. Achilles go zabił, a jego nagie ciało przywiązał do wozu i powlókł do obozu greckiego. Wydał jednak jego zwłoki za okupem na prośby króla Priama. Niedługo potem Achilles zginął ugodzony w piętę strzałą Parysa.
• Hektor - najstarszy syn Priama, króla Troi i Hekabe. Podczas wojny trojańskiej zabity przez Achillesa (patrz Achilles).
• Parys - młodszy syn Priama i Hekabe. Przepowiednia głosiła, że stanie się on przyczyną zagłady miasta. Wychowywany przez pasterzy. Podczas konkursu piękności przyznał złote jabłko Afrodycie, która obiecała mu najpiękniejszą kobietę, Helenę. Rywalkami Afrodyty były Atena, która chciała darować mu mądrość i Hera, która chciała ofiarować mu królestwo. Kiedy urządzono igrzyska w Troi, Parys został zwycięzcą i odkryła się tajemnica jego pochodzenia. Przyjęto go z powrotem na dwór. Parys udał się do Sparty i porwał Helenę. Było to przyczyną wojny trojańskiej. Podczas oblężenia zabił z łuku Achillesa. Niedługo później sam zginął.
• Eneasz - syn Anchizesa i Afrodyty, Trojańczyk. Nie brał udziału w wojnie, przy pomocy bogów uciekł z Troi z ojcem i synkiem Askaniuszem. Wraz z innymi, którym udało się ujść z życiem, zbudował okręty, i zgodnie z nakazem bogów, wyruszył na poszukiwanie nowej ojczyzny. Po długiej tułaczce (patrz wędrówki Eneasza) znaleźli się u brzegów Italii. Tam poślubił córkę króla Latynusa, Lawinię, a od jej imienia nazwał miasto, które założył - Lawinium. Eneasz zaginął podczas wojny z wrogim rodem Rutulów.
• Dedal - Ateńczyk, architekt, rzeźbiarz, wynalazca świdra, gruntwagi; ojciec Ikara. Przez zawiść zawodową zabił swego ucznia i zbiegł na Kretę. Tam, na dworze króla Minosa, w Knossos zbudował słynny labirynt dla Minotaura. Kiedy chciał wracać do ojczyzny, król sprzeciwił mu się. Aby wydostać się z wyspy, Dedal skonstruował olbrzymie skrzydła z ptasich piór sklejonych woskiem. Z przytwierdzonymi u ramion skrzydłami wraz z synem poleciał na Sycylię. W czasie drogi Ikar zginął (patrz Ikar). Na Sycylii został nadwornym budowniczym króla.
• Ikar - syn Dedala. Uciekał z ojcem z Krety (patrz Dedal), lecąc na skonstruowanych przez Dedala skrzydłach. Nie usłuchał rad ojca i wzbił się za wysoko. Promienie słoneczne roztopiły wosk, którym sklejone były pióra i spadł na wyspę, którą nazwano Ikarią, a morze dookoła niej Ikaryjskim. Dedal pochował syna na wyspie.
• Prometeusz - syn jednego z tytanów, brat Atlasa. Prometeusz stworzył człowieka z gliny pomieszanej ze łzami, a jego duszę z ognia niebieskiego, którego iskry ukradł z rydwanu słońca. Jego człowiek był słaby i nagi, a jego decyzje były bezładne i nieświadome. Prometeusz ponownie zakradł się na Olimp i ukradł pierwsze zarzewie i przyniósł je na ziemię. Uczył ludzi używania ognia, sztuk i rzemiosł. Niezadowolony Zeus kazał stworzyć Pandorę i sprowadzić ją na ziemię (patrz Pandora). Prometeusz był pewien podstępu i odprawił ją, a innym poradził to samo. Jednak jego brat przyjął ją, co było przyczyną nieszczęścia (patrz Pandora). Prometeusz chciał się zemścić i podzielił zabitego wołu na dwie części. W jednej było mięso owinięte skórą, a w drugiej kości nakryte tłuszczem. Poprosił Zeusa, by ten wybrał część, która odtąd będzie składana bogom. Zeus wybrał część okrytą tłuszczem, spodziewając się pod spodem mięsa. Gdy zobaczył kości, kazał za karę przykuć Prometeusza do skały Kaukazu. Tam codziennie wygłodniały orzeł przylatywał wydziobywać mu wątrobę, która wciąż odrastała. Prometeusz dał ludziom naukę o liczbach, objawił kunszt pisma, oswoił zwierzęta i dał lekarstwa.
• Orfeusz - syn Apollina i muzy Kalliope, cudowny śpiewak. Jego gra na lutni obłaskawiała dzikie zwierzęta. Mąż Eurydyki, nimfy drzewnej. Pewnego dnia ujrzał ją Aristajos, syn Apollina i nimfy Kyreny. Nie wiedział, że jest zamężna i zakochał się w niej. Zaczął ją gonić, a podczas ucieczki Eurydykę ukąsiła żmija i ta umarła. Orfeusz postanowił pójść do Hadesu. Zabrał ze sobą swą czarodziejską lutnię, a grą i śpiewem tak wzruszył cały świat podziemny, że Hades oddał mu żonę. Eurydyka miała iść za nim, a Orfeuszowi nie wolno było się obejrzeć do momentu wyjścia na ziemię. Jednak nie wytrzymał i na zawsze ją utracił. Ponownie nie wpuszczono go do Hadesu. Pogrążony w rozpaczy błąkał się po Tracji, aż pewnej nocy natrafił na orszak bakchiczny i obłąkane bakchantki rozszarpały go.
• Edyp - syn Lajosa, króla Teb i Jokasty. Wyrocznia przepowiedziała Lajosowi, że zginie z rąk syna, który poślubi własną matkę. Dziecko zostało porzucone w górach, gdzie znaleźli je pasterze i oddali na dwór koryncki. Nazywano go podrzutkiem i aby poznać tajemnicę swego pochodzenia pojechał do Delf, do wyroczni. Dowiedział się, że ma nie wracać do ojczyzny w związku z poprzednią przepowiednią. Myśląc, że władcy Koryntu są jego rodzicami wybrał się w inne strony. Podczas wędrówki, w czasie kłótni o pierwszeństwo na drodze zabił Lajosa i jego sługę, nie wiedząc, że był on jego ojcem. Rządy w Tebach objął Kreon, który ogłosił, że kto wyjaśni zagadkę Sfinksa, otrzyma królestwo tebańskie i ożeni się z Jokastą. Tego dnia przybył Edyp i miał sen wróżebny z rozwiązaniem zagadki. Poszedł do Sfinksa i podał związanie, a ten rzucił się w przepaść. Edyp pojął za żonę Jokastę i mieli czworo dzieci. Teby nawiedzały różne klęski, więc wezwano wieszcza Terezjasza. Ten ogłosił straszną prawdę. Jokasta powiesiła się, a Edyp wykłuł sobie oczy. I ubrany jak żebrak wyszedł z miasta. Doszedł do Kolonos i tam umarł.
• Medea - czarodziejka, córka Ajetesa, króla Kolchidy, żona Jazona (patrz Jazon). Pomogła mu ukraść złote runo, a gdy ją porzucił zabiła swoich synów, a narzeczonej Jazona posłała szatę nasączoną trucizną (patrz Jazon). Potem uciekła do Aten na wozie zaprzężonym w smoki.
• Ariadna - córka Pazifae i Minosa, króla Krety. Pomogła Tezeuszowi szczęśliwie wydostać się z labiryntu Minotaura (patrz Tezeusz). Tezeusz zabrał ją ze sobą, lecz pozostawił śpiącą na wyspie Naksos. Tam po obudzeniu długo krzyczała i płakała, aż padła zemdlona. Wtedy przybył orszak Dionizosa, a piękny bóg poprosił ją o rękę i pojął za żonę.
• Penelopa - żona Odyseusza, matka Telemacha. Przez dwadzieścia lat oczekiwała powrotu męża z wojny trojańskiej. Aby zwieść zalotników, szatę, którą szyła w dzień, pruła nocą, gdyż przyrzekła rękę jednemu z nich, gdy ukończy robotę. Trwało to do powrotu Odyseusza.
• Klitajmestra - córka Tyndareosa, króla Sparty i Ledy, żona Agamemnona. Gdy ten walczył pod Troją, Klitajmestra myśląc, że jest wdową wyszła za Ajgistosa. Kiedy Agamemnon powrócił, razem z nowym mężem zarąbali go siekierami. Kiedy na obczyźnie dorósł Orestes, syn Agamemnona, przybył do Myken i zabił Ajgista i matkę.
• Helena - córka Zeusa i Ledy, wychowanka króla Sparty, Tyndareosa. Była nagrodą dla Parysa w konkursie piękności (patrz Parys), a także przyczyną wojny trojańskiej.
• Hekuba - [Hekabe] żona Priama, króla Troi, matka Hektora, Parysa i Polidorosa.
• Dydona - władczyni Kartaginy, królewna fenicka. Chciała oddać swą rękę i panowanie w Kartaginie Eneaszowi (patrz Eneasz). Gdy ten odpłynął popełniła samobójstwo.
• Dejanira - królewna, żona Heraklesa. Przyczyniła się do jego śmierci, dając mu nasączoną trucizną szatę (patrz Herakles). Potem powiesiła się.
• Pandora - pierwsza kobieta na ziemi. Zesłana na ziemię przez bogów na zgubę ludziom. Stworzona przez Hefajstosa, od Ateny nauczyła się robót kobiecych, od Afrodyty otrzymała wdzięk i urok, a od Hermesa pochlebczy charakter i dar kuszącej wymowy. W posagu otrzymała szczelnie zamkniętą glinianą beczkę. Poślubił ją brat Prometeusza, Epimeteusz. Pandora nakłoniła go do otwarcia beczki, z której wydostały się: nędze, choroby, troski i nieszczęścia, które zaczęły nękać ludzkość.
• Antygona - kazirodcza córka Edypa i Jokasty, siostra Ismeny, Eteoklesa i Polinejkesa. Towarzyszyła Edypowi, gdy przebrany za żebraka wychodził z Teb (patrz Edyp). Sprzeciwiła się Kreonowi, gdy nie pozwolił pogrzebać jej brata Polinejkesa. Za karę zamurowano ją żywcem w sklepionej piwnicy.
c) motywy:
labirynt - wybudowany przez Dedala dla króla Krety, Minosa w Knossos. Przebywał w nim Minotaur, który był synem Pazifae - żony Minosa i byka zesłanego przez Posejdona.
kaduceusz - laska Hermesa. Była laską leszczynową, oplecioną przez dwa węże (patrz Hermes).
nektar - napój bogów olimpijskich, zapewniający im młodość i nieśmiertelność.
ambrozja - pokarm bogów, który zapewniał im nieśmiertelność i radość.
egida - tarcza Zeusa, wykonana przez Hefajstosa, pokryta skórą k
Temat: Antyk - krótka powtórka do matury
1. Nazwa i ramy czasowe
Nazwa antyk wywodzi się od łacińskiego słowa antiquus i oznacza dawny.Za początek starożytności przyjmuje się przełom wieków IX i VIII p.n.e. , czyli czas , w którym żył i tworzył Homer. Za koniec antyku przyjmuje się okres pomiędzy IV a VI wiekiem n.e..
Umowną datą jest rok 476 , czyli rok zdobycia Rzymu przez wojska germańskie.
2. Filozofia
Sokrates
Wprowadził pojęcie cnoty rozumianej jako doskonałość, czyli mądrość , umiejętność panowania nad sobą , sprawiedliwość. Sokrates wierzył , że niemożliwe jest osiągnięcie ideału cnoty bez wiedzy, czyli mądrości.
Platon
Platon był uczniem Sokratesa. Uważał , że świat w którym żyjemy , jest odbiciem świata bytów idealnych. Każdy element świata materialnego ma swój idealny pierwowzór w świecie idei. Celem życia ludzkiego jest więc dążenie do ideału.
Arystoteles
Arystoteles był uczniem Platona. Wprowadził pojęcie eudaimonii , czyli ideału ostatecznego. Uważał , że szczęście może dać jedynie zdolność czynienia dobra.
Szkoły filozoficzne
Epikurejczycy- szkoła filozoficzna stworzona przez Epikura (341-270 p.n.e.), który uznawał za cel życia rozważne dążenie do przyjemności i szczęścia. Radość życia, korzystanie z uciech i piękna świata; uwolnienie ciała od bólu i ducha od niepokoju - to zasadnicze zalecenia tej filozofii.
Stoicy - szkoła filozoficzna założona przez Zenona z Kition (IV - III) w. p.n.e.), uwagę jej przedstawicieli przykuwała problematyka etyczna, wysoko cenili zachowanie wewnętrznego spokoju, hartu i opanowania. Twierdzili, że szczęście zapewnia cnota, a tę osiągać można poprzez życie zgodne z naturą, która jest harmonijna, bo stworzona przez boga. W ten sposób ideałem człowieka był mędrzec, którego cechuje: powaga, trzeźwość, rygoryzm i umiarkowanie
Hedoniści - wyznawcy doktryny etycznej sformułowanej po raz pierwszy przez Arstypa z Cyreny, a powracającej wielokrotnie w dziejach filozofii, uznającej przyjemność (rozkosz) bądź unikanie przykrości za najwyższe lub jedyne dobro, cel życia i naczelny motyw ludzkiego postępowania.
3. Mitologia i mity
Mitologia jest to tradycyjne przekazywanie opowiadań o bogach, półbogach i bohaterach z czasów legendarnych. Mitologia to również nauka badająca te opowiadania.
Mit - jest opowieścią, która wyraża i organizuje wierzenia danej społeczności, opowiada o początkach istnienia świata, powstaniu bogów, ludzi. Jako przykład mitu greckiego można podać mit o Prometeuszu lub mit o Ikarze. Mity te funkcjonują jako relikty przeszłości. Motywy, postawy i wyrażenia pochodzące z mitów istnieją do dziś w literaturze i sztuce, a nawet w języku. Współczesny człowiek nie traktuje mitów greckich jako sfery wierzeń religijnych, lecz tkwią one w świadomości i kulturze dzisiejszego człowieka, gdyż przedstawiają one uniwersalne ludzkie czyny i uczucia. W mitach utrwalone są archetypy (np. matka bolejąca - Niobe) - pierwsze wzory ludzkich postaw i zachowań, tkwiące w świadomości zbiorowej każdej społeczności. Z mitów wywodzą się stałe obrazy i motywy literackie (np. Arkadia, “złoty wiek”). Noszą one nazwę topos, ich zbiór to topika.
Funkcje mitów:
poznawcze - dzięki mitom ludzie wyjaśnili pewne niezrozumiałe zjawiska przyrody np. burza z piorunami.
światopoglądowe - mity, które były podstawą wierzeń religijnych.
sakralne - mity, które przedstawiały wzorce rytualnych obrzędów, nakazywały jak czcić bogów.
Podział mitów:
mity teogoniczne - o powstaniu bogów;
mity kosmogoniczne - o powstaniu świata;
mity antropogeniczne - o powstaniu człowieka;
mity genealogiczne - o historii rodów;
Mi o narodzinach świata
Z Chaosu powstał Dzień, a wraz z nim Jasność i Radość. Z niego też wyłoniła się Gaja (Ziemia) w otoczeniu Eteru, Uranos (Niebo), Tartaros (Podziemie) - będące jednocześnie i żywiołami, i istotami boskimi oraz Eros, przyczyna sprawcza wszelkiego rozwoju i rozmnażania..
Narodziny bogów (teogonia) - Gaja zroszona deszczem zesłanym przez Uranosa zrodziła wszelką roślinność i zwierzęta, a strugi deszczu wypełniły doliny dając początek rzekom, jeziorom i morzom.
Boska para spłodziła dzieci: sturękie olbrzymy (dzikie, niezrównoważone potwory), cyklopów z jednym okiem pośrodku czoła, bóstwa związane z piorunami, a także sześciu tytanów, min. Kronosa i Prometeusza, sześć tytanid, m.in. Reę i Temidę (patronkę sprawiedliwości).
Uranos obawiając gwałtowności najstarszych synów: sturękich i cyklopów strącił ich do Tartaru. Wówczas Gaja zbuntowała najmłodszego syna, Kronosa i ten zraniwszy ojca sierpem, pozbawił go tronu. Z krwi Uranosa zrodziły się Erynie - boginie zemsty, z włosami kłębiącymi się od wężów i biczami w rękach. Wówczas też zrodziło się nowe pokolenie gigantów i nimf.
Żoną Kronosa byłą Rea. Rodziły się dzieci, ale bóg mając w pamięci słowa ojca, który przepowiedział mu, że zostanie pokonany przez własnego syna, połykał dzieci. Rei udało się jedynie ukryć najmłodszego syna, Zeusa. Wychowywał się na Krecie, a dorósłszy zgodnie z przepowiednią pokonał ojca i przywrócił życie rodzeństwu: Herze, z którą się ożenił, Afrodycie (bogini miłości), Hadesowi (bogowi podziemia), Posejdonowi (bogowi mórz), Hesti (opiekunce ogniska domowego), Demeter (bogini urodzaju).
Dziećmi Hery i gromowładnego Zeusa byli: Ares (bóg okrutnej wojny), Hefajstos (bóg ognia), Atena (bogini mądrości), Apollon (bóg światła i muzyki), Artemida (bogini łowów, lasów i pól).
Władzę nad wiatrami sprawował Eol, rydwanem słonecznym objeżdżał świat Helios, a poprzedzała go różonopalca bogini jutrzenki, Eos.
Nad bezpieczeństwem świata i nieomylnością bogów czuwała Mojra - bogini przeznaczenia
Pierwowzory ludzkich postaw i pasji
Wiele mitów utrwaliło pierwowzory (archetypy) ludzkich postaw i pasji, i jako takie są składnikiem dzieł literackich i malarskich, muzycznych, itp.
Edyp - tebańczyk, syn Lajosa i Jokasty, zgodnie z przepowiednią zabił własnego ojca i poślubił matkę. Ojciec Polinejkesa, Etoklesa, Antygony i Ismeny.
Prometeusz - archetyp buntownika i bezinteresownego dobroczyńcy. Tytan, który wbrew woli Zeusa nie tylko ofiarował ludziom ogień, ale też zakpił sobie z nich sprytnie ustalając zasady dzielenia mięsa ofiarnego. Za nieposłuszeństwo został skazany na męki: przykuty do skały na Kaukazie cierpiał niewypowiedziany ból, bowiem co wieczór ptak wydziobywał mu wątrobę, która za dnia odrastała. Uwolniony przez Herkulesa.
Dedal - archetyp człowieka rozważnego, doświadczonego, ale postrzeganego jako skrajnego realistę. Uosabia tęsknotę za ojczyzna, pragnienie niezależności i wolności. Mitologiczny twórca labiryntu, znakomity architekt i wynalazca.
Syzyf - symbol pracy bezowocnej, nie przynoszącej zamierzonego efektu
Ikar - archetyp człowieka, który w pragnieniu pokonania granic, jakie stawia człowiekowi natura, potrafi się zapamiętać, śmiercią zapłacić za chwilę szczęścia; symbol uniesienia, upojenia swobodą; również - klęski nauczyciela. Syn Dedala, zginął, kiedy pomimo upomnień ojca wzbił się zbyt wysoko i promienie słoneczne roztopiły wosk, którym zlepione były skrzydła.
Herkules - syn Zeusa i ziemianki Alkmeny. Zasłynął jako wykonawca dwunastu prac. Symbolizuje odwieczny sen o potędze, jego przykład dowodzi, że dzięki męstwu i wytrwałości można dokonać czynów przekraczających pozornie możliwości człowieka.
Kasandra - zwiastunka katastrofy, nieszczęścia.
4. Epika antyczna
Homer
Pochodził z Chios, żył na przełomie IX/VIII w. p.n.e. Rozpoczął epokę literacką. Iliada powstała ok. 800 r. p.n.e., a Odyseja ok. 750 r. p.n.e. „Iliada" jest utworem opartym na micie o wojnie trojańskiej i dotyczy wydarzeń z ostatniego roku wojny.
Epos - najstarszy gatunek epicki, wywodzący się z podań o legendarnych lub historycznych bohaterach; utwory cechują się dłuższą formą oraz pisane są wierszem.
Epos homerycki - heroiczne opowiadanie o przeszłości, utrzymane w tonie obiektywnym, przy czym świat przedstawiony oddzielony jest od współczesności i narratora. Świat boski i ziemski łączy się w swoich działaniach; bohaterowie są wyjątkowi i gotowi do walki. Styl e. podniosły, występuje wiele powtórzeń , hiperboli, porównań homeryckich, stałych epitetów, opisów, inwokacji.
„Iliada" ma cechy eposu.
- przedstawia losy bohaterów na tle przełomowych wydarzeń (historycznych) ważnych dla danego bohatera;
- inwokacja - wstęp, wprowadzenie - jest bezpośrednim zwrotem (do Muzy) z prośbą o natchnienie w pisaniu, przedstawione jest o czym będzie „Iliada";
- występuje opis retardacyjny (bardzo dokładny opis), który opóźnia akcję i nie ma wpływu na akcję (najczęściej dotyczy codziennego życia);
- zestawienie scen statycznych (rozmowy, narady) i dynamicznych (walki, pojedynki - sceny batalistyczne);
- miara wierszowa - heksametr;
- paralelizm -równoległość dwu akcji - w świecie bohaterów i w świecie bogów;
- stałe powtarzające się epitety;
- porównanie homeryckie - jest długie i przedstawia jakąś scenę;
- liczba ksiąg w eposie musi być podzielna przez 6;
- narrator jest wszechwiedzący i wszechobecny, ale jest też zdystansowany i obiektywny (bo nie jest bohaterem);
„Iliada”
Podczas wesela Tetydy i Peleusa bogini Eris rzuciła między siedzące boginie złote jabłko z napisem „dla najpiękniejszej”. Powstał spór, a sędzią w tej sprawie został Parys. Wybrał Afrodytę, która obiecała mu w nagrodę Helenę. Młodzieniec przyjehał do Sparty i porwał żonę Henelaosa. W całej Grecji zawrzało na wieść o tym, jak zamorski barbarzyńca znieważył święte prawo gościnności. Rozpoczęto wojnę. W szeregach Hellady Naczelnym dowódcą został Agamemnon. Według przepowiedni los wyprawy zależał od Achillesa. Bez niego Troja nie mogła być zdobyta. On zaś został schowany przez matkę i długo go szukano. Potem nie było wiatru na morzu. Zlikwidować ten problem miał ofiara z córki Agamemnona. U brzegów Azji wodzowie wysłali do Troji Odyseusza i Meneloosa żądając wydania Heleny. Działania wojenne przebiegały opieszale. Miejscem walk była równina nad Skamandrem. Odbywały się turnieje rycerskie. Najlepszy był Achilles. Trwało to 10 lat. W obozie greckim wybuchła zaraza. Między Agamemnonem a Achillesem wybuch konflikt. Achilles do jednej z bitew pożyczył swój strój Petraklosowi. Trojanie bardzo się go bali. Powstrzymał go dopiero Hektor. Achilles mścił się za to jeszcze okrutniej. Wygrał walkę z Hektorem, ale został zabity przez strzałę Parys. Zginął też Parys. Helenę wydano za jego brata. Gdy Trojanie pewni byli swojej klęski Grecy odjechali spod murów Troji. Został tylko olbrzymi drewniany koń. Ukrytych w nim był 12 żołnierzy z Odyseuszem na czele. W nocy wyszli i otworzyli bramy miasta. Wojska greckie wróciły. Zaczęła się rzeź. Zginęli wszyscy Trojanie. Odzyskano Helenę, a wojska greckie wróciły do domu.
„Odyseja”
Tematem „Odysei” są dzieje tytułowego bohatera, który przeżywa niezwykłe przygody w czasie powrotu spod Troi do Italii. Trwało to 100 lat, a wracał on po 20 letniej nieobecności. Utwór składa się z 24 ksiąg. Poemat zaczyna się w V księdze od opisu wyprawy syna Odysa w poszukiwaniu ojca. Księgi V-VIII to opowieści o jego przygodach na wyspy Ogigia, gdzie przez 7 lat był więziony (z miłości) przez Kalipso. Z niej dociera do wyspy Feakow i znajduje się na dworze króla Alkinosa. Od IX do XII księgi zaczyna się pierwszoosobowa narracja. Kraj Lalofogów, oślepienie Polifema, gniew Posejdona, pobyt u Ede - pana wiatrów, kraj Lastrygonów - ludożerców, wyspa Kriki, zejście do Hadesu, spotkanie z syrenami. Księga XII i XVI - przybycie Odysa na Italię w przebraniu żebraka. Księga XVII do XIX - pobyt w domu. Księga XXI do XXIV zemsta na zalotnikach.
5. Dramat antyczny i powstanie teatru
Powstanie teatru antycznego wiąże się z kultem Dionizosa- boga narodzin i śmierci, ale także winnej latorośli, wina i urodzaju. Według greckiego mitu to właśnie Dionizos nauczył ludzi uprawy winnej latorośli i produkcji wina. W otoczeniu bachantek, satyrów i osłów niosących worki z upojnym trunkiem wędrował na rydwanie po wszystkich krajach starożytnego świata przy akompaniamencie hałaśliwej muzyki bębenków. Dla uczczenia boga, który okazał się tak szczodrym darczyńcą, nauczył ludzi zabawy i wszelkiego użycia, starożytni urządzali dwa razy w roku huczne uroczystości. Początkowo orgiastyczny charakter, z czasem, pod wpływem kultu Apollina - boga poezji, muzyki, sztuk i nauk- uległ on złagodzeniu. Wiosną, w porze zrównania dnia z nocą odbywały się Wielkie Dionizje, jesienią zaś Dionizje Małe, obchodzone przede wszystkim na wsi.
Wielkie Dionizje- miejskie- miały charakter podniosłego misterium. Trwały początkowo pięć, a potem sześć dni. Zaczynały się przy końcu marca, kończyły wraz z nadejściem kwietnia. Pierwszego dnia składano Dionizosowi ofiarę z kozła. W trakcie tego obrzędu chór chłopięcy śpiewał dytyramby- wzniosłe hymny sławiące boga winnej latorośli. Następnie w uroczystym pochodzie przenoszono posąg Dionizosa ze świątyni u stóp akropolis do gaju Akademosa, tam odbywało się nabożeństwo, a następnie wielka uczta. Po zachodzie słońca przy blasku pochodni posąg boga wędrował do Aten. Przez kolejne dni przy udziale dni przy udziale chórów chłopięcych i męskich wystawiano sztuki. Pieśń kultowa ku czci Dionizosa - dytyramb - przekształciła się z czasem w tragedię opartą na dialogu Koryfeusza (przewodnika chóru) z chórem
Małe Dionizje- wiejskie- nie były tak podniosłe. Miały charakter wesołej, ludowej zabawy. Obchodzono je w Attyce pod koniec grudnia i na początku stycznia. Czczono w ten sposób porę otwierania naczyń z młodym winem. Tak, jak podczas Wielkich Dionizji, składano w ofierze kozła, a jego krwią polewano korzenie winnej latorośli. Przez następne dni miały miejsce wesołe zabawy, procesje, pochody zwane komos. Z pieśni o zaczepnym, żartobliwym charakterze, śpiewanym przez komos wykształciła się z czasem komedia.
Cechy tragedii antycznej:
- zasada trzech jedności : akcji, miejsca i czasu,
- maksymalnie trzech aktorów (tylko mężczyźni);
- tragiczny konflikt bohatera lub bohaterów,
- brak scen zbiorowych,
- występowanie chóru,
- zasada decorum, czyli pisanie tragedii wysokim stylem,
- katharsis, znaczy dosłownie oczyszczenie. Jest to pojęcie związane z terapeutyczną funkcją tragedii. Oznaczało wyzwolenie duszy z win, oczyszczenie ze złych emocji poprzez przeżycie uczucia litości i trwogi. Widz, śledząc akcję tragedii, miał doznać uczucia litości, gdy obserwował tragedię niewinnego człowieka, natomiast trwoga miała być jego udziałem, kiedy oglądał dramat człowieka, w którym odnajdował siebie samego. W efekcie katharsis prowadziła do wyzwolenia z tych uczuć.
Budowa tragedii antycznej:
- prolog - określa tematykę utworu,
- parodos - pieśni wchodzącego na sceną chóru,
- epeizodia - poszczególne akty,
- stasima - pieśni chóru,
- eksodos - pieśń chóru schodzącego ze sceny.
Sofokles
Sofokles - wprowadza 3 aktora (mówiącego), zwiększa skład chóru i wprowadza innowację, zrezygnował z trylogii (3 tragedii nie związanych ze sobą), nie był aktorem, napisał ok. 120 sztuk (połowa przyniosła mu sukces i nie dostał nigdy mniejszej nagrody niż 2 miejsce), 7 tragedii przetrwało do dzisiaj: „Ajas", „Antygona", Król Edyp", „Trachimki", „Filoktet", „Edyp w kolonos", Elektra".
„Antygona”
Akcja dramatu Sofoklesa nawiązuje do mitu tebańskiego o rodzie Labdakidów. Po śmierci Edypa rozgorzała walka o tron pomiędzy braćmi Eteoklesem i Polinejkesem. Etokles nie dotrzymał umowy i po roku sprawowania rządów nie chciał ustąpić bratu tronu. Ten sprowadził obce wojska, aby odzyskać koronę. W efekcie obydwaj bracia zginęli. Władzę objął ich stryj Kreon. Uznając Polinejkesa za zdrajcę zakazał grzebania jego zwłok, jednocześnie wyprawiając Etoklesowi uroczysty pogrzeb. Akcja dramatu rozpoczyna się właśnie w tym momencie. Antygona, siostra zmarłych, przeciwstawia się rozkazowi Kr eona i grzebie zwłoki brata. Ten czyn zarysowuje w tragedii sytuację konfliktu dramatycznego.
W „Antygonie”, oboje głównych bohaterów to postacie tragiczne:
- Antygona
Wybiera pomiędzy prawem ludzkim a boskim. Prawo boskie nakazuje jej pochowanie zwłok brata bez względu na karę, jaka może ją spotkać za strony władcy. Prawo ludzkie wydane przez Kreona nie pozwala pochowania zwłok zdrajcy. Antygona podlega obu prawom. Wybór jednego powoduje kolizję drugiego. Złamanie prawa boskiego to klątwa i przekleństwo, ludzkiego - śmierć.
- Kreon
Także jest bohaterem tragicznym. Wydał rozkaz obowiązujący w kraju, ale jednocześnie złamał prawo boskie. Dlatego zginęli jego bliscy. Gdyby uniewinnił i uwolnił Antygonę, mógł stracić cały swój autorytet a to mogło doprowadzić do anarchii i zguby Teb.
Konfrontacja Antygona - Ismena
Obie siostry są zupełnie różne. Antygona jest silna i honorowa w przeciwieństwie do swej siostry. Jest odważna i energiczna. Chce uczcić śmierć brata, chowając go. Ale aby to uczynić, musiałaby złamać zakaz Kreona. Jednak Ismena jest inna. Obawia się o swoje życie i nie chce złamać zakazu króla. Boi się władcy i sprzeciwu wobec niego. Jest oportunistką. Przyjmuje postawę wygodniejszą dla siebie. Antygona płacze nad losem swoim i swoich bliskich. Godzi się na śmierć. Nie buntuje się gdyż nie chce upokorzyć się przed Kreonem. Okazałaby się wówczas słabą i przeciętną osobą.
Konfrontacja Kreon - Hajmon
Kreon jest prawowitym władcą Teb. Jgo decyzja spowodowana była chęcią udowodnienia poddanym, że potrafi być sprawiedliwy i okrutny dla wrogów. Podejrzewając iż poddani mogliby lekcewarzyć jego władzę, kazał stosować wobec nich terror, jako środek zapobiegawczy. Przykładem może być zakaz pochówku wrogów (Polinejkesa) oraz zamurowanie Antygony. Jest on rządny władzy. Chce umocnić ją i swój autorytet. Bezwzględny dla wrogów i zdrajców. Jest tyranem, którego należy słuchać i wypełniać rozkazy. Jest konsekwentny. Podczas konfrontacji z synem Hajmon pokazuje mu jego błędy i przewagę dumy nad rozsadkiem.
Hajmon pragnie zrzucić zasłonę gniewu, chce by ojciec zobaczył prawdziwy obraz sytuacji. Uważa, że Kreon jest władcą dla włąsnych korzyści. Ostrzega swojego ojca przed karą za złamanie praw boskich, które są ważniejsze od niego. Odwołuje się do jego ludzkich uczuć. Chce by spojrzał na to jak zwykły człowiek, a nie król. Wycofanie się z decyzji uczyni go władcą bardziej szanowanym, człowiekiem, a nie potworem. Mimo, że Hajmon występuje w obronie demokracji w państwie, jego ojciec go nie słucha. Kreon uważa się za nieomylnego. Nie zważa na wskazówki syna, który jest młodszy od niego. W przypływie gniewu Hajmon nazywa ojca tyranem.
Konflikt tragiczny -taki, w którym dochodzi do starcia dwóch słusznych, a jednocześnie sprzecznych względem siebie praw czy racji; zwycięstwo jednych z nich powoduje klęskę drugich równie słusznych (jest ot więc konflikt nie do rozwiązania i taki właśnie stanowi oś rozwoju akcji wszystkich antycznych tragedii).
„Antygona” jak utwór o państwie i władzy
Kreon reprezentując losy państwa wydał zakaz pochowania Polinejkesa. Chciał pokazać, że jest władcą bezwzględnym dla innych. Kreon występował jako władca, który chciał przestrzec innych władców przed jakąkolwiek formą przeciwstawiania się władzy. Kreon nie zmienił decyzji za namową ludu, gdyż nie chciał pokazać, że jest człowiekiem, który łatwo, za namową innych zmienia zdanie. Boi się ludu. Chce pokazać, że on jest władcą i panem. Podporządkowuje sobie całe państwo zamiast się nim opiekować. Hajman uważa natomiast, że Kreon nadużył swojej władzy, oraz że wycofanie się z tej decyzji mogłoby podnieść autorytet władzy.
5. Liryka antyczna
Horacy
Horacy to liryk rzymski, pisał carmina - pieśni (ody), satyry i listy poetyckie. Horacy jest autorem sławnych maksym określających wyznawaną przez niego filozofię życia, np. “carpe diem” - ciesz się tym, co dzień niesie. Horacy wierzył, iż jego twórczość zapewni mu nieśmiertelną sławę, dzięki pamięci potomnych: “Pomnik trwalszy stworzyłem, niźli w spiżu ryty”, “Nie wszystek umrę” (non omnis moriar)
„Exegi monumntum...”
Porównuje swój dorobek literacki do budowanych przez ludzi potężnych monumentów. Stwierdza, że jego utwory będą trwalsze od królewskich piramid ponieważ poezja jest niematerialna. „Nie wszystek umrę” - będzie żył w swoich wierszach i pamięci czytelników.
Tyrteusz
Tworzył w VII w.p.n.e. Pisał patriotyczne elegie. Od imienia poety wywodzi się termin tyrteizm. Poezja tyrtejska - patriotyczna, nawiązująca do walki. Porzucenie ziemi ojczystej uważał za rzecz niegodną. Napisał pięć ksiąg zawierających pieśni wojskowe, marszowe i elegie o charakterze politycznym. Według legendy poeta ten natchnął swoimi pieśniami Spartan do zwycięskiej walki. Napisał np.: „Rzecz to piękna”.
„Rzecz to piękna..."
Autor zachęca do walki za ojczyznę i uważa, że hańbą jest, jak ktoś ucieknie z pola walki, taki człowiek będzie biedny, bo straci swój dobytek, ale nie będzie budził współczucia, zniweczy przyszłość swojej rodziny, dzieci i nigdy nie zazna spokojnego życia. Ale jeśli ktoś umrze za ojczyznę będzie szanowany, umrze z honorem.
Safona
Tworzyła na przełomie VII i VI w.p.n.e. Była najwybitniejszą poetką starożytnej Grecji. Mieszkała na wyspie Lesbos, gdzie zajmowała się wychowaniem muzycznym skupionych wokół niej dziewcząt. Napisała dziewięć ksiąg, które obejmowały pieśni weselne, miłosne, hymny i modlitwy. Jej wiersze są pełne poetyckiego uroku i wdzięku. Sławią przyjaźń, miłość i życie, które dostarcza twórczych przeżyć i wzruszeń. Źródłem owych przeżyć jest obcowanie z poezją, bez której człowiek skazany jest na miernotę i pustkę.
„Pogarda dla nie znającej poezji"
Autorka uważa, że jak ktoś nie pisał poezji to nie wpisał się w karty historii i nikt go nie będzie wspominać, ani w ogóle znać. Autorka uważa się za lepszą, bo po niej coś zostanie, bo ona pisała poezje.
Anakreont
Tworzył utwory o tematyce miłosnej i biesiadnej. Opiewają radość życia i urok beztroskich zabaw. Bożka miłości Erosa traktuje jako dobrego kompana, którego towarzystwo się lubi, ale nie zawsze trzeba go traktować poważnie.
Symonides
W wierszach przedstawia filozofię uczącą przyjmowania życia takim jakim jest. Odradza nadmierną toskę o przyszłość, której nikt nie zna. Każdy dzień może przynieść zmiany na lepsze lub gorsze, zniweczyć wszelkie osiągnięcia i zamierzenia. Znany jest jako piewca władców, uroczystości dworskich. Autor pieśni chóralnych i epigramatów, hymnów, elegii i słynnych trenów. Napisał np.: „Los”.
6. Główne gatunki literatury starożytnej
Mit - Jest opowieścią, która wyraża i organizuje wierzenia danej społeczności, opowiada o początkach istnienia świata, powstaniu bogów, ludzi
Epopeja - Najstarszy gatunek epicki, wywodzący się z podań o legendarnych lub historycznych bohaterach; utwory cechują się dłuższą formą oraz pisane są wierszem.
Poemat heroikomiczny - Swoistego rodzaju parodia eposu rycerskiego. W antyku z tego gatunku powstała "Batrchomachia" opowiadająca o wojnie nietoperzy ze szczurami.
Elegie patriotyczne - Zagrzewały Spartan do walki. ''Rzecz to piękna"
Anakreontyk - Gatunek zainicjowany przez Anakreona(VI w. p.n.e.) -piewcę wina, kobiet i miłości. Charakterystyczny dla tej poezji jest topos miłości objawiający się w walce z Erosem bądź postacą Erosa rzucającego piłką w przyszłego amanta). "Słodki bój"
Epigramat - Krótki utwór wierszowany o wyrazistej poincie. Pierwotnie nazwą tą określano krótkie napisy nagrobkowe.
Bukoliki (sielanki konwencjonalne) - Są to utwory przedstawiające tzw. ''topos Arkadji''- idealny świat prostych ludzi (posiadających nieprzeciętną mądrość) oparty na naturze.
Wirgiliusz(Publis Vergilius Maro 70- 19 p.n.e.)
Oda (pieśni) - Pieśni o charakterze podniosłym, których głównymi motywami są:
- exegi monumentum- pomnik poetyckiej chwały,
- non omnis moriar- nie wszystek umrę,
- carpe diem- chwytaj chwilę.
Listy - Wyrażały poglądy na temat poezji i sztuki. Poezja winna być uporządkowanym dziełem człowieka przedstawiającym świat realny. Arystoteles wprowadził pojęcie decorum oznaczające, iż język oraz gatunek powinien być dobrany do tematu utworu.
Satyry - Utwory ośmieszające wady i postawy poprzez deformację, ironię i sarkazm.
Poezja tyrtejska - wzywająca do aktywnej walki w obronie zagrożonej wolności
kraju (poezja tyrtejska pojawiła się w literaturze polskiej zwłaszcza w
momentach zagrożenia wolności kraju)