SŁOWNIK NIEKTÓRYCH POJĘĆ Z ZAKRESU BIBLIOTEKOZNAWSTWA I KOMUNIKACJI Opracowano na podstawie artykułu w „Bibliotece w szkole” nr 3/2000

ADMINISTRATOR BAZY DANYCH, database administrator, DBA, Inform. osoba zajmująca się utrzymaniem i ochroną bazy danych, kontrolą przestrzegania zasad dostępu do bazy danych przez poszczególnych jej użytkowników. ADMINISTRATOR SIECI, inform. osoba odpowiedzialna za utrzy­manie zasobów sieci komputerowej, nadzorująca jej sprawne działanie oraz wykorzystywanie przez poszczególnych użytkowników zgodnie z określonymi dla danej sieci zasadami (zakładanie i usuwanie kont, zarządzanie oprogramowaniem, przydzielanie użytkownikom prawa dostępu do informacji i sprzętu). ADNOTACJA: l. Zwięzła charakterystyka dokumentu dotycząca jego treści i (lub) cech pozatreściowych (formalno-wydawniczych) specyficznych dla danego dokumentu Stosowana np. w bibliografii odnotowanej. katalogu obrazkowym. Rodzaje adnotacji: wyjaśniająca, zawartościowa, księgoznawcza, zalecająca. 2. Potocznie: uwaga, dopisek. przypis, notatka - sporządzone w postaci pisemnej. ADRES WYDAWNICZY, zespół danych określających miejsce i datę wy­dania wydawnictwa oraz nazwę wydawcy. W przypadku książki umieszczany jest najczęściej na dole karty tytułowej lub na jej odwrocie. W innych wydawnictwach (np. kaseta magnetofonowa. dysk kompaktowy] pełny adres wydawniczy umieszczany jest zazwyczaj na oprawie, obwolucie AKCYDENS, druk okolicznościowy, użytkowy lub informacyjny (np. ulotka. cennik, kalendarz, instrukcja. program, formularz, bilet, karta pocztowa, prospekt) nie będący książką ani czasopismem. ALMANACH: 1. Rocznik zawierający kalendarium wzbogacone informacjami lub poradami, czasem krótkimi opowiadaniami oraz materiałami o charakterze kronikarskim. 2. Publikacja o charakterze antologii, zawierająca materiały z jednej dziedziny sztuki lub nauki, których wspólną cechą jest czas powstania (np. almanach literacki za rok ...) ANALIZA DOKUMENTACYJNA, abstrakt, zwięzłe streszczenie dokumentu pierwotnego, towarzyszące jego opisowi bibliograficznemu lub tekstowi dokumentu .Rodzaje: omawiająca (szczegółowa), wskazująca (tematyka. główne tezy dokumentu). Obecnie coraz częściej powstają abstrakty w języku informatycznym tworzone za pomocą deskryptorów lub słów kluczowych, a używane zwłaszcza w tezaurusach. Analizę dokumentacyjną stosuje się głównie w wydawnictwach informacyjnych, które ułatwiają poznawanie literatury z danej dziedziny. ANTYKWARIAT: 1. Sklep z antykami, np. dziełami sztuki. 2. Księgarnia specjalistyczna ze starymi publikacjami Pierwsze zorganizowane antykwariaty powstały w XVIII w. w W. Brytanii i Francji. APARAT NAUKOWY WYDAWNI­CTWA, zespól elementów wydawnictwa (publikacji naukowej) stanowiących wskazanie zródłowych materiałów cytowanych, omawianych bądź wykorzystanych przez autora Należą tu m i n. przypisy bibliografia załącznikowa, indeksy, a w przypadku publikacji opracowanych metodą hipertekstu także np. odnośniki do innych tekstów. ARCHIWUM: 1. Instytucja powołana do gromadzenia, opracowania, przechowywania i udostępniania dokumentów przeznaczonych do archiwizowania. 2. Miejsce przechowywania dokumentów archiwalnych. ARTYKUŁ, utwór naukowy, publicystyczny, literacki, będący samodzielną piśmienniczo częścią większej całości. (np. czasopisma, wydawnictwa zbiorowego): z reguły omawia problem, wyprowadza wnioski i uogólnienia, zmierzając do udowodnienia postawionej tezy lub uzasadnienia postulatów. AUDIOWIZUALNE ŚRODKI PRZEKAZU, urządzenia i metody operujące dźwiękiem lub obrazem, wykorzystujące elementy elektroniczne do wytwarzania sygnałów (np. mikrofony, kolumny głośnikowe, magnetofony, kamery kamwidy, radia, telewizory, magnetowidy, komputery) AUTOR, osoba (lub ciało zbiorowe - organizacja, instytucja, grupa osób) będąca głównym twórcą intelektualnej czy też artystycznej zawartości utworu, Z różnej formy autorstwa wynika indywidualna (autorstwo indywidualne) lub zbiorowa (autorstwo korporatywne) odpowiedzialność za treść i formę utworu, a także zakres pożytków wynikających z prawa autorskiego. BAZA DANYCH, database, inform. zbiór wzajemnie powiązanych danych wraz z oprogramowaniem umożliwiającym ich definiowanie, wykorzystywanie, modyfikowanie, przeszukiwanie z uwzględnieniem różnych kryteriów (np. informacje o zbiorach bibliotecznych w katalogu komputerowym). Powiązanie tematycznie dane są grupowane w jednostki zwane rekordami i zapamiętywane w plikach. BELETRYSTYKA, utwory literatury pięknej, głównie powieści, nowele, zwłaszcza o charakterze lekkim, BELETRYSTYKA INTERAKTYWNA, elektroniczny gatunek fikcji literackiej (beletrystyki), umożliwiający czytelnikowi (użytkownikowi?) samodzielne dokonywanie wyboru wątków i elementów fabuły, a tym samym tworzenie własnych, niepowtarzalnych wersji zdarzeń. BESTSELLER, (ang. best najlepszy, sell sprzedawać) do niedawna książka, dziś także kaseta magnetofonowa, płyta kompaktowa, gra komputerowa ciesząca się wyjątkowym popytem na rynku. Pierwszą listę bestsellerów książkowych opublikował (1895) amerykański magazyn „The Book-man". BIBLIOFILSTWO, zamiłowanie do zbierania książek, kolekcjonowa­nia rzadkich i cennych druków. BIBLIOGRAFIA (gr. biblion książka, grapho - piszę) uporządkowany (np. alfabetycznie, chronologicznie) spis dokumentów dobranych według określonych kryteriów (zakres bibliografii, zasięg bibliografii), którego celem jest pełnienie funkcji informacyjnych (wydawnictwo informacji bezpośredniej), Podstawowe rodzaje: bibliografia adnotowana, bibliografia bieżąca, bibliografia narodowa, bibliografia osobowa, bibliografia retrospektywna, bibliografia selekcyjna, bibliografia specjalna, bibliografia załącznikowa. BIBLIOGRAFIA ADNOTOWANA, bibliografia, w której opisy bibliograficzne uzupełnione są adnotacjami, BIBLIOGRAFIA BIEŻĄCA, bibliografia publikowana jako wydawnictwo ciągłe rejestrujące materiały (wydawnictwa) ukazujące się w określonych bieżących odcinkach czasu. BIBLIOGRAFIA NARODOWA, bibliografia (lub zespół spisów bibliograficznych) rejestrująca materiały opublikowane na terenie danego państwa. Bibliografia narodowa bieżąca rejestruje materiały na podstawie autopsji egzemplarza obowiązkowego, a opracowuje ją narodowa centrala bibliograficzna (w Polsce Biblioteka Narodowa) w postaci pełnych autorytatywnych opisów. Podstawowym wydawnictwem polskiej bibliografii narodowej bieżącej jest „Przewodnik Bibliograficzny - Urzędowy wykaz druków wydanych w Rzeczypospolitej Polskiej" (publikowany także w postaci zapisu na CD-ROM). BIBLIOGRAFIA OSOBOWA, bibliografia rejestrująca: a) utwory jednego autora lub zespołu osób (podmiotowa); b) utwory na temat jakiejś osoby lub zespołu osób (przedmiotowa). BIBLIOGRAFIA RETROSPEKTYWNA, bibliografia rejestrująca materiały opublikowane w oznaczonym zamkniętym okresie. BIBLIOGRAFIA SELEKCYJNA, bibliografia rejestrująca materiały, w których doborze zastosowano z góry założoną selekcję w ramach przyjętego zakresu bibliografii i zasięgu bibliografii. BIBLIOGRAFIA SPECJALNA, bibliografia o ograniczonym zakresie lub zasięgu autorskim bądź wydawniczo-formalnym (bibliografie dziedzin wiedzy, osobowe oraz bibliografie materiałów o określonej formie wydawniczej lub piśmienniczej). BIBLIOGRAFIA ZAŁĄCZNIKOWA, bibliografia będąca spisem źródeł, które autor wykorzystał przy pisaniu (opracowywaniu) utworu lub które poleca czytelnikowi jako związane z tematem pracy. Zwykle zamiesz­czana jest na końcu książki lub artykułu. Potocznie określana jako literatura przedmiotu lub krócej - literatura. BIBLIOGRAFICZNE ZESTAWIENIE TEMATYCZNE -zob. ZESTAWIENIE TEMATYCZNE. BIBLIOLOGIA, księgoznawstwo, nauka o książce, dyscyplina wie­dzy zajmująca się książką od czasów najdawniejszych, problemami jej two­rzenia, obiegiem i odbiorem. BIBLIOTEKA: 1. Instytucja powołana do gromadzenia (np. przez kup-no, dary, depozyty, wymianę, egzemplarz obowiązkowy), opracowania (inwentaryzowanie, katalogowanie, klasyfikowanie, przysposobienie), przechowywania i udostępniania materiałów bibliotecznych. Ponadto współczesne biblioteki prowadzą - w zależności od potrzeb działalność informacyjną, prace dydaktyczne i wychowawcze, kulturalno-oświatowe, naukowo-badawcze. Rodzaje: biblioteki ogólne (zajmują się gromadzeniem dokumentów ze wszystkich dziedzin), biblioteki specjalne (zakres zainte­resowań ograniczony do jednej lub kilku dziedzin), biblioteki publiczne, biblioteki nauko w e (zajmują się materiałami o charakterze naukowym, prowadzą własne prace naukowo-badawcze i naukowo-usługowe); biblioteki szkolne, biblioteki pedagogiczne (biblioteki specjalne gromadzące głównie materiały z dziedziny pedagogiki, psychologii i innych nauk związanych z dydaktyką i wychowaniem). Pierwsze biblioteki powstawały od III w. p.n.e. w Egipcie, Chinach, Asyrii, Babilonii. Pierwsze biblioteki o charakterze publicznym powstały w Grecji i Rzymie (np. Biblioteka Aleksandryjska - III w.). Od IV w. zakładano w Europie małe biblioteki klasztorne, a od XI w. biblioteki uniwersyteckie (pierwsze w Bolonii, Paryżu, Oksfordzie), Po upowszechnieniu się druku funkcje bibliotek i zasięg ich oddziaływania poszerzyły się. Od XVII w. niektóre biblioteki uniwersyteckie i dworskie przekształcano w biblioteki publiczne. W XVIII w. zaczęły powstawać pierwsze biblioteki narodowe. W Polsce pierwsze biblioteki katedralne powstały w XI w., a pierwszą bibliotekę uniwersytecką (Biblioteka Jagiellońska) założono w XIV w. 2. pot. miejsce przeznaczone do przechowywania książek (budynek, pomieszczenie, mebel), a także zbiór książek (księgozbiór). 3. inform. zbiór podzespołów progra­mowych (procedur, funkcji, struktur da­nych) służący osobom programującym do budowania nowych programów i systemów. BIBLIOTEKA NARODOWA, biblioteka odpowiedzialna za gromadzenie, opracowanie i trwałe przecho­wanie pełnej produkcji wydawniczej danego państwa (kraju) oraz wydaw­nictw zagranicznych dotyczących tego państwa (kraju). BN w Polsce została powołana do życia w r. 1928. BIBLIOTEKA PUBLICZNA, biblioteka ogólnodostępna; posiada zbiory o charakterze uniwersalnym. BIBLIOTEKA SZKOLNA, biblioteka będąca częścią szkoły; służy przez swoje zbiory i prowadzoną działalność informacyjną i pedagogiczną re­alizacji szkolnego programu nauczania i wychowania. Nowoczesna biblioteka szkolna (zwana mediateką lub medioteką) jest wyposażoną w sprzęt multimedialny pracownią dydaktyczną, która udostępnia zbiory własne, umożliwia dostęp do innych źródeł informacji (np. za pośrednictwem Internetu), organizuje lub współorganizuje zajęcia programowe z różnych przedmiotów, a także pracę samodzielną uczniów i nauczycieli. BIULETYN: 1. Wydawnictwo (publikacja) o określonej lub nieokreślonej częstotliwości ukazywania się, służące do użytku wewnętrznego instytucji lub" organizacji, często wydane techniką tzw. „małej poligrafii" w postaci broszury. Historycznie termin stosowany w znaczeniu czasopismo, używany także współcześnie w tytułach czasopism lokalnych, środowiskowych lub o charakterze naukowym. 2. Nazwa serwisów prasowych publikowanych (jako druk lub w postaci cyfrowego pliku) na użytek redakcji prasowych. BROSZURA, wydawnictwo zwarte o objętości do 48 stron; szyte przez grzbiet lub z boku, oprawione w miękką kartonową okładkę lub papier; ma zwykle jedną kartę tytułową, a tytuł jest często umieszczany na okładce. Pierwszymi broszurami były druki polemiczne w czasach reformacji. Potocznie broszurą nazywa się każdą cieńszą książkę oprawioną w papierową lub niezbyt sztywną kartonową okładkę. BUDOWA WYDAWNICTW, forma i elementy składowe wydawnictw decydujące o ich wyglądzie zewnętrznym i zawartości treściowej. Podstawowymi elementami budowy fizycznej każdego wydawnictwa są; główny nośnik treści (np. papier tworzący blok książki, kaseta magnetofonowa, płyta kompaktowa, dyskietka komputerowa) oraz oprawa (mająca czasem postać koperty, pudełka itp.). Większość gazet i niektóre czasopisma pozbawione są oprawy. Światowa standaryzacja cyfrowych i magnetycznych nośników informacji sprawia, że w zasadzie tylko wydawcy publikacji drukowanych (w postaci książek, gazet i czaso­pism) maja sporą dowolność fizycz­nego kształtowania głównych nośników treści swoich produktów - ich wielkości (format książki) i budowy (np. kodeks, skoroszyt, teka, harmonijka, zwój). Producenci innych wydawnictw zdani są na obowiązujące znormalizowane kształty i rozmiary wykorzystywanych nośników treści. Zawartość treściową książki i czasopisma stanowią: tekst główny, materiały uzupełniające, tytulatura, materiały wprowadzające oraz materiały pomocniczo-informacyjne. Podobne elementy w mniejszym lub większym stopniu występują w przypadku innych wydawnictw, z tym że odpowiednikami tekstu głównego jest przekaz główny wydawnictwa -w postaci np. filmu, programu komputerowego, zestawu utworów muzycznych. BURZA MÓZGÓW, metoda zespołowego twórczego myślenia polegająca na zgłaszaniu przez uczestników jak największej liczby propozycji rozwiązania określonego problemu, przy wstępnym założeniu, że każdy pomysł jest dobry, a żadnych pomysłów, choćby pozornie wydawały się absurdalne, nie wolno oceniać przed wyczerpaniem inwencji uczestników. CENZURA: 1. Oficjalna, urzędo­wa kontrola widowisk, publikacji i przekazywanych publicznie informa­cji polegająca na ich weryfikacji dokonywanej przez organy państwowe lub kościelne z punktu widzenia zgodności z obowiązującym prawem, interesami i polityką władz państwowych, zasadami wiary. Rodzaje cenzury: prewencyjna (przed upowszechnieniem wypowiedzi),represyjna (kontrola publikacji będących w obiegu pod kątem ich zgodności z przepisami prawa, interesami państwa i obywateli, wszczynana na wniosek zainteresowanych osób lub instytucji). W Polsce cenzura prewencyjna w 1. 1946-1990. Poza cenzurą po polsku nadawało tylko kilka zagranicznych rozgłośni radiowych (BBC, Głos Ameryki, Radio Wolna Europa), ukazywały się nielegalne publikacje - początkowo nieliczne o ograniczonym zasięgu, od połowy 1. 70. z większym nasileniem (drugi obieg wydawniczy). 2. W języku potocznym wszelkie prze­jawy wpływania z zewnątrz na dzia­łalność twórczą. Cenzura wewnętrzna twórcy określana bywa jako autocenzura. COPYRIGHT (by...), (prawa autorskie zastrzeżone przez...), formuła umieszczana wraz z nazwą właściciela "prawa autorskiego (nie zawsze jest nim "autor) i wskazaniem roku pierwszego wydania na karcie tytułowej lub na odwrocie karty tytułowej. CURRICULUM VITAE, C. V., (lac. bieg życia), życiorys osoby starającej się o pracę. Rozróżnia się c.v. chronologiczne (lista wykonywanych prac w odwróconym porządku) i funkcjonalne (osobiste doświadczenia, umiejętności, osiągnięcia w pracy). CYMELIA (gr. keimelion 'klejnot'), grupa zbiorów bibliotecznych szczególnie cennych, udostępniana często tylko w postaci fotokopii, mikrokopii lub zapisów techniką cyfrowa. Należą tu rękopisy, inkunabuły, pierwsze edycje dzieł klasyków, wyroby sławnych oficyn drukarskich, zabytki sztuki introligatorskiej itp. CZASOPISMO, pismo, wydawnictwo periodyczne ukazujące się (drukiem lub w innej postaci) nie częściej niż dwa razy w tygodniu. Podział ze względu na częstotliwość ukazywania się: tygodniki, dwutygodniki, miesięczniki, kwartalniki, półroczniki, roczniki. Podział ze względu na treść: popularnonaukowe, naukowe, społeczno-polityczne, społeczno-kulturalne, literackie, techniczne, turystyczne, satyryczne itp. Podział ze względu na adresatów: dla dorosłych, dziecięce, młodzieżowe, kobiece, fachowe itp. W czasopiśmie istotną rolę odgrywają: ukształtowanie redakcyjne (tytulatura, teksty, działy, stopka redakcyjna), rodzaj i układ elementów typograficznych i graficznych (krój pisma, liczba łamów na kolumnie, ilustracje, tabe­le, tytuły). Kształtują one układ graficzny czasopisma (dynamicznym, statycznym, mieszanym) odróżniają dany tytuł od innych czasopism. CZYTANIE, proces psychofizyczny polegający na przyswajaniu treści wyrażonych za pomocą umownych znaków graficznych. Rodzaje: integralne (całościowe) - poznawanie pełnego tekstu; selektywne (wybiórcze) - wyszukiwanie w tekście fragmentów lub słów związanych z określonym tematem; pobieżne (przegląd) - ogólne zapoznanie się z tekstem. CZYTELNICTWO: 1. Czytanie "książek i "czasopism jako zjawisko społeczne. 2. Proces społecznej komu­nikacji, polegający na przyswajaniu sobie przez czytelników piśmienniczego dorobku kulturalnego. 3. Uwarunkowane czynnikami społecznymi i psychofizycznymi zjawiska i procesy związane ze stosunkiem czytelników do książek i prasy, korzystaniem z nich i oddziaływaniem lektury na odbiorców. DOKUMENT PIERWOTNY, dokument w postaci nadanej lub przewidzianej przez autora (np. książka, mapa, film, program komputerowy). Stanowi podstawą do sporządzenia dokumentu pochodnego lub dokumentu wtórnego. DOKUMENT POCHODNY, dokument opracowany na podstawie dokumentu pierwotnego, zawierający jego charakterystykę formalną i (lub) treściową (np. opis bibliograficzny, karta dokumentacyjna). DOKUMENT WTÓRNY, dokument sporządzony na podstawie dokumentu pierwotnego lub dokumentu pochodnego, identyczny z nim pod względem zawartości, ale różniący się postacią zewnętrzną (np. kopia wykonana techniką kserografii, mikrokopia). DOMENA INTERNETOWA, nazwa internetowa komputera występującego w sieci Internet, część adresu skrzynki pocztowej. Domeny internetowe są podzielone pod względem instytucjonalnym i geograficznym (m.in. com - organizacje handlowe, edu - edukacja, gov - organy rządowe, mil - organizacje militarne, int - organizacje międzynarodowe, us - Stany Zjednoczone, de - Niemcy, pl - Polska). DYSKOGRAFIA, piśmiennictwo z zakresu muzyki mechanicznej - encyklopedie, czasopisma, antologie płytowe. DZIAŁ CZASOPISMA, stała część czasopisma wyodrębniona ze względu na tematykę, źródło informacji, gatunek dziennikarski, funkcją, adresata; z reguły wyróżniony odrębnym elementem graficznym, często także tytułem. DZIAŁALNOŚĆ INFORMACYJNA BIBLIOTEKI, rodzaj usług bibliotecznych, mających głównie formę informacji: 1) bibliograficznej (zawiera dane bibliograficzne dokumentu/ów); 2) bibliotecznej (o zasadach korzystania z biblioteki i rozmieszczeniu zbiorów); 3) rzeczowej (objaśnianie lub podawanie faktów, np. dat nazwisk, terminów); 4) katalogowej (o sposobie korzystania z katalogów bibliotecznych). E-BOOK, książka elektroniczna, cyfrowa wersja książki rozpowszechniana gównie przez "Internet. Niektórzy miłośnicy cyberprzestrzeni przepowiadają, że w niedalekiej przyszłości książka tradycyjna w zasadzie zniknie, a do poduszki czy do podróży pociągiem będzie się zabierało specjalny czytnik (urządzenie elektroniczne z małym ekranem) e-booków. Wydaje się to mało prawdopodobne, choćby ze względu na większą szkodliwość takiej formy oddaw­nia się lekturze od czytania tradycyj­nej „książki papierowej". EDYTOR: 1. inform. program użytkowy służący do redagowania danych: tekstów (edytor, tekstów), rysunków (edytor graficzny) itp. 2. zob. "WYDAWCA. EDYTORSTWO, zespół czynności związanych z wydaniem tekstu (prace organizacyjne, redakcyjne, adiustacja, opracowanie graficzne, współpraca z "autorem itp.). W szerszym znaczeniu - kształtowanie poziomu merytorycznego i artystycznego książek. EGZEMPLARZ OBOWIĄZKOWY, dokument biblioteczny (np. czasopismo, nagranie na kasecie magnetofonowej) przekazywany nieodpłatnie na podstawie odpowiednich przepisów prawnych przez "wydawcę wskazanym "bibliotekom lub innym instytucjom (np. filmoteka); służy archiwizacji krajowej produkcji wydawniczej. W Polsce od 1780; obecnie do otrzymywania egzemplarza obowiązkowego druków uprawnionych jest kilkanaście bibliotek (m.in. "Biblioteka Narodowa, Biblioteka Jagiellońska, niektóre biblioteki uniwersyteckie i publiczne). EKSLIBRIS (lać. ex libris 'z książek'), artystycznie skomponowany znak własnościowy książki z nazwiskiem i symbolicznym znakiem właściciela lub nazwą instytucji, odbity na kartce przyklejanej na wewnętrzną stronę okład­ki; historycznie pełnił funkcje użytkowe, obecnie jest formą grafiki artystycznej. ENCYKLOPEDIA, "wydawnictwo informacji bezpośredniej zawierające zbiór wiadomości ze wszystkich dziedzin wiedzy (encyklopedia ogól­na) lub jednej dziedziny, epoki, terytorium (encyklopedie specjalne), opracowane w postaci artykułów (zawierających ogólne informacje na dany temat, czasem też fotografie, mapy, wykresy itp.) uporządkowanych najczę­ściej alfabetycznie według "haseł. Korzystanie z encyklopedii ułatwia żywa pagina, wstęp, odsyłacze, wykaz skrótów, spis tablic, indeksy, a w encyklopediach o układzie rzeczowym także spis treści. W II połowie 1. 90. nastąpił szybki rozwój encyklopedii multimedialnych, utrwalonych i upowszechnianych na dyskach optycznych, niekiedy dostępnych w Internecie, dających użytkownikowi wszystkie narzędzia multimediów (prezentacje wizualne, dźwiękowe, hipertekst, hipermedia, duże możliwości wyszukiwawcze, łatwość przemieszczania się pomiędzy informacjami itp.). ERRATA, wykaz błędów i pomyłek dostrzeżonych w trakcie drukowania (lub bezpośrednio po jego zakończeniu) wydawnictwa, opublikowany (wraz ze sprostowaniem) na końcowych stronach lub w postaci osobnej kartki. FANZIN, (ang. skrót od fan magazine magazyn dla fanów), czasopismo amatorskie wydawane (często w prymitywny sposób) przez (najczęściej młodocianych) np. kolekcjonerów komiksów, kinomanów, fankluby gwiazd muzycznych, entuzjastów jakiegoś hobby, dyscypliny sportowej itp. W latach siedemdziesiątych, głównie w USA i Wlk. Brytanii. Fanziny były rozprowadzane podczas imprez muzycznych, giełd, przez niezależne sklepy płytowe i księgarnie; były środkiem przekazywania informacji, polemik, opinii. Prymitywny styl graficzny (zaczerpnięty z graffiti) i radykalny, bezpośredni styl wypowiedzi fanzinów przenikały do prasy muzycznej i sportowej, reklamy, mody. W Wielkiej Brytanii fanziny były szkołą dla całej generacji dziennikarzy piszących o muzyce i modzie. FELIETON, gatunek dziennikarski, krótki utwór (artykuł) publicystyczny na tematy społeczne, polityczne, obyczajowe lub kulturalne, napisany w sposób lekki, utrzymany w osobistym tonie; zwykle umieszczany na stałej kolumnie, opatrzony stałym tytułem. FILM: 1. Wyrażająca określone treści seria następujących po sobie obrazów (z dźwiękiem lub bez), utrwalonych na nośniku umożliwiającym wielokrotne odtwarzanie i wywołującym wrażenie ruchu. Pierwszy pokaz filmowy zorganizowali bracia Lumiere w Paryżu 22 III 1895. Do pół. 1. 20. produkowano filmy nieme, emisji czasem towarzyszyła muzyka (na żywo lub mechaniczna). Początkowo filmy wyświetlane były wyłącznie na pokazach publicznych (w kinie), od 1. 40. również w domu (dzięki telewizji), na kasecie wideo, ostatnio także DVD. 2. Dziedzina twórczości artystycznej, rodzaj widowiska masowego. FILMOTEKA: 1. Zbiór filmów oraz innych dokumentów i materiałów dotyczących sztuki filmowej (np. plakaty, projekty dekoracji, recenzje, książki), gromadzony w archiwach lub wytwórniach filmowych. 2. Miejsce przechowywania materiałów filmowych. 3. Potoczna nazwa archiwum filmowego. FISZKA, kartka do sporządzania notatek. FORMA MATERIALNA KSIĄŻ­KI, postać książki zależna od użytego do jej produkcji materiału oraz sposobu zapisu jej treści (np. tabliczka gliniana, zwój papirusowy, kodeks, ostatnio także dyskietka). FORMAT KSIĄŻKI, obecnie wysokość grzbietu książki w cm. FORMATOWANIE: 1. Przygotowanie czystego nośnika danych (zwłaszcza dysku) do pracy. 2. Redagowanie przez program komputerowy informacji przed ich wyświetleniem na ekranie, wydrukowaniem lub przetworzeniem. FOTOSKŁAD, poligr. skład wykonany na materiale światłoczułym w celu uzyskania form drukowych dla rozmaitych systemów drukowania; wyeliminował konieczność odlewania czcionek w metalu i matrycowania. GAZETA, dziennik, wydawnictwo periodyczne ukazujące się co najmniej dwa razy w tygodniu, zawierające informacje o wydarzeniach aktualnych, interesujących szerokie kręgi czytelników. Rodzaje gazet: ze względu na czas emisji: poranne i popołudniowe; ze względu na zasięg: międzynarodowe, ogólnokrajowe, regionalne i lokalne; ze względów prawno-ekonomicznych - organy (partii, organizacji, instytucji rządowych), związane z koncernami prasowymi, niezależne. Współczesne gazety ogólnokrajowe mają z reguły mutacje lub dodatki regionalne, a w wydaniach weekendowych bezpłatne magazyny. Podobnie jak w czaso­piśmie także w gazecie istotną rolę odgrywają: rodzaj i układ elementów typograficznych i graficznych (krój pisma, liczba łamów na kolumnie, ilustracje, tabele, tytuły). Elementy te kształtują układ graficzny gazety, wyróżniają dany tytuł. GRZBIET KSIĄŻKI, wypukła część oprawy książki. HAKER, hacker, inform. użytkownik komputera (najczęściej młodociany) zajmujący się łamaniem zabezpieczeń komputerowych i przekraczaniem własnych uprawnień w sieci. Działa z chęci zdobycia i udostępnie­nia innym kosztownego oprogramowania, „dla sportu", z chęci sprawdzenia swoich umiejętności. Z grona hakerów często wywodzą się zdolni programiści, specjaliści od bezpieczeństwa komputerowego. Hakerzy łączą się w nieformalne kluby, których celem jest wymiana informacji, podejmowanie wspólnych działań. Niektóre kluby hakerów komercjalizują się, czerpią dochody z wywiadu gospodarczego. HASŁO: 1. bibliogr. wyraz lub wyrazy wysunięte na czoło pozycji i decydujące o jej zaszeregowaniu w "katalogu bibliotecznym, "bibliografii, słowniku, encyklopedii. Hasłem może być nazwa autora indywidualnego (hasło autorskie), autora zbiorowego (hasło korporatywne) lub wyraz (wyrazy) z tytułu dokumentu (hasło tytułowe, stosowane w przypadku prac anonimowych i "prac zbiorowych). 2. password, inform. tajny napis używany do sprawdzenia tożsamości lub umożliwiający wykonywanie w systemie działań przysługujących danemu użytkownikowi; chroni zasoby sieci komputerowych przed osobami nieupoważnionymi. iBOOK, wprowadzony na rynek w 1999 laptop firmy Apple, umożliwiający połączenie z siecią Internet za pośrednictwem bezprzewodowego telefonu (tzw. Air Port). ILUMINACJA (lać. iluminatio rozświetlenie, zdobienie), malarskie zdobienie rękopisów. Najstarsze iluminacje zdobią egipskie zwoje papirusowe. Największy rozkwit przeżyła iluminacja na kartach kodeksów pergaminowych (IV-V w. n.e.). ILUSTRACJA, reprodukcja rysunku, wykresu, mapy, fotografii, dzieła malarskiego itp. stanowiąca objaśnienie, uzupełnienie lub dekorację tekstu. INDEKS, skorowidz, alfabetyczny (najczęściej), czasem chronologiczny lub krzyżowy spis nazwisk (indeks osobowy), nazw miejscowych (indeks geograficzny), terminów (indeks rzeczowy) dołączony do wydawnictwa (zwykle na końcu), opatrzony wskaźnikiem miejsca (zwykle numer strony), w którym dane hasło indeksowe się znajduje. Indeks ułatwia szybkie dotarcie do poszukiwanych informacji. INFORMACJA: 1. Każda wiadomość będąca odbiciem rzeczywistości lub ją zastępująca. 2. Powiadamianie społeczeństwa lub określonych grup za pomocą środków masowego przekazu o bieżących lub prognozowanych wydarzeniach, mających istotne znaczenie lub wzbudzających szczególne zainteresowanie odbiorców. 3. Dziedzina nauki, której przedmiotem badania są procesy informacyjne. 4. Zorganizowana działalność (np. biblioteki), której zadaniem jest gromadzenie, opracowanie i udostępnianie informacji o osiągnięciach nauki, techniki i innych dziedzin życia społecznego. 5. inform. Obiekt abstrakcyjny, który może być w postaci zakodowanej zapisywany (na nośnikach informacji), przesyłany, przetwarzany za pomocą progra­mów komputerowych i używany do sterowania urządzeniami. INFORMACJA DZIENNIKARSKA, jeden z podstawowych gatunków dziennikarskich, reprezentowanych w prasie. Współczesna informacja jest rozpowszechniana za pomocą wszystkich dostępnych środków (językowe, językowo-obrazowe, dźwiękowe, wizualne). Podział ze względu na technikę przekazu: informacja prasowa (w tym fotoinformacja), radiowa i telewizyjna; ze względu na charakter źródeł: informacja własna (pochodząca od stałych współpracowników danej redakcji bądź przekazana jej na prawach wyłączności), informacja agencyjna (otrzymana z agencji prasowej w formie biuletynów, serwisu zdjęciowego lub filmowego), informacja oficjalna (urzędowe komunikaty władz, instytucji, organizacji itp.); podział ze względu na zakres tematyki: lokalna, krajowa, zagraniczna. INFOSTRADA, autostrada telekomunikacyjna, autostrada informatyczna, określenia stosowane do idei politycznych i gospodarczych, których ostatecznym celem jest zapewnienie powszechnej dostępności światowych sieci komputerowych. Służyć ma temu m.in. idea ogromnej sieci światłowodowej oplatającej cały glob, umożliwiającej szybki przepływ wszelkich informacji przetworzonych na zapis cyfrowy. INICJAŁ: 1. Początkowe litery imienia i (lub) nazwiska. 2. Pierwsza litera utworu (lub jego części) wyróżniająca się wielkością lub zdobieniem. INKUNABUŁ, każdy druk wydany przed r. 1501. INSKRYPCJA, stary napis (np. hieroglif) wyryty w trwałym materiale (np. w kamieniu lub metalu). JEDNOSTKA BIBLIOTECZNA, odrębny obiekt biblioteczny będący podstawą obliczeń statystycznych, np. wolumen, płyta kompaktowa, teka rycin, zwój map. KAPITALIKI, druk. wielkie litery pisma drukarskiego mające wysokość oczka małych liter tego pisma (np.: to są kapitaliki). KARTA KATALOGOWA, znor­malizowana karta służąca do opisu katalogowego dokumentu. Karty katalogowe uporządkowane według przyjętych zasad stanowią katalog biblioteczny. KARTA TYTUŁOWA, karta zawierająca podstawowe informacje o wydawnictwie, umieszczona zwykle na jego początku. W przypadku wydawnictw na kasetach magnetofonowych, CD-ROM, dyskietkach karta tytułowa ma najczęściej postać odrębnego druku (obwoluty) włożonego do oprawy wydawnictwa lub jest częścią samej oprawy. KARTOTEKI BIBLIOGRA­FICZNE, rodzaj kartotek bibliotecznych; rejestrują opisy bibliograficzne wydawnictw na określony temat, bez względu na miejsce przechowywania rejestrowanych wydawnictw. W kartotekach bibliograficznych zbiera się informacje dotyczące określonych zagadnień (kartoteka zagadnieniowa), materiałów na uroczystości szkolne (kartoteka repertuarowa), osób (kartoteka osobowa). Mogą być prowadzone w postaci tradycyjnej lub jako element komputerowego systemu bibliotecznego. KARTOTEKI BIBLIOTECZNE, zbiory kart zawierających określone informacje, ułożonych według ustalonego systemu w skrzynkach, teczkach, kopertach, segregatorach itp., gromadzonych i udostępnianych w bibliotece. W skomputeryzowanych bibliotekach kartoteki biblioteczne (z wyjątkiem kartotek tekstowych) są elementem komputerowej bazy danych. KARTOTEKI TEKSTOWE, rodzaj kartotek bibliotecznych; gromadzą teksty artykułów z czasopism, teksty recenzji, ilustracje, teksty cytatów na określony temat - w postaci wycinków lub odbitek. Teczki (koperty) zaopatrzone są w hasła i ułożone w okre­ślonym porządku. INTERNET, globalna sieć komputerowa; łączy komputery na wszystkich kontynentach; umożliwia dostęp do światowego zasobu informacji oraz coraz większej liczby usług. Użytkownikiem Internetu może być każdy po­siadacz komputera z odpowiednim oprogramowaniem i modemem. Internet powstał w ramach amerykańskich obronnych planów awaryjnego systemu łączności. Pierwsze na świecie wirtualne połączenie dwóch komputerów miało miejsce w r. 1969 na Uniwersytecie Standforda. Po przesłaniu dwóch liter połączenie zostało zerwane. Idea Internetu jako sieci łączącej różne sieci komputerowe pojawiła się w r. 1973. Pierwszy polski komputer pojawił się w Internecie w r. 1990. Internet w r. 1990 liczył 100 tyś. komputerów, w 1993 - l milion, w 1997 - 40 milionów, a później liczby te zaczęły się podwajać co kwartał. Internet stworzył zupełnie nową sytuację w globalnym systemie komunikacji. Najważniejsze cechy Internetu: 1) zniesienie podziału na nadawców i odbiorców w procesie komunikowania (każdy użytkownik może być jednocześnie i nadawcą, i odbiorcą, każdy może mieć swoją stronę WWW, która jest przez wyszukiwarki traktowana na równi z innymi stronami); 2) zmaksymalizowanie szybkości przekazywania informacji; 3) ułatwienie bezpośredniego i natychmiastowego kontaktu oraz wymiany myśli, informacji między grupami osób o podobnych zainteresowaniach lub zamiłowaniach bez względu na miejsce ich zamieszkania. 4) Nieograniczony dostęp do ogromnych zasobów informacji -bez ruszania się z domu. Zagrożenia: l) niebezpieczeństwo nieograniczonego dostępu do treści szkodliwych (np. pornografia, rasizm, terroryzm); 2) brak selekcji w odbiorze informacji; 3) potęgowanie „szumu informacyjne­go", bardzo duża ilość informacyjnych „śmieci", które utrudniają lub uniemożliwiają wyselekcjonowanie informacji ważnych i potrzebnych; 4) wprowadzanie nowych podziałów społecznych na osoby mające i nie mające dostępu do Internetu. INTERNETOWE USŁUGI, Internet services, główne usługi to poczta elektroniczna wraz z protokołem przesyłania plików oraz możli­wość zakładania i „odwiedzania" stron WWW. Pozostałe usługi w gruncie rzeczy wykorzystują i rozwijają te podstawowe możliwości. Upowszechnienie poczty elektronicznej spopularyzowało listy dyskusyjne oraz usługi interakcyjne w postaci IRC, ICQ. Za pośrednictwem Internetu można uzyskać dostęp (bezpłatny) do systemów informacyjnych wie­lu instytucji publicznych (np. bibliotek, archiwów, parlamentów, urzędów państwowych), na coraz większą skalę rozpowszechnia się wykorzystywanie sieci do załatwiania spraw w różnego rodzaju urzędach i instytucjach. W r. 2000 uruchomiono serwery, które „wypożyczają" internautom wirtualne twarde dyski do przechowywania plików (dostęp do nich jest bardzo wygodny, bo możliwy - po podaniu hasła - z dowolnego komputera znajdującego się w sieci). Komercyjne wykorzystanie stron WWW (e-commerce, e-biznes) bije wciąż wszelkie rekordy i trudno znaleźć produkt, którego za pośrednictwem Internetu nie można by było zamówić (pierwszy internetowy sklep zaczął działać w r. 1994). Coraz większe nakłady przeznaczane są na reklamę w Internecie (prowadzona głównie za pośrednictwem bannerów). Przewodnikami w internetowym gąszczu są wyszukiwarki i portale. Wielu prognostyków twierdzi, że w najbliższych latach internatowe sklepy zdominują rynek we wszystkich krajach wysokorozwiniętych. Dalszy rozwój gospodarczego wykorzystywania Internetu w dużym stopniu zależy od m.in. znalezienia bezpiecznego sposobu dokonywania płatności w sieci, zabezpieczenia sieci przed atakami sieciowych terrorystów, wypracowania skutecznych metod rozpoznawania i odsiewania informacyjnych śmieci. INTRANET, inform. wewnętrzna sieć komputerowa (np. w przedsiębiorstwie). INTROLIGATORNIA, samodzielny zakład lub wydział drukarni zajmujący się głównie oprawianiem książek i broszur. ISBN (International Standard Book Number, Międzynarodowy Znormalizowany Numer Książki), dziesięciocyfrowy symbol nadawany od r. 1971 (w Polsce 1974) wszystkim książkom ukazującym się na świecie; składa się z czterech części: 1) grupa narodowa, językowa lub geograficzna (np. 83 - Polska), 2) wydawca, 3) konkretna książka, 4) numer kontrolny. ISSN (International Standard Serial Number, Międzynarodowy Znormalizowany Numer Wydawnictwa Cią­głego), symbol nadawany każdemu wydawnictwu ciągłemu, złożony z dwu 4-cyfrowych części połączonych łącznikiem; obowiązuje od 1975 (norma ISO), w Polsce od 1977. KATALOG BIBLIOTECZNY, zbiór uporządkowanych według okre­ślonych zasad opisów katalogowych dokumentów znajdujących się w da­nej bibliotece. Podstawowe rodzaje katalogów: alfabetyczny -zawiera opisy katalogowe dokumentów w po­rządku alfabetycznym haseł, którymi są nazwy osobowe (nazwiska autorów), nazwy ciał zbiorowych oraz ty­tuły (w przypadku dzieł o nieoznaczo­nym autorstwie) rzeczowy- zawie­ra opisy katalogowe uszeregowane w układzie zgodnym z przyjętą klasyfikacją treściową dokumentów. Katalogi bi­blioteczne mogą być sporządzony w formie kart katalogowych umieszczo­nych w skrzynkach katalogowych (ka­talog tradycyjny) lub w postaci katalogu komputerowego. KATALOG DZIAŁOWY, rodzaj katalogu bibliotecznego rzeczowego; szereguje opisy katalogowe według klasyfikacji pierwszego rzędu na dzia­ły podstawowe, uwzględniającej ich logiczną kolejność i współrzędność, bez stosowania dalszych podziałów. Liczba działów zależy od charakteru biblioteki, wielkości i rodzajów jej zbiorów. KATALOG KOMPUTEROWY, katalog biblioteczny prowadzony w komputerowym systemie bibliotecz­nym jako baza danych. W porówna­niu z katalogiem tradycyjnym daje znacznie większe możliwości wyszuki­wawcze (np. według fragmentu tytułu lub nazwy autora, słowa kluczowego, przyjętej klasyfikacji), przyśpiesza procesy wyszukiwawcze. KATALOG OBRAZKOWY, ro­dzaj katalogu bibliotecznego dla naj­młodszych czytelników. Stanowi zbiór kart (z wybranego działu zbiorów bi­bliotecznych), które zawierają opis bibliograficzny pierwszego stopnia szczegółowości, ilustrację dotycząca treści książki (wykonaną najczęściej przez czytelnika), czasem adnotację oraz sygnaturę. Katalog obrazkowy wykonany jest na większych kartach (najczęściej format A4 lub A5) prze­wiązanych, a ostatnio coraz częściej umieszczonych w przezroczystych „koszulkach" i wpiętych do segrega­tora. Praca nad tworzeniem katalogu obrazkowego może być jedną z form zajęć bibliotecznych z najmłodszymi czytelnikami. KATALOG PRZEDMIOTO­WY, rodzaj katalogu bibliotecznego; szereguje opisy katalogowe według treści dzieła w porządku alfabetycz­nym haseł, którymi są tematy wraz z określnikami. Katalog przedmiotowy nie wiąże dziedzin wiedzy (nie two­rzy logicznie stopniowanej całości), lecz je rozdziela w szereg pojedyn­czych, samodzielnych tematów. KATALOG SYSTEMATYCZ­NY, rodzaj katalogu bibliotecznego; szereguje opisy katalogowe według ustalonego schematu w wielostopnio­wym układzie logicznym działów oraz poddziałów o coraz węższym za­kresie treściowym. Poddziały są współrzędne wobec siebie, a podrzęd­ne wobec działów głównych. Najstar­szy rodzaj katalogu rzeczowego, bardzo rozpowszechniony, zwłaszcza jego odmiana oparta na Uniwersal­nej Klasyfikacji Dziesiętnej. KIESZONKOWA KSIĄŻKA, kieszeniowiec, poketbooks, tania, wy­dana na gazetowym papierze i w maso­wym nakładzie książka niewielkiego formatu przeznaczona właściwie do jednorazowego użytku (np. czytanie w podróży). KLASYFIKACJA BIBLIO­TECZNA, klasyfikacja służąca do systematyzacji opisów dokumentów w bi­bliotecznych katalogach, kartote­kach, bibliografiach; może być wyko­rzystywana do ustalenia sposobu roz­mieszczenia zbiorów na półkach. KLUB KSIĄŻKI, sposób sprze­daży książek (i innych wydawnictw) w formie abonamentu wysyłkowego. Pierwsze kluby książki powstały w 1. 30. XX w. KODEKS (lać. codex pień drze­wa, kloc), forma materialna książki powstała u schyłku czasów antycznych na miejsce zwoju, stosowana jest do dnia dzisiejszego. Najwcześniejszymi postaciami kodeksu były związane ze sobą tabliczki woskowe, potem podob­nie składane karty z papirusu i per­gaminu. Tworzone składki o różnej liczbie kart przytwierdzano do drewnia­nych okładek. Kodeks upowszechnił się w IV i V w. wraz ze wzrostem zastoso­wania pergaminu jako materiału pisar­skiego. KOLPORTAŻ, rozprowadzanie (sprzedawanie) wydawnictw wśród odbiorców (prenumeratorów). KOLUMNA poligr. odpowiednio uformowany (przełamany) skład tek­stu i ilustracji, odpowiadający jednej stronicy książki, czasopisma lub gazety. Kolumna składa się z jednego lub kilku łamów. KOMIKS, historyjka bez tekstu lub z krótkim tekstem (ograniczonym do krótkich wypowiedzi bohaterów), zwykle o charakterze sensacyjnym lub humorystycznym, wydawana w formie broszury, książki obrazkowej lub za­mieszczana w czasopismach; gatunek współczesnej kultury masowej (repre­zentujący nurt kultury obrazkowej). Pierwsze komiksy pojawiły się w pra­sie amerykańskiej końca XIX w.; naj­bardziej znani bohaterowie komiksów: Superman, Batman, Asterix. KOMPUTER, urządzenie do elektronicznego przetwarzania infor­macji i wykonywania obliczeń. Pierw­szy elektroniczny komputer zademon­strowano w r. 1946 na Uniwersytecie w Pensylwanii (zawierał ok. 18 tyś. lamp elektronowych). Od 1. 50. ma miejsce ciągły rozwój techniki kompu­terowej. Znacznie przybrał on na sile w drugiej połowie lat siedemdziesią­tych, wraz z wyprodukowaniem mikro­procesora, a następnie skonstruowa­niem komputera osobistego (personal computer). Postęp w rozwoju kompu­terów (jego skala i prędkość) nie ma równego sobie w technice. Nową jakość w wykorzystaniu komputera osobiste­go przyniosła sieć Internet. Kompu­ter zmienił i wciąż zmienia wszystkie dziedziny życia. KOMPUTEROWE SYSTEMY BIBLIOTECZNE, specjalistyczne programy (zestawy programów) infor­matyczne automatyzujące procesy bi­blioteczne. W polskich bibliotekach szkolnych najpopularniejszy jest sys­tem Biblioteka Szkolna - MOL (pro­ducent: firma MOL-Systemy Informa­tyczne), w mniejszym stopniu stosowa­ny jest też program: MAK (producent: Biblioteka Narodowa) oraz pojedyncze egzemplarze innych programów. KOMPUTERYZACJA BI­BLIOTEK, działania polegające na za­stosowaniu w bibliotekach różnorod­nych technik komputerowych, które w bibliotekach szkolnych mogą służyć m.in.: automatyzacji procesów biblio­tecznych (np. gromadzenie, opracowa­nie i udostępnianie zbiorów, tworzenie katalogów i kartotek, ewidencja zbio­rów, opracowanie statystyki, drukowa­nie kart katalogowych, wyszukiwanie informacji), tworzeniu własnych baz danych, wykorzystywaniu multimedialnych procesów edukacyjnych, łączno­ści z Internetem, wspieraniu pracy sa­mokształceniowej uczniów i nauczycie­li, realizacji uczniowskich projektów własnych, podejmowaniu własnych przedsięwzięć wydawniczych. Korzy­stanie przez uczniów ze skomputeryzo­wanej biblioteki jest samo w sobie waż­nym elementem edukacji informatycz­nej. Komputeryzacja biblioteki szkol­nej może przyczynić się do zwiększe­nia atrakcyjności biblioteki w oczach uczniów. KOMUNIKACJA INTERPER­SONALNA, proces, dzięki któremu jednostka w bezpośrednim kontakcie z inną osobą przekazuje i otrzymuje informacje. Etapy procesu komunika­cji: 1) inicjatywa nadawcy, by prze­kazać określone treści, 2) kodowanie (przełożenie treści na określone za­chowania - np. język, gesty), 3) nada­wanie (przekazanie wiadomości za pośrednictwem określonych zacho­wań), 4) odbiór (percepcja zachowań nadawcy przez narządy zmysłów od­biorcy), 5) odkodowywanie (przeło­żenie odebranych sygnałów na wia­domość), 6) interpretacja wiadomości (przypisanie przez odbiorcę znaczenia odebranej wiadomości - w kontek­ście jego ogólnej wiedzy o świecie). Przekazami (komunikatami) w komu­nikacji interpersonalnej są zachowania werbalne (wypowiedzi) i niewerbalne (np. mimika twarzy, postawa, ruchy ciała, odległość między komunikują­cymi się osobami, wysokość i natęże­nie głosu, tempo mówienia, śmiech itp.). Komunikacja interpersonalna wymaga wspólnego dla nadawcy i od­biorcy kodu określającego relacje mię­dzy zachowaniami a treściami, jakie mają one oznaczać. W komunikacji in­terpersonalnej każdy komunikat jest zarazem bodźcem-przekazem nadaw­cy dla odbiorcy i reakcją nadawcy na wcześniejszy przekaz odbiorcy. Czło­wiek w procesie komunikowania in­terpersonalnego pełni jednocześnie funkcję nadawcy przekazującego wia­domość i odbiorcy - obserwuje, jakie wrażenie na rozmówcy wywołuje przekazywana wiadomość. Także od­biorca przyjmujący wiadomość prze­kazuje jednocześnie nadawcy swój stosunek do odbieranych treści; dzia­ła tu więc pętla sprzężenia zwrotnego. Funkcje komunikacji interpersonalnej: reprezentatywna, ekspresywna (zachowania nadawcy reprezentują, wyrażają pewne jego stany, odczucia, przekonania);komunikacyjna (ko­munikaty służą wymianie informacji między nadawcą i odbiorcą, uzyska­niu porozumienia między nimi); pragmatyczna (komunikat jest sto­sowany przez nadawcę w celu wywo­łania określonych zmian u odbiorcy); definiowania relacji (komunika­ty bezpośrednio lub pośrednio określa­ją wzajemne stosunki uczestników procesu). Zakłócenia w komunikowa­niu interpersonalnym powstają, gdy: intencje nadawcy nie są jednoznaczne w pełni świadome; zachowania nadaw­cy niosą niejednoznaczne, niespójne treści; nadawca i odbiorca posługują się odrębnymi kodami; następuje se­lekcja i zniekształcenia w odbiorze sy­gnałów; odkodowanie wiadomości jest nietrafne lub interpretacja wiadomo­ści przez odbiorcę niezgodna z inten­cjami nadawcy. Otwarta i jawna ko­munikacja interpersonalna sprzyja nie tylko dobremu porozumieniu się, lecz także satysfakcji z kontaktów; osiąga­niu tych celów sprzyja również empa­tia emocjonalna (wczuwanie się w od­czucia rozmówcy) i poznawcza (zdolność do przyjmowania jego sposobu myślenia). Doskonalenie umiejętności komunikowania się ma szczególne znaczenie w przypadku osób wykonu­jących zawody wymagające skutecz­nego porozumiewania się (psycholo­gowie, nauczyciele, menedżerowie, duchowni, pracownicy służb socjal­nych i in.). KOMUNIKOWANIE MASO­WE, jedna z form komunikowania; przekazywanie za pośrednictwem urządzeń technicznych określonych treści, skierowanych jednocześnie do liczebnie wielkich, zróżnicowanych społecznie i anonimowych grup od­biorców. Głównym składnikiem ko­munikowania masowego są środki masowego przekazu. KONFERENCJA PRASOWA, spotkanie przedstawicieli (często rzecznika prasowego) instytucji lub organizacji, ewentualnie osobiście osoby publicznej (np. polityka) z prasą w celu przekazania informacji, opinii, udzielenia odpowiedzi na py­tania. KONTO UŻYTKOWNIKA, user account, inform, wpis w syste­mowym wykazie użytkowników, uprawniający odnotowaną w nim oso­bę do pracy w sieci komputerowej. (administrator sieci) KONWERSJA, inform. zmiana formatu danych na inny; konieczna np. przy przechodzeniu do innego systemu oprogramowania. KOREKTA: 1. Czytanie prób­nych odbitek ze składu i nanoszenie po­prawek (przy użyciu znormalizowa­nych znaków korektorskich); rodzaje: autorska (wykonywana przez autora), wydawnicza (wykonywana przez pracownika wydawnictwa -korektora). 2. Czynność wprowadze­nia do składu poprawek wynikających ze zrobienia korekty. 3. Potoczna nazwa odbitek korektowych z naniesio­nymi poprawkami. KRÓJ PISMA, charakterystyczny rysunek pisma drukarskiego (również czcionek w komputerowym edytorze tekstów) o jednolitych cechach graficz­nych (stylu, proporcji, układzie i kszta­łcie szeryfów itp.) w komplecie liter, cyfr i znaków. KRYPTOGRAM: 1. Rodzaj pseudonimu oznaczonego znakami nieliterowymi (np. figury geometrycz­ne). 2. Tekst napisany znakami umow­nymi, zrozumiałymi tylko dla wtajem­niczonych. KRYPTONIM: 1. Rodzaj pseudonimu składającego się inicjałów lub kombinacji liter. 2. Litera lub wyraz ukrywające właściwą nazwę. KSEROKOPIA, kopia wykonana techniką kserografii. KSIĄŻKA: 1. Dokument gra­ficzny (znaki pisma oraz inne sym­bole, obrazy) najczęściej w postaci kodeksu, o określonej liczbie stron, zawierający utrwaloną myśl ludzką. 2. Wydawnictwo zwarte zawierają­ce tekst utrwalony graficznie. 3. Po­łączone jednobocznie arkusze papie­ru przeznaczone do zapisywania (np. książka hotelowa). 4. Potocznie syno­nim utworu piśmienniczego (np. li­terackiego).(autor; bibliofilstwo; biblio-logia; biblioteka; budowa wydaw­nictw; czytelnictwo; e-book; ekslibris; forma materialna książki; '"ry­nek mediów; środki masowego prze­kazu; targi książki) KSIĘGARSTWO: 1. Dział han­dlu zajmujący się hurtową i detalicz­ną sprzedażą początkowo tylko książek, obecnie wszystkich wydawnictw, a często także artykułów po­krewnych (np. reprodukcji dzieł sztu­ki, galanterii papierniczej). Sprzedaż detaliczna prowadzona jest w księgar­niach stałych, wysyłkowych, rucho­mych, ostatnio także w księgarniach internetowych (największa na świecie księgarnia internetowa: www.ama-zon.com). 2. Zespół umiejętności związanych z wykonywaniem zawo­du księgarza. KSIĘGOZBIÓR PODRĘCZNY BIBLIOTEKI, celowo dobrana i wy­dzielona (w czytelni lub pracowni) część zbiorów bibliotecznych składa­jąca się głównie z wydawnictw infor­macyjnych, udostępniana na miejscu. KULTURA MASOWA, ogół jednolitych form masowego uczestnic­twa w kulturze, jednolitych wytworów kultury, użytkowanych współcześnie przez wielkie, zróżnicowane masy od­biorców. W węższym znaczeniu okre­ślenie form i treści przekazywanych i odbieranych przez środki masowego przekazu. Charakterystyczne cechy: poziom artystyczny dostosowany do tzw. przeciętnych gustów; mieszanie poziomów i gatunków artystycznych; preferowanie rozrywki kosztem bar­dziej wartościowych treści ideowych i oświatowych; wykorzystywanie no­wych osiągnięć technicznych; prefero­wanie celów komercyjnych. Przez wie­lu krytykowana. Nieliczni obrońcy kultury masowej podkreślają, że do­ciera ona do środowisk, których uczestnictwo w tzw. kulturze wyższej jest nieosiągalne. Kultura masowa czerpie wpływy przede wszystkim z USA (tzw. amerykanizacja kultury ma­sowej). Zjawisko to, zapoczątkowane w latach 30. XX w., widoczne jest w wielu dziedzinach, np. w filmie (świa­towa dominacja super-produkcji hol­lywoodzkiej), muzyce rozrywkowej (w latach 30. jazz, później rock i pop), literaturze popularnej (np. czarny kry­minał, komiks), produkcji telewizyjnej (serial telewizyjny, teleturniej, talk-show), modzie, reklamie, języ­ku potocznym, stylu życia i obycza­jach, sporcie (np. „globalizacja" gwiazd NBA). Takie „symbole Ame­ryki" jak: bary McDonald's, Coca-Cola czy dżinsy weszły na trwałe do krajobrazu miast na wszystkich szero­kościach geograficznych. (kultura obrazkowa) KULTURA OBRAZKOWA, kultura wizualna, często stosowane określenie dla tendencji we współcze­snej kulturze masowej, w której do­minują formy wizualne, głównie film, telewizja, plakat, literatura w postaci komiksu. KWERENDA, zapotrzebowanie użytkownika na informację indywi­dualną, skierowane do biblioteki. Wymaga poszukiwań w katalogach i kartotekach bibliotecznych, '"biblio­grafiach i innych "źródłach informa­cji. Może dotyczyć informacji biblio­graficznych (wówczas odpowiada się na nią zestawieniem tematycznym), bądź mieć charakter rzeczowy. LAROUSSE, Librairie Larousse, najstarsze francuskie wydawnictwo encyklopedyczno-słownikowe, zało­żone w r. 1852 w Paryżu przez P.A. Larousse'a i A. Boyera. LITERATURA: 1. Piśmiennic­two, ogół utrwalonych na piśmie wy­powiedzi (całokształt twórczości pi­śmienniczej narodu, kraju, regionu, epoki); ze względu na przyjęty zakres znaczeniowy, pełnione funkcje spo­łeczne (np. poznawcze, estetyczne, in­formacyjne) wyróżnia się m.in. lite-raturę piękną, literaturę popularno­naukową, literaturę praktyczno-użytkową (np. poradniki, informatory). 2. W rozumieniu potocznym określenie często używane w znaczeniu litera-tury pięknej. 3. Publikowane dzieła z zakresu danej nauki, specjalności, te­matu. 4. Bibliografia dzieł na pewien temat. LITERATURA PRZEDMIOTU, zob. BIBLIOGRAFIA ZAŁĄCZNIKOWA LITERATURA PIĘKNA, część piśmiennictwa, w której (w przeciwień­stwie do tekstów o charakterze prak-tyczno-informacyjnym, naukowym itp.) dominuje funkcja estetyczna (ję­zyk wzbogacony środkami artystyczny­mi, fikcja literacka). LITERATURA POPULARNO­NAUKOWA, jeden z rodzajów pi­śmiennictwa; upowszechnia (populary­zuje) zagadnienia naukowe w formie przystępnej dla szerszego kręgu odbior­ców; dostarcza wiedzy, kształtuje po­gląd na świat, wychowuje, pomaga roz­wiązywać problemy praktyczne. MAGAZYN, czasopismo (naj­częściej tygodnik lub miesięcznik), nie­kiedy cotygodniowy dodatek do gazety, w którym istotnym elementem jest warstwa ilustracyjna (przede wszyst­kim fotografie). Artykuły w magazynie są z reguły (nie zawsze) krótkie i łatwe w odbiorze. MANUSKRYPT, zob. RĘKOPIS MATERIAŁY BIBLIOTECZ­NE, w terminologii bibliotekoznawczej - materialnie utrwalony wyraz myśli ludzkiej przeznaczony do roz­powszechniania, niezależnie od nośni­ka fizycznego i sposobu zapisu treści, a zwłaszcza dokumenty: graficzne (piśmiennicze, kartograficzne, ikono­graficzne i muzyczne), dźwiękowe, wizualne, audiowizualne, elek­troniczne. Podział ze względu na po­chodzenie i sposób sporządzenia: dokumenty pierwotne, dokumenty pochodne, dokumenty wtórne. Materiały będące przedmiotem groma­dzenia w bibliotekach określane są jako dokumenty biblioteczne (w od­różnieniu od materiałów będących przedmiotem zainteresowania np. archiwów lub muzeów). W dziennikar­stwie, prawie autorskim, terminolo­gii dotyczącej mediów odpowiedni­kami stosowanego w bibliotekoznaw­stwie i bibliotekarstwie określenia: do­kumenty są określenia publikacje, wydawnictwa. MATERIAŁY POMOCNICZO-INFORMACYJNE, części składowe wydawnictw, zwłaszcza książki, czasopisma, tekstów zapisanych na nośnikach elektronicznych, ułatwiają­ce korzystanie z zawartości treściowej wydawnictw (np. słownik użytych ter­minów, wykaz skrótów, spis treści, streszczenie, paginacja, żywa pagina, indeksy). MATERIAŁY UZUPEŁNIAJĄ­CE TEKST (PRZEKAZ) GŁÓWNY WYDAWNICTWA, części składowe wydawnictw - ich treść ułatwia zro­zumienie bądź jest niezbędna do zro­zumienia lub właściwego wykorzysta­nia całego tekstu głównego ^prze­kazu głównego) wydawnictwa albo jego fragmentów. Materiały uzupe­łniające zawieraj ą dodatkowe informa­cje w postaci np.: przypisów, aneksów, bibliografii załącznikowej, pozatekstowych źródeł informacji (jak: mapy, wykresy, ilustracje, schematy), instrukcje obsługi. Materiały uzupełniające mogą, ale nie muszą być zapi­sane na takim samym nośniku jak tekst (przekaz) główny (np. płyta kompak­towa z modelami samochodów jako uzupełnienie książkowej pracy na temat motoryzacji; drukowany opis zasad in­stalacji programu dołączony do gry komputerowej; opis wymogów sprzę­towych umożliwiających korzystanie z encyklopedii multimedialnej). MATERIAŁY WPROWADZA­JĄCE, części składowe wydawnictwa zawierające informacje o publiko­wanym utworze lub jego twórcy, np.: wstęp lub przedmowa, posłowie, życiorys autora, nota wydawnicza, podziękowania autora, dedykacja, motto). (budowa wydawnictwa) MEDIA, środki przekazu, okre­ślenie systemów i narzędzi przekazy­wania informacji oraz treści rozryw­kowych w postaci zapisów teksto­wych, wizualnych i audialnych (np. gazety, czasopisma, książki, radio, "telewizja, sprzęt wideo, bilboardy, filmy, płyty). Media o naj­większym zasięgu zwane są środka-mi masowego przekazu (mass media­mi). MEDIALNOŚĆ, potocznie dobre prezentowanie się w mediach, spra­wianie dobrego wrażenia, wywoływa­nie sympatii odbiorców. METRYKA WYDAWCY, zbiór danych dotyczących produkcji wy­dawnictwa (np. miejsce, rok i kolejność wydania, data podpisania do druku, daty rozpoczęcia i zakończenia nagra­nia, miejsce druku, miejsce nagrania, wysokość nakładu, cena, nr ISBN itp.) umieszczonych w przypadku książki na odwrocie karty tytułowej lub na ostatniej stronie, a w przypadku wy­dawnictw na nośnikach magnetycznych lub optycznych - najczęściej na oprawie (pudełku) lub obwolucie. Metry­ką wydawcy w czasopiśmie i w gazecie jest stopka redakcyjna. (adres wydawniczy) MIĘDZYNARODOWY ZNOR­MALIZOWANY NUMER WY­DAWNICTWA CIĄGŁEGO, zob. ISSN MIKROKOPIA, kopia dokumentu zawierająca jego mikroobraz oraz opis bibliograficzny; rodzaj doku­mentu wtórnego; możliwa do odczyta­nia przy użyciu czytnika.. Umożliwia prowadzenie badań naukowych cen­nych i rzadkich dokumentów. W za­leżności od użytego materiału fotogra­ficznego rozróżnia się różne postacie mikrokopii: mikrofilmy, mikrofisze, mikrokarty. MINIATURA, ręcznie malowana ilustracja barwna w starym tekście rę­kopiśmiennym. MOTTO, cytat umieszczony przed częścią główną utworu, związa­ny z jego treścią lub ideą przewodnią. (materiały wprowadzające) MULTIMEDIA, zintegrowane media interaktywne; programy i sprzęt umożliwiające przetwarzanie, prezento­wanie, przekazywanie i archiwizowanie informacji w postaci tekstów, obrazów, dźwięku, animacji, sekwencji wideofonicznych symulacji komputerowych; służą rozrywce (np. gry komputerowe) lub edukacji (np. encyklopedia multimedialna), oddziałuj ą na wszystkie zmysły, wymagają ze strony użytkownika interakcji. Obecnie pojęcie multimediów odnosi się przede wszystkim do techni­ki komputerowej, bo tylko ona na razie daje możliwość dostępu do Internetu, odczytywania CD-ROM i DVD. W niedalekiej przyszłości multimedia będą zapewne dostępne za pośrednictwem ogólnoświatowej infostrady, która po­łączy telewizję interaktywną i Inter­net. NADAWCA, osoba lub instytucja biorąca udział w procesie komunikacji przez wysyłanie komunikatu. (komunikacja interpersonalna) NADAWCA RADIOWY LUB TELEWIZYJNY, osoba (prawna lub fizyczna), która tworzy lub zestawia programy radiowe lub telewizyjne, rozpowszechnia je lub przekazuje in­nym do rozpowszechnienia. NAKŁAD, liczba egzemplarzy jednego wydania opublikowanego utworu (np. książki czasopisma, zestawu piosenek na kasecie magne­tofonowej); jest jednym z głównych wyznaczników ceny, honorariów au­torskich, sukcesu komercyjnego itp. Do niedawna głównie od wielkości nakładu wydawnictwa zależał zasięg jego oddziaływania. W dobie coraz większej potęgi Internetu nakład przestaje mieć znaczenie. W zasadzie utwór (np. fraszka) w ogóle nie musi być zmaterializowany (wydrukowa­ny), by przeczytały go miliony osób. Wystarczy, że zostanie opublikowa­ny na stronie głównej portalu internetowego. NETYKIETA, internetowy ko­deks dobrych obyczajów, zbiór reguł zachowań, sposobów komunikowania się i postępowania w określonych sy­tuacjach obowiązujący internautów, zwłaszcza uczestników internetowych dyskusji członków grup zainteresowań i zwolenników IRC. Internauci wy­pracowali swoisty język min (emotikon, mordka) mających odzwiercie­dlać ich stan ducha lub wygląd osoby posługującej się pocztą elektronicz­ną. Do najpopularniejszych min nale­żą: :-) („uśmiecham się"), :) („to był żart"), :-( lub :( (Jest mi smut­no", „to przykre"), (-: (użytkownik leworęczny), ;-) (perskie oko), :-I (mina obojętna), :-> (uwaga uszczy­pliwa), >;-> (uwaga niecenzuralna). (lamer) NORMA, dokument techniczno-prawny; urzędowy lub zwyczajowy przepis ustalający obowiązkowe wła­ściwości wyrobów, sposób wykonania określonych czynności. NOŚNIK DANYCH, inform. ośrodek przechowujący lub przezna­czony do przechowywania w nim da­nych (ciągów symboli). Zapisanie ja­kiegoś symbolu na nośniku danych po­lega na wywołaniu w nim określonej, lokalnej zmiany jego właściwości (np. w przypadku materiału magnetyczne­go zmianie ulega namagnesowanie jego fragmentu). Nośnikami danych dla komputera są m.in.: tranzystorowa pa­mięć operacyjna, dyski magnetyczne i CD-ROM. NOTA WYDAWNICZA, infor­macja o okolicznościach wydania utwo­ru. NOTATKA, krótki tekst, uwaga, spostrzeżenie zapisane (np. na fiszce) w celu zapamiętania (odtworzenia po pewnym czasie), skondensowania treści, podtrzymania uwagi podczas czytania lub słuchania (np. wykładu). Może mieć formę cytatu, planu, stresz­czenia, konspektu, wyciągu, uwagi na marginesie tekstu, zapisu graficznego itp. OBWOLUTA, dodatkowa "okład­ka na "wydawnictwo; wykonana z pa­pieru, kartonu lub tworzywa, zazwy­czaj barwnie ilustrowana. Służy do celów reklamowych, informacyjnych i ochronnych. Niekiedy (np. w przy­padku niektórych wydawnictw fono­graficznych) jest formą karty tytułowej. ODBIORCA, osoba lub instytu­cja biorąca udział w procesie komunikacji poprzez odbieranie komunika­tu. ODSYŁACZ, zapis pomocniczy stosowany w bibliografiach, indek­sach, encyklopediach, słownikach, prowadzący do określonego terminu. Zaopatrzony jest w zwrot "zob." (od­syłacz ogólny i całkowity), "zob. też" (odsyłacz uzupełniający) lub znak gra­ficzny (gwiazdka, litera liczba, strza­łka itp.). OKŁADKA, okładzina, zasadni­cza część oprawy wydawnictwa. Za­bezpiecza przed zniszczeniem, pełni tez funkcje informacyjne, reklamowe, ozdobne. OPINIA PUBLICZNA, public relations, ogół opinii i poglądów człon­ków społeczeństwa lub jego części do­tyczących działania firmy, organizacji, instytucji lub dotyczących określonych zagadnień (np. społecznych, politycz­nych, obyczajowych), które w danym momencie stanowią przedmiot ogólne­go zainteresowania. Opinię publiczną kształtują m.in. specjaliści, którzy opra­cowują i realizują akcje promocyjne, re­klamowe i propagandowe (wykorzystu­jąc m.in. środki masowego przekazu). Badaniem opinii publicznej zajmują się wyspecjalizowane ośrodki badania opi­nii publicznej, które wykorzystują róż­norodne metody (badanie opinii pu­blicznej). OPIS BIBLIOGRAFICZNY, uporządkowany według określonych zasad zespół danych o dokumencie słu­żących do jego identyfikacji, z reguły przejmowanych z opisywanego doku­mentu w nie zmienionej postaci, oraz informacji uzupełniających i interpre­tujących te dane. OPIS KATALOGOWY, opis eg­zemplarza dokumentu znajdującego się w bibliotece sporządzony (na karcie katalogowej lub w postaci wpisu do komputerowej bazy danych) według określonych zasad. Zawiera przede wszystkim opis bibliograficzny, hasło, sygnaturę książki, ewentualnie także inne informacje, jak elementy charakterystyki treściowej dokumentu (znak klasyfikacji, hasło przedmioto­we, adnotację), numery ewidencji in­wentarzowej, określenie miejsca doku­mentu w bibliotece. OPIS PATENTOWY, sporzą­dzony według ustalonych zasad opis wynalazku chronionego patentem wydanym przez kompetentny organ państwowy; zawiera m.in.: informa­cje o wynalazku, opis dotychczaso­wego stanu techniki w danym zakre­sie, szczegółowe przedstawienie isto­ty wynalazku, rysunki, zastrzeżenia patentowe, bibliografię przedmioto­wą. OPRAWA WYDAWNICTWA, zewnętrzna osłona wydawnictwa. W przypadku książki składa się z grzbietu i okładzin (okładek). W przypadku wydawnictw na nośnikach optycznych i magnetycznych ma naj­częściej postać pudełka (plastikowe­go lub kartonowego), czasem tekturo­wej lub foliowej koperty, etui itp. Oprawa służy także ozdobie, jest no­śnikiem informacji o wydawnictwie. PAGINACJA (łac. pagina stroni­ca), numeracja stronic wydawnictwa lub rękopisu. PATENT, przyznane autorowi lub właścicielowi wynalazku, potwierdzo­ne aktem właściwego organu (opis pa­tentowy), prawo do wyłącznego korzy­stania z wynalazku przez określony czas w sposób zarobkowy lub zawodo­wy, na obszarze danego państwa (kil­ku państw). PERIOD ,zob. WYDAWNICTWO PERIODYCZNE PERYFERYJNE URZĄDZE­NIE, inform. w komputerze urządze­nie zewnętrzne, nie wchodzące w skład jednostki centralnej, ale przez nią sterowane. Do urządzeń peryfe­ryjnych należą np. urządzenia wej­ściowe (m.in. klawiatura, skaner), urządzenia wyjściowe (np. monitor ekranowy, drukarka), pamięci ze­wnętrzne (dyski magnetyczne). PIKTOGRAM, znak pisma ob­razkowego (piktograficznego), przed­stawiający rzeczy, zdarzenia bez powią­zania z wyrazami i dźwiękami konkret­nego języka. PISMO: 1. Usystematyzowany zbiór znaków symbolicznych, obrazko­wych, wyrazowych, sylabowych lub al­fabetycznych, który pozwala na widzial­ne przedstawienie mowy pewnej grupy ludzi posługujących się konkretnym ję­zykiem. 2. Potocznie - czasopismo. PIŚMIENNICTWO zob. LITE­RATURA PLAGIAT, przywłaszczenie (w całości lub w części) cudzego utworu, pracy naukowej, dzieła artystycznego itp.; opublikowanie cudzego utworu pod własnym nazwiskiem. PORTAL (łac. porta 'brama', 'drzwi'), inform. witryna internetowa, rodzaj wirtualnej bramy, przez którą wchodzi się do Internetu, a która za­wiera rozbudowane i aktualizowane serwisy tematyczne, katalogi stron in-ternetowych, wyszukiwarki zasobów, serwisy informacyjne. Przewiduje się, że portale będą w najbliższym czasie rozbudowywać swoje strefy handlu elektronicznego. Polskie portale: www.onet.pl. www.wp.pl. www.inte-ria.pl. POSŁOWIE, tekst na końcu "wydawnictwa poruszający lub wy­jaśniający zagadnienia związane z jego treścią, okolicznościami powsta­nia itp. POSTSCRIPTUM (skrót P.S.), dopisek do listu, artykułu itp. POZYCJA BIBLIOGRAFICZNA, podstawowa jednostka bibliografii, obejmująca z reguły opis bibliograficzny jednego doku­mentu, uzupełniony często dodatko­wymi elementami (np. symbol kla­syfikacji, numer kolejny w spisie, adnotacja). PRACA ZBIOROWA, dzieło zbiorowe, bibliogr. "wydawnictwo zwarte napisane przez więcej niż trzech "autorów, objęte wspólnym ty­tułem. PRASA, wszelkie publikacje pe­riodyczne ukazujące się nie rzadziej niż raz do roku, a w szczególności gazety i "czasopisma, "serwisy agencyj­ne, biuletyny, audycje radiowe i te­lewizyjne oraz kroniki filmowe. W węższym znaczeniu (także potocz­nym) tylko wydawnictwa periodycz­ne w postaci druków, wydawane i roz­powszechniane pod stałymi tytułami, opatrzone numerem bieżącym i datą, zajmujące się aktualnymi wydarzenia­mi i problemami z różnych dziedzin. Do prasy zalicza się też czasopiśmiennictwo naukowe i fachowe. Prasa jest jednym z najważniejszych środków komunikacji masowej (środki maso­wego przekazu). Wyodrębnia się po­szczególne rodzaje prasy na podstawie różnych kryteriów: częstotliwości uka­zywania się (dzienniki, tygodniki itd.), zasięgu (prasa międzynarodowa, ogól­nokrajowa, regionalna, lokalna, zakła­dowa), wy dawcy-dysponenta (rządo­wa, partyjna, niezależna itp.), ideolo­gii (konserwatywna, liberalna, katolic­ka itp.), tematyki (np. ekonomiczna., sportowa., filmowa), adresata (np. ko­bieca, młodzieżowa), poziomu (elitar­na, popularna, bulwarowa itp.), funk­cji społecznej (informacyjna, publicy­styczna, rozrywkowa, ogłoszeniowa itp.). Pierwsze druki periodyczne po­wstały na początku XVII w. (w Polsce „Merkuriusz Polski" - zał. 1661). Burzliwy rozwój prasy nastąpił w XIX w., czemu sprzyjało kształtowanie się demokracji parlamentarnej, ruchów narodowych, rozszerzanie praw wy­borczych, upowszechnianie oświaty, a także znaczny postęp w drukarstwie (np. rotacyjna maszyna drukarska). Koniec XX wieku to początek burzli­wego rozwoju różnego rodzaju czaso­pism elektronicznych, rozpowszech­nianych przez Internet. PRASOWE PRAWO, przepisy regulujące funkcjonowanie środków masowego przekazu, zwłaszcza gazet, czasopism, radia i telewizji. Obej­muje m.in. przepisy rejestrowania or­ganów prasowych, prawa i obowiązki dziennikarzy, sprawy przekazywania informacji przez organy władzy, kry­tyki prasowej, praw do sprostowania, zasad postępowania w sprawach praso­wych itp. PRAWO AUTORSKIE, przepi­sy prawne wydane z myślą o ochro­nie interesów twórców (autorów), dotyczące stosunków prawnych zwią­zanych z tworzeniem utworów, ko­rzystaniem z nich i ich ochroną. W po­szczególnych krajach obowiązują różne rozwiązania szczegółowe. Cen­tralnym pojęciem prawa autorskiego jest „utwór", który stanowi przedmiot ochrony i oznacza uzewnętrznione (ustalone) dobro niematerialne, będą­ce wynikiem twórczej pracy intelek­tualnej (naukowej lub artystycznej) człowieka, różne od przedmiotu, na którym zostało utrwalone. Aby wy­twór intelektu miał statusu utworu, musi spełniać przesłankę „działalno­ści twórczej o indywidualnym charak­terze", określaną niekiedy jako „pięt­no osobiste", „oryginalność". Gene­ralnie twórca każdego dzieła ma pra­wo dysponować swoim utworem (au­torskie prawa osobiste) oraz czerpać korzyści z upowszechniania (wyko­nania, użytku) utworu (autorskie pra­wa majątkowe). Autorskie prawa ma­jątkowe wygasają z reguły po 50-75 latach od śmierci twórcy. W rozumie­niu przepisów prawa autorskiego utworem jest nie tylko film, obraz, rzeźba, powieść, artykuł prasowy czy piosenka, ale też np. program kom­puterowy. PRAWO DO INFORMACJI, jedno z podstawowych praw obywa­telskich, zagwarantowane dokumentami międzynarodowymi oraz przepi­sami prawnymi poszczególnych państw demokratycznych. Oznacza, że każdy człowiek ma prawo otrzy­mywać i przekazywać informacje i idee bez ingerencji władz publicz­nych. Ma też prawo do dostępu do informacji o działalności organów pu­blicznych. Prawo do informacji może być ograniczone tylko ze względu na ochronę praw i wolności innych lu­dzi oraz ochronę porządku publiczne­go, bezpieczeństwa lub ważnego in­teresu państwa. PRAWO PRASOWE, zob. PRASOWE PRAWO PRENUMERATA, zamówienie i zapłacenie z góry (za określony okres) za czasopisma, gazety i inne wydawnictwa ciągłe, odkładane w określonych miejscach, dostarczane do odbiorcy, przysyłane pocztą trady­cyjną lub (w przypadku czasopism elektronicznych) pocztą elektronicz­ną. PRĘDKOŚĆ CZYTANIA, po­miar sprawności cichego czytania; wyrażana w liczbie słów przeczytanych w ciągu minuty (stosuje się teksty pu­blicystyczne lub popularnonaukowe o średnim poziomie trudności). Klasyfi­kacja: 170-200 - bardzo wolno, 230-250 - przeciętnie, 300-350 - średnio szybko, 450-550-bardzo szybko, 550-650 - wybitnie. Przeciętna prędkość czytania - 230-250. PROPAGANDA, celowe oddzia­ływanie przez środki masowego prze­kazu na zbiorowość i jednostki zmie­rzające do pozyskania zwolenników i sojuszników, zaszczepienia pożąda­nych przekonań, wywołania określo­nych dążeń i zachowań, zwłaszcza w sferze poglądów społecznych, religij­nych i politycznych. W języku potocz­nym utrwalone znaczenie pejoratyw­ne „prania mózgów", głoszenia nie­prawdy. PRZEDMOWA, zob. WSTĘP I PRZEDMOWA PRZEKAZ GŁÓWNY WYDAWNICTWA, treść podstawowa, dla której wydawnictwo zostało wy­dane (np. program komputerowy na CD-ROM, nagranie muzyczne na kasecie magnetofonowej, film fa­bularny na kasecie magnetowido­wej). Główny przekaz książki okre­ślany jest tradycyjnie jako tekst główny. Przekaz główny wydawnictwa może dzielić się - w zależności od rodzaju wydawnictwa - na elementy (np. piosenki, etapy gier komputerowych, sceny i ujęcia filmowe, hasła tekstowe, zdjęcia, symulacje, ilustracje, animacje. PRZESTĘPSTWA KOMPUTEROWE, computer crime, działa­nia wymierzone w systemy kompute­rowe i przechowywane w nich zasoby informacji. -Najczęściej spotykane: włamania do systemu, działania za po­mocą bocznych drzwi, łamanie praw autorskich przez robienie i rozprowa­dzanie pirackich kopii, kradzież po­ufnych danych, zakładanie podsłu­chów, rozpowszechnianie wirusów. Dużym zainteresowaniem przestęp­ców cieszy się Internet, w którym powszechnie dokonuje się kradzieży „elektronicznych pieniędzy" z kart kredytowych, przeprowadza włamania do internetowych sklepów lub zakła­da fikcyjne sklepy dla wyłudzania pie­niędzy. W Internecie upowszechniane są nielegalne treści (np. pornografia dziecięca). Internet stał się też obiek­tem ataków terrorystycznych polega­jących na dezorganizowaniu działania wyszukiwarek lub portali, zmienia­niu stron WWW, wpuszczaniu do sie­ci niebezpiecznych wirusów, ukrytym przełączaniu użytkowników do dro­gich operatorów telekomunikacyj­nych. Przestępstwa komputerowe do­konywane są z różnych pobudek (chęć zysku, nieuczciwa konkurencja, szpie­gostwo, chuligaństwo, złośliwość). Przestępstwem jest również działal­ność hakerów, choćby była prowa­dzona tylko „dla zabawy". Zapobiega­nie i ściganie przestępstw komputero­wych jest bardzo trudne, wymaga wy­specjalizowanych służb i rozwiniętej współpracy międzynarodowej (prze­stępcy mogą działać z dowolnego miejsca na świecie). PRZEWODNIK BIBLIOGRAFICZNY, zob. BIBLIOGRAFIA NARODOWA PRZYPISY, komentarze, obja­śnienia, uwagi dodatkowe autora lub wydawcy umieszczone w wydawnic­twach piśmienniczych zwykle u dołu strony, na końcu rozdziału, końcu do­kumentu, lub w postaci hipertekstowego odnośnika skojarzonego np. z treścią objaśnienia. Przypisy do nagrań muzycznych na CD-ROM i kasetach magnetofonowych zamieszczane są często na obwolucie. PRZYSPOSOBIENIE BIBLIOTECZNE, zajęcia prowadzone w bibliotece, których celem jest przygotowanie grupy potencjalnych użytkow­ników biblioteki do samodzielnego ko­rzystania ze zbiorów bibliotecznych, właściwego posługiwania się warsztatem informacyjnym biblioteki. PSEUDONIM, zmyślone imię i nazwisko (bądź tylko imię albo nazwi­sko), przybierane np. przez pisarzy, dziennikarzy, artystów. PUBLICYSTYKA, publiczna wypowiedź na aktualne tematy społeczne, kulturalne, polityczne, naukowe; omawia, interpretuje i war­tościuje fakty z przyjętego punktu widzenia, proponuje rozwiązania, próbuje przekonać do nich czytelni­ka (słuchacza). Współcześnie publi­cystyka uprawiana jest przede wszyst­kim w prasie (w postaci artykułów), radiu, telewizji (komentarze, dyskusje gadających głów, wywiady, talk-show, reportaż radiowy lub telewiz­yjny). Elementy publicystyczne po­jawiają się w literaturze pięknej, film­ie, teatrze. W szerszym znaczeniu pub­licystyka utożsamiana jest często z ogółem publikacji prasowych. PUBLIKACJA, zob. WYDAW­NICTWO REDAKCJA: 1. Instytucja (lub jej część) zajmująca się przygotowy­waniem do wydania (emisji) książek, czasopism, audycji radiowych lub telewizyjnych. Także lokal tej in­stytucji. 2. Zespół osób należący do kierownictwa redakcji prasowej lub wydawniczej (kolegium redakcyjne); rzadziej stosowane w szerokim zna­czeniu - jako zespół pracowników merytorycznych (łącznie ze wspó­łpracującymi np. korespondentami) redakcji. 3. Zredagowany utwór; wer­sja, wariant tekstu. REGULAMIN BIBLIOTEKI, zbiór wewnętrznych przepisów regu­lujących sprawy organizacji i funkcjo­nowania biblioteki, w szczególności jej usług. REKORD, inform. zbiór danych tworzący pewną logiczną całość, stano­wiący jednostkę zgromadzonych infor­macji. Jeden rekord stanowią np. dane na temat jednego dokumentu wpisane do bazy danych komputerowego ka­talogu w bibliotece. REMAKE, nowa wersja filmu nakręconego wcześniej.. REPORTAŻ, gatunek twórczości dziennikarskiej, zapis faktów znanych autorowi z obserwacji, przekazów, do­kumentów źródłowych; łączy informa­cję z próbą interpretacji zjawisk, ewen­tualnie z ich oceną, niekiedy stawia uogólnienia. Ukształtowany w prasie w drugiej połowie XIX w. Niekiedy zbliża się do form narracji powieścio­wej lub nowelistycznej. Obecnie tak­że reportaż radiowy (dźwiękowy), te­lewizyjny (filmowy), fotoreportaż. RĘKOPIS, manuskrypt, tekst na­pisany ręcznie. W bibliotekarstwie rów­nież maszynopis nie powielony (nie ko­piowany). RYNEK MEDIÓW, ogół trans­akcji kupna i sprzedaży produktów medialnych zawieranych między pro­ducentami (dostarczycielami mediów) a odbiorcami mediów. Podział: rynek usług telewizyjnych i radiowych, ry­nek prasy i wydawnictw, rynek mu­zyczny (fonografia), rynek filmu, ry­nek mediów komputerowych (Internet, multimedia) - przy czym po­szczególne segmenty rynku mediów przenikają się. Główną wartością na rynku mediów nie są składniki mate­rialne wykorzystane do wytworzenia mediów (np. papier, taśma filmowa) lecz stopień zaspokojenia potrzeb od­biorców przez zawartość mediów (dźwięk, obraz, treść). Rynek mediów jest ściśle związany z rynkiem reklamy. W ostatnich latach przybiera na sile zjawisko kumulowania wszystkich segmentów rynku mediów, łączenia się wielkich koncernów medialnych zaspokajających wszystkie potrzeby odbiorców na informację, rozrywkę, wymianę myśli, dostarczających swoje produkty bezpośrednio do domów se­tek milionów osób. Obserwatorzy zwracają uwagę, że tak wielki zasięg oddziaływania pojedynczych koncer­nów, monopolizacja mediów niesie wiele zagrożeń związanych z możli­wościami manipulacji informacją, wpływania na społeczną świadomość i inne zabiegi socjotechniki prowa­dzone w interesie wąskiej grupy wła­ścicieli mediów. (Time Warner) SAMOKSZTAŁCENIE, samo­dzielne zdobywanie wiadomości, umiejętności lub sprawności praktycz­nej z określonej dziedziny (dziedzin), prowadzone świadomie (z ewentual­nym wykorzystaniem różnych form pomocy osób i instytucji) w celu np. wzbogacenia osobowości, doskonale­nia pracy zawodowej, twórczego uczestniczenia w kulturze, rozwiązy­wania problemów osobistych. (warsztat samodzielnej pracy ucznia) SCENARIUSZ, zapis słowny bę­dący podstawą do realizacji filmu, przedstawienia teatralnego lub estrado­wego, programu telewizyjnego lub ra­diowego. Obejmuje dialogi i opis istot­nych wydarzeń. Opatrzony uwagami reżysera, operatora i scenografa two­rzy scenopis, będący technicznym pla­nem realizacji przedsięwzięcia. SERIA WYDAWNICZA, zob. WYDAWNICTWO SERYJNE SERWIS PRASOWY, wydawa­ne w postaci biuletynów materiały in­formacyjne dostarczane przez agencje prasowe redakcjom i innym zain­teresowanym odbiorcom (np. polity­kom). Serwis może być tematyczny (np. tylko informacje gospodarcze, kulturalne) lub ogólny. SIEĆ BIBLIOTECZNA, zespół bibliotek zwykle jednego typu po­łączonych stałą więzią według różno­rodnych kryteriów (funkcji, dziedzi­ny, podporządkowania administracyj­nego) - np. biblioteki pedagogiczne, biblioteki publiczne, biblioteki szkolne. SIEĆ KOMPUTEROWA, ze­spół komputerów i urządzeń peryfe­ryjnych połączonych liniami transmi­sji (przewodowej lub bezprzewodo­wej) danych umożliwiających wspó­łpracę (np. wykorzystywanie tych sa­mych zasobów informacji i urządzeń peryferyjnych przez wielu użytkow­ników, szybkie przesyłanie danych). Rodzaje: lokalne (ograniczone do jed­nego lub kilku budynków), rozległe (np. Internet). SIEĆ TELEKOMUNIKACYJ­NA, zespół funkcjonalnie powiąza­nych urządzeń telekomunikacyjnych znajdujących się na określonym obszarze i przeznaczonych do świad­czenia usług telekomunikacyjnych. Rodzajem sieci telekomunikacyj­nych były więc stanowiska murzyń­skich tam-tamów, łańcuchy indiań­skich ognisk przekazujących znaki dymne. Współczesne sieci telekomu­nikacyjne to np. sieci telefonii ko­mórkowej. SIECIOCHOLIZM, objawy uzależnienia od Internetu. Objawy: nieuzasadnione nadużywanie Interne-tu, zły nastrój w okresach „absencji", niechęć do bezpośrednich kontaktów interpersonalnych. W USA powstały pierwsze kliniki odwykowe dla sieciocholików. SITODRUK, jedna z metod dru­kowania (wywodząca się z dawnego dalekowschodniego sposobu ozdabia­nia tkanin). Stosuje się w niej formę drukową najczęściej w postaci prosto­kątnej ramy z napiętą na niej siatką, w której wytworzono elementy dru­kujące (nie zakryte oczka siatki prze­puszczające farbę) i nie drukujące (oczka siatki zakryte szablonem, utwardzoną warstwą światłoczułą itp., nie przepuszczające farby). Wy­korzystywany do drukowania jedno-i wielobarwnego na papierze, tektu­rze, folii metalowej lub z tworzywa sztucznego (np. plakatów, map, kal­komanii, opakowań) oraz na przed­miotach uformowanych (tzw. kszta­łtkach) z różnych materiałów (np. bu­telki, pojemniki, podkoszulki, czap­ki). SKANER, cyfrowe urządzenie optyczne przeznaczone do przekazy­wania do pamięci komputera wszelkie­go rodzaju dokumentów (fotografie, rysunki, teksty). SKRZYDEŁKO OBWOLUTY, zagięta część obwoluty, na której za­mieszcza się często informacje o autorze lub treści wydawnictwa - w celu zachęcenia do zakupu. (budowa wydawnictwa) SKŁAD, poligr. powstały w wy­niku składania zestaw czcionek (lub wierszy), linii i justunku lub obraz znaków pisma utrwalony na materiale światłoczułym w postaci szpalt, kolumn lub tabel. Obecnie wykonywany w zasadzie wyłącznie techniką foto­składu. SŁOWNIK, zbiór wyrazów lub pojęć danego języka uszeregowanych najczęściej alfabetycznie, z wyjaśnie­niem znaczeń w tym samym lub innym języku. W większych słownikach po­dawane bywają także inne informacje, np. wymowa, etymologia, cytaty ilu­strujące użycie, synonimy. Rodzaje słowników: rzeczowe- poświęcone określonym dziedzinom wiedzy (np. medyczny, muzyczny, techniczny) oraz językowe: ogólne (np. Słownik języ­ka polskiego), specjalne (np. Słownik wyrazów obcych) i przekładowe (np. słownik polsko-niemiecki). SŁOWO KLUCZOWE, słowo (lub wyrażenie) wybrane jako podsta­wa przeszukiwania lub indeksowania bazy danych (np. bibliotecznych katalogów komputerowych). SPIS BIBLIOGRAFICZNY, zob. BIBLIOGRAFIA SPIS TEMATYCZNY, zob. ZE­STAWIENIE TEMATYCZNE (BI­BLIOGRAFICZNE) SPIS TREŚCI, wykaz części składowych ^wydawnictwa. W zależ­ności od rodzaju wydawnictwa może obejmować takie elementy jak np. wstęp, rozdziały, podrozdziały, tytuły nagranych utworów muzycznych, ty­tuły nagranych filmów, nazwy progra­mów komputerowych - w kolejności ich występowania —, z podaniem nu­merów stronic, na których się zaczy­nają, lub innych informacji umożliwia­jących ich zlokalizowanie (np. numer kolejny i czas trwania nagrania mu­zycznego). SPOŁECZEŃSTWO INFOR­MACYJNE, pojęcie stosowane od lat 70. dla określania nowego typu spo­łeczeństwa kształtującego się w kra­jach postindustrialnych, w których większość dochodu narodowego za­częła powstawać w szeroko rozumia­nym sektorze informacyjnym, a za­rządzanie informacją, jej jakość i szybkość przepływu stały się czynni­kiem konkurencyjności. Wyznaczni­ki społeczeństwa informacyjnego to m.in.: powszechny dostęp do podsta­wowego zakresu techniki komunika­cyjnej i informacyjnej, otwarty i rów­ny dla wszystkich dostęp do sieci komputerowych, funkcjonowanie struktur technicznych (np. lokalne infostrady światłowodowe) umożliwia­jących funkcjonowanie i konkurowa­nie podmiotu na rynku bez względu na miejsce pobytu. Powstanie społe­czeństw informacyjnych i towarzy­szący temu przyspieszony rozwój technologiczny pogłębia podziały cywilizacyjne i gospodarcze we wspó­łczesnym świecie. Polska końca XX w. wykazuje cechy społeczeństwa przedinformacyjnego, a warunkami przejścia do następnej fazy są: inwe­stycje w oświatę (głównie w celu lep­szego wyposażenia szkół i wyrówna­nia poziomu kształcenia między du­żymi miastami a mniejszymi ośrod­kami i wsią) oraz w infrastrukturę (rozbudowa nowoczesnej sieci tele­komunikacyjnej), co generowałoby szersze wykorzystywanie masowej komunikacji i informacji. SPROSTOWANIE, wyjaśnienie, formalna replika na wypowiedzi dzien­nikarskie zawierające błędy lub pomy­łki rzeczowe (np. faktograficzne). Spro­stowanie może odnosić się do każdej wypowiedzi dziennikarskiej. Zasady zamieszczania sprostowań reguluje prawo prasowe. W Polsce redakcja po­winna zamieścić sprostowanie: w dzienniku - do 7 dni, w czasopiśmie -w jednym z trzech kolejnych numerów, radiu i telewizji - do 14 dni. STARE DRUKI, wydawnictwa opublikowane do końca XVIII w., obejmuj ą również inkunabuły. STOPKA REDAKCYJNA, in­formacja o składzie, organizacji i adre­sie redakcji, wydawcy, warunkach prenumeraty czasopisma lub gazety. Wyodrębniona graficznie, umieszcza­na zwykle w stałym miejscu. SUBSKRYPCJA, zobowiązanie się do kupienia publikacji (najczę­ściej kosztownego wydawnictwa wielotomowego). Wiąże się niekie­dy z koniecznością wpłacenia zalicz­ki. Subskrypcja pozwala wydawnic­twu na szacunkowe ustalenie wiel­kości nakładu kosztownego zazwy­czaj dzieła oraz na pozyskanie czę­ści pieniędzy na jego wydanie. Po­tocznie niekiedy w znaczeniu prenumerata. SYGNATURA BIBLIOTECZ­NA, umowne oznaczenie określające miejsce przechowywania dokumentu w bibliotece. W bibliotekach szkol­nych może mieć symbol literowy: B, Bw, Prz, Ob, F, H, W (literatura pięk­na w szkołach podstawowych) lub cy­frowy według Uniwersalnej Klasy­fikacji Dziesiętnej, bądź też inne oznaczenie umowne. SZPALTA, skład tekstu (wraz z grafiką) o określonej szerokości i dowolnej długości, przeznaczony naj­częściej do korekty. W wyniku ła­mania szpalt powstają łamy ksią-żek, czasopism, gazet. ŚRODKI MASOWEGO PRZE­KAZU, mass media, środki komunikowania masowego, środki maso­wej informacji i propagandy, urzą­dzenia i instytucje służące do przeka­zywania treści adresowanych do licz­nych grup odbiorców. Cechy charak­terystyczne: zasięg co najmniej po­nadregionalny (lepiej ogólnokrajowy lub zmierzający do globalnego) moż­liwy do osiągnięcia dzięki zastosowa­niu zaawansowanych technologii; pu­bliczny, dostosowany do masowego odbiorcy charakter przekazywanych treści. Pierwsze środki masowego przekazu zaczęły towarzyszyć czło­wiekowi w XIX w. (kiedy to w najwy­żej rozwiniętych krajach upowszech­niły się wysokonakładowe gazety), a wielki ich rozwój nastąpił w w. XX wraz z zastosowaniem nowych wyna­lazków: filmu (lata 20.), radia (lata 30.), a przede wszystkim telewizji (lata 50). Do środków masowego przekazu zalicza się także współczesną fonogra­fię (płyty, kasety) oraz wydawane w wielkich nakładach książki. Środki masowego przekazu tworzą podstawę systemu komunikowania w kulturze masowej i w wysokim stopniu okre­ślają jej charakter. Ich funkcjonowa­nie nierozerwalnie związane jest z re­klamą (a szerzej - kreowaniem popy­tu na dobra konsumpcyjne w ogóle) oraz socjotechnicznym oddziaływa­niem na poglądy (np. polityczne, spo­łeczne), na gusty, modę. Szeroki za­sięg oddziaływania wymusza na środ­kach masowego przekazu stosowanie schematyczności i uproszczeń, co ma ułatwić odbiór przekazywanych treści, przyciągać uwagę możliwie jak naj­liczniejszych grup odbiorców (a w konsekwencji przynieść jak najwięk­sze wpływy z reklam). Cechami cha­rakterystycznymi świata współcze­snych środków masowego przekazu są także: ogromna konkurencyjność mię­dzy mediami tego samego typu (np. między kilkoma stacjami radiowymi) oraz między różnymi rodzajami me­diów (np. radio-telewizja, gazeta-książka); monopolizacja świata me­diów (skupianie pod jednym zarzą­dem) różnych rodzajów mediów. TARGI KSIĄŻKI, MIĘDZY­NARODOWE, okresowe, zwykle do­roczne imprezy handlowo-ekspozycyjne dla wydawców, księgarzy, druka­rzy z różnych krajów, dostępne też dla szerszej publiczności. Celem przedsię­wzięcia jest głównie sprzedaż-kupno praw autorskich, usług poligraficz­nych., niekiedy też całych nakładów, a także omówienie innych form wspó­łpracy. TEKST GŁÓWNY, tekst pod­stawowy opublikowanego utworu; może być podzielony na działy, roz­działy, paragrafy, artykuły. TEKST UZUPEŁANIAJĄCY, TELEGAZETA, gazeta telewi­zyjna, popularna forma teletekstu; zawiera różnego rodzaju informacje, do których każdy użytkownik odbiorni­ka telewizyjnego (z możliwością odbio­ru teletekstu) ma bezpłatny dostęp. W Polsce od 1989 telegazeta w wersji kra­jowej i zagranicznej, zawiera m.in. in­formacje społeczno-polityczne, gospo­darcze, kulturalne, ogłoszenia handlo­we i usługowe. TELEWIZJA INTERAKTYW­NA, telewizja multimedialna. wyższy poziom telewizji, daje możli­wość kształtowania indywidualnej oferty programowej, przy wykorzy­staniu np. banku filmów, programów satyrycznych, popularnonaukowych, własnego wyboru kamer podczas transmisji sportowej, wysyłania sy­gnałów zwrotnych, wysyłania poczty elektronicznej, łączenia się z Internetem itp. Pierwsze satelitarne ka­nały telewizji interaktywnej pojawi­ły się w l 999 r. w W. Brytanii. Z pew­nością telewizja interaktywna będzie wyznaczała jeden z ważniejszych kie­runków rozwoju telewizji w najbliż­szych latach. TEZAURUS, pierwotnie: zbiór, skarbnica określonego języka, słow­nik (np. Thesaurus linguae latinae R. Estienne'a, 1531). Obecnie w infor­macji naukowej określenie: zbioru uporządkowanych (alfabetycznie, hierarchicznie, kategoriami) termi­nów z określonej dziedziny wiedzy, służącego do przekładu wyrazów z jednego lub wielu języków natural­nych na język informacyjny. Tezau­rusy mogą tworzyć system (komplet­ny zbiór terminów z obszernej dzie­dziny wiedzy) złożony zwykle z: te­zaurusa centralnego (kompletne słow­nictwo) lub tezaurusa podstawowego (główne terminy) i spójnych z nimi tezaurusów cząstkowych lub tezauru­sów specjalistycznych (branżowych, dziedzinowych); pierwszym tezauru­sem był W. K. Paulusa Descriptor dictionary... (1959). TRZON KSIĄŻKI, zob. BLOK KSIĄŻKI TYTULATURA ogół danych służących do identyfikacji wydaw­nictwa, umieszczonych: w przypad­ku czasopisma i gazety - na pierw­szej stronie (zawartość: tytuł, pod­tytuł, określenie częstotliwości uka­zywania się, numer bieżący w danym roku, ewentualnie numer kolejny od powołania czasopisma, cenę, numer ISSN, ewentualnie inne informacje); w przypadku książki - przede wszystkim na karcie tytułowej i w metryce (zawartość: nazwa auto­ra lub autorów, nazwy współtwór­ców książki, tytuł, podtytuł, numer i tytuł indywidualny tomu, adres wydawniczy, oznaczenie kolejności wy­dania, nazwa serii i numer w obrę­bie serii). W przypadku wydawnictw na kasecie magnetofonowej; pły­cie kompaktowej, CD-ROM, kase­cie magnetowidowej, dyskietce -tytulatura znajduje się z reguły na ob­wolucie lub bezpośrednio na oprawie (mającej postać pudełka, koper­ty lub etui) i zawiera m.in.: tytuł i ewentualnie podtytuł, nazwę wyko­nawcy lub wykonawców (w przypad­ku nagrań muzycznych), nazwisko re­żysera, ewentualnie scenarzysty, pro­ducenta (w przypadku nagrań filmo­wych), ewentualnie nazwę serii i nu­mer w obrębie serii, instytucje spraw­cze, numer fabryczny, hologram z nu­merem. UDOSTĘPNIANIE ZBIORÓW BIBLIOTECZNYCH, zaspokajanie w bibliotece czytelniczych potrzeb i zapotrzebowania na informację -przez wypożyczanie materiałów bi­bliotecznych (miejscowe i międzybi­blioteczne) lub udostępnianie na miej­scu (w czytelni, pracowni), dostar­czanie kopii dokumentów itp. UKD, zob. UNIWERSALNA KLASYFIKACJA DZIESIĘTNA UNIWERSALNA KLASYFI­KACJA DZIESIĘTNA, UKD, mię­dzynarodowy system klasyfikacji rzeczowej nauk i dokumentów bi­bliotecznych, wykorzystywany w katalogach systematycznych, zbudowany na zasadzie podziału dziesięt­nego; dzieli całość piśmiennictwa na 10 działów głównych (symbole od O do 9), każdy z działów zawiera 10 poddziałów itd. USTAWA O BIBLIOTEKACH, podstawa prawna funkcjonowania bi­bliotek w Polsce, uchwalona w 1997 r., określa typy bibliotek, sposoby ich za­kładania i likwidowania, określa ich podstawowe zadania, powołuje Krajo­wą Radę Biblioteczną, która jest koor­dynatorem ogólnokrajowych przedsię­wzięć bibliotecznych. UTWÓR, dzieło, wytwór pracy twórczej (np. naukowej, literackiej, ar­tystycznej). WADEMEKUM, vademecum (łac. vade mecum pójdź za mną), pod­ręczny praktyczny poradnik. WARSZTAT INFORMACYJ­NY BIBLIOTEKI, zbiór dokumen­tów, urządzeń, napisów oraz system informacyjno-wyszukiwawczy biblioteki pełniący funkcję informacyj­no-dydaktyczną. W bibliotece szkol­nej na warsztat informacyjny składają się: księgozbiór podręczny, katalo­gi i kartoteki biblioteczne, materiały i pomoce dydaktyczne z zakresu edu­kacji czytelniczej i medialnej. WARSZTAT SAMODZIELNEJ PRACY UCZNIA, miejsce pracy ucznia wraz z pomocami i narzędziami przydatnymi w procesie samodzielnej nauki (np. notatki, księgozbiór pod-ręczny, komputer z programami eduka­cyjnymi i informacyjnymi). (samokształcenie) WIDEOKONFERENCJA, sys­tem łączności telewizyjnej, realizowanej za pośrednictwem przekazów satelitar­nych. Polega na połączeniu wzajemnym abonentów znajdujących się w dowol­nym miejscu. Uczestnicy widzą się na­wzajem na dużych ekranach, mogą się porozumiewać, przekazywać sobie do­kumenty. Wideokonferencje są o orga­nizowane przez specjalistyczne firmy dla osób prowadzących działalność na­ukową, finansową, handlową. (telekonferencja, wideomedycyna) WINIETA, ozdobna kompozycja graficzna, zazwyczaj niewielkich roz­miarów, będąca ozdobą książki. WIRTUALNA RZECZYWI­STOŚĆ, wirtualne otoczenie, sztucz­na rzeczywistość, rodzaj symulacji komputerowej, której celem jest stwo­rzenie wrażenia przebywania w sztucz­nie wykreowanym świecie. W syste­mach rzeczywistości wirtualnej komu­nikacja z komputerem przyjmuje for­my wizualne (tworzenie realistycz­nych, stereoskopowych obrazów sy­mulowanego środowiska za pomocą grafiki komputerowej), dźwiękowe i dotykowe (użycie siły fizycznej do po­ruszania się w symulowanym środo­wisku i sterowania nim oraz prze­mieszczania symulowanych obiek­tów). Układy wizyjne rzeczywistości wirtualnej to najczęściej kaski moco­wane na głowie, zaopatrzone w dwa wyświetlacze ciekłokrystaliczne umieszczone naprzeciwko oczu w spo­sób umożliwiający widzenie stereo­skopowe, lub ekrany projekcyjne uło­żone na podobieństwo zamkniętego pomieszczenia. Układy śledzące roz­poznają położenie użytkowania i wi­dziany przez niego obszar przestrzeni wirtualnej (kaski raportujące położe­nie głowy lub kierunek patrzenia oczu). Najczęściej stosowane urządze­nia sterujące, umożliwiające interakcję z wirtualnym środowiskiem, to rę­kawica z czujnikami lub wyposażony w czujniki kombinezon. Układy dźwiękowe obejmują urządzenia za­równo do akustyki przestrzennej, jak i syntezy mowy i jej rozpoznawania w celu wydawania poleceń komputero­wi. Zastosowania rzeczywistości wir­tualnej obejmują m.in.: operowanie w niebezpiecznych lub niedostępnych środowiskach, wizualizację wyników eksperymentów naukowych, wizuali­zację konstrukcyjną i architektonicz­ną (poruszanie się po zaprojektowa­nych budynkach, dobieranie oświetle­nia, umeblowania itp.), symulacje tre­ningowe, np. symulatory lotu (bezpie­czeństwo i niższe koszty), medycynę (edukacja, leczenie niektórych fobii, rehabilitacja zaburzeń ruchu), telewi­zją, przemysł rozrywkowy i gry. Mimo stałego rozwoju technologia rzeczywi­stości wirtualnej jest daleka od dosko­nałości. Wymagana jest bardzo duża moc obliczeniowa, mimo to generowa­ne obrazy są stosunkowo proste, a ruch symulowanych obiektów często niena­turalny; sprzęt pomocniczy jest drogi i jeszcze niedostatecznie precyzyjny. WOLNOŚĆ SŁOWA, jedno z pod­stawowych praw człowieka, dotyczy pra­wa do swobodnego wypowiadania poglą­dów. Zagwarantowana przez dokumen­ty międzynarodowe i przepisy prawne po­szczególnych państw demokratycznych. Konstytucja RP uznaje, że każdemu oby­watelowi zapewnia się wolność wyraża­nia swoich poglądów oraz zakazuje ja­kiejkolwiek cenzury środków masowe­go przekazu. Z wolnością słowa wiąże się prawo do informacji. Wolność słowa może być ograniczana ze względu na po­szanowanie praw innych osób, ochronę bezpieczeństwa narodowego, ochronę zdrowia i moralności. WOLUMEN, wolumin, pojedyn­czy oprawiony egzemplarz druku, nieza­leżnie od tego czy zawiera jedno dzieło, jego część czy też odrębnie opublikowa­ne wydawnictwa, mechanicznie połączo­ne wspólną oprawą (tzw. klocek). WSTĘP LUB PRZEDMOWA, tekst umieszczony z reguły (nie zawsze) na początku utworu; napisany przez autora, wydawcę, tłumacza lub inną osobę; zawiera informacje dotyczące powstania utworu i problemów porusza­nych przez autora, ewentualnie komen­tarz tłumacza itp. Wstęp jest pierwszym rozdziałem utworu, stanowi jego inte­gralną część, zawiera najczęściej wpro­wadzenie w jego tematykę. Oba termi­ny bywają stosowane zamiennie. WYDAWCA: 1. Edytor, osoba bę­dąca pracownikiem oficyny wydawni­czej (wydawnictwa). 2. Osoba odpo­wiedzialna za merytoryczne przygoto­wanie audycji telewizyjnej lub radio­wej, nagrania muzycznego, publikacji. 3. Potocznie synonim instytucji lub osoby, która doprowadziła do opubli­kowania jakiejś publikacji ^wydaw­nictwa). WYDAWNICTWO: 1. Publika­cja samoistna wydawniczo, tzn. wyda­na jako odrębna jednostka fizyczna, lub ich zespół. 2. Instytucja organizująca proces wydawniczy (oficyna wydawni­cza). WYDAWNICTWO CIĄGŁE, wydawnictwo o nieprzewidzianym z góry zakończeniu, ukazujące się w okre­ślonych lub nie określonych odstępach czasu, częściami opatrzonymi wspól­nym tytułem i zwykle oznaczonymi nu­merycznie lub chronologicznie (nume­ry, zeszyty, tomy, roczniki). Do wydaw­nictw ciągłych należą: wydawnictwa periodyczne wydawnictwa seryjne i wydawnictwa zbiorowe. WYDAWNICTWO INFOR­MACJI BEZPOŚREDNIEJ, wydawnictwo zawierające wiadomości z jednej lub z różnych dziedzin nauki lub życia, opracowane w układzie umożliwiającym szybkie dotarcie do poszukiwanych informacji (np. encyklopedie, słowniki, przewodniki, poradniki, roczniki statystyczne, ka­lendarze, książki adresowe, spisy in­stytucji, rozkłady jazdy, tablice chro­nologiczne i genealogiczne, herbarze, katalogi muzeów i wystaw, podręcz­niki, opracowania z danej dziedziny wiedzy). WYDAWNICTWO INFORMA­CJI POŚREDNIEJ, wydawnictwo kierujące do innych źródeł informacji (np. bibliografie, przeglądy dokumen­tacyjne, drukowane katalogi bibliotek, wykazy nabytków, katalogi księgarskie i wydawnicze). WYDAWNICTWO PERIO­DYCZNE, periodyk, wydawnictwo ciągłe (z wyjątkiem wydawnictwa se­ryjnego) ukazujące się w określonych odstępach czasu (np. czasopismo, ga­zeta). WYDAWNICTWO SERYJNE, cykl wydawniczy, seria wydawnicza, wydawnictwo ciągłe stanowiące sze­reg odrębnych wydawnictw (najczę­ściej wydawnictw zwartych) połączo­nych wspólnym tytułem lub znakiem serii, mających ustaloną formą wy­dawniczą i jednolity zazwyczaj cha­rakter tematyczny. WYDAWNICTWO ZBIORO­WE, wydawnictwo ciągłe, ukazują­ce się nieregularnie, składające się z tomów opatrzonych tym samym tytu­łem i kolejną numeracją, zawierające zazwyczaj kilka lub kilkanaście prac różnych autorów. WYDAWNICTWO ZWARTE, wydawnictwo ukazujące się jako ca­łość lub wydawane sukcesywnie w ko­lejnych woluminach, przy przewidzia­nym z góry zakończeniu (książka, broszura). WYKAZ ŹRÓDEŁ, zob. BI­BLIOGRAFIA ZAŁĄCZNIKOWA WYKLEJKA, karta grubszego papieru (często ozdobnie zadrukowana) łącząca okładkę z blokiem książki. WYPOŻYCZALNIA, część bi­blioteki udostępniająca zbiory biblio­teczne przez wypożyczanie na ze­wnątrz. ZAINTERESOWANIA CZY­TELNICZE, skłonność do czytania określonego typu tekstów ze względu na ich tematykę, rodzaj piśmienniczy, gatu­nek literacki, osobę autora, epokę, ideolo­gię itp. Zainteresowania czytelnicze mają charakter poznawczy, ulegają ewolucji w związku z dojrzewaniem psychofizycz­nym i psychospołecznym czytelnika, jego poziomem wykształcenia, dotychczaso­wymi lekturami. ZAKRES BIBLIOGRAFII, jed­na z dwóch cech stanowiących o rodza­ju bibliografii. Zakres bibliografii jest wyznaczany przez cechy treściowe materiałów zarejestrowanych w bi­bliografii. Zakres bibliografii ogólny (pełny) mają bibliografie rejestrujące materiały o różnej treści (np. biblio­grafia narodowa). Zakres bibliografii ograniczony maja bibliografie, w których materiał jest dobierany w za­leżności od przedmiotu (tematu) biblio­grafii (np. bibliografia na temat kom­puteryzacji bibliotek). ZAŁĄCZNIK, zob. ANEKS ZAMIŁOWANIE DO CZYTA­NIA, trwała skłonność do czytania po­łączona z odczuwaniem przyjemności, której źródłem jest sama czynność czy­tania lub realizacja określonych zain­teresowań czytelniczych. Zamiłowanie do czytania wydaje się być coraz rzad­szą skłonnością w dobie cywilizacji obrazkowej. ZASIĘG BIBLIOGRAFII, jedna z dwóch cech stanowiących o rodzaju bibliografii. Zasięg bibliografii, jest określony przez cechy wydawniczo-formalne dokumentów zarejestrowa­nych w bibliografii: zasięg bibliografii autorski jest wyznaczony przez autor­stwo zarejestrowanych dokumentów (np. w bibliografii osobowej); zasięg bibliografii chronologiczny wyznacza data wydania dokumentów (np. w bi­bliografii bieżącej, bibliografii retro­spektywnej); inne rodzaje: zasięg bi­bliografii językowy; piśmienniczy; te­rytorialny. ZBIORY BIBLIOTECZNE, opracowany i uporządkowany zbiór dokumentów stanowiących majątek biblioteki. Należą tu wydawnictwa zwarte, wydawnictwa ciągłe oraz tzw. zbiory specjalne, do których zalicza się: dokumenty dźwiękowe (np. kasety magnetofonowe, płyty kompaktowe z nagraniami muzycznymi); dokumen­ty elektroniczne (np. dyskietki kom­puterowe); dokumenty ikonograficzne; dokumenty kartograficzne; doku­menty oglądowe; dokumenty słuchowo-oglądowe; dokumenty normaliza­cyjne; mikroformy; rękopisy. W za­leżności od rodzaju, wielkości biblio­teki i charakteru poszczególnych ma­teriałów zbiory przechowywane są w magazynach, w wypożyczalni, jako księgozbiór podręczny. Biblioteka gromadzi i opracowuje zbiory w celu ich udostępniania. ZESTAWIENIE TEMATYCZ­NE (BIBLIOGRAFICZNE), spis te­matyczny, opracowanie zawierające bibliografię dokumentów na określo­ny temat. ŹRÓDŁO INFORMACJI, mate­riał, z którego czerpane są informacje zaspokajające określone potrzeby infor­macyjne. W szerszym znaczeniu - do­kumenty, osoby, instytucje przekazu­jące informacje. ŻYWA PAGINA, informacja dru­kowana w dodatkowym wierszu (z re­guły u góry strony nad tekstem) w książ­ce lub czasopiśmie; zawiera najczęściej powtórzenie albo tytułu dokumentu, albo nazwy rozdziału, a w encyklope­dii lub słowniku - hasła pierwszego lub ostatniego na danej kolumnie.

 

---