Autor:

Dr Katarzyna Kurzępa-Dedo

Podstawowe pojęcia z nauki prawa

WYKŁAD

1. Prawo

„Prawo” jest terminem wieloznacznym w zależności od dziedziny wiedzy, w której występuje. W nauce prawa przyjmuje się, iż „prawo to efekt prawotwórczej działalności państwa, które poprzez prawo właśnie ustanawia rozmaite standardy zachowań w różnych sytuacjach.”

Podkreślić jednak należy, że prawo w powyższym rozumieniu nie jest jedynym zbiorem norm regulującym zachowania obywateli czy innych podmiotów (min. przedsiębiorców, organów państwowych, samorządowych, stowarzyszeń).

Porównując normy prawne z innymi systemami norm, które także regulują zachowania międzyludzkie na przykład normami moralnymi można wskazać następujące różnice między nimi:

1. normy prawne zaopatrzone są w sankcję prawną co oznacza, że naruszenie takiej normy spowoduje wymierzenie przez określony organ państwowy przewidzianej za takie naruszenie dolegliwości, np. za kradzież cudzego dokumentu tożsamości sprawca może zostać skazany przez sąd na karę grzywny, karę ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2; natomiast za naruszenie norm moralnych nie ma takich sankcji i reakcji organów państwowych - sankcją w przypadku norm moralnych może być opinia w środowisku lub reakcja środowiska, czy też wyrzuty sumienia osoby, która normy moralne złamała lub naruszyła;

2. normy prawne regulują zachowania nie tylko ludzi, ale też innych podmiotów prawa np. spółek, spółdzielni czy fundacji; z kolei normy moralne odnoszą się tylko do ludzi;

3. z reguły w danym państwie obowiązuje jeden system norm prawnych, wyjątkiem są państwa federacyjne, gdzie obok prawa federacji obowiązuje prawo części składowych danej federacji, np. prawo stanowe, prawo kantonu; nie ma natomiast jednolitego systemu norm moralnych, które obowiązywałaby całe społeczeństwo;

4. normy prawne są spisane, sformalizowane, precyzyjne; normy moralne nie są ujęte w jakąś formalną strukturę;

5. poprzez normy prawa ocenie podlegają zachowania zewnętrzne podmiotów prawa; przez pryzmat norm moralnych można oceniać zamiary, czy intencje danej osoby;

6. źródłem obowiązywania norm prawnych jest akt władzy właściwego organu państwa; obowiązywanie norm moralnych ma uzasadnienie aksjologiczne.

2. Norma prawna i przepis prawa

Norma prawna to najmniejszy stanowiący strukturalną całość element prawa.

Elementy normy prawnej:

Przykład

Matka, która zabija dziecko w okresie porodu pod wpływem jego przebiegu, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. (art. 149 kodeksu karnego).

(Hipoteza, dyspozycja, sankcja).

Nie wszystkie normy prawne składają się z wymienionych wcześniej trzech elementów. I tak, między innymi w Konstytucji, Kodeksie cywilnym czy Kodeksie spółek handlowych jest szereg norm pozbawionych sankcji.

Przykład

Art. 181 Kodeksu cywilnego: „Własność ruchomej rzeczy niczyjej nabywa się przez jej objęcie w posiadanie samoistne.”

Art. 74 ust. 2 Konstytucji: „Ochrona środowiska jest obowiązkiem władz publicznych.”

Art. 140 ust. 1 Kodeksu spółek handlowych: „Każdy komplemantariusz ma prawo i obowiązek prowadzenia spraw spółki.”

Normy prawne są zwarte w przepisach prawnych. Przepis prawa to fragment aktu normatywnego (np. ustawy, rozporządzenia), który przez ustawodawcę został wyodrębniony jako artykuł, paragraf czy punkt.

Normy prawne wyrażają treść obowiązującego prawa, a przepisy są formą wyrażenia tej treści.

3. Akt normatywny

Akt normatywny zawiera przepisy prawne, w których zakodowane są normy prawne, regulujące określoną sferę stosunków społecznych.

Aktem normatywnym jest np. ustawa, rozporządzenie, akty prawa miejscowego takie jak min. uchwały rady gminy, rady powiatu.

Warunkiem wejścia w życie aktu normatywnego jest jego ogłoszenie w odpowiednim dzienniku urzędowym, np. w Dzienniku Ustaw, Monitorze Polskim czy wojewódzkim dzienniku urzędowym.

Akty normatywne, zawierające przepisy powszechnie obowiązujące, ogłaszane w dziennikach urzędowych wchodzą w życie po upływie czternastu dni od dnia ich ogłoszenia, chyba że dany akt normatywny określi termin dłuższy.

 Przy czym w uzasadnionych przypadkach akty normatywne mogą wchodzić w życie w terminie krótszym niż czternaście dni, a jeżeli ważny interes państwa wymaga natychmiastowego wejścia w życie aktu normatywnego i zasady demokratycznego państwa prawnego nie stoją temu na przeszkodzie, dniem wejścia w życie może być dzień ogłoszenia tego aktu w dzienniku urzędowym.

Tekst autentyczny to tekst aktu normatywnego ogłoszony w dzienniku urzędowym, np. w dzienniku ustaw. Z tym tekstem, w razie wątpliwości porównuje się teksty opublikowane np. w książkach, komputerowych programach prawniczych.

Nowelizacja aktu normatywnego to jego modyfikacja przez wydanie nowego aktu o tej samej lub wyższej mocy prawnej, co akt normatywny ulegający zmianie.

Teksy jednolity to tekst pierwotny aktu normatywnego wraz z naniesionymi na niego wszystkimi poprawkami.

Budowa aktu normatywnego

1. Nazwa aktu normatywnego (np. ustawa, rozporządzenie).

2. Data ustanowienia.

3. Tytuł - wskazujący na zakres przedmiotowy aktu, np. Prawo prasowe, Kodeks karny.

4. Preambuła- wstęp, w którym ustawodawca przedstawia motywy wydania aktu normatywnego, zamierzone cele, podstawowe wartości. Preambuła poprzedza tzw. właściwe przepisy. Występuje obecnie min. w Konstytucji czy w ustawie o języku polskim. Postanowienia zawarte w preambule mogą być wykorzystane przy dokonywaniu wykładni przepisów danego aktu prawnego.

5. Część ogólna.

6. Część szczególna.

7. Przepisy końcowe (min. określające termin wejścia w życie danego aktu prawnego).

8. Podpis osoby uprawnionej (w przypadku ustaw- prezydenta RP, rozporządzeń np. premiera, właściwego ministra).

Preambuła do ustawy z dnia 7 października 1999 r. o języku polskim. Parlament Rzeczypospolitej Polskiej: - zważywszy, że język polski stanowi podstawowy element narodowej tożsamości i jest dobrem narodowej kultury, - zważywszy na doświadczenie historii, kiedy walka zaborców i okupantów z językiem polskim była narzędziem wynaradawiania, - uznając konieczność ochrony tożsamości narodowej w procesie globalizacji, - uznając, że polska kultura stanowi wkład w budowę wspólnej, różnorodnej kulturowo Europy, a zachowanie tej kultury i jej rozwój jest możliwy tylko poprzez ochronę języka polskiego, - uznając tę ochronę za obowiązek wszystkich organów i instytucji publicznych Rzeczypospolitej Polskiej i powinność jej obywateli uchwala niniejszą ustawę.(…)

Załącznik nr 1 - Przykład aktu normatywnego

4. Źródła prawa

Akty normatywne pochodzące od organów władzy ustawodawczej, wykonawczej czy organów samorządu terytorialnego tworzą system, który nazywany jest źródłami prawa.

Poza tym źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są na obszarze działania organów, które je ustanowiły, akty prawa miejscowego, np. uchwały rady gminy.

Z uwagi na przynależność Polski do Unii Europejskiej i włączenie unijnego porządku prawnego do polskiego porządku prawnego pamiętać należy o dwóch podstawowych aktach prawnych Unii Europejskiej tzn. rozporządzeniach (które mają bezpośrednie zastosowanie w każdym państwie członkowskim) i dyrektywach (które zobowiązują państwo członkowskie do wydania odpowiednich aktów normatywnych wdrażających postanowienia dyrektywy).

5. Gałęzie prawa

Prawo obowiązujące na terenie Rzeczypospolitej Polskiej dzieli się na działy tzw. gałęzie prawa. Gałęzie prawa to uporządkowane zespoły norm prawnych regulujące poszczególne kategorie stosunków społecznych.

Wyróżnia się następujące gałęzie prawa, np.:

Prawo konstytucyjne- normuje zasady ustroju społecznego i politycznego, podstawowe prawa i obowiązki podmiotów prawa.

Prawo cywilne - normuje stosunki cywilnoprawne między osobami fizycznymi i osobami prawnymi.

Prawo karne- określa, jakie czyny są zabronione i normuje zasady odpowiedzialności za nie.

Prawo pracy- normuje stosunki prawne wynikające z umów o pracę.

Prawo rodzinne- reguluje stosunki prawne między małżonkami, rodzicami i dziećmi oraz innymi krewnymi, powinowatymi, jak również opiekę i kuratelę.

Prawo administracyjne- obejmuje normy prawne, które regulują strukturę i działalność administracji rządowej i samorządowej oraz stosunki między podmiotami prawa a organami administracji.

6. Wykładnia prawa

Pojęcie wykładnia prawa oznacza operację myślową, która zmierza do określenia jakie normy prawne są zawarte w obowiązujących przepisach prawa. Efektem wykładni będzie zatem ustalenie właściwego znaczenia normy prawnej.

Dokonując wykładni przepisów można korzystać z następujących metod:

• metody gramatycznej (językowej) jej istota polega na ustaleniu znaczenia normy prawnej za pomocą dyrektyw językowych tj. użycie reguł gramatyki, składni.

• metody systemowej, czyli ustaleniu znaczenia danej normy prawnej poprzez zestawienie jej z innymi normami znajdującymi się w danym akcie normatywnym, danej gałęzi prawa czy całym systemie prawa;

• metody funkcjonalnej polegającej na ustaleniu znaczenia danej normy prawnej poprzez sięgnięcie do pozaprawnych wypowiedzi i ocen, kontekstu społecznego, aksjologicznego czy ekonomicznego; dokonując wykładni przy użyciu tej metody bierze się pod uwagę cel regulacji prawnej tzw. ratio legis.

7. Funkcje prawa

Przez pojęcie funkcji prawa rozumie się skutki, które wywołuje w danej społeczności ustanowienie i stosowanie prawa.

Najważniejsze funkcje prawa to:

• funkcja stabilizująca polega na tym , iż prawo jest czynnikiem utrwalającym pewien układ stosunków społecznych i gospodarczych poprzez wykorzystanie środków przymusu prawnego, np. utrwalenie zasady ochrony własności prywatnej;

• funkcja ochronna polega na wskazaniu przez normy prawne pewnych wartości, które powinny być w społeczeństwie przestrzegane, przy czym przestrzeganie ich jest zapewnione ściśle określonymi działaniami represyjnymi przez organy państwowe, np. ochrona interesów kobiet w okresie macierzyństwa;

• funkcja organizacyjna prawa przejawia się w określeniu przez normy prawne pewnych form życia zbiorowego oraz struktur społecznych, np. przepisy prawa prasowego określają zasady prowadzenia działalności wydawniczej, czy prawa i obowiązki dziennikarzy;

• funkcja represyjna prawa polega na wymierzaniu kar w przypadku złamania dyspozycji normy prawnej;

• funkcja wychowawcza prawa wyraża się w nakłanianiu do zaakceptowania wartości uznawanych w społeczeństwie oraz w kreowaniu zachowań prospołecznych.

ĆWICZENIA

1. Pytania kontrolne

1. Co to jest prawo?

2. Czy prawo to jedyny system norm reglamentujących zachowania ludzi w społeczeństwie?

3. Czym różni się prawo od moralności?

4. Co stanowi najmniejszy element prawa?

5. Z czego składa się norm prawna?

6. Co określa dyspozycja normy prawnej?

7. W jakiej części normy prawnej określony zostaje jej adresat?

8. Co to jest przepis prawa?

9. Czym różni się norma prawna od przepisu prawa?

10. Proszę podać przykłady aktów normatywnych.

11. Proszę wymienić źródła prawa w RP.

12. Co test tekst autentyczny aktu normatywnego?

13. Na czym polega nowelizacja aktu normatywnego?

14. Co oznacza pojęcie tekst jednolity aktu normatywnego?

15. Co stanowi warunek wejścia w życie aktu normatywnego?

16. Gdzie są publikowane akty normatywne?

17. W jakim terminie wchodzą w życie akty normatywne?

18. Jak jest zbudowany akt normatywny?

19. Co zawiera preambuła i w jakim celu jest zamieszczana w akcie normatywnym?

20. Co to są gałęzie prawa?

21. Czy wszystkie normy prawne zawierają sankcję?

22. Co to jest wykładnia prawa i jaki jest jej cel?

23. Co rozumiemy pod pojęciem gramatycznej metody wykładni prawa?

24. Czym się różni systemowa metoda wykładni prawa od funkcjonalnej?

25. Jakie funkcje spełnia prawo w społeczeństwie?

26. Czy można uznać za uzasadnione twierdzenie, iż funkcja wychowawcza prawa może w niektórych sytuacjach przybrać postać funkcji resocjalizacyjnej?

LITERATURA

1. L. Morawski, Wstęp do prawoznawstwa, Toruń 1999

2. G. Seidler, H. Groszyk, J. Malarczyk, A. Pieniążek, Wstęp do nauki o państwie i prawie, Lublin 1999

3. S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii prawa, Poznań 2001

G. L. Seidler, H. Groszyk, J. Malarczyk, A. Pieniążek, Wstęp do nauki państwie i prawie, Lublin 1994, s. 107

Podstawy prawa

Podstawowe pojęcia z nauki prawa

2

Materiały Distance Learning

© Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania z siedzibą w Rzeszowie

---