Autor:

Dr Katarzyna Kurzępa-Dedo

Stosunek prawny i jego podmioty

WYKŁAD

1. Stosunek prawny

Stosunek prawny to szczególna odmiana, typ szeroko rozumianego stosunku społecznego. Od innych stosunków prawnych różni się tym, iż zachowania podmiotów w nim uczestniczących są wyznaczone przez treść norm prawnych.

Powstanie, zmiana lub ustanie stosunku prawnego następuje w wyniku tzw. zdarzeń prawnych.

Zdarzenia prawne dzielą się na:

-fakty tzn. takie zdarzenia prawne, które są niezależne od woli podmiotu prawa, np. śmierć małżonka skutkuje na gruncie przepisów prawa spadkowego tzw. otwarciem spadku;

-działania tzn. są to pozostałe zdarzenia prawne z tym, że są one zależne od woli podmiotu:

a). czynności zmierzające do wywołania skutków prawnych:

-czynności prawne,

- orzeczenia sądowe,

- akty administracyjne,

b). inne czyny, w przypadku których nie jest istotne czy wola osoby działającej była nastawiona na wywołanie skutku w postaci powstania, zmiany lub wygaśnięcia stosunku prawnego:

-czyny niedozwolone,

-czyny dozwolone.

Typami stosunków prawnych są min. stosunki cywilnoprawne, czy stosunki administracyjnoprawne.

Przykład

Fakt zawarcia umowy np. o dzieło jest źródłem powstania stosunku cywilnoprawnego. Samo zaś zawarcie umowy jest czynnością prawną dokonaną przez strony tej umowy, czyli jest zdarzeniem prawnym - działaniem skutkującym powstaniem stosunku prawnego.

2. Podmioty stosunku prawnego

Podmiotami stosunku prawnego mogą być tylko podmioty prawa. Podmiotami prawa są natomiast takie podmioty, które mogą posiadać prawa i obowiązki.

1. Osoba fizyczna

Osobą fizyczną jest człowiek od momentu urodzenia aż do śmierci.

Kodeks cywilny w art. 8 przewiduje, że każdy człowiek od chwili urodzenia ma zdolność prawną. Zdolność prawna to zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków.

Od zdolności prawnej odróżnić należy zdolność do czynności prawnych, która oznacza taką kwalifikację osoby fizycznej, że może ona przez własne działanie nabywać prawa i zaciągać zobowiązania.

Zdolności do czynności prawnych nie nabywa się w chwili urodzenia, tak jak ma to miejsce w przypadku zdolności prawnej, ale dopiero z chwilą uzyskania przez osobę fizyczną pewnej dojrzałości umysłowej pozwalającej jej świadomie kształtować treść stosunków prawnych. W związku z tym można mówić o:

• barku zdolności do czynności prawnych,

• ograniczonej zdolności do czynności prawnych,

• pełnej zdolności do czynności prawnych.

Przykład

Sześcioletnie dziecko w drodze dziedziczenia może stać się właścicielem mieszkania, a to z uwagi na fakt, iż od momentu urodzenia ma zdolność prawną. Nie może jednak w wieku sześciu lat rozporządzać tym mieszkaniem z powodu braku zdolności do czynności prawnych.

Brak zdolności do czynności prawnych dotyczy osób fizycznych, które:

• nie ukończyły lat trzynastu oraz

• osób ubezwłasnowolnionych całkowicie.

Osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. O ubezwłasnowolnieniu, jego uchyleniu lub zmianie na ubezwłasnowolnienie częściowe orzeka sąd. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę chyba, że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską.

Czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest nieważna. Swoistym złagodzeniem jest regulacja art. 14 § 2 kodeksu cywilnego w myśl której, gdy osoba niezdolna do czynności prawnych zawarła umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, umowa taka staje się ważna z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych.

Przykład

Kupno biletu autobusowego przez osobę ubezwłasnowolnią całkowicie będzie ważną czynnością prawną, ponieważ zakup ten mieści się w kategorii drobnych bieżących spraw życia codziennego. Jeżeli jednak osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nabyłaby bilet autobusowy nie za jego rzeczywistą cenę np. 2 zł, ale za cenę 50 zł to świetle art. 14 § 2 kodeksu cywilnego to czynność taką (choć należącą do kategorii drobnych bieżących spraw życia codziennego) uznać trzeba za nieważną, ponieważ powoduje ona rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych.

Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw.

Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę. Podobnie jak o ubezwłasnowolnieniu całkowity, tak i o częściowym orzeka sąd.

Do ważności czynności prawnej, przez którą osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego. Jednakże ważność umowy, która została zawarta przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych, ale bez wymaganej zgody przedstawiciela ustawowego będzie zależała od potwierdzenia umowy przez tego przedstawiciela.

 Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może sama potwierdzić umowę po uzyskaniu pełnej zdolności do czynności prawnych.

Strona, która zawarła umowę z osobą ograniczoną w zdolności do czynności prawnych może wyznaczyć temu przedstawicielowi odpowiedni termin do potwierdzenia umowy, a po bezskutecznym jego upływie staje się wolna.

Jeżeli osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych dokonała sama jednostronnej czynności prawnej, do której ustawa wymaga zgody przedstawiciela ustawowego, czynność jest nieważna.

Pamiętać jednak należy, że reguła powyższa nie dotyczy sporządzania testamentu, który jak wiadomo jest jednostronną czynnością prawną. W myśl art. 944 kodeksu cywilnego sporządzić i odwołać testament może tylko osobą mająca pełną zdolność do czynności prawnych. Co więcej, testamentu nie można sporządzić ani odwołać przez przedstawiciela.

Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela ustawowego zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego. Poza tym może bez zgody przedstawiciela ustawowego rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów inaczej postanowi.

Jeżeli przedstawiciel ustawowy osoby ograniczonej w zdolności do czynności prawnych oddał jej określone przedmioty majątkowe do swobodnego użytku, osoba ta uzyskuje pełną zdolność w zakresie czynności prawnych, które tych przedmiotów dotyczą. Wyjątek stanowią czynności prawne, do których dokonania nie wystarcza według ustawy zgoda przedstawiciela ustawowego.

Przykład

Czternastolatka może swobodnie dysponować książką otrzymaną od rodziców w prezencie urodzinowym. Nie może jednak swobodnie dysponować biurkiem, czy innymi meblami z jej pokoju, które rodzice kupili dla niej w określonym celu.

Przez zawarcie małżeństwa małoletni uzyskuje pełnoletniość i nie traci jej w razie unieważnienia małżeństwa.

Kodeks rodzinny i opiekuńczy stanowi w art. 10. § 1:  „Nie może zawrzeć małżeństwa osoba nie mająca ukończonych lat osiemnastu. Jednakże z ważnych powodów sąd opiekuńczy może zezwolić na zawarcie małżeństwa kobiecie, która ukończyła lat szesnaście, a z okoliczności wynika, że zawarcie małżeństwa będzie zgodne z dobrem założonej rodziny.”

Osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych może dokonywać wszelkich, prawnie dopuszczalnych czynności prawnych.

Pełną zdolność do czynności prawnych zachowuje się aż do śmierci chyba, że nastąpiło całkowite lub częściowe ubezwłasnowolnienie.

1. Osoby prawne

Kolejnym podmiotem stosunku cywilnoprawnego są osoby prawne. W art. 33 Kodeks cywilny definiuje je następująco:

„Osobami prawnymi są Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną.”

Poza wspominanym już Skarbem Państwa do osobami prawnymi są, np. Narodowy Bank Polski, Polska Akademia Nauk, szkoły wyższe, jednostki samorządu terytorialnego, spółki akcyjne, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółdzielnie.

Powstanie, ustrój i ustanie osób prawnych określają właściwe przepisy. Poza tym w wypadkach i w zakresie w przepisach tych przewidzianych organizację i sposób działania osoby prawnej reguluje także jej statut.

Jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną z chwilą jej wpisu do właściwego rejestru, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej.

Przykład

Ustawa o Narodowym Banku Polskim w art. 2 ust. 1 przewiduje, że NBP ma osobowość prawną. Zatem nie ma już w tym przypadku obowiązku wpisu banku centralnego do jakiegokolwiek rejestru celem uzyskania przez niego osobowości prawnej. Natomiast Kodeks spółek handlowych w art. 12 stanowi, że spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w organizacji albo spółka akcyjna w organizacji z chwilą wpisu do rejestru (Krajowego Rejestru Sądowego) staje się spółką z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółką akcyjną i uzyskuje osobowość prawną.

Osoba prawna podobnie jak osoba fizyczna, posiada zdolność do czynności prawnych, która jest zbieżna ze zdolnością prawną.

Osoba prawna działa przez swoje organy (np.zarząd spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, rektor uniwersytetu) w sposób przewidziany w ustawie i w opartym na niej statucie.

Jeżeli osoba prawna nie może prowadzić swoich spraw z braku powołanych do tego organów, sąd ustanawia dla niej kuratora, który powinien postarać się niezwłocznie o powołanie organów osoby prawnej, a w razie potrzeby o jej likwidację.

Siedzibą osoby prawnej jest miejscowość, w której ma siedzibę jej organ zarządzający pod warunkiem, że ustawa lub oparty na niej statut nie stanowi inaczej.

2. Jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi

Podmiotem stosunku cywilnoprawnego mogą być wreszcie tzw. jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnym. Kodeks cywilny w art. 33¹ § 1 stanowi, że do jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, stosuje się odpowiednio przepisy o osobach prawnych.

Do jednostek takich zalicza się min. spółki osobowe, czyli spółkę jawną, spółkę komandytową, spółkę komandytowo-akcyjną oraz spółkę partnerską, ponieważ w myśl art. 8 Kodeksu spółek handlowych- spółka osobowa może we własnym imieniu nabywać prawa, zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywana.

Podobnie jak w przypadku osób prawnych, zdolność prawa jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi jest zbieżna z ich zdolnością do czynności prawnych.

ĆWICZENIA

1. Pytania kontrolne

1. Czym różni się stosunek prawny od innych stosunków społecznych?

2. Co powoduje powstanie, zmianę lub ustanie stosunku prawnego?

3. Czym zdarzenia prawne w postaci faktów różnią się od działań?

4. Kto może być podmiotem stosunku prawnego?

5. Na czym polega zdolność prawna?

6. Czym różni się zdolność prawna od zdolności do czynności prawnych?

7. Czy zdolność prawną można utracić?

8. Kto w świetle przepisów Kodeksu cywilnego ma pełną zdolność do czynności prawnych, a kto ograniczoną?

9. Jakie są przesłanki ubezwłasnowolnienia całkowitego?

10. Z jakich powodów ubezwłasnowolnia się częściowo osobę fizyczną?

11. Jaki organ orzeka o ubezwłasnowolnieniu całkowitym i częściowym osoby fizycznej?

12. Kto w świetle przepisów Kodeksu cywilnego nie ma zdolności do czynności prawnych?

13. Jakie są skutki dokonania czynności prawnej przez osobę ubezwłasnowolnioną całkowicie?

14. Jakie są skutki zawarcia umowy przez osobę mającą ograniczoną zdolność do czynności prawnych?

15. Czy osoba, która nie ma zdolności do czynności prawnych może zawierać umowy w drobnych bieżących sprawach życia codziennego?

16. Jaki podmiot nazywamy osobą prawną? Proszę podać przykład osoby prawnej.

17. Czy osoba prawna ma zdolność do czynności prawnych?

18. W jaki sposób działa osoba prawna?

19. Z jaką chwilą jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną?

20. Co to są jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi?

Podstawy prawa

Stosunek prawny i jego podmioty

2

Materiały Distance Learning

© Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania z siedzibą w Rzeszowie

---