Byddyzm

Buddyzm (inna nazwa to: sanskr. Buddha Dharma; pāli. Buddha Dhamma - "Nauka Przebudzonego") - religia, system filozoficzno-etyczny, rzadziej psychologia. Założycielem tej religii i twórcą podstawowych jej założeń był, żyjący od około 560 do 480 roku p.n.e. Siddhārtha Gautama (pāli. Siddhattha Gotama), syn księcia z rodu Śākyów, władcy jednego z państw-miast w północnych Indiach.

Buddyzm opiera się na Czterech Szlachetnych Prawdach głoszonych przez Siddharthę Gautamę, oraz na przedstawionej przez niego Ośmiorakiej Ścieżce, która prowadzić ma do ustania cierpienia.

Słowo "buddha", używane obecnie w odniesieniu do Siddhārthy Gautamy, w sanskrycie i pāli oznacza dosłownie "przebudzony". Takie imię obrał Siddhārtha Gautama, kiedy zaczął głosić swoje nauki.

Po śmierci Buddy, w ciągu pięciu wieków, nauki te rozprzestrzeniły się z subkontynentu indyjskiego na centralną, południowo-wschodnią i wschodnią Azję. Buddyzm od początku swojego istnienia był religią o bardzo luźnej strukturze, zarówno od strony organizacyjnej, jak i doktrynalnej. W trakcie rozwoju historycznego powstały liczne jego odmiany i szkoły, które zazwyczaj (choć nie zawsze) nawzajem się tolerowały, a nawet wspierały. Współcześnie buddyzm dzieli się na trzy tradycje: Theravāda (sanskr. Sthaviravāda), Mahāyāna, i Vajrayāna. Dane na temat liczebności buddystów na świecie są mocno rozbieżne — w zależności od źródeł, podawane są liczby od 230 do 500 milionów (dane o buddystach w niektórych krajach, na przykład w Polsce, są niedostępne). Przyjmuje się że społeczność buddystów liczy 376 milionów wyznawców, co daje buddyzmowi piąte miejsce wśród najliczebniejszych religii świata po chrześcijaństwie, islamie, hinduizmie i tradycyjnej, ludowej religii chińskiej. Liczba sympatyków buddyzmu, uznających go przede wszystkim za zbiór zasad moralno-etycznych, systematycznie wzrasta, wraz z zainteresowaniem tą religią.

Koło Dharmy jest ważnym symbolem buddyzmu. Odnosi się ono zarówno do koła życia składającego się z sześciu sfer egzystencji, czyli samsary (kręgu narodzin i śmierci, świata cierpienia dukkha) jak i do nauczania (ośmiorakiej ścieżki) Buddy Siakjamuniego, o którym mówi się, że puścił w ruch Koło Dharmy.

Motyw Koła Dharmy znajduje się na fladze Indii i fladze Romów

"Budda" i Budda Siakjamuni

Indie około 600 r. p.n.e.

Twórcę głównego przekazu w naukach buddyjskich tradycyjnie określa się mianem "budda" (w sanskr. i pāli buddha, czyli "Przebudzony"). Odwołując się do etymologii tego słowa w sanskrycie i pāli można powiedzieć, że Budda to istota, która dzięki wieloletniemu rozwojowi duchowemu, medytacji i określonym praktykom religijnym odkryła prawdziwą naturę rzeczywistości. To "odkrycie" zwane jest "bodhi" (sanskr. i pāli.) dosł. "Przebudzenie" (częściej zwane "Oświeceniem"). Każda istota, która przebudziła się ze "snu ignorancji" dzięki odkryciu prawdziwej natury rzeczywistości zwana jest buddą. W tym rozumieniu, w świetle nauk buddyjskich, uważa się, że buddów było wielu i co jakiś czas będą się rodzić nowi.

Fragment posągu Buddy Siakjamuniego w stylu grecko-buddyjskim. Pochodzenie Hadda; Afganistan. Tradycja mahāyana.

Ostatnim poświadczonym historycznie nauczycielem buddyjskim, uznawanym w ramach buddyzmu (poza szkołami buddyzmu wadżrajany i niektórymi mahājany, według których buddami było również wielu mistrzów buddyjskich żyjących po Buddzie Śakyamunim) za buddę, był Siddhārtha Gautama (pāli. Siddhattha Gotama) Śakyamuni (mędrzec, pochodzący z rodu Śakya). Był on synem władcy jednego z królestw leżących u podnóży Himalajów, na granicy dzisiejszego Nepalu i Indii. Żył 80 lat. W zależności od tradycji podaje się różne daty jego urodzin: źródła indyjskie podają rok 448 p.n.e., greckie 566 p.n.e., a syngaleskie 624p.n.e.. Wszystkie te źródła podają jednak podobne fakty z jego życia, w związku z czym można je uznać za wiarygodny życiorys Buddy Śakyamuniego.

Siddhartha Gautama wychowywał się w przepychu, w pałacu swego ojca. Zdawał sobie jednak sprawę z istnienia życia poza murami pałacu i był go ciekaw. Pewnego dnia postanowił je zobaczyć i wybrał się ze swoim służącym na przejażdżkę poza pałacowe mury. Podczas tej przejażdżki (lub czterech kolejnych przejażdżek) ujrzał kolejno: starca, chorego człowieka, kondukt pogrzebowy i żebrzącego ascetę. Głęboko go to poruszyło. Porzucił więc bogactwo, aby stać się ascetą i poszukiwać prawdy o tym, w jaki sposób wyzwolić z cierpienia wszystkie czujące istoty (czyli jak przerwać nieustanną wędrówkę (pāli. samsāra) , którym towarzyszą choroby i dramaty, doświadczane przez ludzi).

Poszukiwania zajęły mu około 7 lat. Pobierał nauki u różnych mistrzów, jednak żaden z nich nie potrafił dać mu pełnej odpowiedzi na nurtujące go pytania. Ostatecznie postanowił poddać się surowej ascezie. To jednak również nie przyniosło spodziewanego efektu. Siddhartha porzucił zatem ascetyczny tryb życia i postanowił medytować tak długo, aż w końcu odnajdzie metodę wyzwolenia ludzkości od cierpienia. Usiadł pod drzewem w pobliżu wioski (dzisiaj Bodh Gaya) i tam pozostawał w głębokiej medytacji. Medytował przez 49 dni, w czasie których nawiedzały go wątpliwości uosobione przez bóstwo Marę. Mędrzec jednak pokonał je. Wreszcie, w dzień pełni księżyca miesiąca Visakha, osiągnął Oświecenie.

"Złoty Budda"; świątynia Wat Trimitr; Bangkok; Tajlandia. Tradycja tharavāda.

Po osiągnięciu tego stanu, pozostawał w lesie, medytując jeszcze przez 7 tygodni. Wahał się, czy ogłosić światu owoce swych medytacji i nauk, lecz jego wątpliwości pomógł rozwiać bóg Brahma Sahampati.

Następnie, wyruszył na poszukiwanie swych pięciu byłych towarzyszy ascezy. Odnalazł ich w w Parku Gazeli; tam też po raz pierwszy wygłosił im swe nauki. Zdarzenie to tradycja buddyjska nazywa Wprawieniem w Ruch Koła Dharmy. Towarzysze początkowo uznali, że sprzeniewierzył się drodze ascezy, potem jednak przekonał ich.

Od tego momentu Siakjamuni zaczął nauczać Dharmy, obejmującej Cztery Szlachetne Prawdy (w tym Ośmioraką Ścieżkę) i w rozumieniu nauk buddyjskich prowadzącej do Oświecenia. Cztery Szlachetne Prawdy i Ośmioraka Ścieżka do dzisiaj stanowią podstawę i kwintesencję nauk buddyjskich.

Resztę swojego życia Siakjamuni spędził, wędrując po północnych Indiach i nauczając Dobrego Prawa (Dharmy). Zyskał sobie wielu zwolenników z różnych warn.

Według szkół buddyzmu Wielkiej Drogi (Mahajana) Budda Siakjamuni obrócił Kołem Dharmy trzykrotnie udzielając w ten sposób trzech zestawów różnych nauk. Pierwszy cykl nauk dotyczy głównie prawa przyczynowości (Karma), drugi odnosi się do Pustości (Siunjata) wszystkich przejawień, a trzeci dotyczy Natury Buddy (Tathagatagarbha). Trzy cykle obejmują całość buddyjskich nauk przekazywanych we wszystkich istniejących obecnie szkołach buddyzmu.

Budda Siakjamuni umarł w wieku 80 lat w niewielkiej miejscowości Kusinara. Data jego śmierci, podobnie jak narodzin, wciąż jest przedmiotem dyskusji w ramach różnych przekazów buddyjskich (zobacz: Era buddyjska).

Podstawowe założenia buddyzmu

Wiele różnych prądów/nurtów myśli buddyjskiej wyewoluowało z pierwotnego przekazu nauk Buddy Siakjamuniego po jego śmierci. Rozróżniają je nauki, praktyki, nacisk na wybrane wątki z nauki Buddy i kultura. Jednak mimo wielu znaczących różnic, istnieje również wiele wspólnych wątków dla wszystkich tradycji i szkół buddyjskich.

Cztery szlachetne prawdy

Budda objaśnia swe nauki Pięciu Ascetom w Parku Gazeli.

Cztery Szlachetne Prawdy (pāli. cattari arya sacchani; sanskr. catvari arya satyani) to podstawa nauk buddyzmu. Pojawiają się one wielokrotnie w buddyjskich tekstach (np. Kanon Pālijski). Powstały one w wyniku doświadczenia przez Buddę Śakjamuniego "Przebudzenia" (pāli. bodhi). Są one postrzegane przez buddyzm jako głęboka analiza psychologiczna rzeczywistości i metodologia postępowania, a nie zwykła filozofia. Dlatego też Budda mówił: "Te cztery Szlachetne Prawdy, o mnisi, są rzeczywiste, precyzyjne, nie inne. Dlatego też zwą się szlachetnymi prawdami".

Ta nauka opiera się na słowach kazania dla Pięciu Ascetów, w Parku Gazeli (Sarnath), po "Przebudzeniu" Buddy. Kazanie to zwane jest "Kazaniem o Wprawieniu w Ruch Koła Dharmy". W Culamalunkya Sutta ze zbioru Majjhima Nikaya, Budda wyjaśnia: "Dlaczego oznajmiłem [Cztery Szlachetne Prawdy]? Dlatego iż jest to korzystne, stanowi podstawę świętobliwego żywota, prowadzi do Wyzwolenia, do spokoju, zniszczenia [cierpienia], do bezpośredniej wiedzy, do Oświecenia, do Nirwany. Oto dlaczego oznajmiłem je."

Są to:

1. Pierwsza Szlachetna Prawda o Cierpieniu (pāli. dukkha ariya sacca; sanskr. arya duhkha satya)

2. Druga Szlachetna Prawda o Przyczynie Cierpienia (pāli. dukkha samudayo ariya sacca; sanskr. arya samudaya satya)

3. Trzecia Szlachetna Prawda o Ustaniu Cierpienia (pāli. dukkha nirodho ariya sacca; sanskr. arya nirodha satya)

4. Czwarta Szlachetna Prawda o Ścieżce Prowadzącej do Ustania Cierpienia (pāli. dukkha nirodha gāmini paṭipadā ariya sacca; sanskr. arya mârga satya)

Cztery Szlachetne Prawdy w połączeniu z Szlachetną Ośmioraką Ścieżką stanowią esencję nauki buddyjskiej, dlatego w buddyzmie kładzie się szczególny nacisk na ich prawidłowe zrozumienie i zrealizowanie.

• Pierwsza Szlachetna Prawda o Cierpieniu

"Oto, o mnisi, Szlachetna Prawda o dukkha (cierpieniu):

"Narodziny są dukkha, starzenie się jest dukkha, śmierć jest dukkha; rozpacz, lament, ból i napięcie są dukkha; powiązanie z niechcianym jest dukkhą; rozłąka z upragnionym jest dukkha; nie osiągnięcie pożądanego jest dukkha. Pokrótce, pięć znikających zespołów jest dukkha."

Słowo dukkha tłumaczone jest jako cierpienie. Oznacza ono jednak nie tylko takie rozumienie cierpienia, jakie znamy w kulturze Zachodu, lecz również coś bardziej subtelnego, związanego z samą egzystencją, jak np. cierpienie wynikające ze zmian (zmian nie tylko stanu emocjonalnego, mentalnego czy materialnego ale też i duchowego - wszystko to odbywa się w ramach tzw. "samsary" czyli "wędrówki"), z połączenia z niemiłym lub rozłąki z miłym lub brak możliwości zaspokojenia.

Istoty doświadczają cierpienia, ponieważ nie ma nic trwałego, wszystko przemija, również my, a więc i nasze iluzoryczne poczucie bezpieczeństwa, które próbujemy oprzeć na nietrwałych podstawach (np. na wyobrażeniu trwałego ja).

Iluzoryczność "ja" tworzy "pięć znikających zespołów" zwanych też "pięcioma skupiskami", to "zespoły" tworzące istotę.

Ponieważ pięć skupisk lgnięcia wyznacza całą naszą egzystencję, logiczną konsekwencją tego ostatniego stwierdzenia jest wniosek, iż są one współodpowiedzialne za cierpienie.

• Druga Szlachetna Prawda o Przyczynie Cierpienia

"Oto, mnisi, jest Szlachetna Prawda o Powstawaniu Cierpienia:

"Pragnienie, które tworzy dalsze stawanie się - któremu towarzyszy namiętność i zachwyt, znajdujące rozkosz to tu, to tam - pragnienie zmysłowej przyjemności, pragnienie stawania się, pragnienie niszczenia się."

Przyczyny powstawania cierpienia opisane są w naukach o Dwunastu Ogniwach Współzależnego Powstawania.

• Trzecia Szlachetna Prawda o Ustaniu Cierpienia

"Oto, mnisi, jest Szlachetna Prawda o Wygaśnięciu Cierpienia:

"[To] całkowite zaniknięcie i ustanie, wyrzeczenie się, zaniechanie, wyzwolenie, puszczenie pragnienia."

Trzecia Szlachetna Prawda, która mówi o ustaniu cierpienia jest konsekwencją drugiej prawdy - jeśli przyczyną cierpienia jest pożądanie, to sposobem na usunięcie cierpienia jest wykorzenienie (wyeliminowanie) pożądania.

Stan doskonałego spokoju, który osiągany jest dzięki usunięciu tego korzenia cierpienia nazywany jest Nirwaną.

• Czwarta Szlachetna Prawda o Ścieżce Prowadzącej do Ustania Cierpienia

W Czwartej Szlachetnej Prawdzie Budda mówi w jaki sposób można dojść do stanu wolności od cierpienia.

"Oto, mnisi, jest Szlachetna Prawda o sposobie praktyki wiodącej do wygaśnięcia cierpienia:

"Dokładnie ta Szlachetna Ośmioaspektowa Ścieżka - właściwy pogląd, właściwe postanowienie, właściwa mowa, właściwe działanie, właściwy żywot, właściwe dążenie, właściwe skupienie, właściwa medytacja."

Warto zauważyć nierozerwalny związek pomiędzy Czterema Szlachetnymi Prawdami i Szlachetną Ośmioraką Ścieżką.

Cztery Szlachetne Prawdy stanowią część doktrynalną nauk buddyjskich, podkreślającą właściwe rozumienie. Natomiast Szlachetna Ośmioraka Ścieżka, jest częścią praktyczną, mówiącą o (szeroko pojmowanej) dyscyplinie.

Razem więc stanowią niepodzielną jedność: Dharma (Nauka) i Vinaya (pāli. dyscyplina).

Sześć światów

Sześć światów (Sześć sfer egzystencji) w buddyzmie:

1. Świat piekieł

2. Świat głodnych duchów

3. Świat zwierząt

4. Świat ludzi

5. Świat aśurów (półbogów)

6. Świat bogów (niebo)

Niekończąca się i pełna cierpienia wędrówka istot w świecie samsary to właśnie odradzanie się w sześciu światach. To w jakim świecie aktualnie przebywamy uwarunkowane jest naszym działaniem, czyli karmą. Wyjście poza cierpienia samsary jest możliwe jedynie ze świata ludzi dla istot, które osiągnęły oświecenie i są buddami.Doktryna sześciu światów jest albo interpretowana dosłownie, albo jako przenośne określenia stanów ludzkiego umysłu.

Dwanaście ogniw współzależnego powstawania

Dwanaście ogniw współzależnego powstawania - jeden z głównych poglądów używanych w buddyzmie. Pogląd ten odnosi się do nauk o Czterech Szlachetnych Prawdach. 12 ogniw współzależnego powstawania opisują proces istnienia w Samsarze, a w szczególności Prawdę o Istnieniu Cierpienia. Jeżeli 12 ogniw współzależnego powstawania przedstawi się w odwrotnej kolejności można również opisać Prawdę o Ustaniu Cierpienia.

12 ogniw współzależnego powstawania

(ogniwa poprzedniego odrodzenia)

1. Niewiedza (brak rozpoznania natury egzystencji)

2. Karmiczne formacje (poprzedniego odrodzenia)

3. Świadomość (obecność w uwarunkowanej egzystencji)

(ogniwa obecnego odrodzenia)

4. Nazwa i Forma (formowanie 6 zmysłów i świadomość)

5. Sześć Podstaw (6 zmysłów i świadomości)

6. Kontakt (odbieranie wrażeń poprzez Sześć Podstaw)

7. Uczucia (pożądania, niechęci, neutralne)

(ogniwa poprzedniego odrodzenia)

8. Chwytanie (aby doświadczać dalej odczuwane obiekty)

9. Pożądanie (impulsy od chwytania, aby nie utracić obiektów)

10. Proces Powstawania (generowanie karmicznych rezultatów pod wpływem pożądania)

(ogniwa obecnego odrodzenia)

11. Narodziny (Pięć skupisk, sanskryt. skandh) obecnego odrodzenia)

12. Starość i Śmierć

Proces reinkarnacji z punktu widzenia 12 ogniw współzależnego powstawania

• 6 ogniw obecnych przed obecnym odrodzeniem

Niewiedza (brak rozpoznania natury egzystencji) (1) warunkuje odrodzeniami Karmę (2) w Świadomości (3). Chwytanie (8) i Pożądanie (9) prowadzi to kolejnego odrodzenia po tym jak nastąpiła Śmierć w poprzednim życiu i okres przejściowy bardo.

• 6 ogniw obecnego odrodzenia

Nazwa i Forma (4) to pęd ku 6 zmysłom i świadomości, aż do kolejnego odrodzenia w łonie matki. Następnie manifestuje się w łonie matki Sześć Podstaw (5) wzroku, słuchu, smaku, dotyku, zapachu i mentalnych zdolności. Stopniowo zmysły zaczynają się pojawiać, a kiedy ciało przybiera postać zdolną do odczuwania Kontaktu (6) manifestują się Uczucia (7) pożądania, niechęci lub neutralne w łonie matki. Następnie następują Narodziny (11) . Kolejne ogniwo to Starość i Śmierć (12).

Ośmioraka ścieżka

Koło Dharmy - kiedy przedstawiane jest z ośmioma szprychami symbolizuje Szlachetną Osmiostopniową Ścieżkę

Ośmioraka ścieżka (także: Ośmioraka, Ośmioaspektowa) - fundamentalne pojęcie buddyzmu. Zgodnie z tzw. czwartą szlachetną prawdą wygłoszoną przez Buddę na pierwszym kazaniu, droga do oświecenia złożona jest z ośmiu części:

1. słuszny pogląd (właściwy pogląd) - zrozumienie konieczności przebywania w medytacyjnym zrównoważeniu

2. słuszne myślenie (właściwe myślenie) - wykorzenienie żądzy i nieżyczliwości

3. słuszne słowo (właściwa mowa) - wstrzymanie się od kłamstwa i obmowy, używanie mowy w celu przynoszenia pożytku innym

4. słuszny czyn (właściwe postępowanie) - przestrzeganie Pięciu Wskazań

Pięć buddyjskich Wskazań to:

1. Zobowiązuję się przestrzegać nakazu, nie niszczyć żywych istot.

2. Zobowiązuję się przestrzegać nakazu, nie brać tego co nie dane.

3. Zobowiązuję się przestrzegać nakazu, powstrzymywać się od złego seksualnego prowadzenia się.

4. Zobowiązuję się przestrzegać nakazu, powstrzymywać się od niewłaściwej mowy.

5. Zobowiązuję się przestrzegać nakazu, powstrzymywać się przed spożywaniem napojów odurzających i narkotyków, które prowadzą do nieuważności.

5. słuszny żywot (właściwe życie) - utrzymywanie się z zajęcia niewymagającego łamania przykazań

6. słuszne dążenie (właściwe dążenie) - dążenie do oświecenia

7. słuszne skupienie (właściwe rozważanie) - zastanowienie się nad sprawami myśli i uczuć

8. słuszna medytacja (właściwe skupienie) - medytacja prowadząca do zrozumienia, że wszystkie rzeczy, jako złożone i zmienne, pozbawione są realnego bytu, a więc zasadniczo nie różnią się od siebie i cały świat jest jednością.

Ośmioraka Ścieżka umożliwia również podział buddyzmu na trzy fundamentalne praktyki:

1. moralną dyscyplinę, poprzez słuszne słowo, słuszny czyn, słuszny żywot

2. medytacyjne zrównoważenie, poprzez słuszne dążenie, słuszne skupienie, słuszną medytację

3. doskonałą mądrość, poprzez słuszny pogląd, słuszne myślenie

Bodhi

Bodhi (pāli. i sanskr. dosłownie "przebudzenie") - jest określeniem użytym przez Buddę w celu nazwania swojego własnego wewnętrznego doświadczenia. Słowo bodhi najczęściej jest tłumaczone jako "oświecenie", jednak bardziej precyzyjnymi określeniami będą tu: "zrozumienie" lub "przebudzenie", czyli przebudzenie ze snu (wcześniejszej) ignorancji (pāli. avijjā; sanskr. avidyā). Buddyści wierzą, że - po osiągnięciu stanu bodhi - istota uwalnia się z samsary, czyli nieustannego cyklu narodzin i śmierci; tym samym - przebudzenie oznaczałoby tu uwolnienie się od cierpienia.

Do osiągnięcia bodhi prowadzi rozwinięcie pełnej doskonałości (pāli. i sanskr. pāramitā) oraz realizacja (poznanie, zrozumienie i umiejętne stosowanie) trzydziestu siedmiu czynników (pāli. bodhi-pakkhiya-dhammā; sanskr. bodhi-pakṣa-dharma), zwanych "Skrzydłami ku Oświeceniu".

Składają się na nie:

• Cztery podstawy uważności (pāli. satipaṭṭthāna)

• Cztery rodzaje właściwego wysiłku (pāli. sammappadhāna)

• Cztery podstawy sukcesu (pāli. iddhipāda)

• Pięć czynników zwierzchnich (pāli. indriya)

• Pięć sił (pāli. bala)

• Siedem czynników Przebudzenia (pāli. bojjhaṇga)

• Ośmiostopniowa Szlachetna Ścieżka (pāli. ariya magga)

Sidhattha Gotama po osiągnięciu bodhi dotyka ziemi biorąc ją na świadka swego Przebudzenia; Museum of Ho Phra Keo; Vientiane, Laos (tradycja theravāda).

W momencie przebudzenia wszelka żądza (pāli. lobha), gniew (pāli. dosa; sanskr. doṣa), ułuda (pāli. moha, sanskr. maya), ignorancja, pragnienie (pāli. taṇhā; sanskr. tṛṣṇā) i fałszywa wiara w "ja" (pāli attā; sanskr. ātman) - znikają.

Wszystkie tradycje buddyjskie uznają istnienie trzech rodzajów Przebudzenia:

• Samo W Pełni Przebudzenie (pāli. sammāsambodhi; sanskr. samyaksambodhi) - inne nazwy to "Budda Powszechny" lub "Doskonałe Samoprzebudzenie",

• Przebudzenie Ucznia (dosł. "Przebudzenie Przez Słuchanie"; pāli. sāvakabodhi; sanskr. śrāvakabodhi)

• Milczące Przebudzenie (pāli. paccekabodhi; sanskr. pratyekabodhi) zwane też "Osobistym Oświeceniem".

Wraz z osiągnięciem stanu bodhi, Budda osiągnął trzy rodzaje wiedzy:

• wiedzę dotyczącą swoich poprzednich żywotów

• wiedzę dotyczącą prawa karmy

• wiedzę dotyczącą Czterech Szlachetnych Prawd

Ta sama wiedza staje się dostępna również w pozostałych "rodzajach" przebudzenia, dlatego są one tym samym przebudzeniem, co przebudzenie Buddy Powszechnego.

Trzy "rodzaje" Przebudzenia dotyczą tego samego doświadczenia wewnętrznego i różnią się od siebie jedynie możliwością tworzenia przekazu (pāli. sāsana) i - tym samym - formułowania nauki (pāli. dhamma; sanskr. dharma), czyli sposobu dzięki któremu inne istoty mogą same osiągnąć Przebudzenie.

Nirwana

Nirwana - najwyższa buddyjska doskonałość

Nirwana (pāli. Nibbana; sanskr. Nirvāṇa) jest terminem oznaczającym ustanie wszelkiego pragnienia (pāli. taṇhā; sanskr. tṛṣṇā). Porównuje się ją do zdmuchnięcia płomienia, co jest metaforą uwolnienia się przez czującą istotę od wszelkich namiętności. Buddyści uważają, iż przebudzona istota może żyć na tym świecie bez "chwytania się" (pāli. upādāna), czyli bez pragnień w stosunku do ludzi, zjawisk i przedmiotów, co do których powstaje cierpienie (nie mylić z ascezą). Jej działania będą wtedy wzbudzały owoce (pāli. vipāka), jednak tylko te, które nie przyczynią się do uczestniczenia w nieustannym cyklu narodzin i śmierci (pāli. vaṭṭa). Przebudzona istota, osiagnąwszy Nirwanę, odchodzi bowiem trwale ze świata przyczyny-i-skutku, co jest tożsame z ostatecznym uwolnieniem się z cyklu narodzin i śmierci. Warunkiem osiągnięcia Nirwany za życia jest uwolnienie umysłu od niewiedzy (pāli. avijjā; sanskr. avidyā) poprzez poznanie stosownych nauk i praktyk, prowadzących do trwałego uwolnienia się od cierpienia; jednak jej pełnia następuje dopiero po śmierci (pāli. Prinibbāna, sanskr. Parinirvāṇa).

Zależność Powstawania

Przebudzenie (pāli. bodhi) Buddy Śākyamuniego było tożsame z wyzwoleniem od cierpienia i osiągnięciem właściwego wglądu w naturę rzeczywistości. Powszechnie akceptowana pośród szkół i tradycji buddyjskich nauka o Zależności Powstawania (pāli. paṭiccasamuppāda; sanskr. pratitya-samutpada) mówi o uwarunkowanym powstawaniu (pāli. uppajjati) i wstrzymywaniu (pāli. nirujjathi) cierpienia (pāli. dukkha; sanskr. duḥkha), patrz Dwanaście ogniw współzależnego powstawania.

Dla żyjących istot pozbawionych właściwego zrozumienia a poprzez to pogrążonych w niewiedzy, (pāli. avijjā; sanskr. avidyā) proces ten sprowadza się do podlegania ciągłej wędrówce (pāli. saṃsāra) w cyklu narodzin (pāli. jāti) oraz starzenia się i śmierci (pāli. jarāmaraṇa). Buddyści uważają, iż istoty posiadające "wgląd w to jakie rzeczy są" (pāli. yathā-bhūta-ñāṇa-dassana; sanskr. yathā-bhūta-jñana-darśana), poprzez brak zauroczenia (pāli. nibbidā) i pożądania (pāli. virāgo) doznają wyzwolenia (pāli. vimutti) z owego cyklu, wstrzymując tym samym cierpienie i osiągając Nirwanę (pāli. Nibbāna; sanskr. Nirvāṇa).

Siunjata - Pustka

Posąg Buddy na tle zachodu słońca

Siunjata (pāli. suññata; sanskr. śūnyatā; - pustka, pustość, niesubstancjonalność; chiński. 空 kōng) - pojęcie występujące w buddyzmie, zarówno mahajany, jak i hinajany. Jest kluczowym pojęciem dla zrozumienia mahajany. Zgodnie z jej doktryną wszystkie rzeczy i dharmy są pustymi przejawieniami pozbawionymi realnego istnienia czy definitywnego nieistnienia. Szkoły buddyzmu wczesnego, na ogół przyjmowały istnienie dharm, takimi jakimi wydają się przejawiać, choć zakładały brak tożsamości "ja".

Słowo "pustka" lub "pustość" - w sanskrycie siunjata, to forma słowa siunja - "pozbawiony", co w dokładnym tłumaczeniu oznacza "pozbawioność". Słowo to sugeruje brak - brak cech, brak własnej natury. Stwierdzenie: "forma jest pustką" należy rozumieć następująco: rzeczy (zjawiska) nie posiadają swej własnej esencji, nie posiadają własnej natury. Natomiast zjawiska, które są puste, czyli pozbawione esencji, przejawiają się w różnorodny sposób, zależny od wielu czynników ("pustka jest formą"). Pojawiają się one w określonych warunkach, trwają jakiś czas, następnie znikają. Istnieją jedynie w zależny sposób - zależą od przyczyn i warunków, nie mają więc realnego bytu. Także dharmy, które według poprzednich doktryn istnieją rzeczywiście, zarówno te uwarunkowane - powstające i zaraz znikające, jak i nieuwarunkowane (nirwana), według systemu mahajany w swej esencji są tym samym. Ich prawdziwy byt transcenduje proces powstawania i znikania, a także współzależne bądź niezależne istnienie.

Poglądy na temat pustości zjawisk zawierają się w tzw. drugim cyklu nauk lub drugim obrocie kołem dharmy. Nauki drugiego cyklu nazywane są też naukami o "braku cech", czyli o "pustce wszystkich zjawisk". Opierają się one na sutrach mahajany. Do najważniejszych tekstów, tworzących podstawę systemu filozoficznego należy zbiór sutr Pradżniaparamity czyli Doskonałości Mądrości.

Jak czytamy w Sutrze Serca Doskonałej Mądrości, której nauki stanowią esencję "Drugiego Obrotu Kołem Dharmy":

„.. forma jest pustką

pustka jest formą;

pustka nie różni się od formy,

forma nie różni się od pustki;

cokolwiek jest formą, jest pustką,

cokolwiek jest pustką, jest formą,

to samo dotyczy uczuć, postrzegania, formacji myślowych ( impulsów) i świadomości.”

Karma

Karma (lub karman, sanskr., pali. Kamma) - w buddyzmie, hinduizmie i innych religiach dharmicznych jest to prawo przyczyny i skutku; podstawowe prawo Kosmosu. W dosłownym tłumaczeniu jest to "praca" lub "działanie".

Freski naskalne przedstawiające wielu buddów; Jaskinia Bezeklik nieopodal Turfan w prowincji Sinkiang; Chiny. Tradycja mahāyana.

Karma w buddyzmie

Karma jest podstawowym pojęciem we wszystkich szkołach buddyjskich i oznacza: prawo przyczyny i skutku. Dosłownie słowo to oznacza "czyn" lub "działanie". Prawo przyczyny i skutku zwane jest w języku Pali "kamma-vipaka" czyli "działanie-owoce".

Przyczyna i skutek w buddyzmie zen mają charakter dynamiczny, skutek jest zawsze zależny od okoliczności towarzyszących (En -druga przyczyna). Np. pierwsza przyczyna - pragnienie stania się człowiekiem, druga przyczyna - przyszli rodzice, skutek - istota ludzka. (1)

Trzy aspekty prawa przyczyny i skutku

Doji no Inga - przyczyna i skutek w tym samym czasie; Iji no Inga - przyczyna w innym czasie niż skutek; Inshokadai - mała przyczyna i rozległy skutek (im dłuższy upływ czasu pomiędzy przyczyną a skutkiem, tym większy skutek). (1)

Cztery cechy karmicznych czynów

1. Rezultaty powstałe z czynów karmicznych doświadczane są tylko przez istotę, która je wykonała (nikt nie może wyzwolić bądź zbawić nas z rezultatów naszych własnych działań karmicznych oraz owe rezultaty będą doświadczane tylko przez nas, a nie przez innych)

2. Działania karmiczne ściśle prowadzą do odpowiadających im rezultatów, które doświadczymy w przyszłości odpowiednio jako szczęście bądź cierpienie (nie ma tu miejsca na grzech i karę bądź przeznaczenie, gdyż jest to wyłącznie prawo przyczyn karmicznych wypracowanych z przeszłych odrodzeń, które warunkują obecne działania, a działania te w przyszłości zaowocują odpowiednimi rezultatami, tj. cierpieniem lub szczęściem, zgodnie z procesem Dwunastu Ogniw Współzależnego Powstawania.

3. Wielce znaczący na naszą przyszłość rezultat może być wytworzony, gdy przeważy nawet niewielka przyczyna

4. Prawo działania przyczyn i rezultatów karmy nigdy nas nie zawiedzie bądź samo ulegnie zniknięciu (każde działanie karmiczne prowadzi do rezultatu karmicznego i przyczyn następnych działań, niewłaściwe działanie prowadzi do doświadczenia cierpienia w przyszłości, a właściwe do szczęścia)

Jak powstaje karma?

Istoty poprzez swoje działania gromadzą wrażenia w umyśle, negatywne bądź pozytywne, w zależności od tego czy są one pożyteczne dla innych istot czy też szkodliwe. Na skutek swojego czynu istota zasieje karmiczne nasiona w umyśle jeśli obecne będę następujące czynniki:

1. Świadomość położenia w jakim się znajduje

2. Zamierzenie popełnienia czynu i plan jego wykonania

3. Popełnienie czynu lub namówienie kogoś innego do jego popełnienia

4. Satysfakcja z rezultatów tego działania

W przypadku wystąpienia wszystkich czterech elementów ślad karmiczny jest najsilniejszy i rezultaty czynu będą najbardziej intensywne. Przykładowo: kierowca, który nieumyślnie spowodował wypadek samochodowy i ranił pieszego: (1) był świadomy, że pieszy może odczuwać cierpienie, (2) nie chciał go potrącić, (3) jednak niestety zrobił to, (4) wcale nie był z tego zadowolony . W tym przypadku pozostawiony karmiczny ślad w umyśle niefortunnego kierowcy będzie tylko częściowy.

Jak przeżywa się karmę?

Karma, zarówno ta przynosząca szczęście, jak i ta, która sprowadza cierpienie, wyraża się na czterech różnych poziomach:

• w tym, czego doświadczamy w czasie pomiędzy śmiercią a następnym odrodzeniem,

• w ciele jakie uzyskujemy w wyniku odrodzenia - w jego zdrowiu, inteligencji, mocy i urodzie,

• w otoczeniu w jakim się odradzamy - kraj, kultura, rodzina i warunki życia codziennego

• poprzez skłonności i upodobania, które wnosimy w nowe życie.

Do początku okresu dojrzewania istoty doświadczają głownie wrażeń związanych z ich poprzednim życiem. Następnie, aż do okresu dorosłości powstaje karma obecnego życia. Dorosłe życie tworzy zaś karmę przyszłego wcielenia i kiedy istoty dobiegają końca swego istnienia, widać już zazwyczaj w jakim kierunku podąży następne odrodzenie.

Maja (iluzja)

Ludzie według buddyzmu są uwikłani poprzez swoje namiętności i cierpienia w świat złudzeń nazywany "maja" i nie są przez to w stanie dotrzeć do prawdy. Gdyby do niej dotarli, nie doznawaliby cierpienia, gdyż wszelkie psychiczne cierpienie jest efektem niewłaściwego (zwykle dualistycznego i oceniającego) widzenia świata. Jakiekolwiek działania w obrębie "maja" nie dają według wierzeń buddystów szczęścia, gdyż każdy pozytyw jest tutaj obarczony negatywem. Narodziny pociągają za sobą śmierć, miłość - strach przed jej brakiem, przyjemność - uzależnienie, itp. Aby żyć naprawdę, trzeba najpierw zobaczyć rzeczy takimi, jakimi są. Wtedy właściwe działanie przychodzi spontanicznie.

Reinkarnacja, a brak osobowego "ja"

Historyczny park Sukhothai

Buddyści przyjmują, że nie ma nic trwałego, co mogłoby przechodzić do następnego życia. Nie ma żadnego trwałego osobowego "ja", "duszy", "atmana". Karma z poprzedniego życia może jednak mieć wpływ na następne. To jak gra w bilard - biała bila trafia w kolejną, popychając ją do przodu. Kolejna bila jest różna od poprzedniej, ale przeszła na nią jej energia. Podobnie kolejne życie jest różne od poprzedniego, ale ma na nie wpływ poprzednia karma. Strumień świadomości, niosący w sobie karmiczne nasiona z poprzednich żywotów manifestuje się w kolejnym ciele, którego kształt i miejsce odrodzenia zależne jest od tychże nasion karmicznych. W czittamatrze nośnikiem nasion jest alajawidżniana, w madhjamace szósta, mentalna świadomość. Gdy znika niewiedza (wiara w trwałe i niezmienne osobowe "ja"), znikają także karmiczne przyczyny odradzania się.

Bóg w buddyzmie

Buddyzm jest religią w której pojęcie Boga odgrywa drugorzędne znaczenie, zaś ostatecznym celem wszystkich buddystów jest osiągnięcie oświecenia i wyzwolenie z kręgu kolejnych wcieleń. Zasadniczym zagadnieniem, które umożliwia ostatecznie osiągniecie owego oświecenia przez wszystkiego czujące istoty, czyli doskonałego stanu Buddy, jest natomiast idea Siunjaty. Z dogmatem Boga "Stwórcy" nie można pogodzić np. nauk o karmie i reinkarnacji. Niemniej, buddyzm nie jest religią całkowicie pozbawioną idei o możliwości istnienia istot w Samsarze "Świecie Cierpienia" zwanych bogami, a w różnych jego wersjach znaleźć można zarówno doktryny całkowicie nieteistyczne, ale z elementami występowania abstrakcyjnego absolutu (np. natura Buddy), jak i mentalistyczne, zabarwione panteizmem. Jednak to co jest znamienne, buddyzm nie kładzie nacisku na filozoficzne spekulacje, ale na bezpośrednie doświadczenie pochodzące z unikalnych praktyk umożliwiających wgląd w

naturę rzeczywistości i umysłu, natury która tylko teoretycznie wydaje się być "absolutem", a ostatecznie przekracza wszelkie konceptualne wyobrażenia.

Odłamy buddyzmu

Flaga buddyjska

Rozmaite doktryny i odłamy buddyjskie szukają różnych ścieżek osiągnięcia oświecenia i mają rozmaite teorie na temat tego, kto i jak może ten stan osiągnąć. Sam Budda Śiakjamuni udzielał nauk o różnym stopniu złożoności i charakterze, przeznaczonych dla różnych odbiorców. Nauki te stanowią podstawę rozmaitych tradycji. Obecnie możemy wyróżnić kilka głównych tradycji:

• Theravada ("Droga Starszych" - nieprawidłowo nazywana hinajaną) - jedyna szkoła jaka przetrwała spośród szkół wywodzących się z tradycji Sthaviravada,

• Mahajana (Wielki Pojazd, Wielka Droga),

• Zen

• Amidyzm

• Wadżrajana (Tantrajana, Mantrajana, Diamentowy Pojazd, Diamentowa Droga)

• Nyingma

• Kagyu

• Sakya

• Gelug

• Szingon

Samsara

Samsara (chiński 輪迴 lub uproszczony lún huí) — w hinduizmie, dżinizmie i buddyzmie kołowrót narodzin i śmierci, czyli cykl reinkarnacji, kolejnych wcieleń, któremu podlegają wszystkie żywe istoty włącznie z istotami boskimi (dewy). Po każdym kolejnym wcieleniu następne jest wybierane w zależności od nagromadzonej karmy. Uwolnić się z saṃsāry można jedynie osiągnąwszy stan najwyższego oświecenia (w buddyzmie nirwana), możliwy do osiągnięcia na drodze praktyk medytacyjnych, nazywany w jodze mokszą i innymi określeniami.

Cykl przemian

W buddyzmie samsara oznacza również cykl przemian, któremu podlegają wszelkie byty i zjawiska włącznie z naszymi myślami, uczuciami i ciałami. Jest to powtarzany w nieskończoność proces tworzenia i upadku. Samsara dosłownie oznacza „wędrówkę”. Wielu ludzi uważa słowo samsara za buddyjską nazwę miejsca w którym obecnie żyjemy — miejsca, które opuszczamy, wchodząc w nirwanę. Ale we wczesnych buddyjskich tekstach samsara to nie odpowiedź na pytanie „Gdzie jesteśmy?”, samsara odpowiada pytaniu „Co robimy?”. Zamiast miejsca jest proces: tendencja do ciągłego tworzenia światów i zamieszkiwania ich. Gdy jeden świat upada, znika, ty tworzysz inny i idziesz do niego. W tym samym czasie spotykasz innych ludzi, którzy tak jak ty stworzyli swoje własne światy.

Cierpienie

Według nauk buddyzmu samsarę w przeciwieństwie do nirwany cechuje występowanie cierpienia. Wyodrębnia się tu trzy rodzaje cierpienia:

• cierpienie, tak jak potocznie się je rozumie — jako np. ból fizyczny bądź psychiczny,

• cierpienie pochodzące od zmian, tzn. cokolwiek się czyni, w miarę trwania przeradza się w przesyt tak, że niemożliwe jest utrzymanie szczęścia,

• wszechwystępujące cierpienie uwarunkowanej egzystencji tzn. uwarunkowanej pod wpływem splamień i czynów karmicznych, gdyż wszystkie czujące istoty w Samsarze uwarunkowane są poprzez swoje ciało, uczucia, percepcje, mentalne predyspozycje, świadomość (pięć skupisk) tak, że cokolwiek by czyniły, nie prowadzi to do całkowitego spełnienia, a jedynie jest w swej istocie nadal cierpieniem, patrz Cztery szlachetne prawdy.

Każda z istot czujących tworzy swoją własną samsarę - jest to doświadczanie rzeczywistości poprzez nawykowe skłonności, subiektywne percepcje, emocje i uczucia. W efekcie tworzy się względne postrzegania świata, które nie pokrywa się z rzeczywistością taka jaką jest, co jest źródłem cierpienia. Samsara jest więc niewiedzą, a wyzwolenie od samsary jest usunięciem tej niewiedzy.

---