Temat 19. Oszczędzanie energii

Spis treści

19.1. Ochrona środowiska przez oszczędzanie energii
19.2. Modyfikacja tradycyjnych systemów energetycznych
19.3. Energooszczędne technologie
19.4. Śmieci jako potencjalne odnawialne źródło energii
19.5. Kierunki oszczędzania energii
19.6. Indywidualne kierunki oszczędzania energii
19.6.1. Oszczędzanie energii cieplnej
19.6.2. Oszczędzanie energii elektrycznej
19.6.3. Oszczędzanie oświetlenia
19:6.4. Oszczędzanie wody
19.6.5. Oszczędzanie dóbr konsumpcyjnych
19.7. Podsumowanie
Bibliografia

19. Oszczędzanie energii

19.1 Ochrona środowiska przez oszczędzanie energii

Ochrona środowiska, mająca na celu zahamowanie jego dalszej degradacji, jest możliwa nie tylko przez zastąpienie tradycyjnych źródeł energii (węgla, ropy i gazu) jej odnawialnymi nośnikami.

Znacznie tańszym i bardziej efektywnym sposobem, który jednocześnie gwarantuje szybsze postępy, jest oszczędzanie energii, tym bardziej, że na obecnym etapie rozwoju naukowo-technicznego zagospodarowanie źródeł odnawialnych, zwłaszcza na większą skalę, nie jest jeszcze możliwe. Barierą są tutaj ograniczenia technologiczne oraz związane z nimi negatywne bodźce ekonomiczne.

Ochrona środowiska przez zmniejszenie zużycia energii nie musi odbywać się kosztem:

• obniżenia poziomu życia,

• wiązać się z pogorszeniem warunków pracy,

• rezygnacją z ogrzewania mieszkań, oświetlania ich i korzysta­nia z coraz nowocześniejszych urządzeń gospodarstwa domowego,

• zaprzesta­niem korzystania ze środków transportu czy

• z ograniczeniem dostępu do różnych form wypoczynku.

Energię można zaoszczędzić następującymi metodami:

• modyfikując istniejące systemy energetyczne zarówno w samym proce­sie jej wytwarzania, jak i transportu;

• wprowadzając nowe energooszczędne technologie w przemyśle, bu­downictwie, rolnictwie i gospodarstwach domowych;

• promując oszczędzanie energii akcjami propagandowymi oraz wprowa­dzeniem zachęcających do oszczędzania bodźców ekonomicznych (od­pisów podatkowych, tanich kredytów itp.).

19.2 Modyfikacja tradycyjnych systemów energetycznych

Systemy energetyczne bazujące na tradycyjnych nośnikach energii, czyli węglu kamiennym, brunatnym, ropie naftowej i gazie ziemnym, po pewnych modyfi­kacjach i zmianach technologicznych mogą się stać mniej uciążliwe dla środo­wiska.

Najbardziej znane przykłady takich modyfikacji to zastąpienie tradycyj­nych systemów energetycznych systemami skojarzonymi - w zależności od sytuacji - scentralizowanymi lub zdecentralizowanymi.

Można również uwzględ­nić możliwość wprowadzenia bardziej proekologicznych kotłów, w których paliwem jest gaz ziemny lub gaz uzyskany ze zgazowania węgla:

• gazowych,

• kom­binowanych gazowo-parowych,

• fluidalnych.

Innym kierunkiem modyfikacji jest wprowadzanie systemów, w których energia chemiczna zawarta w paliwie jest zamieniana bezpośrednio na energię elektryczną:

• przykładem mogą być ogniwa paliwowe (rozdz. 17), lub

• generatory magnetohydrodynamiczne (MHD), w któ­rych energia cieplna w postaci zjonizowanych gazów (plazmy) jest przetwarzana na energię elektryczną.

Powinno się rozważyć możliwość wprowadzenia, sprawdzonej w USA, metody:

• integralnego planowania gospodarki zasoba­mi (IRP) lub

• planowania najniższych kosztów (LCP).

Metoda ta polega na ustaleniu wszystkich możliwych dostawców energii i racjonalizacji konsumpcji (zarządza­nie popytem (DSM)), a następnie wybranie rozwiązań najtańszych z uwzględ­nieniem również skażenia środowiska.

Metoda (IRP) została przetestowana w Kalifornii, a jej zastosowanie doprowadziło do znacznych oszczędności. Osza­cowano, że dzięki niej redukcja zużycia samej energii elektrycznej w USA wy­niesie 20% do 2010 roku.

Integralne planowanie gospodarki zasobami opiera się na trzech podsta­wowych zasadach:

1) dostawcy muszą przeprowadzać regularne badania wszystkich opcji, aby spełnić wymagania konsumenta usług energetycznych;

2) najważniejszą ekonomiczną i proekologiczną alternatywą dla produkcji energii jest redukcja zapotrzebowania na nią przez zwiększenie wydaj­ności energetycznej;

3) wszystkie opcje dostaw energii - dobre, złe, a także zachowawcze - mu­szą być oceniane łącznie, aby znaleźć najkorzystniejszą kombinację dla wszystkich uczestniczących stron: dostawców, konsumentów i społe­czeństwa.

19.3 Energooszczędne technologie

Polska gospodarka jest około trzy razy bardziej energochłonna, w przeliczeniu na jednostkę dochodu narodowego, niż gospodarki krajów wysoko rozwiniętych.

Przyczyny energochłonności to:

• nadmierna materiałochłonność produkcji i wyrobów, która wpływa na zużycie energii;

• niewłaściwa eksploatacja urządzeń i aparatów, przez co na skutek koro­zji i wytrącania się osadów wzrastają opory przepływu, różnice tempe­ratur i powstają nieszczelności;

• nadmierny udział mało przetworzonych produktów i półproduktów w wyrobach, które są tanie w eksportowej sprzedaży, lecz drogie w pro­dukcji ze względu na ich energochłonność;

• mała sprawność urządzeń przemysłowych i innych, mających również wpływ na finalny koszt wyrobu, np. środków transportu, magazynowa­nia, oświetlenia, suszenia, ogrzewania itd.;

• niedostateczne wykorzystanie surowców wtórnych, które powinno się traktować jako odnawialne źródła materiałów i energii (szkło, metale kolorowe, złom, papier, śmieci);

• zbyt duże straty energii odpadowej i niewystarczające jej zagospodaro­wanie [19.33].

Niezbędne nakłady inwestycyjne na zmniejszenie energochłonności pol­skiego przemysłu są zdaniem wielu autorów znacznie niższe niż nakłady na pozyskiwanie nowych źródeł energii.

Energochłonność polskiego przemysłu można zmniejszyć elimi­nując wyżej wymienione przyczyny. Niezależnie od tego, należy wdrażać nowo­czesne technologie, które nie będą miały wad obecnych rozwiązań, a ponadto będą gwarantować:

• lepszą sprawność energetyczną (mniej spalonego paliwa to mniejsze skażenie środowiska);

• maksymalne wykorzystanie ciepła odpadowego;

• zamknięcie cykli strumieni w obiegach pomocniczych (czynników grzej­nych i chłodzących, katalizatorów, wypełnień złóż fluidalnych itd.);

• zagospodarowanie wszystkich nieuniknionych produktów ubocznych (popiołów, żużli, pyłów, wód zrzutowych i innych);

• prowadzenie procesu tak, aby zminimalizować powstawanie toksycz­nych dla środowiska związków (wstępne oczyszczenie paliwa, prowa­dzenie procesu spalania w możliwie niskiej temperaturze, aby zmniej­szyć ilość tlenków azotu w spalinach, zapewnić właściwy współczyn­nik nadmiaru powietrza, przy którym w spalinach nie będzie tlenku węgla, a w popiele węgla itp.);

• oczyszczanie i neutralizację produktów ubocznych, zwłaszcza spalin i ścieków (odpylanie, usuwanie tlenków siarki, azotu i węgla, zagospo­darowanie popiołów itp.).

19.4 Śmieci jako potencjalne odnawialne źródło energii

Odpady komunalne mogą być w przyszłości traktowane jako odnawialne źródło energii. Będzie to jednak możliwe dopiero wówczas, gdy rozwiąże się problem segregacji odpadów, która powinna następować w miejscu ich powstawania, czyli w indywidualnych gospodarstwach domowych.

Jedną z możliwych metod zagospodarowania odpadów jest ich spalanie. Spalanie przypadkowej miesza­niny śmieci, w zależności od jej składu i wilgotności:

• jest operacją najczęściej endotermiczną, czyli wymagającą doprowadzenia energii z zewnątrz,

• bardzo szkodliwe dla środowiska ze względu na przy­padkowy skład spalin. Spaliny o nieznanym i zmiennym składzie wymagają stosowania drogich i skomplikowanych pochłaniaczy i instalacji oczyszczania.

Koszt systemów oczyszczania gazów w większości przypadków znacznie prze­wyższa koszty samej spalarni.

Mniejszy jest jedynie wówczas, gdy znany jest udział niebezpiecznych dla środowiska związków, które należy ze spalin usunąć, czyli: dioksyn, furanów, chlorowodoru, tlenków siarki, azotu, węgla oraz metali ciężkich i innych, i gdy stężenie tych związków jest stałe.

Przeciwnicy spalarni śmieci, które jak wszystkie przedsiębiorstwa w gospodarce rynkowej są nasta­wione na osiągnięcie maksymalnego zysku, obawiają się:

• wprowadzania bez wiedzy i zgody społeczności lokalnych „oszczędno­ściowych" technologii oczyszczania spalin;

• skażenia środowiska zużytymi pochłaniaczami instalacji oczyszczania spalin i popiołami, w których koncentracja związków niebezpiecznych uległa zwielokrotnieniu w stosunku do zawartości tych związków w sa­mych śmieciach;

• możliwości nielegalnego, ale przez to bardzo dochodowego spalania odpadów niebezpiecznych w nieprzystosowanych do tego celu spalar­niach.

Zwolennicy spalania powołują się na sprawdzone zachodnie przykłady, które w przypadku opracowania właściwej polityki gospodarowania odpadami, z odpowiednimi ustawami wykonawczymi i jednoczesnym wprowadzeniem na szeroką skalę również innych form recyklingu odpadów, będą stanowiły coraz mniejsze zagrożenie dla środowiska naturalnego.

W przypadku odpadów pochodzenia organicznego alternatywą spalania jest recykling biochemiczny, którego formami są:

• kompostowanie i

• fermentacja tlenowa lub beztlenowa.

W pierwszym przypadku uzyskuje się użyteczny kom­post, w drugim - biogaz.

W przypadku metali i szkła, dzięki recyklingowi materiałowemu, można ponownie wykorzystać te materiały, co pozwala zaoszczędzić część energii po­trzebnej do ich produkcji z surowców pierwotnych.

Makulatura, w zależności od posortowania oraz stopnia zadrukowania, może być przetworzona ponownie na papier lub wykorzystana energetycznie w procesie spalania.

Tworzywa sztuczne

Tworzywa sztuczne i syntetyczne tkaniny stanowią w dużych aglomeracjach miejskich średnio od 3 do 11% (wagowo) składu odpadów komunalnych. Udział ich jednak stale rośnie np. w śmieciach wrzucanych do koszy w Gdańsku stanowiły one:

• w 1986 r. 3,2%,

• w 1998 r. już 11%.

W 1999 roku dziennie na gdańskie wysypisko trafiało ok. 80 Mg odpadów z tworzyw sztucznych, a nie­określona ich ilość była wyrzucana w sposób niekontrolowany.

Podobny skład mają także odpady komunalne w Krakowie; w 1995 r. udział tworzyw sztucznych wynosił 13,8%, a przywożono ich dziennie na wysypisko 60 Mg.

Szacuje się, że w Polsce obciążenie śro­dowiska zużytymi opakowaniami z tworzyw sztucznych wynosi ponad 276 000 Mg rocznie.

W tabeli 19.1 podano najczęściej spotykane w odpadach komunalnych po­limery, ich nazwy chemiczne i handlowe, a także asortyment produktów wytwa­rzanych z tych tworzyw [19.29].

Tabela 19.1. Skład i udział najważniejszych polimerów we frakcji tworzyw sztucznych odpadów komunalnych [19.29]

Rodzaj odpadu	Udział %	Tworzywo
Torby plastikowe, butelki na szampony i chemię gospodarczą, wewnętrzna powłoka kartoników na płyny (mleko, soki, śmietana) itd.	60	polietylen PE
Jednorazowe kubki do kawy, herbaty i mleka w automatach, jednorazowe naczynia, tacki z pianki, zabawki, galanteria kuchenna i łazienkowa itd.	13	polistyren PS
Folia do opakowania żywności (serów, jarzyn itp.), sprzęt biurowy, rury, węże, strzykawki, izolacje kabli, dachówki, syntetyczna skóra, obuwie, wykładziny, tapicerka samochodowa itd.	11	poli(chlorek winylu) PVC
Pojemniki na: margarynę, sałatki rybne; kontenery do przewożenia towarów	9	polipropylen PP
Butelki jednorazowe, taśmy audio i wideo, folie, sprzęt medyczny i gospodarstwa domowego, obudowy urządzeń elektrycznych i elektronicznych, części maszyn (koła, korpusy, zawory), szkło organiczne, włókna sztuczne, pieluchy jednorazowe itd.	7	poli(tereftalan etylu), poli(tereftalan butylu) PET/PBT, poliamid PA, poliuretany PU

Metody recyklingu tworzyw sztucznych

Do najbardziej znanych metod zagospodarowania wyselekcjonowanych ze śmieci komunalnych odpadów z tworzyw sztucznych zalicza się:

• recykling materiałowy (prosty, mechaniczny),

• recykling chemiczny (surowcowy),

• recykling termiczny.

Charakterystyka recyklingu materiałowego

Recykling materiałowy jest to odzysk surowca z odpadów tworzyw sztucznych i ponowne użycie go do produkcji. Metodzie tej najłatwiej poddają się zużyte przedmioty lub opakowania z termoplastów, które po oczyszczeniu, usunięciu etykiet, oddzieleniu kapsli i zmieleniu można ponownie mechanicznie przetwo­rzyć metodą: wtryskową, prasowania, walcowania, przetłaczania itd.

Z surowców uzyskanych w postaci granulatu lub płatków w wyniku recy­klingu termoplastów, takich jak:

• polietylen (PE),

• polipropylen (PP),

• poli(tereftalan etylenu) (PET),

• poli(tereftalan butylenu) (PBT),

można ponownie wy­twarzać kartony, taśmy, kanistry, opakowania i butelki, te ostatnie jednak nie powinny być już stosowane na opakowania artykułów spożywczych.

Zmielone butelki jednorazowe z PET lub PBT mogą być wyko­rzystane do:

• formowania metodą stopową przędzy dywanowej,

• włókien ciętych do produkcji wykładzin,

• piankowych płyt izolacyjnych,

• płyt budowlanych,

• osłon,

• słupków,

• innych elementów przyszłych autostrad itd..

Wy­trzymałość mechaniczna, kolor i trwałość wyrobów finalnych zależy jednak od dokładności sortowania tworzyw sztucznych:

• domieszki poliolefin mogą zmniej­szyć wytrzymałość mechaniczną,

• zanieczyszczenie PVC w trakcie przetwarza­nia może doprowadzić do wydzielania HCl, który spowoduje hydrolityczny rozpad polimeru.

Mieszając w odpowiednich proporcjach odzyskany z odpadów poli(tereftalan etylenu) (PET) z odpadami z poliwęglanu (PC), uzysku­je się materiał o lepszych właściwościach mechanicznych, zwłaszcza odporności na udarność, w porównaniu z materiałami wyjściowymi.

Zalety recyklingu materiałowego to:

• oszczędność zasobów naturalnych (ropy naftowej, gazu, węgla), z któ­rych produkuje się tworzywa sztuczne;

• oszczędność energii na wyprodukowanie tych tworzyw;

• uniknięcie skażenia środowiska odpadami z produkcji energii i produk­cji tych tworzyw w fabrykach chemicznych, a także substancjami trują­cymi, które podczas recyklingu materiałowego nie wydzielają się do środowiska; wyjątek stanowi PVC.

Recykling materiałowy ma też wady, z których najważniejsze to:

• duża energochłonność procesów rozdrabniania (mielenie, kruszenie, cięcie itd.); ten niekorzystny bilans energetyczny częściowo można poprawić przez energetyczne zagospodarowanie biogazu z wysypiska śmieci ;

• konieczność sortowania tworzyw na grupy, gdyż niektórych tworzyw nie można mieszać, ponieważ reagują ze sobą, a produkt wytworzony z takiego recyklatu ma znacznie gorsze właściwości mechaniczne;

• przetwórstwo recyklatu jest trudniejsze niż surowców pierwotnych;

• z recyklatu materiałowego nie można produkować opakowań do żyw­ności;

• tworzywo można poddać jedynie 3 lub 4 procesom recyklingu mate­riałowego, gdyż za każdym kolejnym przetworzeniem odzyskany su­rowiec ma coraz gorszą jakość.

Charakterystyka recyklingu chemicznego

Recykling chemiczny polega na odzyskaniu monomeru lub innych związków wyjściowych, z których był zbudowany polimer.

Najważniejsze sposoby prze­prowadzenia recyklingu chemicznego to:

• depolimeryzacja,

• hydroliza,

• alkoholiza,

• glikoliza,

• piroliza,

• uwodornienie,

• kraking termiczny.

Z odzyskanych monomerów można następnie - po ich oczyszczeniu względnie rozdzieleniu - zsyntetyzować pier­wotny polimer.

Zaletą recyklingu chemicznego jest pewna oszczędność zasobów natural­nych.

Wadami recyklingu chemicznego:

• duża energochłonność procesów chemicznych,

• skażenie śro­dowiska produktami odpadowymi procesów technologicznych.

Charakterystyka recyklingu termicznego

Utylizacja odpadów z tworzyw sztucznych przez ich spalanie ma zarówno wielu zwolenników, jak i przeciwników.

Zwolennicy uważają, że w ten sposób chociaż czę­ściowo można odzyskać energię zużytkowaną wcześniej na wyprodukowanie tych tworzyw i zmniejszyć ilość śmieci na wysypisku.

Przeciwnicy natomiast twierdzą, że odzyskana w ten sposób energia nie wystarcza na wyprodukowanie nowego tworzywa, a uzyskany z jej sprzedaży dochód nie pokryje, nawet czę­ściowo, szkód wyrządzonych środowisku przez produkty spalania. Rację jak zawsze mają obie strony.

Wszystko zależy od sposobu liczenia kosztów i strat oraz konkretnego przypadku, czyli:

• rodzaju spalanego tworzywa,

• domieszek innych tworzyw,

• sposobu oczyszczania spalin,

• stanu instalacji do prowadzenia tego procesu.

Wartości opałowe wybranych tworzyw oraz ich skład pierwiastkowy podano w tab. 19.2 i dla porównania zamieszczono średnie wartości opałowe drewna i węgla w stanie suchym i bezpopiołowym.

W Europie Zachodniej ok. 18% odpadowego PVC wykorzystuje się energetycznie w procesie spalania, mimo że wartość opałowa PVC, w porównaniu z innymi tworzywami (tab. 19.2), jest najniższa.

Badania przeprowadzone w wielu spalarniach w Niemczech nie wykazywały wprawdzie wpływu PVC w śmieciach na ilość wydzielanych dioksyn, i to nawet przy 3-6-krotnie zwiększonej zawartości PVC, jednak dane te nie zostały potwierdzone przez niezależnych specjalistów.

Tabela 19.2. Wartości opałowe wybranych tworzyw oraz drewna i węgla [19.7]

Polimer	Wartość opałowa MJ/kg	Skład pierwiastkowy, % wagowy
				węgiel (C)	wodór (H)	inne
Polipropylen (PP)	44	85,6	14,4	-
Polietylen (PE)	43	85,6	14,4	-
Polistyren (PS)	40	92,3	7,7	-
Poli(tereftalan etylu) (PET)	31	74,9	5	O 20,0
Polichlorek winylu) (PVC)	18	38,4	4,8	Cl 56,8
Drewno	ok. 18	ok. 50,0	ok. 6	O 44
Węgiel	32	80-85	4-6	O, S, N

Modyfikacją recyklingu termicznego, polegającego na bezpośrednim spa­laniu odpadów tworzyw sztucznych, jest recykling termiczny prowadzony dwu­etapowo:

• w pierwszym etapie następuje zgazowanie (proces endotermiczny),

• w drugim spalenie uzyskanego gazu (proces egzotermiczny).

W przypadku zgazowania termicznego zamiast sortowania można przeprowadzić uśrednie­nie mechaniczne odpadów z różnych tworzyw sztucznych, następnie poddać je konwersji na gaz syntezowy o składzie: CO, CO₂, H₂, CH₄ i H₂O (para). Oczyszczanie tego gazu jest prostsze i tańsze niż oczyszczanie spalin.

Teoretyczny wpływ zawartości wodoru w zmagazynowanym materiale na wartość opałową otrzymanego gazu suchego (po wykropleniu pary wodnej) przedstawiono w tab. 19.3.

Tabela 19.3. Wartości opałowe gazu ze zgazowania odpadów tworzyw sztucznych oraz sprawność cieplna procesu w funkcji składu tworzywa dla p = 0,01 MPa [19.7]

Ułamek masowy wodoru	Wartość opałowa gazu MJ/m^3		Sprawność cieplna procesu %
		700°C	1000°C	700°C	1000°C
14,4 (PE, PP) 7,7 (PS) 4,8 (PVC)	11,3 10,9 10,6	11,7 11,8 11,9	84 86 88	82 84 86

Z rozważań teoretycznych wynika, że równowagowa temperatura zgazo­wania odpadów tworzyw sztucznych, zawierających 14,4% wodoru (wartość praktycznie maksymalna, odpowiadająca PE, PP), wynosi ok. 1250°C.

Wraz ze wzrostem zawartości wodoru w tworzywie maleje ilość popiołu, który topiąc się, zmniejsza powierzchnię kontaktu frakcji jeszcze nie zgazowanej z czynnikiem zgazowującym.

Proces zgazowania tworzyw sztucznych, zamiast w złożu przesuwnym (technologia Lurgi), należy prowadzić w złożu strumieniowym (Koppersa-Totzeka) lub fluidalnym (Winklera). Funkcję stabili­zatora w tych złożach spełnia piasek, gdyż popiołu ze zgazowania tworzyw mo­że być za mało, aby utworzyć stabilne ziarna.

Odpady z PVC, który zawiera ponad 55% chloru, należy przed zgazowaniem poddać odchlorowaniu, które w całości osiąga się już w temperaturze ok. 400°C.

W atmosferze beztlenowej otrzymuje się suchy i czysty chlorowodór, który jest cennym surowcem chemicznym. Docelowo bardziej słuszne jest wycofanie z produkcji PVC, gdyż zarówno jego produkcja, jak i nie­kontrolowane spalanie stanowią zbyt duże zagrożenie dla środowiska.

Zaletami recyklingu termicznego są:

• zmniejszanie objętości i masy odpadów;

• częściowy odzysk energii wydatkowanej na wyprodukowanie tworzyw i przetworzenie ich na gotowe wyroby.

Do wad recyklingu termicznego można zaliczyć:

• skażenie środowiska produktami spalania oraz wieloma innymi sub­stancjami, które zawierają tworzywa sztuczne, a które zaliczane są do trucizn (pigmenty, plastyfikatory, antyutleniacze itp.);

• powstawanie dioksyn, furanów i HCl w przypadku spalania PVC i związ­ków organicznych;

• duże koszty oczyszczania spalin, utylizacji ścieków i składowania po­piołów;

• adsorbowanie się na węglu aktywnym w filtrach spalarni i w popiołach zanieczyszczeń, które mają tak dużą koncentrację w porównaniu z ich stężeniem w odpadach, że mogą stanowić wtórną bombę ekologiczną, bardziej szkodliwą niż sam odpad.

Podsumowanie wad i zalet recyklingu tworzyw sztucznych

W przedstawionych trzech metodach recyklingu odpadów z tworzyw sztucznych wady przeważają nad zaletami.

Wybór metody optymalnej i to zarówno z punktu widzenia zagospodarowania odpadów, opłacalności ekonomicznej, jak i uciążliwości dla środowiska naturalnego oraz zdrowia mieszkańców jest prak­tycznie niemożliwy.

Należy pamiętać, że zły i nie do końca przemyślany wybór technologii utylizacji może być wprawdzie ekonomicznie opłacalny, lecz może mieć także negatywne skutki dla środowiska.

W tej sytuacji nasuwają się następujące wnioski:

• odpady z tworzyw sztucznych, przeciwnie niż odpady organiczne i ma­kulatura, nie powinny być traktowane docelowo jako odnawialne źró­dło energii, a ich spalanie powinno być ostatecznością;

• należy dążyć do ograniczenia ilości odpadów z tworzyw sztucznych oraz wycofać z produkcji PVC, a w przypadku spalania bezwzględnie przestrzegać reżimów spalania odpadów zawierających PVC, chlor i in­ne związki chlorowcopochodne.

19.5 Kierunki oszczędzania energii

Istotne znaczenie dla poprawy katastrofalnego stanu środowiska może mieć również większe oszczędzanie energii i bardziej racjonalne jej użytkowanie.

Oszczędzanie to nie powinno ograniczyć się tylko do energii, ale powinno doty­czyć również materiałów, surowców, wody, żywności itp. i to nie tylko w prze­myśle, ale również w indywidualnych gospodarstwach domowych.

Można wyszczególnić następujące kierunki realizowanych zamierzeń, któ­rych efekty - mimo krótkiego czasu ich wdrażania - są już w Polsce widoczne:

• racjonalizacja zużytkowania energii,

• zagospodarowanie energii odpadowej,

• wymiana ciepłociągów na rury preizolowane,

• termorenowacja (ocieplenie) budynków,

• wprowadzanie nowych materiałów izolacyjnych i uszczelnień w bu­downictwie, energetyce i przemyśle (przezroczyste materiały izolacyjne),

• zmniejszanie mocy ciepłowni lokalnych przez szersze stosowanie za­sobników ciepła, centralnych (ciepłownia) i lokalnych (węzeł, poje­dyncze mieszkania),

• badanie wpływu konwekcji swobodnej na straty ciepła od powierzchni: płaskich dachów i ścian, sferycznych czę­ści instalacji, złożonych i innych.

Każdy z wymienionych wyżej sposobów ograniczenia strat ciepła jest osobnym i zamkniętym zagadnieniem, wymagającym przy omówieniu wszech­stronnego i interdyscyplinarnego potraktowania.

Konwekcyjne straty ciepła i ich przeciwdziałanie jest wprawdzie mało intensywnym procesem wymiany ciepła, jednak ze względu na skalę (sumaryczna powierzchnia ścian budynków, aparatów, zbiorników, dachów, okien, rur, instalacji, przewodów elektroenergetycznych, szklarni, pól uprawnych itp.) jego wpływ na ogólnoświatową sprawność energetyczną jest ogromny. Jest to właśnie główny powód, dla którego konwekcja naturalna od kilku lat jest ponownie wszechstronnie i szczegółowo badana.

19.6 Indywidualne kierunki oszczędzania energii

Energię można oszczędzać:

• w przemyśle,

• w energetyce,

• w budow­nictwie,

• w indywidualnych gospodarstwach rodzinnych, które ze względu na po­wszechność, mają wielkie możliwości ochrony środowiska przez oszczędzanie energii.

Energia możliwa do zaoszczędzenia przez jednego mieszkańca pomno­żona przez liczbę mieszkańców jest porównywalna z energią traconą w przemyśle.

Oszczędzanie energii w gospodarstwie domowym powinno być skutkiem świadomych działań zmierzających do ochrony środowiska. Jednak przy obec­nym stanie tej świadomości musi być dodatkowo inspirowane bodźcami ekono­micznymi - czyli odpowiednią polityką finansową państwa, a w tym:

• przez tanie kredyty, odpisy i ulgi podatkowe,

• zmianę struktury cen za wodę, energię elektryczną, gaz, węgiel, ropę i energię cieplną,

można doprowa­dzić do opłacalności stosowania np. kolektorów słonecznych, termoregulatorów, nowoczesnych systemów izolacyjnych, hydraulicznych czy oświetleniowych.

Wprowadzenie odpowiednich opłat za:

• odprowadzane ścieki,

• wy­wóz śmieci,

• subsydiowanie przez państwo cen skupu surowców wtórnych może się przyczynić do większego zainteresowania sortowaniem odpadów, zbie­raniem makulatury, stosowaniem opakowań i toreb wielokrotnego użycia itd.

Form oszczędzania w gospodarstwach domowych jest więcej niż w prze­myśle, energetyce czy budownictwie i nie ograniczają się one jedynie do energii cieplnej, elektrycznej czy mechanicznej, lecz mogą obejmować również oszczędza­nie dóbr konsumpcyjnych, wody, światła, opakowań, a także żywności, ubrań itp.

19.6.1 Oszczędzanie energii cieplnej

Największe korzyści ekonomiczne i ekologiczne można uzyskać przez oszczę­dzanie energii cieplnej, głównie w budownictwie jedno- i wielorodzinnym.

Na ogrzewanie mieszkań w Polsce zużywało się i nadal się zużywa znacznie więcej energii, niż na ogrzewanie takich samych mieszkań w krajach zachodnich o po­dobnym klimacie.

W Polsce na roczne ogrzewanie l m² powierzchni użytkowej potrzeba:

• do 1985 r. - 240-380 kW·h energii,

• w latach 1986-1992 - 160-200 kW·h,

• a od 1992 r. zużywa się 120-160 kW·h,

W Niemczech zużycie to wynosi obecnie 50-100 kW·h, a w Szwecji tylko 30-60 kW·h.

Na podstawie doświadczeń zachodnich, w Polsce najbardziej efektywnym sposobem oszczędzania energii cieplnej będzie promowanie:

• nowej generacji energooszczędnego budownictwa,

• termorenowacji istniejących budynków i

• wdrażania energooszczędnych syste­mów grzewczych.

Energooszczędne budownictwo

Ważną cechą domu jest zapewnienie mieszkańcom komfortu termicznego:

• w lecie chłodu,

• w zimie ciepła.

Dobre wyniki w projektowaniu takiego domu daje inspiracja formami zabudowy, tradycyjnej dla danego regionu, która jest wynikiem wielowiekowej ewolucji i kumulowania doświadczeń życia w danym klimacie.

Zgodnie z technicznymi normami, energooszczędny dom powinien cha­rakteryzować się zużyciem ciepła nieprzekraczającym 50% zużycia dla budyn­ków normatywnych.

Małe zużycie energii uzyskuje się przez:

• dobrą szczelność, właściwą izolację cieplną bez mostków termicznych, osłonę od północnych wiatrów przez wybór właściwego ukształtowania terenu lub przez szpaler drzew zimozielonych;

• wysoki spadzisty dach chroniący od wiatrów i inne energooszczędne rozwiązania (kolektory słoneczne, ściany słoneczne, wiatrochrony, werandy itp.);

• umieszczenie kominów i instalacji grzewczych (co, cwu) w centralnych ścianach domów, zamiast w ścianach zewnętrznych, od których zacho­dzą straty ciepła do otoczenia;

• usytuowanie pomieszczeń używanych okazjonalnie (suszarnie, pralnie, warsztaty, spiżarnie) w części północnej domu, jako pomieszczeń buforowych;

• zaprojektowanie drzwi wejściowych, przedsionków, sieni itd. w najniż­szej części domu, co chroni przed utratą ogrzanego, lżejszego powietrza;

• zainstalowanie liczników ciepła lub podzielników kosztów, tak aby oszczędzanie ciepła było opłacalne i łatwe do stwierdzenia;

• regulację temperatury pomieszczeń termoregulatorami, a nie jak do­tychczas przez otwieranie okien;

• stosowanie wymienników i systemów grzewczych o małej ilości czynnika, czyli o małej bezwładności cieplnej i krótkim czasie nagrzewania;

• umieszczanie grzejników na odpowiedniej wysokości i w miejscach umożliwiających prawidłową cyrkulację powietrza w pomieszczeniu; zabudowa kaloryfera, przysłonięcie go zasłoną lub zastawienie szafą czy biurkiem powoduje ogrzewanie zewnętrznej ściany budynku, a nie pomieszczenia;

• stosowanie zarówno tradycyjnych sposobów ocieplania mieszkań (uszczelnianie drzwi i okien), jak i najnowszych systemów, takich jak: podwójne drzwi, okna z podwójnymi, potrójnymi lub próżniowymi energooszczędnymi szybami, umieszczanie za kaloryferami folii izolacyjno-odblaskowych, ogrzewanie powietrzne, podłogowe itd.

Izolacja cieplna

Pozostałością powojennego okresu w Polsce jest socjalistyczne budownictwo, które nie tylko swoją pudełkową monotonią, ale również nieefektywnością termiczną daleko odbiega od europejskich i światowych standardów.

Samo docieplenie ścian tego budownictwa nie wystarczy, gdy nie zlikwiduje się nieszczelności i przeciągów. Uczucie chłodu, które nie zależy tylko od temperatury, lecz również od prędkości przepływu powietrza, nie ustępuje nawet po przekroczeniu tempera­tury 20°C w pomieszczeniach.

Uszczelnienie:

• dachu,

• podłóg,

• okien,

• drzwi,

• zlikwidowanie przeciągów

pozwala, zachowując poprzedni komfort termiczny, obniżyć temperaturę powietrza w pomieszczeniach i ograniczyć straty ciepła o ok. 50%.

Przeprowadzone w dalszej kolejności ocieplenie ścian daje, również wymierne, lecz mniej spektakularne efekty oszczędności energii cieplnej.

Ściany można ocieplić zewnętrznie i wewnętrznie. Zwiększone koszty tych pierwszych, spowodowane koniecznością zmiany całej fasady budynku, rekompensuje jednak wiele zalet, m.in.:

• ulegają likwidacji mostki termiczne poziomych elementów budynku, takich jak stropy i podłogi;

• unika się zawilgocenia i zagrzybienia, które może pojawić się pod izo­lacją wewnętrzną o błędnie wyznaczonej grubości, przy której grozi niebezpieczeństwo przekroczenia tzw. punktu rosy;

• zewnętrzna izolacja cieplna staje się jednocześnie izolacją uszczelnia­jącą szpary i pęknięcia w murze, a także łączenia futryn itd.;

• nie ulegają zmniejszeniu wewnętrzne wymiary pomieszczeń o podwo­joną grubość stosowanej izolacji, co ma miejsce w przypadku stosowa­nia izolacji wewnętrznej.

Nawet w dobrze zaizolowanych domach każ­de obniżenie temperatury pomieszczeń o l °C pozwala zaoszczędzić dodatkowo ok. 6% zużywanej energii.

Energooszczędne systemy ogrzewania

Opracowanie jest poświęcone omówieniu energoosz­czędnym i proekologicznym sposobom ogrzewania budynków:

• z wy­korzystaniem odnawialnych źródeł energii (promieniowania słonecznego, wia­tru, biogazu, ciepła wnętrza Ziemi, wodoru itd.),

• systemom wspomagającym te sposoby (pasywnym, aktywnym, pompom ciepła, metodom konwersji i maga­zynowania energii itd.).

Tradycyjne kotły mogą stać się ener­gooszczędnymi urządzeniami grzewczymi np:

• Zamiana nośnika energii z węgla kamiennego na gaz ziemny pozwala zwiększyć sprawność kotła z 35 do 87%, a w przypadku kotłów kon­densacyjnych, w których odzyskuje się również ciepło skraplania pary ze spalin, do 106%. Dzięki dużej sprawności takich kotłów, w porów­naniu z tradycyjnymi kotłami węglowymi, możliwe jest prawie dwu­krotnie mniejsze zużycie paliwa do uzyskania takiego samego strumienia ciepła. Mniej spalonego paliwa to - oprócz korzyści ekonomicznych -również mniejsza emisja produktów spalania do atmosfery.

• W kotłach nowej generacji na paliwo stałe proces spalania również może przebiegać z wysoką sprawnością. Przykładem takiego rozwiązania jest kocioł typu DT 6VBU o mocy 260 kW firmy Dan-Trim z Yildbjerga (Dania), zainstalowany w Ośrodku Edukacji Ekologicznej w Starbieninie. Kocioł ma dwa automatyczne, elektronicznie sterowane przenośniki ślimakowe do transportu paliwa z zasobnika oraz do usuwania z kotła popiołu. Paliwo w postaci trocin, klocków, brykietów, kawałków o wy­miarach 60 mm jest czerpane z zasobnika o pojemności 600 l. Przy rozru­chu kotła zapłon jest elektryczny, a później już w trakcie transportu pali­wa stałego następuje jego zgazowanie kosztem ciepła spalania gazowych produktów pirolizy (zagazowanie bez dostępu powietrza). Komora spa­lania z ceramicznym sklepieniem jest chłodzona wodą, a paliwo, popiół i żużel w trakcie całego procesu zagazowania i spalania jest rozdrabniane łamaczem inercyjno-obrotowym znajdującym się wewnątrz. Ten system pozwala maksymalnie obniżyć temperaturę spalania i tym samym do mi­nimum zmniejszyć ilość tlenków azotów w spalinach. Kontrola procesu spalania jest prowadzona elektronicznie w sposób ciągły za pomocą fo­tokomórki. W kotle firmy Dan-Trim, dzięki wysokotemperaturowemu zagazowaniu węgla, zarówno w popiele, jak i w spalinach nie ma pozo­stałości palnych, takich jak koksik lub sadza, a sprawność samego proce­su spalania jest bardzo wysoka i wynosi 99,9%. Sprawność cał­kowitą oszacowano na poziomie 91%. Dzięki niewielkiej emisji pyłów i popiołów, ograniczonej jedynie do niepalnych związków nie­organicznych (tlenków, węglanów, krzemianów), których w biopaliwach jest niewiele, kocioł ten spełnia wysokie wymagania stawiane instala­cjom proekologicznym.

• Stosowanie zasobników ciepłej wody pozwala o 2/3 zmniejszyć moc grzejną systemu. Największe zapotrzebowanie na ciepłą wodę użyt­kową jest w godzinach rannych i popołudniowych, gdy mieszkańcy wracają z pracy. Projektowanie wydajności kotła na to maksymalne za­potrzebowanie cwu jest nieopłacalne, gdyż przez większą część doby przewymiarowany kocioł pracuje poniżej swojej optymalnej wydajno­ści, co wiąże się z obniżeniem jego sprawności. Znacznie bardziej ko­rzystne jest zastosowanie kotła o ok. 3 -krotnie mniejszej mocy, który całą dobę pracuje z pełną wydajnością. Przy czym w okresie mniejsze­go zapotrzebowania na cwu (noc i godziny pracy mieszkańców poza domem) dostarcza on energię cieplną do zasobników cwu. W godzi­nach szczytu cwu pobierana jest jednocześnie z zasobników i z kotła. W Niemczech sprawdziły się dwa systemy zbiornikowe: indywidualny i osiedlowy. W pierwszym kocioł i zasobnik stanowią komplet, a w dru­gim, w centralnej kotłowni znajduje się jeden duży zasobnik oraz w po­szczególnych mieszkaniach - zasobniki małe.

• W pomieszczeniach, z których korzysta się sporadycznie lub tylko przez kilka godzin dziennie (biura, kina, hale sportowe, kościoły, fa­bryki, magazyny itd.) duże oszczędności można uzyskać, stosując ogrze­wanie powietrzne lub promiennikowe. Systemy te mają małą bezwład­ność i pozwalają w krótkim czasie ogrzać duże obiekty. Promienniki umożliwiają oprócz tego miejscowe ogrzewanie wydzielonych frag­mentów pomieszczeń.

19.6.2 Oszczędzanie energii elektrycznej

Najważniejsze urządzenia elektryczne w gospodarstwie domowym to pralki, piekarniki, żelazka, czajniki, termowentylatory, lodówki, odkurzacze, telewi­zory, żarówki i inne. Pomimo iż urządzeń tych stale przybywa, to łączne zużycie energii elektrycznej brutto w ciągu ostatnich l0- 15 lat utrzymuje się na tym samym poziomie.

Wynika to z zastępowania starych, wysłużonych modeli no­wymi energooszczędnymi, które mogą zużywać od półtora do trzech razy mniej energii. Dlatego przy wymianie urządzeń elektrycznych jednym z równoważ­nych kryteriów wyboru, oprócz ceny i funkcjonalności, powinny być koszty eksploatacji. Różnice w zużyciu energii elektrycznej przez wybrane urządzenia gospodarstwa domowego przedstawiono w tab. 19.4.

Tabela 19.4. Przykładowe zużycie energii przez urządzenia duńskie |19.2]

Nazwa urządzenia	Jednostka	Najlepsze	Najgorsze
Lodówka bez zamrażarki 130-189 l		255	420
Lodówka bez zamrażarki 190-259 l		310	438
Lodówka z zamrażarką 190-259 1 Zamrażarka przenośna 170-249 1 Zamrażarka stojąca 170-249 1	kW•h/a	365 182 328	985 515 766
Pralka 40 - 48 1 Zmywarka naczyń 12-14 1 przec.	kW • h/cykl	1,6 1,4	2,5 2

Doraźna korzyść z zakupu urządzenia tańszego może w miarę eksploatacji przekształcić się w coraz większe straty i to nie tylko finansowe, ale również ponoszone przez środowisko.

Generalnie w oszczędzaniu energii elektrycznej należy się kierować nastę­pującymi zasadami:

• stosować sprzęt elektryczny (żarówki, lodówki, odkurzacze, telewizory itp.) o standaryzowanych wydajnościach lub wymiarach, które umożli­wią porównanie energochłonności urządzeń różnych firm i dokonywa­nie właściwego wyboru;

• wybierać urządzenia o parametrach dobranych w zależności od wielko­ści gospodarstwa domowego; pralka i zmywarka zużywa tyle samo energii i wody bez względu na stopień jej zapełnienia;

• stosować wszędzie tam, gdzie jest to możliwe regulatory temperatury i wyłączniki czasowe, pozwalające korzystać z taryfy nocnej oraz sa­moczynnie wyłączające się urządzenia, np.: piece akumulacyjne, ku­chenki elektryczne, żelazka, czajniki itp.;

• eksploatować urządzenia zgodnie z instrukcją; przykładem może być lodówka, której regularne odmrażanie, utrzymywanie właściwej tempe­ratury wnętrza, sprawdzanie szczelności drzwiczek, częste odkurzanie skraplacza w tylnej ściance, utrzymanie właściwej odległości skrapla­cza od ściany i nie przykrywanie go ścierkami, co mogłoby ograniczyć wymianę ciepła od skraplacza do otoczenia, pozwala zaoszczędzić ok. 210 kW • h/a energii (ok. 50 zł rocznie).

19.6.3 Oszczędzanie oświetlenia

Energię elektryczną można również oszczędzać, modyfikując systemy oświetle­niowe, zwłaszcza że oświetlenie jest trzecią pozycją w zużyciu energii elektrycznej w gospodarstwie domowym.

W tradycyjnych żarówkach z włóknem wolframowym strumienie energii cieplnej i energii promieniowania w zakresie światła widzialnego są porównywalne. Po zastosowaniu kompak­towych żarówek fluorescencyjnych (CFL) można zaoszczędzić do 80% energii elektrycznej, a zakup jednej świetlówki kompaktowej zwraca się po 2000 h świecenia. Dodatkową korzyścią tych świetlówek jest ich duża trwałość (10 000-12 000 h), która jest ok. 10 razy większa niż tradycyjnych żarówek.

Dalsze oszczędności związane z oświetleniem można uzyskać, kierując się następującymi radami:

• korzystać z optymalnej liczby punktów świetlnych, rozmieszczonych na właściwej wysokości i odległości od miejsca pracy lub wypoczynku;

• dobrać odpowiedni rodzaj oświetlenia w danych warunkach pracy;

• utrzymywać powierzchnie żarówek i osłon odblaskowych w czystości;

• stosować samoczynne wyłączniki czasowe i włączniki reagujące na ruch lub dźwięk do sterowania oświetleniem pomieszczeń mieszkal­nych, klatek schodowych, wystaw sklepowych i ulic.

19.6.4 Oszczędzanie wody

Czerpanie, uzdatnianie i rozprowadzanie wody, a następnie odprowadzanie i oczyszczanie ścieków wymaga dużych nakładów energetycznych.

Oszczędne gospodarowanie wodą ma więc istotne znaczenie dla środowiska naturalnego. Dotychczasowe doświadczenia wskazują, że najważniejsze oszczęd­ności wody uzyskuje się dzięki:

• zainstalowaniu indywidualnych liczników wody w gospodarstwie do­mowym;

• zastąpieniu tradycyjnych spłuczek o dużej pojemności rozwiązaniami o innej konstrukcji umożliwiającymi 2-3-krotne zmniejszenie zużycia wody;

• zastąpieniu zaworów dławicowych zaworami np. kulowymi, które mają mniejsze opory przepływu i nie wymagają wymiany uszczelek;

• stosowaniu w bateriach umywalkowych, prysznicowych i kuchennych mieszaczy, które napowietrzając wodę, zwiększają jej efektywną obję­tość i tym samym zmniejszają jej pobór;

• zastąpienie wanien kabinami prysznicowymi, w których pobór wody jest od 3 do 4 razy mniejszy;

• zmianie systemu mycia w umywalkach i zlewozmywakach - nie pod bieżącą wodą, lecz napełniając umywalkę zatkaną korkiem;

• instalowaniu pralek i zmywarek o małym poborze wody.

Energochłonność instalacji wodnych można również zmniejszyć, stosując do napędu pomp tłoczących wodę silniki elektryczne sterowane falownikami. Regulacja przez zmianę częstotliwości prądu elektrycznego jest płynna i daje ok. 40% oszczędności energii w porównaniu z regulacją wydajności pompy za po­mocą zmiany napięcia doprowadzanego do silnika napędowego.

19.6.5 Oszczędzanie dóbr konsumpcyjnych

Oszczędzanie dóbr konsumpcyjnych prowadzi do zmniejszenia obciążenia śro­dowiska odpadami, których recykling nigdy nie umożliwia odzyskania w całości nakładów energetycznych poniesionych na ich wyprodukowanie.

Kierując się dobrem środowiska można wziąć pod uwagę następujące formy oszczędzania dóbr konsumpcyjnych:

• nie rezygnować z dobrych aparatów, urządzeń, elementów wyposażenia wnętrz i innych dóbr konsumpcyjnych na korzyść innych modniejszych i bardziej rozreklamowanych;

• właściwie i zgodnie z przeznaczeniem użytkować urządzenia gospodar­stwa domowego, środki transportu, narzędzia pracy i sprzęt sportowo-rekreacyjny, które wówczas starczą na dłużej;

• stosować opakowania zwrotne, siatki, kosze i torby zamiast plastyko­wych butelek i toreb jednorazowego użycia;

• nie ulegać psychozie kupowania, często niepotrzebnych i bezużytecz­nych rzeczy, które w konsekwencji znajdą się na wysypisku;

• oszczędzać ubrania przez stosowanie kombinezonów, fartuchów i innej odzieży ochronnej w zależności od rodzaju wykonywanej pracy;

• kupować niezbędną ilość żywności, która w przypadku zepsucia nie powinna być mieszana ze śmieciami komunalnymi, lecz segregowana w celu wykorzystania na paszę dla zwierząt lub przetwarzana na kom­post i biogaz.

19.7 Podsumowanie

Przedstawione w poprzednich rozdziałach zagadnienia dotyczyły wpływu pro­dukcji, magazynowania, transportu, przetwarzania i wykorzystywania energii w ochronie środowiska.

Wyjaśniono w nich również jak, zmieniając lub modyfi­kując tradycyjne metody wytwarzania energii ze źródeł konwencjonalnych, można ograniczyć skażenie powietrza, wody i gleby.

Przedstawiono także inny sposób osiągnięcia tego celu, przez stopniową eliminację nieodnawialnych źró­deł energii (węgla, ropy, gazu) i zastępowanie ich źródłami odnawialnymi, ta­kimi jak woda, wiatr czy promieniowanie słoneczne.

Przeanali­zowano rezerwy energii możliwe do odzyskania, ograniczając dalsze jej marno­trawstwo dzięki wprowadzeniu energooszczędnych technologii.

Wykazano również, jak ogromne możliwości zahamowania dalszej degeneracji środowiska tkwią w indywidualnym oszczędzaniu energii cieplnej, energii elektrycznej, wody, światła i dóbr konsumpcyjnych.

Bibliografia

19.1. ABB, Poradnik Techniczny i Katalog firmy ABB. Zamech Ltd. District Heating, 1995.

19.2. Beidi E.: Kierunki odnawialnych energii. Nowe wiadomości dla Europy środkowo-wschod-niej, t. 12. ZG Polskiego Klubu Ekologicznego, Kraków 1996.

19.3. Bogdanienko J.: Odnawialne Źródła Energii. Biblioteka Problemów, t. 290. Warszawa, PWN 1989.

19.4. Buzuk M., Lewandowski W.M., Szymański S., Wilczewski T., Kubski P., Bieszk H.: A simple recykling metod for PET-made bottles. International Symposium „Waste Man­agement and Treatment Strategies and Methods". Międzyzdroje 1995, s. 65 h-69.

19.5. Hunt V. Daniel: Handbook of Conservation and Solar Energy. Trends and Perspectives. Van Nostrand Reinhold Company 1982.

19.6. Duda M.: Sytuacja obecna i prognozy zaopatrzenia Polski w energię na tle Unii Europejskiej i Świata. Załącznik do założeń polityki energetycznej Polski do 2000 roku. Trzecia Konferencja „Racjonalizacja Użytkowania Energii i Środowiska". 1995, 16^ 18 X, 1.1, s. 239-^267.

19.7. German K.: Zgazowanie jako metoda recyklingu tworzyw sztucznych. Krajowa Konfe­rencja „Polimery, Środowisko, Recykling", Międzyzdroje 1995, s. 250-^-254.

19.8. Integrated Resourse Planning In Europę. Association for the Conservation of Energy. London 1992.

19.9. Kowalczyk M.: Ogrzewanie obiektów promiennikami podczerwieni. Gdańsk, Wydaw­nictwo Solaren-Bis 1998.

19.10. Kubski P., Lewandowski W.M., Buzuk M.: Wykorzystanie ciepła odpadowego w procesie dekarbonizacji wody. Gospodarka Paliwami i Energią, 1994, nr 7, s. 13^-15.

19.11. Kubski P., Lewandowski W.M., Buzuk M.: Zagospodarowanie biogazu i ciepła odpado­wego w oczyszczalni ścieków. Gospodarka Paliwami i Energią, 1995, nr 3, s. 18-n20.

19.12. Kubski P., Lewandowski W.M.: O możliwości wykorzystania ciepła odpadowego do uzdatniania wody w procesie dekarbonizacji. Konferencja Naukowa - Problemy Badawcze w Energetyce Cieplnej. Warszawa, grudzień 1993, s. 175^-181.

19.13. Kubski P., Lewandowski W.M., Khubeiz M.J.: Laminar free convection heat transfer from an isothermal hemisphere; Recent Advances in Heat Transfer. Proceedings of the First Baltic Heat Transfer Conference. Sweden, Góteborg 1992, s. 606-^620.

19.14. Kubski P., Lewandowski W.M., Khubeiz M.J.: Laminar free conyection heat transfer from isothermal sphere. 4th World Congress of Chemical Engineering - Strategies 2000. Karlsruhe Germany June, 1991, ref. 8. l-i-25.

19.15. Kucowski J., Laudyn D., Przekwas M.: Energetyka a ochrona środowiska. Wyd. 4. War­szawa, WNT 1997.

19.16. Lewandowski W.M., Bieszk H., Kubski P., Wilczewski T., Buzuk M., Szymański S.: The limitation of heat losses from horizontal surfaces by a layer of open hexagonal cells. Chemical Engineering and Processing, 1996, 35, s. 195^-201.

19.17. Lewandowski W.M., Bieszk H., Kubski P., Wilczewski T., Szymański T., Dymkowska J., Klimkiewicz S.: The use of transparent cellular materiał to improve the thermal efficiency of solar collectors. 12th Int. Congress of Chem. and Process Engineering CHISA'96, 1996, P1.3, s. 46.

19.18. Lewandowski W.M., Bieszk H.: Heat transfer through the panel of materiał of cellular structure. l Ith Int. Congress of Chemical Engineering CHISA'93, 1993. G8.38, nr 119, s. 10.

19.19. Lewandowski W.M., Bieszk H.: Reduction of convective heat transfer losses from flat surfaces. Chemical Engineering and Processing, 1992. Vol. 31, nr 6, s. 331 -^335.

19.20. Lewandowski W.M., Kubski P., Khubeiz M.J.: Natural convection heat transfer from round horizontal piąte. Warme und Stoffiibertragung, 1992. Vol. 27, s. 281 n-287.

19.21. Lewandowski W.M.: Natural conyection heat transfer from piąte of finite dimensions. Int. J. Heat Mass Trans., 1991. Vol. 34, nr 3, s. 875n-885.

19.22. Lewandowski W.M., Khubeiz M.J., Kubski P., Bieszk H., Wilczewski T., Buzuk M., Szymański S.: Convective heat transfer from a complex surface composed of a horizontal ring and a hemisphere in the middle. Advances in Engineering Heat Transfer. Proceedings of the Second Baltic Heat Transfer Conference. Łotwa, Ryga 1995, s. 91 -100.

19.23. Lewandowski W.M., Kubski P., Khubeiz M.J., Buzuk M.: Wyznaczanie konwekcyjnych strat ciepła z powierzchni złożonych. Gospodarka Paliwami i Energią, 1995, nr 12, s. 9^ 13.

19.24. Lewandowski W.M., Kubski P., Bieszk H.: Heat transfer from polygonal horizontal iso­thermal surfaces; Int. J. Heat Mass Transfer, 1994. Vol. 37, nr 5, s. 855-^-964.

19.25. Lewandowski W.M., Kubski P., Khubeiz M.J.: Laminar free conyection heat transfer from a horizontal ring. Warme und Saffubertragung, 1993. Vol. 29, s. 9-^16.

1. Lewandowski W.M., Szamański S., Kubski P., Buzuj M., Wilczewski T., Bieszk H.: Oszczędność zużycia energii w procesie wtryskowego przetwórstwa tworzyw sztucznych. Gospodarka Paliwami i Energią, 1996, nr 4, s. 22 - 25.

2. Lewandowski W.M.: Projekt ścieżki dydaktycznej pt.: „Energetyczne aspekty ochrony środowiska naturalnego" w Ośrodku Edukacji Ekologicznej w Starbieninie, 1999, s. 7, rys. 7, tab. l, maszynopis.

3. Lewandowski W.M., Kubski P., Wilczewski T., Bieszk H., Szymański T., Klimkiewicz S., Dymkowska J.: The recycling of plastics In dumping grounds with the use of biogas. VI Int. Symposium. On Heat Exchange and Renewable Energy Sources. Świnoujście 1996, s. 181-188.

4. Lewandowski W.M.: Utylizacja i zagospodarowanie odpadów z tworzyw sztucznych. Konferencja „Gospodarka Odpadami w kontekście Lokalnej Agendy 21". Gdańsk 1999,

5. Manheimer W.M., Lashmore-Davies C.N.: MHD and tnicroinstabilities in conflned plasma. Adam Hilger, Bristol and New York, 1989.

6. Mikuła J.: Problemy gospodarki odpadami komunalnymi. W pracy zbiorowej pod red. A. Baranowskiego: Antropologiczne zmiany środowiska wobec rozwoju cywilizacji. Zeszy­ty Zielonej Akademii. Wyd. Okręgu Wschodnio-Pomorskiego Polskiego Klubu Ekologicz­nego. Gdańsk 1997.

7. Miller A., Lewandowski J.: Układy gazowo-parowe na paliwo stałe. Warszawa, WNT1993.

8. Praca zbiorowa: Przemysłowa energia odpadowa. Warszawa, WNT 1993.

9. Prezydent Miasta Gdańska: Ocena stanu środowiska w gminie Gdańsk za rok 1998.

10. Pudlik W., Stąsiek J., Rogowski M., Cieśliński J.: Experiments with gasification of ground coal by outlet gases from the MHD generator. VIII Int. Conference on MHD Electrical Power Generation, Moscow 1983.

11. Recknagel, Sprenger, Honmann, Schramek: Poradnik Ogrzewanie + Klimatyzacja, Gdańsk EWFE Polonia 1994.

12. Schmidt F.W., Willmott A.J.: Thermal Energy Storage and Regeneration. Hemisphere Pub.Co., 1981.

13. Szargut J., Ziębik A., Kozioł)., Jamniczek R., Kurpisz K., Chmielniak T., Wilk R.: Racjo­nalizacja energii w zakładach przemysłowych. Bibloteka Fundacji Poszanowania Energii. Warszawa 1994.

14. Szamański S., Lewandowski W.M., Sobieszczyk S.: Próba zagospodarowania odpadów poliwęglanu i politetraftalenu etylowego do produkcji tworzyw o podwyższonych własno­ściach mechanicznych. V. Polsko-Niemieckie Sympozjum „Nauka Dla Praktyki", Gdańsk 1994.

15. Szymański S., Lewandowski W.M., Buzuk M., Bieszk H., Wilczewski T., Kubski P.: Recycling of polymeric waste materiał on the example of pet bottles. Int. Symposium. „Waste management and Treatment Strategies and Methods", Międzyzdroje 1995, s. 49-57.

16. Szymański S., Lewandowski W.M., Buzuk M., Bieszk H., Wilczewski T.: Zagospodaro­wanie odpadów komunalnych w procesie recyklingu materiałowego na przykładzie PET i PC. Krajowa Konferencja „Polimery, Środowisko, Recykling", Międzyzdroje 1995 s. 389-390.

17. Szyszko K.: System dociepleń - Atlas stoper. Atlas budowlany, 1996.

18. The Dan Trim Automatic Combustion System, Prospect, 1990.

19. Wichrowski R., Zaborowski M.: Opinia techniczna o instalacji kotłowej w Kaszubskim Ośrodku Edukacji Ekologicznej przy filii Kaszubskiego Uniwersytetu Ludowego w Star-biebinie, gmina Ochoczego. Gdańsk 1998.

20. Wójcicka M.: Oświetlenie energooszczędne. Zielona Planeta, 1999, l (22), s. 15.

21. Zackrison H.B., Jr.: Energy Conservation Techniąues for Engineers; Van'Nostrand ReinholdCo., 1984.

22. Zychowicz E.: Zatrzymać ulotne ciepło. Rzeczpospolita. 1998, 27 (4887), 2.02.1998.

19.48. Żakowska H.: Metody utylizacji opakowań poużytkowych. Wytyczne dyrektywy 94/62/EC. Konferencja w Urzędzie Miejskim w Warszawie, 1998, s. 21-28.

---