GEOGRAFIA REGIONALNA ŚWIATA I GEOGRAFIA KULTUR

WYKŁADY

dr J. Plewniak

POWSTANIE ZIEMI

Od początku istnienia człowiek zastanawiał się nad zmianami zachodzącymi na Ziemi np. lato-zima. Jego możliwości poznawcze były bardzo ogromne.

Pierwiastki idealistyczne - np. tworzenie budowli, które miały odzwierciedlać obraz świata - np. Stonehange.

5 -10 tyś. lat temu powstały pierwsze ośrodki cywilizacyjne, do 1960 roku geografowie szukali miejsc na świecie od którego rozprzestrzeniała się cywilizacja. Obecnie naukowcy uważają, że było kilka ognisk.

Religia - wytłumaczenie sił przyrody, ludzie wymyślali religie; ogniska religii - Chiny, Daleki Wschód; najstarsze w Mezopotamii ok. 6 tyś lat temu.

We wszystkich religiach jest takie wyobrażenie, że „Ziemie stworzył Bóg”.

Teorie te przetrwały aż do XVIII wieku, chociaż w dawnych wiekach były również inne poglądy na powstanie Ziemi:

• Arystarch z Samos IV-III w p.n.e. był greckim astronomem, który jako pierwszy uznał, iż Ziemia obraca się wokół własnej osi i okrąża Słońce. Opierając się na obserwacjach, stworzył heliocentryczny model Wszechświata, w którym planety poruszały się po kołowych orbitach wokół nieruchomego Słońca na tle odległych, stałych gwiazd. Do dziś zachowała się jedna jego praca, zatytułowana O wielkościach i odległościach Słońca i Księżyca. ( grecki astronom III/II w p.n.e. stwierdził, że Ziemia i inne planety powstały w kosmosie i krążą wokół Słońca)

• Demokryt z Abdery (V/IV wiek p.n.e.) -pierwszy stworzył pojęcie atomu; intuicyjnie wyczuł, że istnieje materia, która buduje wszystko dookoła. Materia ta to atomy, które uważał za niepodzielne. Sformułował filozofię atomizmu. Postulował on, że materia składa się z wiecznych i niepodzielnych cząstek - atomów. Prawdopodobnie on albo Leukippos wpadli na ten pomysł obserwując rozpraszanie światła na cząsteczkach kurzu. Atomy opisują takie własności jak kształt, położenie, ułożenie względem innych. Charakteryzuje je też odwieczny ruch, który odbywa się w próżni. Próżnia musi być, aby ruch mógł zachodzić.

Średniowiecze

• Kartezjusz ( XVI/XVII) - był zwolennikiem Demokryta, uważał, że Świat początkowo składał się z wolnych atomów - lżejsze stworzyły gwiazdy, a cięższe planety. W Ziemi ułożone są atomy sferyczne. W wewnątrz jej są lekkie - słoneczne atomy, a na zewnątrz są ciężkie atomy. Wprowadził on pojęcie sfery.

• Kant, La Place (XIX) - stwierdzili oni, że układ słoneczny powstał z materii, która pod wpływem grawitacji uległa skupieniowej mgławicy gazowej. Słonce zostało w centrum ze względu na ogromna masę. La Place sformułował „teorie pola jednorodnego”, skoro wszystko składa się z takich samych atomów, więc na te atomy muszą działać te same prawa.

• Buffon - przeprowadził doświadczenie, wytapiając kule ze szkła i żelaza, w którym stwierdził, że Ziemia musiała zastygnąć 70 tyś lat temu. Zaczął eksperymentować, tworzył kule z różnych materiałów, rozgrzewał i liczył czas stygnięcia.

• Chamberlein, Denis, Jaffrey.

• La Place- połączył teorię Demokryta, Kartezjusza, Bufona. Jeżeli każdą materią rządzą te same prawa atomów, to tę mikroskalę można przełożyć na skalę globalną

Big Bang - olbrzymi wybuch, który miał miejsce 15 mld lat temu. Wybuchła pewna osobliwość. Miała nieskończenie wielką energię, masę i nieskończenie małe wymiary. 10^-46sek - poniżej tej granicy nie można określić żadnego promieniowania. Pierwszym pierwiastkiem był wodór. Następnie w pobliże Słońca dostał się asteroid, który zwiększał swoją temperaturę. Gdy jego temperatura spadła poniżej 1000 st. C powstał „wiek geologiczny Ziemi”, a wcześniej był wiek astralny Ziemi. Gdy temperatura spadła poniżej 100^oC powstała woda.

KSZTAŁT ZIEMI

Teorie kształtu Ziemi były bardzo różne, na początku były teorie płaskiej Ziemi.

Pierwsze wyobrażenia ludzi na temat Ziemi przedstawiały ją jako płaską powierzchnię spoczywającą na grzbietach zwierząt.

• Eratostenes podał dokładne wymiary Ziemi na podstawie kąta podania promieni słonecznych. W III wieku p.n.e. grecki filozof, ale właściwie geograf, astronom i matematyk, Eratostenes, jako pierwszy zmierzył wielkość Ziemi, a dokładność jego pomiaru do dzisiaj zaskakuje. Eratostenes, który był kierownikiem słynnej Biblioteki Aleksandryjskiej, zauważył, że w pewne dni w Asuanie najgłębsze studnie są oświetlane przez Słońce do samego dna, a wysokie słupy nie dają cienia. Oznacza to, że promienie słoneczne padają tam pionowo.

Na początku XVIII wieku pomiary geodezyjne (geodezja zajmuje się pomiarami Ziemi) wykazały, że nasza planeta nie jest idealną kulą. W latach 1735-1742 Francuzi zorganizowali dwie ekspedycje do Laponii i Peru w celu dokonania precyzyjnych pomiarów. Wykazano, że długość łuku południka odpowiadająca zmianie szerokości o 1 stopień jest większa w pobliżu bieguna, a mniejsza w pobliżu równika. Oznaczało to, że Ziemia jest spłaszczona przy biegunach i ma kształt zbliżony do kształtu elipsoidy obrotowej. Precyzyjne pomiary wykazały, że elipsoida obrotowa jest jedynie przybliżeniem kształtu Ziemi. Na określenie kształtu Ziemi używa się terminu "geoida".

W XVIII w dwie ekspedycje przemierzyły Ziemie i na tej podstawie obliczono i stwierdzono że:

• 40 077 km - równik (obwód)

• 40 009 km - obwód biegunowy

• kształt Ziemi - elipsoida

• kształt Ziemi z lądami i oceanami - geoida

Deniwelacje w poziomie mórz wynosiły do 200 m

• Aleksander Wielki stwierdził, że Ziemia jest dla niego za mała, doszedł do doliny Indusu i tam dowiedział się, że Ziemia jest dużo większa niż myślał.

• Mapy Eskimosów wybrzeża Grenlandii ok. 1000 lat temu - widać na niech, że lód był cofnięty o kilkaset km. Podobnie mapa Antarktydy na której widać topografię terenu bez lodu.

• Mapa Ptolemeusza obejmowała Europę, Azję do Chin i Afrykę do równika - przez wiele wieków była fundamentem wiedzy o wyglądzie świata. Teoria geocentryczna

- na południe od równika- obszar lądowy nazwany „terra australis”

- jeżeli większość lądów jest na półkuli północnej to również na południu musi być, aby była równowaga

• W Odrodzeniu nauka odżyła: Vasco da Gamma odkrył istotę wiatrów monsunowych, Magellan udowodnił że Ziemia jest okrągła (pierwsza wyprawa dookoła świata)

ŚREDNIOWIECZE

• Kosmas- podróżował w oparciu o mapę Ptolemeusza i stworzył nową mapę

- centrum- Jerozolima

- obraz Ziemi opisany w Biblii

• Marco Polo

- udał się do Wielkiego Hana

- po 17 latach wrócił do Wenecji

- opisał pięknie np. Indie, Chiny, ale Europa w to nie uwierzyła

Po tym powstała idea, że płynąc na zachód można dotrzeć na wschód

- Turcy zamknęli szlaki handlowe, więc zaczęto szukać nowej drogi

• Bartolomeo Diaz- postanowił sprawdzić co jest po drugiej stronie równika, dopłyną do Przylądka Dobrej Nadziei

• Vasco da Gama- dopłynął do Mozambiku, spotkał Arabów

• Krzysztof Kolumb- ziemia jest kulą, występują stałe wiatry

• Ferdynand Magellan

- postanowił określić wielkość Ziemi

XIX- penetracja głębin kontynentów

Ostatnio poznane miejsca- bieguny

Północny- 190 zdobyty przez Pirego

Południowy- 1911- Amundsen

Do tej pory nie dotarliśmy wszędzie (jaskinie na Kubie w Meksyku, pd. Australia, Kaukaz)

Ukształtowanie powierzchni Ziemi:

- 71% obszar morski

- 29% obszary lądowe (większa ich część znajduje się na półkuli PN)

Na PN od równika lądy 39%, a na poł. 19%

Półkula laowa- 46,8% powierzchni

3 TEORIE:

-Permanencji

-Wegenera

-pomostowości

• Teoria Permanencji zakładała, że blok kontynentalny i oceany nie zmieniły położenia w ciągu 4,6 mld lat.

Tylko niektóre obszary uległy przemieszczeniu przez co powstały górotwory.

Lądy obejmowały 75 % powierzchni Ziemi. Kontynenty były ze sobą połączone.

• Teoria Wegenera - był przeciwnikiem wyżej opisanej teorii. 3 okresach geologicznych, z których każde różniło się bardzo od poprzednich.

-karbon

-trzeciorzęd

- starszy czwartorzęd (ok. 0,5mln lat)

Był jeden kontynent : Pangea.

Na przełomie Trias/Jura zaczął się dzielić i ten ruch trwa do dziś - teoria dryfu kontynentalnego.

Nie potrafił on jednak odpowiedzieć na pytanie dlaczego tak się dzieje.

Przyczyną ruchów kontynentów są ruchy konwekcyjne.

Ruchowi podlegają płyty tektoniczne.

Jedna z teorii geotektonicznych wyjaśniających przyczyny fałdowań i tworzenia się gór oraz obecny rozkład lądów i oceanów.

Zakładała ona istnienie jednego wielkiego kontynentu zwanego Pangeą, który w mezozoiku rozpadł się on na pojedyncze kry kontynentalne i zapoczątkował ich rozsuwanie się aż do obecnego położenia.

Niektóre kontynenty przemieszczały się w kierunku zachodnim, inne z kolei w kierunku równika. Ruch kontynentów był możliwy dzięki zanurzeniu lekkiej kry kontynentalnej (zbudowanej z granitoidów i skał osadowych) w cięższym i plastycznym podłożu magmowym.

Siłą napędzającą ten proces był ruch obrotowy Ziemi oraz zróżnicowane przyciąganie Słońca i Księżyca. Przesuwanie się kontynentów było przyczyną tworzenia się gór (ruch kontynentów powodował fałdowanie się osadów wypełniających geosynkliny na obrzeżach lądów i ich wypiętrzanie w postaci łańcuchów górskich).

Teoria ta została ogłoszona przez niemieckiego geofizyka A.L. Wegenera w 1912. Podstawą teorii były przede wszystkim obserwacje z zakresu geologii, geofizyki i geodezji, poparte badaniami z zakresu paleoklimatologii, paleogeografii i paleontologii.

Wg teorii Wegenera za pierwotną zwartością dzisiejszych kontynentów przemawiają: podobieństwo linii brzegowych współczesnych kontynentów i budowy geologicznej ich brzeżnych partii po obu stronach Oceanu Atlantyckiego, pokrewieństwo flory i fauny Ameryki Północnej, Afryki i Europy, a także Ameryki Południowej i Australii, ślady zlodowaceń na wszystkich kontynentach półkuli południowej, jak również stwierdzone na podstawie pomiarów geodezyjnych oddalanie się Grenlandii od Europy.

Pierwotnie zaakceptowana, teoria Wegenera po pewnym czasie została odrzucona. Późniejsze badania i pomiary za pomocą udoskonalonych technik oraz nowe odkrycia (np. odkrycie grzbietów podmorskich w osiowych częściach oceanów) spowodowały powrót do podstaw teorii Wegenera. Obecnie nowe jej ujęcie stanowi teoria płyt litosfery.

• Teoria pomostowości - w odpowiedzi na teorie Wegenera, kontynenty nie mogły się bardzo daleko poruszać i musiały istnieć między nimi „pomosty”, wszystko jest statyczne

- tam, grdzie było podobieństwo między kontynentami wymyślano sobie lądowy pomost

Obecnie obowiązuje zmodyfikowana teoria Wegenera: pierwotnie były dwa kontynenty :

a) Laurazja, tarcza Syberyjska, Kanadyjska, Laurazja, pierwotny wielki kontynent istniejący do końca okresu kredy na terenach półkuli północnej. Swym zasięgiem obejmował obszary dzisiejszej Europy, Ameryki Północnej oraz Azji (z wyjątkiem obecnego Półwyspu Indyjskiego) i otaczał od północy istniejący wówczas Ocean Tetydy.

b) Gondwana - Afryka, Wyż Brazylijska, Gujańska, Zach. Australia. Gondwana, pradawny kontynent istniejący w okresie od kambru do górnej jury na obecnej półkuli południowej. Obejmował platformowe obszary Ameryki Południowej, Australii, Antarktydy, Afryki wraz z Madagaskarem, Półwyspu Arabskiego oraz Półwyspu Indyjskiego.

Od kontynentów tworzących dzisiejszą Eurazję oddzielał go wielki ocean - Paleotetyda (od kambru do karbonu), a później Tetyda (od karbonu do jury). Obszary stanowiące dziś części kontynentu

WIELKIE FORMY POWIERZCHNI ZIEMI

a)kryterium morfologiczne - związane z intensywnością procesów denudacyjnych i budową geologiczną

b)kryterium wysokościowe - związane z pewnymi wysokościami; 0 - 300 niziny, >300 góry i wyżyny

GÓRY

Obszary górskie tworzą zwarte kompleksy.

Najstarsze są góry prekambryjskie;

Następna orogeneza kaledońska- g. sylur- g. dewon

130mln lat spokoju

Orogeneza hercyńska- karbon/perm- Skandynawskie, Świętokrzyskie, Wododziałowe

Orogeneza Pacyficzna- od Indochin po Kamczatkę

Orogeneza alpejska

Alpidy - o wyraźnych zarysach jak i łagodne (hałdowe) np. Karpaty, Alpidy, łańcuchy górskie powstałe w wyniku ruchów górotwórczych orogenezy alpejskiej, trwających w kenozoiku Istnieją na wszystkich kontynentach kuli ziemskiej i ze względu na położenie geograficzne wyróżnia się dwie strefy: śródziemnomorsko-himalajską i pacyficzną. Strefa śródziemnomorsko-himalajska rozciąga się od wybrzeży Oceanu Atlantyckiego, przez Europę, północną Afrykę i Azję, aż do Półwyspu Indochińskiego.Sfałdowane i wypiętrzone m.in.: góry Atlas, Góry Betyckie, Pireneje, Alpy, Apeniny, Karpaty, Góry Dynarskie, Bałkany, Góry Pontyjskie, Taurus, Kaukaz, Góry Krymskie, Elburs, Zagros, Hindukusz, Pamir i Himalaje; na zachodnim wybrzeżu Atlantyku do tej strefy należą góry Wielkich i Małych Antyli oraz Andy Karaibskie utworzone przez ruchy tektoniczne w basenie Morza Karaibskiego.Na strefę pacyficzną składają się z kolei łańcuchy górskie otaczające pierścieniem wybrzeża Oceanu Spokojnego (np. góry Nowej Zelandii, Nowej Gwinei, Archipelagu Malajskiego, Filipin, Tajwanu, Wysp Japońskich, Sachalinu, Kamczatki, Kuryli, Aleutów, pd. Alaska, zach. pasma Kordylierów Ameryki Pn., Andy, Góry Arctowskiego

.Góry na kontynencie Europejskim i Azjatyckim mają przebieg równoleżnikowy, a w Ameryce południkowy.

WYŻYNY

Są to obszary, które leżą na wysokości od 300 do 4000 m. n.p.m., cechą każdej wyżyny jest słabo urozmaicona rzeźba oraz małe wysokości względne.

Wyżyny możemy podzielić na :

krzemionowe - granity

węglanowe - wapienia, dolomity

lessowe - lessy (wielka Wyżyna Chin, Wyżynna Lubelska)

STREFA NIZIN - przeważają na powierzchni lądów. Mogą to być min.: niziny aluwialne powstałe w wyniku sedymentacji, niziny, płaskowyże, obszary deltowe związane z ilością materiału naniesionego i aktywnością morską.

WYSPY

kontynentalne - oderwane od kontynentu np. Madagaskar

oceaniczne

wulkaniczne

koralowe (mogą być atole)

Mogą być archipelagi albo wyspy pojedyncze.

OCEANY (366 mln km², 71%)

Spokojny - 50 % powierzchni wszystkich oceanów na Ziemi. Powierzchnia 178,7 mln km²

Atlantycki- 30% powierzchni Oceanu Światowego, powierzchnia 106 mln km ²

Indyjski- 1/5 powierzchni oceanu światowego, powierzchnia 76 mln km²

Na dnach oceanów są złoża surowców (mangan itp.), oceany są źródłem pożywienia.

Różnica miedzy oceanem a morzem.

Wpływ oceanu na ląd : klimatyczny (termika, opady)

Prądy morskie mają różna temperaturę, różni się ona o ok. 1-1,5^oC.

Nad zimnymi prądami morskimi zachodzi kondensacja i pada, natomiast na pobliskim lądzie b.często są pustynie.

Prądy ciepłe działają odwrotnie - zwiększają opady na lądzie.

El Nino - cały zespół procesów zaburzających. W normalnej sytuacji występuje prąd peruwiański, a na płn. Od Gwinei gorący prąd. Co pewien czas pojawia się zaburzenie. Okres ten skrócił się z 12 do 3 lat. Ciepłe wody docierają do Peru co powoduje powstanie katastroficznych zjawisk.

Morze- fragment oceanu w pobliżu lądów- M. Japońskie, Śródziemne.

Morze, akwen słonych wód będący częścią oceanu, oddzielony od niego wyspami, podwodnymi progami, cieśninami, położony w pobliżu lądu. Niekiedy jako morze określa się duże słone jeziora, odcięte od oceanu, np. Morze Kaspijskie, Morze Martwe.

Azja- „Asios (grec.)”- błoto. Wybrzeże Azji w dużej części jest klifowe. Jedyne miejsce , w którym można było niegdyś wylądować to ujścia rzek (zabagnione, zamulone). Europejczycy nazwali ludy Azji „kulturami rzecznymi”.

Afryka- nazwa pochodzi od Pomponiusza Meli (41 r n.e.)- Afryka utożsamiana z Libią. Postać łacińska nazwy „Africa” jest przymiotnikową forma nazwy plemienia Afrów- „ziemia Afrów”.

Ameryka- nazwa pochodzi od imienia sławnego podróżnika Amerigo Vespucciego, wprowadzona przez kartografa niemieckiego Waltzemullera w 1507 roku, aby uczcic to ,że odkrył on pomyłkę Kolumba.

Europa- nazwa wywodzi się od greckiego euros (ciemna woda)- północna Grecja zastosowane przez Homera w hymnie homeryckim, w późniejszym czasie osiąga coraz większy zasięg terytorialny.

Australia-nazwa terra Australis „ziemia południowa” nazwy tej użył Ptolemeusz. Australie jako nazwę wprowadził Merkator. Przez 2 wieki ląd nazywano także Nową Holandią ( wprowadzona przez holenderskiego żeglarza -Tasmana, który nazwał ją tak dla uczczenia swej ojczyzny). Potem wrócono do nazwy Australia.

Azja- 44 mln km², 30 % powierzchni lądowej. Wszystkie strefy klimatyczne. Silnie rozczłonkowana- wyspy 5%, półwyspy-18%.

Afryka- 30 mln km². Bardzo zwarty kontynent, wyspy tylko 2%.

Ameryka Pn- 24 mln km², silnie rozczłonkowany kontynent (półwyspy-8%, wyspy-16%)

Ameryka Pd.- 17 mln km², bardzo zwarty kontynent, półwyspy i wyspy tylko 1 %

Europa- 10 mln km², najbardziej rozczłonkowany kontynent, ok. 30 % wyspy i półwyspy.

Australia- 7,7 mln km².

RELACJE CZŁOWIEK - ŚRODOWISKO

Hipokrates- malaria występowała na obszarach bagnistych

Starbon- „Geografia” XVII tomów, wskazywał obszary, gdzie mogą zamieszkać ludzie

Monteskiusz- „determinizm geograficzny”- czynnikiem dominującym jest środowisko geograficzne, a głównie klimat

GEOPOLITYKA- wywodząca się z determinizmu geograficznego

Prof. Kiellen, który udowodnił, że ekspansja i agresja państw jest uzasadniona, gdyż warunkuje je środowisko geog.

Rozwinięciem pojęcia „geopolityki” zajęli się Niemcy Karol i Max Haushoffer.

Stworzyli „naukową” tezę usprawiedliwiającą podbój Niemców hitlerowskich w Europie

Po II W.Ś nie było już tego pojęcia

Była g. ekonomiczna, społeczna

Dopiero niedawno pojawiło się „antropogeografia”

„NIHILIZM GEOGRAFICZNY” (przeciwny determinizmowi)

pojawił się w XVIII w. w Anglii o twierdzi, że środ. geog. Nie ma żadnego wpływu na życie człowieka

Rewolucja przemysłowa w Anglii

60/70'- zaczęto dostrzegać problemy ekologiczne- „POSYBILIZM GEOGRAFICZNY”

który zakłada równowagę pomiędzy człowiekiem, nie zakazuje, ale wskazuje na takie działania, żeby była równowaga- RACJONALIZM GEOGRAFICZNY

Rozwinięcie racjonalizmu- KONCEPCJA EKOROZWOJU

Dostosowanie działalności człowieka do środowiska, aby nie zaburzać i odtwarzać stan pierwotny.

Człowiek jako gatunek powoduje zagrożenia:

1. GEOGRAFICZNO- DEMOGRAFICZNE

Człowiek jako gatunek rozrasta się

2. TECHNICZNO- EKONOMICZNE

Stare technologie, nieumiejętność człowieka

Wynikają z 2 czynników:

zła struktura gospodarki, zła alokacja zasobów

3. SPOŁECZNO- KULTUROWE

AZJA

Kontynent, określany jako „stary świat”.

Kilka struktur geologicznych-(tarcze)

Prekambryjska tarcza Azji.

Należały one do dwóch prakontynentów

+Laurazji (tarcza Andańska, Arabska, Chińska).

-tarcza Andańska (nad rzeką Andan stanowi fragment wyżyny środkowosyberyjskich.

Zbudowano głównie ze skał metamorficznych (gnejsów),które zostały przykryte skałami zbudowanymi z piaskowców. Wiek 2,900 mld. Skały osadowe 1,5 mld. lat

-tarcza Arabska (Anabar -rzeka) na płn. Azji.

Wytworzone na podobne skały metamorficzne i osadowe (zlepieńce , piaskowce)

Te dwie tarcze połączone są cienką warstwą osadów paleozoicznych i noszą nazwę platforma syberyjska

-tarcza Chińska (Mandżuria - Płw. Chiński)

Widać bardzo wyraźnie ślady ruchów orogenicznych.

Są trzy warstwy nazwane Prekambr 1, 2, 3 .Ostatnia warstwa to warstwa tyllitów.

Tyllit- skamieniałe gliny morenowe.

Pod koniec prekambru na obszarze Chin musiało mieć miejsce mniejsze zlodowacenia w historii geologii Ziemi było 3 zlodowacenia: -prekambr Chiny, (platforma) Wyżyna Brazylijska

+Gondwana(tarcza Dekańska, Arabska)

-tarcza Dekan (na poł. Od rzeki Narbada) prekambryjskie:- zmetamorfizowane

prekambryjski- na niej Purana

Skały metamorficzne występują na pow. W Ghatach i górach Darwar

-tarcza Arabska (część platformy Syberyjskiej) oddzielona morzem tektonicznym

skały -metamorficzne -osadowe

W erze paleozoicznej zaznacza się dwie orogenezy:

-kaledońska. Powstał obszar otaczający od południa wyżynę środkowosyberyjską (góry Jabłonowe, Sajadny, Stanowe)

-hercyńska. Dno niziny zachodniosyberyjskiej: Ural, Centralna Azja.

Wykształcił się ocean Tetydy:

( od Płw. Indochińskiego, poprzez Himalaje, Azję Mniejszą po morze śródziemne.)

Tam na ogromnej geosynklinie gromadziły się materiały.

Druga geosynklina jest na wschodzie Azji.

-orogeneza pacyficzna wypiętrzyła te obszary (mezozoik)

-Alpejska masa w oligocenie.

W wyniku nacisku Dekanu wypiętrzone zostały Himalaje. W miejscach jak Karakurum, Pamir Dekan napotkał na mur w formie twardych starych platform.

W plejstocenie było zlodowacenie kontynentalne. Drugie zlodowacenie było w karbonie, ale na innym obszarze niż Europa.

W Azji było tylko jedno zlodowacenie(na północy) zlodowacenie Dniepszańskie.

Główne jednostki tektoniczne Azji:

-obszary prekambryjskie na powierzchni: T.Anabarsk, Arabska, Dekańska, Andańska

-obszar prekambryjski przykryty osadami młodszymi -K.Kaszgarska i P.Syberyjska, Indyjska

-kaledonidy- szereg pasm górskich

-hercynidy- między kaledonidami, Tybetem, hercynidy pokryte młodszymi utworami. Fragment Platf.syberyjskiej Nizina Tyrańska

-Orogenezy pacyficznej obszary- wschód Azji. Od południowych Chin po płw. Czukucki.

-Alpidy

Ukształtowanie powierzchni

Alpidy ciągną się równoleżnikowo-od Azji Mniejszej po wyspy archipelagu Malajskiego leżą w zbieżnych strefach klimatycznych i mają zróżnicowaną budowę. Powyżej granicy wiecznego śniegu mają takie same cechy.

Góry orogenezy hercyńskiej i Kaledońskiej mają dużo bardziej uproszczoną rzeźbę-leżą w zbliżonej strefie klimatycznej i długim okresie od powstania. Cechą charakterystyczną jest dużo obszarów bezodpływowych. W czasie orogenezy Alpejskiej doszło do odmłodzenia-popękania pasm górskich.

Z gór fałdowych przekształciły się w zrębowe.

Niziny bez względu na położenie są jednej genezy-pochodzenia aluwialnego-sedymentacja (obszarów) osadów rzecznych. Są one czwartorzędowe.

Regiony klimatyczne wg. Alisowa

-klimat arktyczny(tundry) obejmuje płn. skrawki Azji: Tajczyr , Czukuck.

Długa mroźna zima T= -14^oC , lato krótkie i chłodne.

-k.borealny (50-75^oszerokosci N)

umiarkowanie ciepłe lato T= 17-19^oC , zimy bardzo chłodne (średnia T= -40^oC) TAKLAMAKAN

-k.stepu i półpustyń Azji centralnej. Obszry pustyni Gobi, Ataszan i kotlina Kaszgarska.

Największe ciśnienia na Ziemi. Nie ma tam zachmurzenia.

W zimie T= -30^oC w lecieT=20^oC.

Opady sięgają ok.100 mm rocznie. Piasek może się nagrzać do temp.60^oC.

-klimat pustyń strefy umiarkowanej Nizina Turańska, Pogórze Kazachskie

gorące lato T=25-30^oC , zima T= -(15-45)^oC ,opady 80 mm rocznie

-klimat kontynentalny Tybetu i Równin.

Lato T=17^oC, zima T= -8^oC

-k.monsunowy strefy umiarkowanej. Od ... do płd Chin na wschodnie wybrzeże.

Lato 25-28^oC zima T= -14;+14^oC,

Opady 550-650 mm w lecie.

Południowa część zagrożona Tajfunami.

-k.monsunowy podzwrotnikowy. Obszar Azji wsch. leżący na zwrotniku

Lato 27^oC ;Zima 6^oC

Opady powyżej 1000 mm tylko latem.

-k.sródziemnomorski : Azja Mniejsza, Bliski wschód, Irak, Wyżyna Irańska, Niż Indusa

1. część Irańska

Lato 25-26 ^oC , Zima 0-1,5^oC

Opady 200-300 mm w części irańskiej w wyniku braku barier orogenicznych występują anomalia klimatyczne

2. część zachodnia

Lato 27^o C , Zima 7-13^oC Opady 900 mm

-k.równikowo- pustynny Płw. Arabski

Lato 30-32 C Zima 20-24 C Opady 60-120 mm

-k.subrównikowy, monsunowy: płw Indochiński, płw. Indyjski

Słoneczna, ciepła Zima, gorące, suche lato.

Opady 1200-12000 mm

-k.równikowy Archipelag Malajski

Minimalne amplitudy temperatur 26-27^oC

Opady 2000-2600 mm cały rok z nasileniem w okresie wiosny i jesieni.

HYDROGRAFIA AZJI

Wody lądowe:

- powierzchniowe

- podziemne

Z punktu widzenia śr. geog.:

- rzeki

- jeziora

Reżimy wodne rzek:

1. DESZCZOWY

Zasilanie odbywa się wyłącznie przez opady deszczu- tylko w Indonezji

2. DESZCZOWO- MONSUNOWY

Zaliczamy rzeki od Amuru do Indusu. Pełnowodne w okresie monsunu letniego, a stany min. W czasie zimowego- brak opadów.

3. DESZCZOWO-ŚRÓDZIEMNOMORSKI

Reżim tych rzek jest odwrócony- max przepływ w zimie, Tygrys i Eufrat, które dodatkowo w okresie letnim zasilane są przez topniejące śniegi

4. ŚNIEŻNY

Zasilany przez topniejące śniegi- Azja Płn- klimat borealny- wielkie rzeki syberyjskie, pochód wiosny odbywa się od południa- odmarzanie wiecznej zmarzliny i pokryw śnieżnych, powoduje blokowanie przepływu na północ i w konsekwencji rzeki b . się rozlewają (Ob.)

5. ŚNIEŻNO- LODOWCOWY

Rzeki pn.- zach., części Tybetu w stronę Kotliny Kaszgarskiej

6. GÓRSKIE W KLIMACIE GORĄCYM

Syr- daria, Amu- daria, Tarym

7. MIESZANE (ZŁOŻONE)

Np. Indus, płynie prze pustynię, zasilane z monsunu letniego+ przez topniejące w lecie lodowce w Himalajach

8. OKRESOWE

9. EPIZODYCZNE- występują jedynie podczas opadu efektywnego (wielkość opadu przewyższa parowanie z pow. Ziemi)

Największy system hydrograficzny na świecie- Zapora Trzech przełomów na rzece Jangcy

JEZIORA:

I RELIKTOWE

Morze Kaspijskie i Jezioro Aralskie

Pod koniec trzeciorzędu powstały Alpidy w miejscu praoceanu Tetydy (era mezozoiczna), gdzie w czasie orogenezy kaledońskiej nanoszone były osady. Z tych osadów b. miąższach powstały Himalaje. W miarę wypiętrzania się wody Tetydy spływały na pn i pd aż powstało Morze Sarmackie, które nie było zasilane, zmienił się klimat i morze częściowo wyparowało- konsekwencja: zachowanie reliktowe wody.

II TEKTONICZNE

Powstał w miejscu połączenia się 2 rowów tektonicznych.

Bajkał- jezioro kryptodepresyjne. Poziom jeziora jest powyżej poziomu morza (1741m gł. i 33 tys.km²). Największy na świecie zbiornik słodkiej wody, zasilany przez 300 rzek, a wypływa z niego tylko 1 - Angar

Morze Martwe- powstało pod koniec trzeciorzędu- odcięcie doliny Jordanu od M. Śródziemnego przez wypiętrzany zrąb tektoniczny.

III RZECZNE

Przy korycie rzeki Jangcy lub w dolinie Mekongu są jeziora w naturalny sposób połączone z rzekami. Przyjmują w okresie letnim nadmiar wody z rzek a podczas suszy oddają wodę- regulacja poziomu wody w rzece.

IV POLODOWCOWE (też KAROWE)

Związane z wytapianiem się lodowca i jego pola firnowego.

- górskie

- Ałasy- na terenie wiecznej zmarzliny, płaskie dno, wysokie brzegi, wody wytopione z klinów lodowych, nie są stałe

V PRZYBRZEŻNE

Gł. w Azji Mniejszej

VI KRASOWE

Występują wraz ze skałami rozpuszczalnymi- głównie w Himalajach oraz trzeciorzędowe wapienie (kras powierzchniowy wraz z migotami- ostańcami denudacyjnymi), w pd. Chinach.

VII WULKANICZNE

- kraterowe- gł. w Japonii

- kaldera- jednorazowa silna eksplozja- brak stożka powierzchniowego (tzw. superwulkany)

VIII WYSTĘPUJĄCE BEZ WZGLĘDU NA GENEZĘ

- słone- np. w zbiorniku geosynklinalnym jez. Bałchasz (przecięcie 2 rowów tektonicznych).

Wyróżniamy 5 prowincji Azji

-Północną -Centralną -Południową -Zachodnią -Wschodnią

podprowincje---makroregiony- mezo- mikro

Azja Północna

Największa jedn. Fizyczno- geograficzna

od Uralu po Pacyfik. Od Uralu, płn.Iranu, pogórze Kazachskigo, północne stoki Ałtaju, Jenisej, dolina rzeki Silenga, Amur

Wspólną cechą jest klimat kontynentalny kształtowany arktycznymi i polarnymi masami powietrza. Występuje strefowość klimatu i roślinności; tundra, tajga i step.

Ukształtowanie powierzchni:

- cz. nizinna zachodnia

- cz. wyżynna górska

5 Mikroregionów:

-Nizina Zachodnio-Syberyjska- niecka z orogenezy hercyńskiej zapełniona osadami z mezozoiku.

Bardzo małe deniwelacje, nie ma spływu wód. Występuje wieczna zmarzlina, której pow. Aktywna latem odmarza do 4,5m /lód gruntowy/.

Nadmiar wody tworzy gigantyczne powodzie-jest to jedno wielkie bagno.

-Wyżyna Środkowosyberyjska.

Od Jeniseju po środkowy bieg rzeki Leny. Platforma zbudowana z 2 tarcz prekambryjskich( Ałdańska i Anabarska), między którymi występują osady paleozoiczne o małej miąższości , na których występują potężne pokrywy bazaltowe- TRAPPY.

Występują tam zręby tektoniczne. Występują też potężne pokrywy bazaltowe.

Należy do tego obszaru Ziemia Północna.

-Syberia Wschodnia - od rzeki Leny i rz. Ałtan po morze północne pochodzenia Alpejskiego.

Klimat arktyczny i nad Kołymą są największe obszary występowania złota. Wietrzenie mechaniczne.

Wyspy Nowosyberyjskie należą do tego obszaru, w. Wrangla.

W okresie letnim żyją tam ptaki, które latają regularnie do Japonii i ptaki muszą przejść kilka km, aby wystartować.

Ukształtowanie powierzchni:

-cz. Nizinna- pł-zach, pochodzenie aluwialne 4rzędowe

- górski- kraina alpejska

-Daleki Wschód-obszary Sichote Alin,Wielki i Mały Chingan, Kamczatka, Kuryle, W.Komandorskie na Pacyfiku.

Amur- nadamurski i nadmorski

Strefa ta powstała w czasie orogenezy Pacyficznej.

Są silne zjawiska sejsmiczne, czynne wulkany. Kamczatka i Kuryle należą do kręgu ognia.

Kuryle 36 wysp- 5 z nich chcą uzyskać Japończycy. Wszystkie pochodzenia wulkanicznego.

Sachalin- zrąb tektoniczny, poch. kontynentalne

-Obszry górskie Syberii południowej - górotwory powstałe w czasie orogenezy kaledońskiej- Sajany, G.Jabłonowe, G.Stanowe, Pasmo Stanowe. Klimat borealny. Największym elementem krajobrazowym jest jezioro Bajkał- w złączonych 2 rowach tektonicznych.

Ałtaj- oro. hercyńska

Rzeźba zdenudowana, choć niektóre fragmenty tych pasm odsłoniły się w wyniku powstania licznych uskoków. Wzdłuż uskoków jest bardzo silne wietrzenie mrozowe, dzięki temu nabrały one charakteru alpejskiego.

Azja Centralna

Ok. 11mln km²

Zachodnia granica: rzeka Ural i M. Kaspijskie. Południowa. granica: Kope-Dag- Hindukusz- Karakorum- gł. grzbiet Himalajów- do Jangcy0 próg tektoniczny tybetański- do Huang- ho- na płn biegnie do Azji Płn, , intensywne przemiany tektoniczne.

Wydzielenia i kryteria : ukształtowanie powierzchni i klimat

-Nizina Turańska - g.Pamir -Tybet

-Pogórze Kazachskie - kotlina Dżungarska -wyż.Mongolska

-Góry Tien Szan -kot.Kaszgarska

1. Nizina Turańska - to fragment dna dawnego morza Sarmackiego. Frakcja ilasta i piaszczysta.

Morze to powstało po wypiętrzeniu alpidów, na płn. od nich w Azji było morze - Praocean Tetydy. Powstał on w kredzie i na dnie rzeki znosiły materiał. Podczas wypiętrzania część wody spłynęła na płn. a część na płd. Morze Sarmackie w czasie plejstocenu zniknęło - pozostały po nim M. Kaspijskie i J. Aralskie.

Rzeki Syrdaria i Amudaria naniosły ogromne ilości materiału. Na zewnątrz są osady paleogeńskie - zewnętrzna pokrywa. Uległa ona rozcięciom i obecnie są to wzniesienia pomiędzy jeziorami. Zbudowane są piaskowców a pozostałe to mułówce - dużo mniej odporne.

Pustynie Kyzyłkum i Karakum (kara - czarne, kyzył - czerwone, kum - piaski).

W czasie holocenu w wyniku zmian klimatycznych piaski uległy przesuszeniu i wytworzyły się wydmy - barhany - nawet 60m.

Klimat kontrastowy- zimy do - 40°C lato +40°C.

Jezioro Aralskie od lat 30 zmniejsza się. Niedawno miało 64 tys.km² i max głębokość 68m. pod koniec lat 30 Stalin powiększył plantacje bawełny.

Słodkowodne przez Syr- darie Amu-Darie

Ilość wody docierającej do jeziora zmalała o połowę.

2. Pogórze Kazskie - od permu do oligocenu był tu spokój tektoniczny.

Górotwór uległ zrównaniu - powstała peneplena. W czasie orogenezy alpejskiej popękała wzdłuż uskoków. Wypiętrzanie było nierównomierne: powstały 3 stopnie - centrycznie - „piramida schodkowa”.

3. Tienszan i Pamir - długość Tienszan to 2500km (bardzo długie).

Orogeneza kaledońska i hercyńska.

Są barierą orograficzną dla klimatu. Oddzielają od zimna od północy kotlinę Kaszgarską i Tybet. Pamir ma charakter wyżyny nazywanej czasem „dachem świata”. Średnia wysokość nad poziomem morza to 4000m.

Złożony geologicznie, procesy denudacyjne zrównały dopiero orog. alpejska, wypiętrzyła Tienszan- g .zrębowe.

Występują tu lodowce- kumulacja> topnienia, dookoła pustynie.

Jest on węzłem orograficznym- Tienszan, Himalaje, Hindukusz łączą się tutaj.

Pamir ma dość małą powierzchnię ze względu na masy prekambryjskie w podłożu- nie pozwalała na przesunięcie osadów na płn, tylko je wypiętrzała.

4. Kotlina Dżungarska - najbardziej centralny obszar Azji. Położony najdalej od mórz. To położenie powoduje, że nie docierają tu żadne wilgotne masy powietrza. Jedyne źródła wody to potoki górskie z otaczających gór. Max temperatura piasku + 64°C.

5. Kotlina Kaszgarska - na tyle duży obszar, że ma własny system hydrograficzny. Podobnie jak Kotl. Dżungarska jest to duża pustynia. Rzeka Tarym- to rzeka okresowa- płynie w zależności od ilości śniegu. Uchodzi do jeziora albo bagniska . Tam są produkowane bomby atomowe. Pustynia Taklamakan, obszar bezodpływowy.

6. Tybet - wyżyna powstała w czasie orogenezy alpejskiej. 4500- 5000m n.p.m.

Poprzerywana licznymi pasmami górskimi, jest dużo jezior. Życie skupia się w kotlinach m.in. dlatego że podłoże jest bardziej urodzajne a druga rzecz to religia Lamaizm. Tybet otacza szereg pasm górskich Karakorum(?), …, Himalaje i od wschodu jest bardzo wyraźny uskok.

Wyżyna Mongolska

1. Północna - pochodzi z orogenezy hercyńskiej. Klimat jest tam kontynentalny. Ałtaj Mongolski, Ałtaj Gobijski

Jest to tzw. „Kraina Tysiąca Jezior” - kolebka potęgi tatarskiej.

2. Południowa - obszar bezodpływowy, położony na wysokości 900 - 1200 m. Pokryta jest aluwiami, które obecnie zmieniły się w piaski. Czasami nazywana jest pustynią Gobi. Na wiosnę jest to wielka łąka a w lecie robi się pustynią. Do tego obszaru należy też: wyż Ordos i Ałszan z pustynią.

AZJA WSCHODNIA

Najmniejsza prowincja. Mimo że ma małą powierzchnię jest zróżnicowana.

Podstawą wydzielenia była cyrkulacja monsunowa od Amuru do rzeki Song - hong - ha.

Powstał ten obszar podczas orogenezy pacyficznej (kreda).

W części kontynentalnej są 3 regiony:

Zasięg cyrkulacji monsunowej, która dostarcza w okresie letnim wystarczającej ilości opadów/

• Chiny Monsunowe - na południe od muru chińskiego do granicy z Wietnamem

W podłożu są fragmenty tarczy chińskiej.

Dzieli się na kilka regionów.

Ważniejsze to:

Płaskowyż lessowy - jest tam mnóstwo teras na zrębowych wąwozach. 300-400m z okresu

plejstoceńskiego.

Nizina Chińska- pochodzenie aluwialne Jangcy i Huang-ho.

Rzeka Huang - ho niesie ogromne ilości materiału.

Tak duże, że się nie da tam wybudować portu z powodu zamulania. Rzeka ta bardzo często zmienia swoje koryto, ponieważ nizina chińska to bardzo płaski obszar i w okresie powodzi wody rozlewają się bardzo szeroko. Po ustąpieniu fali rzeka zmienia koryto. Powodzie były katastroficzne.

Wybudowano ogromnie wały i kanały.

Góry centralnego obszaru Chin Monsunowych. Są tam wyżyny Junan i Kuejchu

Kotlina Syczuańska - Czerwony Basen (od koloru osadów) - zwietrzelina laterytowa

Niż. Środkowego i Dolnego Jangcy- poch. Aluwialne

• Część Wyspiarska

Tajwan, Hajnan - wyspy kontynentalne, były częścią lądu.

Występują zjawiska wulkaniczne, trzęsienia ziemi. Są to terytoria sporne.

Tajwan jest „Tygrysem gospodarczym”

• Mandżuria jest nazwą historyczną i geograficzną. Z tej prowincji chińskiej pochodziła ostatnia dynastia cesarstwa chińskiego.

W Chinach Mandżuria jest źle odbierana. Chińczycy mówią o niej „Chiny płn. - wsch.”.

Powstała w czasie orogenezy Pacyficznej. Jest tam szereg zrębów i kotlin. W budowie przeważają poziomo leżące osady głównie mezozoiczne. Na powierzchni powstały dość liczne bagna i trzęsawiska które w czasie monsunu letniego są do przejścia.

Najbardziej znane regiony Mandżurii to Wielki Chingan i Mały Chingan, które powstały w czasie orogenezy hercyńskiej- obszary górskie

Drugi region to Nizina Mandżurska wypełniona aluwialnymi osadami. Głównie frakcja ilasta, zwietrzelina skał granitowych bogatych w skalenie (kaolin)

.

• Płw. Koreański - należy do tarczy Chińskiej. Jest to zrąb tektoniczny.

Podniesiony asymetrycznie w trzeciorzędzie. Krawędź wschodnia wyżej niż zachodnia.

Obszar nizinny pochodzenia morskiego- terasy abrazyjne (wybrzeża klifowe)

Dzieli się na:

1. góry Północno-Koreańskie (w tym góry Diamentowe)

2. góry Wschodnio-Koreańskie- g. krawędziowe (powstają na linii uskoków, jeśli rzeki przecinają je pod kątem 90°.

zachodnie niziny

wyspy japońskie- 4 duże wyspy i około 2000 malutkich wysepek (wiele z nich jest niezamieszkałych)

Archipelag wysp Japońskich powstał w czasie orogenezy alpejskiej w wyniku wynurzenia dna morza. W wyniku tego powstało M. Japońskie. Produkty erupcji zajmują 25% powierzchni kraju.

W profilach geologicznych Japonii spotykamy całą tabelę stratygraficzną, poprzecinane są bardzo licznymi intruzjami.

Są tam tylko góry:

-wulkaniczne ( głównie na Honsiu i Hokkaido)

- szeregi wulkanów wzdłuż uskoków

--fałdowanie zrębowe

największa góra to Fuji-San = Fuji-pom-jest to wulkan Święta Góra Japonii

brak jest wyżyn

Każda wyspa w Japonii to oddzielny region.

Klimat monsunowym kilka stref klimatycznych ( w związku z rozciągłością południkową).

AZJA POŁUDNIOWA

Od niziny Indusu ...(?) półw. Dekański, Archipelag Malajski itp.

Płw. Indyjski i Cejlon.

Himalaje i Nizina Chindostańska, Wyżyna Dekan i wyspa Cejlon.

Himalaje to pasmo od przełomu Indusu do przełomu Brahmaputry. Srednia wysokość to 6000 m a przełęcze 4000 m. Himalaje nie są jednolitym pasmem górskim., są to 3 pasma:

• Wielkie Himalaje, zbudowane ze skał magmowych, granitu, granodiorytu. Mt.Ewerest jest zbudowany głównie z granodiorytów - permskie skały wydźwignięte z praoceanu Tetydy. Według niektórych najwyższe szczyty były to wyspy w oceanie Tetydy.

• Małe Himalaje na południu od Wlk.Him. Jest tam bardzo dużo kotlin pochodzenia tektonicznego. W tych kotlinach mieszka większość mieszkańców Himalajów - są tam dobre gleby i są osłonięte przed bardzo silnymi wiatrami.

Katmandu to bardzo płaskie miasto - bardziej niż Wrocław.

• Sidibalik - zbudowany ze skał osadowych - stożki napływowe powstałe w wyniku sedymentacji z Wielkich i Małych Himalai.

Nizina Chindostańska - wypełniona aluwiami

Dzieli się na:

• Niz. Geidu

• Niz. Indusu

• Pustynię Thar

• Niż. Gangesu i Brahmaputry

W lecie rzeki te wylewają. Na obszarze Niź. Gangesu, mieszka około 700 mln Hindusów. Indus i Brahmaputra wpadają do nich deltami, duża sedymentacja.

Wyżyna Dekanu wg. Hindusów jest na poł. od rzeki Soud i Nabadu, czyli uskoku Narbada. Obszar ten jest zbudowany z bazaltów. Jest to największa na świecie pokrywa bazaltowa-miąższość ma nawet 600-800 m. Dla nas Wyż. Dekan to wszystko na poł. od nizin Wielkich rzek.

Do pół. Dekańskiego należy też Cejlon-ma część górzystą i nizinną. Ma klimat bardzo modyfikowany przez wpływ oceanu. Jest tam krwawy konflikt między: Syngolegami a Taumerami W momencie zakończenia czasów kolonialnych

Wybuchł konflikt. Jest to konflikt etniczny.

Płw.Indochiński i Malajski

Cały ten obszar został uformowany w czasie orogenezy alpejskiej. Wszystkie te obszary są pokryte górami, Bir... rozciągającymi się wachlarzowatą. Między górami są niziny i wyżyny. Najbardziej znana rzeka to Mekong. Rzeki niosą olbrzymią ilość aluwiów-bardzo znana jest nizina Mekongu.

Do części morskiej należą dwa archipelagi:

• Archipelag Malajski - wyspy te powstały w pliocenie pod koniec ery Mezozoicznej i w plejstocenie. Najstarsze to Celebes. Od trzeciorzędu na tym obszarze są bardzo silne zjawiska wulkaniczne - dzięki którym powstały różne wyspy np. Jawa powstała z szeregu wulkanów. Najbardziej znany wulkan to Kalatan, który wybuchł na początku XXw. Była to druga największa erupcja wulkaniczna - rozerwało wyspę. Powstała fala tsunami, która dwukrotnie obiegła kulę ziemska. Zginęło przynajmniej 70 tyś. Ludzi Od tego czasu sa to malutkie wysepki.

• Archipelag Filipiński. Większość wysp jest pochodzenia wulkanicznego. Tworzą łuki jak inne wyspy na zach. części Pacyfiku. Powstają w wyniku .......na twarde struktury prekambryjskie stanowiące masę oporową.

AZJA ZACHODNIA

Granica w większości to morze ale jest też dolina Indusu, góry Hindukusz, nizina Kaspijska, Kaukaz

Dzieli się na prowincje

• północna-alpejska

• południowa-tarcza Arabska

Płw. Azji Mniejszej

Wyżyna Adeńska pochodzi z orogenezy alpejskiej. Są tam wulkany np.min.góry Ararat- wygasły wulkan.

Wyżyna Armeńska jest od płn. odcięta Małym Kaukazem Są to góry krawędziowe i nie mają nic wspólnego z Kaukazem. Kaukaz jest zbudowany z trzech pasm górskich:

Wielki Kaukaz - centralna część. Zbudowany z utworów pochodzenia Jurajskiego. Powstały wulkany, obecnie nieczynne, min. Elbrus, Kazbek.

Wyżyna Irańska - pochodzi z orogenezy alpejskiej. Są tam dwa elementy: góry obtaczające z 4 stron, obniżenie wewnątrz niziny Irańskiej. Jest to obszar bezodpływowy. Jest dużo piasków - są pustynie, są tam kolumny soli.

Nizina Mezopotamii- w trzeciorzędzie była to zatoka. Proces sedymentacji jest tu bardzo szybki. W ciągu 6 tys. lat powstał obszar na południe od połączenia Tygrysu i Eufratu. Wyżyna Syryjsko-palestyńska zbudowana ze skał położonych poziomo, w trzeciorzędzie potrzaskana uskokami i rowami tektonicznymi m.in. Równiny Jordanu. W wyniku kumulacji soli powstało ogromne zagęszczenie soli w Morzu Martwym.

Palestyna (okr. historyczny) to obszar zamieszkały przez Filistynów (był tam Goliat), a izraelici (Dawid). Płw. Arabski- geolog. Należy do Afryki, oddzielony Morzem Czerwonym i Zat. Adeńską. Zbudowany z tarczy arabskiej pochodzenia przedkambryjskiego. Jest nierównomiernie wypiętrzona.

KULTURA AZJI

Ludność zawdzięcza Azji wszystko, co jest na świecie

Centra cywilizacyjne:

- Azja Mniejsza

KONYA- Derwisze

70km na wschód znaleziono ruiny miasta sprzed 8,5 tys. Lat, nie miało drób, dostęp był od dachu, znaleziona tam przedmioty wykonane z minerałów pochodzących z innych obszarów Azji (wymiana handlowa)

- Chiny

• pierwsze wspólnoty 7 tys. Lat temu

• 5 tys. Lat temu- b. szybki rozwój miast, kultury, cywilizacji

• 4 tys. Lat temu epoka brązu (dzwony, sesjmografy)

Historia kultur:

1. SHANG (brąz)

Kultura Niziny Indusu

1921- 1922 Anglicy w Mohendżo- doro odkopali ruiny miasta zbudowanego b. symetrycznie- pałac na osi pn-pd, świątynie po przeciwnej stronie, ulice przecinające się pod kątem prostym, wodociągi, kanalizacja, piętrowe.

Do II W.Ś odkopano 70 takich miejscowości-wszystkie były takie same- musiała istnieć silna władza centralna- miasta powstawały niemal jednocześnie

Cywilizacja upadła ok. 4 tys. lat temu- najazd.

Kasty

Człowiek rodził się w danej kaście i nigdy nie mógł tej kast zmienić, regulowała całym życiem i kulturą. Ariowie doprowadzili do upadku kultury Doliny Indusu.

Obszar był bardzo żyzny, aż do momentu zmiany klimatu- upadek rolnictwa- przykład pierwszej klęski ekologicznej w dziejach świata

Do dziś nie wiadomo kto rządził Mohendżo- doro i skąd wzięła się ta kultura

Mezopotamia

Najważniejsze centrum cywilizacyjne na świecie

Kultura SUMERÓW- oni wymyślili współczesność

1. koło i jego zastosowanie

2. pismo

3. astronomia i matematyka

4. inżynieria wodna

5. współczesny system oświaty (szkoła podstawowa- szkoły średnie techniczne- studia przy świątyniach)

6. medycyna i jej podział

7. cyrk i giełda- pieniądze i karty kredytowe

Sumerowie znikli w wyniku kilku najazdów z północy- Arkadejczyków, Asyryjczyków i Hetytów.

Po odbiciu i zajęciu miast sumeryjskich jeżyk sumeryjski przetrwał jeszcze przez 1500 lat jako język elit na Środkowym i Bliskim wschodzie.

Bliskie wschód (obszar Doliny Jordanu)

Miasto Jerycho (najstarsze na świecie- ok. 11 tys. Lat), pierwszy raz nazwa pojawiła się w Biblii.

EUROPA

Europa z Afryką i Azją to „Stary Świat”.

Ameryki i Australia to „Nowy Świat”.

Europa ma bardzo ścisłe powiązanie z Azją i tworzy Eurazję.

Granica między nimi ma ok. 3 tys km. Międzynarodowa unia geograficzna wyznaczyła granicę jako: wododziałowy grzbiet Uralu, rzeka Ural, wododziałowy grzbiet Kaukazu, Bosfor. Nowy podział: wschodnie wybrzeże Nowej Ziemi, wschodnie stoki Uralu, rzeka Emba, M. Kaspijskie, rzeka Kuma i Manycz, M.Azowskie, południowa granica M. Czarnego, Bosfor.

Europa:

2/3 cokół kontynentalny

1/3 wyspy i półwyspy

średnia odległość do morza 340 km

od środka kontynentu 1500 km

linia brzegowa- 37 tys km.

Geologia:

Osady prekambryjskie:

- tarcza Bałtycka (fennoskandzka), Płw. Skandynawski (bez gór Skandynawskich), rejon Finlandii, Litwy, Łotwy, Estonii i Płn.- wsch. Polski. Najstarsze fragmenty metamorficzne na Płw. Kolskim i pod M. Białym, 16 cykli sedymentacyjnych. Ostatni cykl sedymentacyjny 600 mln lat temu, okolice Oslo.

Fennoskandia, tarcza kontynentalna o wielkich rozmiarach, na północy kontynentu europejskiego, obejmująca tereny południowej Norwegii, Szwecji, Finlandii i Półwyspu Kolskiego (Rosja).

Stanowi północno-zachodni fragment prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej, zbudowany z metamorficznych i magmowych skał archaiku i proterozoiku, o wieku określonym metodami izotopowymi na ok. 3,8 mld lat, powstały na skutek silnego sfałdowania skał podczas prastarych orogenez (m.in. orogenezy białomorskiej i karelskiej) oraz jednoczesnej działalności procesów magmatyzmu i metamorfizmu. Trwające od tego czasu nieustanne ruchy wznoszące silnie wydźwignęły obszar bałtyckiej tarczy, w wyniku, czego jest on prawie zupełnie pozbawiony pokrywy późniejszych osadów. Wyjątek stanowią wulkaniczne skały przełomu proterozoiku i paleozoiku, a także polodowcowe osady plejstocenu.

Odsłonięcia najstarszych skał ukazują się na powierzchni na Półwyspie Kolskim. Prekambryjskie skały tarczy bałtyckiej zawierają złoża wielu rud metali, m.in. żelaza, miedzi, cynku, ołowiu, wanadu, niklu oraz złoża apatytów.

W plejstocenie bałtycka tarcza stanowiła centrum zlodowaceń Europy.

• tarcza ukraińska- między Dnieprem a Bobrem. Skały archaiczne widoczne na dnie rzek, gdzie tworzą porohy (niewielkie progi skalne w korycie rzecznym utworzone przez wychodnie skał odpornych na erozję).

Obie te tarcze tworzą platformę wschodnioeuropejską od Polski Pn-Wsch do Uralu.

Wychodnie skał prekambryjskich: Masyw Śnieżnika, Masyw Szkocki, Masyw Centralny, Góry Sowie, Masyw Armorykański.

Osady paleozoiczne:

orogeneza kaledońska (ordowik/sylur) - powstały G. Skandynawskie i ich przedłużenie w Szkocji G. Kaledońskie i Grampian, góry na Płw. Kolskim i góry Kambryjskie.

orogeneza hercyńska (karbon/perm), (waryscyjska)- na południe od Irlandii, Francja, Niemcy, Polska do platformy wschodnioeuropejskiej, jest to „średniogórze europejskie” lub „pasmo starych gór i wyżyn”. Wskutek fałdowań hercyńskich ukształtowały się liczne baseny, masywy górskie, płyty, rowy tektoniczne. Należą do nich: Ardeny, Harz, góry na zachodzie i w centrum Półwyspu Iberyjskiego, Góry Świętokrzyskie, góry południowej Irlandii, góry Półwyspu Kornwalijskiego, Masyw Armorykański, Masyw Centralny, Masyw Czeski, Reńskie Góry Łupkowe, Schwarzwald, Ural, Wogezy.

Orogeneza alpejska (trzeciorzęd)- sfałdowała obszary dawnego praoceanu tetydy. Spowodowało to wypiętrzenie południowej części Europy. Resztką praoceanu Tetydy jest M. Śródziemne. Spełnia funkcję geosynkliny. Za kilkanaście mln lat zostanie wypiętrzone. Orogeneza alpejska (początek w kredzie) doprowadziła do powstania licznych łańcuchów górskich, którym towarzyszą zapadliska. W okresie tym powstały: Alpy, Apeniny, Bałkany, Góry Betyckie, Góry Dynarskie, Góry Greckie, Góry Iberyjskie, Góry Krymskie, Karpaty, Pireneje oraz zapadliska: Kotlina Aragońska, Kotlina Wołoska, kotliny podkarpackie, Nizina Andaluzyjska, Nizina Lombardzka, Nizina Panońska, zapadlisko Adriatyku, zapadlisko Morza Balearskiego, zapadlisko Morza Czarnego. Obszar ukształtowany w orogenezie alpejskiej określany jest nazwą Neoeuropa.

Zjawiska tektoniczne w Europie- są bardzo silne, Masyw Centralny (duzo wulkanów), Niemcy, Czechy, Polska (Zachodnie Sudety). Zachowały się na Płw. Apenińskim i są aktywne do dziś: Etna, Wezuwiusz. W przeszłości wybuchy wulkanu Santorin- związane z nim plagi egipskie oraz upadek cywilizacji minojskiej na Krecie.

czwartorzęd: plejstocen, holocen- w plejstocenie zlodowacenia: podlaskie, południowopolskie, środkowopolskie (stadiał Odry i Warty), bałtyckie. Powstały ciągi moren, różnego typu jeziora. Wskaźnikiem jest zasięg występowania jezior rynnowych. Pojawił się wtedy człowiek- neandertalczyk. Został wyparty przez człowieka współczesnego.

Ukształtowanie powierzchni, wg Romera w oparciu o kryterium wysokościowe:

0-300 m.- niziny

300-500- wyżyny

Stosunki wodne:

Cały obszar Europy (za wyjątkiem okolic M. Kaspijskiego) to:

4/5 zlewisko Oceanu Atlantyckiego

1/5 zlewisko m. Kaspijskiego (obszar bezodpływowy).

Działy wododziałowe w Europie są b. Często niżowe. Połączono wszystkie większe rzeki Europy, powstał 1 duży system hydrograficzny.

Sposoby zasilania rzek (reżim, ustrój):

• deszczowo- roztopowe- rzeki Europy wschodniej: Wołga, Dniepr, Den, Peczora, Dźwina

• alpejskie- śnieżne- śnieżnolodowcowe. Z topniejących śniegów lub lodowców. W górnych odcinkach mają b. niewyrównane koryta a w lecie wysokie stany np. Ren, Dunaj.

• Deszczowe Europy Zachodniej i Środkowej- wysokie stany w zimie np. Loara, Sekwana, Tamiza.

• Śródziemnomorskie- maksima również w zimie i minimum w lecie np. Tyber, Hiszpanii i Włoch.

• Rzeki obszaru Finlandii- maja bardzo niewyrównany profil i wyrównany stan wody w ciągu roku, długo są zamarznięte.

Jeziora:

• przepływowe

• bezodpływowe

• słodkowodne

• słonowodne

• tektoniczne- J. Ładoga, Onega, Weger, Wetter,

• polodowcowe- na obszarach górskich, po lodowcach górskich i na obszarach niżowych związane z działalnością lądolodu (ostatnie zlodowacenia)

• wulkaniczne (głównie kraterowe)-J. Bolsena we Włoszech

• przybrzeżne- odcięte przez mierzeję na. J. Łebskie

• krasowe

Lodowce i lądolody:

Obecnie 128 tys km² to lodowce, z czego niemal całość to wyspy północne: Ziemia Franiciszka Józefa, Spitzbergen, Islandia (pod lodowcem czynny wulkan Vatna Jokull), lodowce górskie: G. Skandynawskie, Alpy, Pireneje. ]

Regiony Europy (11):

• Europa Północna (2 części): Płw. Fennoskandzki, Wyspy Arktyczne (oprócz W. Niedźwiedziej i Spitsbergenu wszystkie są wulkaniczne, Islandia, Wyspa Franciszka Józefa). Leżą w obrębie tarczy Bałtyckiej i gór Kaledońskich. Był 4-krotnie zlodowacony. Dużo jezior, wybrzeża fiordowe. Zachodnia cześć pod wpływem Golfsztromu a wschodnia pod wpływem klimatu kontynentalnego. Płw. Fennoskandzki: Płw. Skandynawski, wyspy Bałtyckie (Gotlandia itp.), międzymorze fińsko- karelskie, Płw. Kolski.

• Europa Wschodnia- Niż Wschodnioeuropejski ( na pn od M. Białego, dolina Dniepru, płyta czarnomorska, kraina szerokich dolin rzecznych, Niż. Nadkaspijska, Wyż. Doniecka) Płw. Kanin, Płw. Krymski (Pn- stepowy, wsch.- płw. Kercz, Krym górzysty Ural i Nowa Ziemia

• Europa Zachodnia:

-Wyspy Brytyjskie- najstarsza część na Hebrydach. Większość powstała w orogenezie kaledońskiej, w orogenezie hercyńskiej w centrum WB powstały zagłębia węgla kamiennego. Jest tu klimat umiarkowany oceaniczny, chłodne lato, łagodne zimy, częste mgły. Podział: Szkocja (część lądowa i wyspy- 3 archipelagi: Hebrydy, Orkady i Szetlandy), Anglia (pd-zach)- najwyższa część to góry Peniny, niziny Salway otaczające g. Penińskie, Anglia Pd-wsch (Londyn) i pd- zach na Płw. Kornwalijskim), Walia (zach. Część WB), Irlandia (pn -protestancka, pd-katolicka, inna nazwa to „Wyspa Zielona”)

- Niziny Środkowoeuropejskie (od Holandii i Belgii do Polski), 4 regiony: Płw. Jutlandzki i wyspy Duńskie, nizina holenderska, pojezierza (Magleburskie, pomorskie, Mazurskie, Wieleńskie), pas pradolin, strefa starych gór, wyżyn i basenów, średniogórze niemieckie, Masyw Czeski, Wyżyna Śląsko-Małopolska, góry pd Europy, Karpaty, Tatry, Alpy.

wyżyny i kotliny francuskie, Niż Środkowoeuropejski, Średniogórze Niemieckie, Masyw Czeski, Wyżyna Małopolska i kraje alpejsko- karpackie.

• Europa Południowa: Płw. Iberyjski ( Baleary, Azory), Apeniński (przedgórze Apulińskie, Apeniny), Bałkański (G. Ałtańskie, Pindos i Epir, Grecja Środkowa, Peloponez, Kreta, Cyklady, Rodopy).

- Strefa starych gór, wyżyn i basenów

Francja- Niemcy- Czechy- Polska

Stare masywy hercyńskie, wydźwignięte jajo zręby podczas orogenezy alpejskiej

Płyty hercyńskiego podłoża i na nich zdeponowane młodsze osady

Baseny- z miejscowych zapadnięć

1. Masyw Armorykański (Bretania + wyspy Normandzkie)

- podłoże- osady z prekambru= osady staropaleozoiczne (sfałdowane podczas orog. Hercyńskiej)

- oro. Alpejska- skały pocięte uskokami+ ruchy góra/ dół, nierównomierne wypiętrzanie

2. Basen Akwitański od płn Pireneje, wschodnia częśc Masywu Centralnego, Zachodnia Zatoka Biskajska

- obniżenie tektoniczne

- osady mezozoiczne (kreda) + skały trzeciorzędowe

- miejscami płytkie zaleganie skał wapiennych

3. M. Centralny

4. Basen Paryski

- niecka tektoniczna z oro. Alpejskiej

- skały kredowe i triasowe

5. Wogezy, Schwarzwald, Rów Renu

- góry zrębowe

- Ren- rów tektoniczny

6. Ardeny, Góry Łupkowe

7. Basen Szwabsko- Frankoński

- Las Turyński

- Góry Harz

8. Masyw Czeski

- orog. Hercyńska

- budowa fałdowa

- oro. Alpejska- zmiana na g. zrębowe

- obniżenie wnętrza masywu (Obniżenie Praskie)

- przełom antycedentny łaby w Rudawach

9. Wyżyna Śląsko- małopolska i G.Świętokrzyskie

- Strefa fałdowań alpejskich Europy Zachodniej

1) Alpidy

- specyficzny typ rzeźby

szereg rozległych pasm

- najwyższe fragmenty- skały magmowe

- na obrzeżach zapadliska tektoniczne

2. Regiony Przyalpejskie

- skały jury

-Obniżenie Rodanu

-Niz. Parańska

-Niż. Padańska

-Karpaty

a) zachodnie

b) wschodnie

c) południowe

Polska: K. Wewnętrzne- Tatry, Podhale, Pienińskie Pas Skałkowy

K. Zewnętrzne- Beskidy

- Regiony przykarpackie- obniżenia wypełnione osadami czwartorzędowymi

• Brama Morawska

• Kotlina Oświęcimska

• Kotlina Sandomierska

• Nizina Wołoska

• Delta Dunaju

• Kotlina Siedmiogrodzka

• Nizina Mołdawska

- Półwysep Iberyjski

a) Mereta Hiszpańska

- zniszczone hercyńskie zręby tektoniczne

- Kotlina Starej Kastylii

- Kordylina Centralna

- Obniżenie Tagu

- G. Toledańskie

- Sierpa Morena

- Kotlina Nocnej Kastylii

- Góry Iberyjskie

- Kotlina Aragońska

b) obszary zewnętrzne

N- Pireneje, G. Kantabryjskie, Góry i Wyżyny Galicji

W- Góry Portugalii

S- Niż. Andaluzyjska, G. Betyckie, Niż. Walencji

+ Baleary (przedłużenie Gór Betyckich), zbudowane z wapieni

- Półwysep Apeniński

najmniejszy półwysep Europy

geneza: orogeneza alpejska

płyta Afrykańska fałdowała osady denne praoceanu Tetydy

2 części nacisku- rów tektoniczny, w który zostały wciśnięte osady leżące południkowo- G. Apeniny, proces kształtowania zakończony w paleogenie

Apeniny mają budowę fałdową, dużo skał węglanowych

W neogenie- wulkanizm, który twa do dziś

- Wezuwiusz- 1944- ostatnia potężna erupcja

- Etna

- Stromboli

-Vulcan

Jezioro Bolesna- największe jezioro kraterowe na Płw. Apenińskim

1) Apeniny:

+Północne

+Środkowe

+Południowe

2) Przedgórze Aulijskie

od pd Włoch do starożytnej krainy Apulii

od PN Nizina Padańska

3. Sycylia, Korsyka, Malta

Wyspy pochodzenia kontynentalnego

- Półwysep Bałkański

PN granica= Dolina Dunaju

Orogeneza alpejska, nie ma czynnych zjawisk wulkanicznych, strefa b. silnych trzęsień ziemi, skały osadowe+ węglanowe

1. Płw. Istria- Wyżyna Kras, zjawiska krasowe

2. Góry Indos

3. G. Epir

4. Grecja Środkowa- Nizina Tesalska

5. Kreta

6. Cyklady- przedłużenie półwyspu

7. Wschodnia część Płw. Bałkańskiego: Rodopy, G. Stara Planina, Niż. Dobrudży, Wybrzeże Morza Marmara

- Niż Wschodnioeuropejski

Przedłużenie Niżu Europejskiego, obszar stosunkowo płaski, wysokości względne nie przekraczają 170 metrów

Dzieli się na krainy morfologiczne:

1. od linii brzegowej na północy po szerokość geograficzną B

ciągi moren czołowych- uwały

liczne jeziora polodowcowe

2. Doliny Dniepru i Donu w zasięgu max. Zlodowacenia + Polesie (nieprzepuszczalne podłoże, bagna, brak spadków), 2 tarcze platformy wschodnioeuropejskiej zalegające poziomo osady- akumulacja wodna

3. tzw. płyta czarnomorska- od M. Czarnego w kierunku PN- zach do Wisły

4. obejmuje tzw. Nizinę Czarnomorską (bez Krymu)+ lessowy obszar lewobrzeżnej Ukrainy

5. Nizina Nadkaspijska- leży poniżej poziomu morza

6. Wyż. Doniecka- powstała w czasie orog. Hercyńskiej, wys. Względne nie przekraczają 170m, rudy żelaza, węgla brunatnego i kamiennego

- Krym

26 tys. km²

I Krym Północny

Stepowy, równina - przedłużenie Niżu Wschodnioeuropejskiego, klimat suchy

II Pół. Kerczeński

III Krym Górzysty- pasmo górskie- przedłużenie Kaukazu, bariera orograficzna dl mas powietrza z północy klimat śródziemnomorski- charakter subtropików

CYWILIZACJE W EUROPIE

Pojawienie się Homo Sapiens Sapiens- człowiek współczesny, dotarł do Europy 20-30 tys. lat temu, wcześniej mieszkał tu Neandertalczyk, nie wiadomo, co było przyczyną jego wyginięcia, prawdopodobnie były to zmiany klimatyczne.

Pierwsze ślady człowieka rozumnego- Jaskinie Cromagnon, ok. 20 tys. lat temu

I Kultura Minojska

Państwo o wykształconej hierarchii, które prowadziło handel z basenem M. Śródziemnego, sztuka na b. wysokim poziomie, pierwsza stolica Knossos, odkrywca: Evans

Cywilizacja upadła w wyniku działania sił naturalnych- wulkan THIERA, obecnie jest to Santorini

II Okres Mykeński

Król Agamemnon, wojna trojańska, rozkwit przerwany najazdem Dorów, pochodzenia słowiańskiego, zniszczenie kultury klasycznej Grecji

III Półwysep Apeniński

Ok. 3000 lat temu, Etruskowie- nie wiadomo skąd przybyli, nie odczytano ich pisma.

Rozwój kultury przerwany przybyciem grupy migrantów, którzy przypłynęli z Troi pod dowództwem Eneasza.

Pierwsze królestwo- Rzym

IV Cywilizacja Rzymska (700-800 lat trwała)

- stworzyli język łaciński

- podstawy prawa, państwa współczesnego

- cywilizacja oparta na podojach

AFRYKA

Jeden z najstarszych obszarów Ziemi. Na przełomie ery proterozoicznej i kambru płyty zostały połączone.

Jest to bardzo zwarty kontynent; powierzchnia 300 tys. km².

Afryka niemal w całości jest zbudowana ze struktur prekambryjskich (bardzo długo nie było na nich fałdowań).

Tarcze prekambryjskie: kratogen- najbardziej znany Karai

Ruchy odbywały się wzdłuż uskoków, występowały silne zjawiska wulkaniczne i plutoniczne - powstały potężne złoża złota, platyny, chromu.

Formacje Kotamgon jest też bogaty w te pierwiastki. Pozostała część podlegała ruchom epejrogenicznym, które spowodowały wypięcie i powstanie kotliny.

Na południe jest formacja Karru- formacja osadowych skał z okresu górny karbon/perm .

W pd. Zairze na tej formacji jest osad zwany tyllitem ok. 300 m (tyllit - zlityfikowane gliny morenowe z karbońskiego zlodowacenia).

Pod koniec jury i w kredzie na obszarze Afryki pd. były silne zjawiska wulkanizmu eksplozywnego.

Powstały zagłębienia w ziemi, które zostały wypełnione skałą pochodzenia wulkanicznego - kimberlitem (niebieski; jest skałą macierzystą diamentów)

W erze mezozoicznej zostały wypiętrzone Góry Przylądkowe- góry stołowe.

I faza- (Kapsztad)- wypiętrzenie w całości, nie sfałdowane

II faza- ostateczny ruch orogenezy alpejskiej (G. Atlas)

Są dwa rowy afrykańskie:

Rów Wschodnioafrykański

Rów Środkowoafrykański

Pomiędzy jest synklina pensyjny Jeziorem Wiktorii

Proces dzielenia się kontynentu- pierwszy odlepi się Róg Somalijski,

Rów tensyjny

Jak dojdzie do płaszcza ziemi to się rozdzieli, np. Róg Somalijski

W rowach są często wulkany, z powodu spękania podłoża. W Tanzanii jest najbardziej znany wulkan - Kilimandżaro- nieczynny wulkan z pokrywą wiecznego śniegu.

Współczesne zjawisk wulkaniczne:

Tibesti, Farfur, Haga- pochodzenie III rzędowe wulkaniczne

Jedyny czynny kompleks: Wirunga z Karisimbi i Ruwenzori

W Afryce są 2 typy form;

kotliny

progi morfologiczne - zbudowane ze skał krystalicznych i są nazywane wyżynami.

HYDROGRAFIA AFRYKI

Sieć rzeczna Afryki wykazuje sprzeczne tendencje. Pierwotnie dążyły one do środka kotlin. W wyniku erozji wstecznej małe rzeki przejmowały dużo większe rzeki z kotlin. Obecnie trwa walka między rzeką Cubango wypływającej z kotliny Kalahari i Zambezi. Zambezi przy wysokim stanie wód przejmuje wodę z kotliny.

W każdej kotlinie jest osobny system hydrograficzny, np. Kongo, Niger, Nilu (6671km).

Na Nilu w Asuanie powstał zbiornik wodny, który spowodował brak wylewów.

Wkraczanie wody morskiej w deltę Nilu- w. słona.

Bardzo szybkie parowanie- pokrywy słone, duże wykwity- pola zasolone

W Afryce rzeki są żeglowne tylko na niektórych odcinkach., są bariery - katarakty, wodospady itd.

Typy zasilania rzek:

rzeki deszczowe - na równinach Afryki; 2 roczne max. przepływów

rzeki deszczowe-okresowe

rzeki epizodyczne

Doliny rzek okresowych i epizodycznych noszą nazwę

Wadi -jest płaskie dno i strome ściany.

Jeziora w większości są tektoniczne np.

J. Wiktorii- wypełnia synklinę miedzy dwoma rowami tektonicznymi. Jest to trzeci zbiornik na Ziemi. Jest stosunkowo płytki, do 70 m, 69 tys. km².

Należy do dorzecza wsch. i zasila Nil i dlatego może pokonać Saharę

J.Tanganika - 31,5 tys. km
. Drugie po Bajkale najgłębsze jezioro (14 335 m). Są tam charakterystyczne fale - sejsze ( wynikające z różnicy ciśnień na krańcach jeziora- 0,5 m)

J. Malawi

J. Rudolfa 8 tys km
., słone - bezodpływowe

J. Kiwu, J.Alberta

Jeziora reliktowe:

J.Leopolda II - pozostałość potężnego jeziora z III- rzędu na rzece Kongo, w pobliżu są wodospady Livingstona, które uniemożliwiają żeglugę na Kongo.

Szotty - okresowe jeziora słone - tworzą się słone tafle

PODZIAŁ REGIONALNY AFRYKI

Jest niejasny, jest wiele koncepcji.

Najbardziej powszechna - podział na 7 jednostek + wyspy:

1. G.ATLAS -są pochodzenia alpejskiego (wypiętrzenie osadów praoceanu Tetydy).

Legenda- Atlas stał jedną nogą w Afryce, a drugą w Europie i podtrzymywał niebo.

Cieśnina Giblartarska to rów tektoniczny.

Atlas są zbudowane ze skał osadowych poprzecinanych intruzjami.
Konglomeraty piaskowców i wapieni poprzecinane żyłami pegamtytowymi

Składa się z szeregu pasm górskich o przebiegu równikowym. W Atlasie wysokim zimą pada śnieg, klimat jest zróżnicowany; pn.
klim. śródziemnomorski, pd
klimat pustynny- Sahara.

Wyżyna szottów- w okresie zimowym wypełniają się słoną wodą

2. SAHARA i CYRENAJKA -obszar rozciągnięty 5 tys. km równikowo, a południkowo granica ta

rozszerza się i przesuwa na południe.

Nad zatoką Gwinejską zaczęły występować burze piaskowe, Sahara jest bardzo zróżnicowana. Najwyższe obszary to góry (G. Tibesti i Aghar- skały wulkaniczne).

Wietrzenie skał doprowadziło do powstania wokół gór pustyń gruzowych(bokowiska), kamienistych. Drugi typ to skały osadowe (trzeciorzędowe- pokrywa je polewa pustynna- tlenki żelaza lub manganu);są tam pustynie - hamady.

Również składają się z bloków skalnych- bardzo często są tam wykuty.

Większość Sahary to hamada

W nieckach są 2 typy:

pust. żwirowa - serir

pust. piaszczysta - erg.

Na Saharze są ślady dawnych rzek, które wyschły.

Sahara była kiedyś krainą zieloną, świadczą tym malunki na ścianach.
Pod ziemią są olbrzymie ilości wody słodkiej.

Oazy występują na terenach naturalnych wypływów.

Rzeki epizodyczne- wadi lub uedy- wyrównane powierzchnie wykorzystywane w szlakach komunikacyjnych

3. SUDAN- występuje na pd. od Sahary -od Atlantyku do Oceanu Indyjskiego- państwo równoleżnikowe, prawdziwa nazwa to Sahel -(nieścisłe określenie- strefa przejściowa).

Między Sudanem a Saharą- z geograficznego punktu wodzenia- nie występują opady

Są tam susze. W niektórych obszarach deszcz nie padał już od kilkudziesięciu lat, brak roślinności. Umierają tam miliony ludzi, cierpi ok. 50 mln.
Tereny te wyludniają się, zmiany klimatyczne zdegradowały ziemię.

Jest tam jezioro Czad. Obecnie zanika -10% pierwotnej powierzchni. Jest kilkanaście jezior i bagna.

Jednostki fizycznogeograficzne- niz. Gambi, niż. Senegalu, kotlina środkowego Nigru, basen J. Czad, kotlina Górnego Nilu

4. GWINEA - pn. i wsch. brzeg Zatoki Gwinejskiej, wybrzeże płaskie typu akumulacyjnego lagunowego lagunami z lasami namorzynowymi.

Jest tam kilka wybrzeży: Niewolnicze, Kości Słoniowej, Pieprzowe itd., świadczące o działalności.

Górna Gwinea- leżąca równoleżnikowo

Dolna Gwinea- leżąca południkowo

Spotykają się w strefie wulkanicznej na obszarze państwa Kamerun

5. KOTLINA KONGO- leży w strefie równika, ma własny system hydrograficzny.

Na obrzeżach są skały prekambryjskie. Wnętrze wypełnia dżungla- wiecznie zielony las tropikalny

Żyją tam pigmeje- najstarsza rasa ludzka. Jest to najbardziej etyczno-moralna populacja ludzka.

Nie ma w ich języku takich słów jak morderstwo, złodziejstwo

6. AFRYKA PD. - prawie 35% to Kalahari- niecka bezodpływowa wypełniona różnymi piaskami akumulowanymi przez rzeki.

Brak chmur i czasem występują przymrozki.

Kalahari nie jest pustynią (pustynie to bardzo niewielki obszar Kalahari Mała Pustynia Karru).

Na południu występują G. Przylądkowe (fragmentami wydźwignięte blokami- g. stołowe, wschodnia część- charakter falisty).

Na pd. jest synklina, która od pn. odgranicza góry.

Na zach. są wyżyny ( Bije, Damara) ze skał krystalicznych - oddzielają Kalahari od Oceanu.

Pust. Namib jest nad Oceanem Atlantyckim.

Od wsch. są wyżyny progu Rodezyjskiego m.in. Transwal. Zbudowana ze skał krystalicznych
i popada w kierunku Oceanu. Średnia wysokość to ok. 1200 m. n.p.m.

Bywają tam przymrozki, w tych okolicach są bogactwa naturalne; złoto, platyna, miedź i węgiel kamienny.

Kotlina Kalahari- z otaczającymi je progami

Kotlina Wielkiego Karru- osady od karbonu do kredy, skały osadowe pochodzenia lądowego- kompleks skał o nazwie ECHA, który powstał w słodkowodnych jeziorach jako pozostałość po karbońskim zlodowaceniu

7. WYŻ WSCHODNIOAFRYKAŃSKA

# Wyż. Abisyńska Somalijska

# Wyż. Środkowowschodnioafrykańska

# Kotl. Wschodnioafrykańska

Cechą charakterystyczną jest występowanie rozległych równin tektonicznych pomiędzy którymi są wulkany.

Cały ten obszar pokryty jest sawannami.

Dzieli się na kilka regionów zwanych stepami.

Najwyższe partie są w Abisyrii, zdarzają się opady gradu, ale nie śniegu.

8) WYSPY. Największa to Madagaskar - wyspa kontynentalna (oderwany) - porusza się w kierunku wsch. Wyspy Maskareny(wulkaniczne), Komory, W. Kanaryjskie(wulkaniczne, wypiętrzone dno oceanu), Zielonego Przylądka (wulkaniczne).

CYWILIZACJE

„Czarna Ziemia”- kolor czarny bierze się z wylewu rzeki na obszarze delty. Tylko 30 tys nadawało się do uprawy. Całe życie koncentrowało się od pierwszej katarakty po deltę. Ślady sięgają paleolitu. Bardzo pewne dowody pochodzą z neolitu (młodsza epoka kamienna). Pierwsze zabytki świadczą o tym, że ludność była podzielona na 2 części- Nil Górny, Nil Dolny.

Miasto Teby jest granicą. Egipcjanie wierzyli, że Nil płynie w odwrotnym kierunku.

D

G

Różniły się one charakterem grzebania:

D- cmentarz

G- dom

I-wszy faraon- Mens- złączył oba Egipty pod jedną koroną

Piramida- III-IV dynastia Starego Państwa

Imhoteb- zbudował pierwszą piramidę dla faraona

Egipt był państwem niepodległym

Upadł po najeździe Rzymian

Pierwsi Egipcjanie stworzyli podstawy kolektywizmu, świadczą o tym spichlerze pozostałe po nadwyżce żywności. Czasami wylewy były niższe i żeby utrzymać pola stworzono system irygacyjny. Stworzono tam podstawy astronomii, kalendarz oparty na wylewach Nilu.

Około 5 tys lat temu ze związków gminnych powstały większe jednostki administracyjne -namos.
W ten sposób rozwinęły się 2 państwa: Egipt Pn i Pd. Egipt Środkowy był miejscem urzędowania pierwszego faraona- Menesa. Prawdopodobnie on podbił całą dolinę Nilu i stworzył (świadczy o tym jego korona). Rozpoczął on okres „dynastyczny” jako założyciel pierwszej dynastii. Dynastie często trwały bardzo krótko z powodu kazirodztwa.

Pierwszą piramidę zbudowano za czasów 3 dynastii- piramida schodkowa Dżesera. Z 4 tej dynastii pochodzą największe piramidy. Do XIX wieku były one najwyższymi budynkami na Ziemi. Egipcjanie wierzyli, że śmierć nie kończy życia. Dla cywilizacji egipskiej nowe życie (baj) było na zachodzie. Potrzebne było zachowanie ciała.

Pogląd, że Sahara to pustynia, na której nic nie ma przetrwało do XIX w. Francuzi podbijali Pn Afrykę i obok Algierii i Libii, miejscowość Ghat znaleźli rysunki przedstawiające zwierzęta pustynne i tropikalne. Stwierdzono, że musiał być okres, gdy Sahara miała inny klimat (bardziej wilgotny). Osobie tej nie uwierzono, uznano za wariata. W 1932 roku na pn od Masywu Ahadar francuz, oficer armii odkrył również rysunki przedstawiające sceny z polowań, obrzędów. W XX wieku zorganizowano dużą wyprawę i zbadano rysunki oraz pochodzenie geomorfologiczne. Obszar ten niegdyś był dorzeczem, w którym płynęła rzeka. Rysunki pochodzą sprzed 7 tys lat. Zdjęcia lotnicze pokazały, że Sahara w okresie atlantyckim była podobna do Sawanny. Mieszkańcy tych terenów wyemigrowali na południe, a część z nich przetrwała dzięki wielbłądom.

Inne miejsca w Afryce:

Cywilizacja Zimbabwe- już w XIV i XV w do Europy docierały informacje, że na tych terenach są potężne budowle podobne do piramid. 300 km od rzeki Limpopo zbudowano te budowle. Na przełomie XIX i XX w zbadano bardzo dokładnie te budowle i znaleziono belkę z drewna cedrowego (rosnącego na Bliskim Wschodzie). Przyjęto, że jest to postać Królowej Saby i nikt temu nie zaprzeczał. Na ten obszar napływali poszukiwacze złota i zdemolowali budowle. W latach 30 tych stwierdzono, że budowle te nie mają nic wspólnego z Europą ani Azją ani innymi terenami Afryki. Pochodzą sprzed ok. 2 tys. lat.

Cywilizacja Ipe i Benim- Zatoka Gwinejska- opanowali oni b. Dobrze wytop żelaza i handel niewolnikami. Wynaleźli oni alfabet i pismo (na kości słoniowej). Dopiero w XX w stwierdzono odrębność cywilizacji Afgańskich i ich wysoki poziom. Człowiek w Europie osiedlił się ok. 20 tys lat później niż na innych kontynentach. Jaskinie we Francji sprzed 2 tys lat. Megalityczne budowle np. Stonehange. Na Krecie powstało 1 centrum cywilizacji - kultura minojska. Zniszczona przez wybuch Santorinu. Wtedy zaczęła się kultura grecka okresu przedjońskiego, max rozwoju w okresie mykeńskim, regresja w okresie doryckim.- najazd Dorów- upadek. Przyłączenie do Imperium Rzymskiego. XVII wiek p.n.e.- powstanie Imperium Rzymskiego na obszarze Etrusków.

AMERYKA PÓŁNOCNA

Jest problem wyznaczenia zasięgu Am. Płn. Przesmyk Tequantebek to granica geograficzna Am. Płn. Ameryka Środkowa to teren od Tequantebek do Kanału Panamskiego.
Geolodzy nie wydzielają Ameryki Środkowej.
Am. Płn. to 24,5 mln km².

Wszystkie wielkie jednostki w Ameryce mają przebieg południkowy.

Najstarsza część to Tarcza Laurentyńska (Kanadyjska), Laurentius = Wawrzyniec.

W ukształtowaniu powierzchni bardzo ważną rolę odgrywa środkowa część wciągnięta do wnętrza ziemi w wyniku ruchów epejrogenicznych (Zatoka Hudsona).

Skład: zmetamorfizowane łupki i duże złoża: nikiel, złoto, uran.

W paleozoiku została pokryta osadami wyraźnie zaznaczającymi się na zewnątrz - tworząc progi morfologiczne. Na tej linii jest sporo wodospadów.

Tarcza ta, na południu kończy się na Wyżynie Oacida na zachodzie po Kordyliery, a na północy obejmuje wyspy Archipelagu Franclina.

Zachodnia część ma wysokość 500-1500 metrów. Wielka Równina Prerii jest poprzecinana głębokimi kanionami.

Apallachy dzielą się na dwie części. W orogenezie kaledońskiej rozpoczęło się fałdowanie
a zakończyło w jednej z faz orogenezy kaledońskiej.

Są tam wielkie zasoby węgla, ropy i żelaza. Na wschód jest Piedmont - Przedgórze Apallachów. W ostatniej fazie ruchy górotwórcze nie objęły tej strefy.

Dalej jest Nizina Nadatlantycka zbudowana ze skał trzecio- i czwartorzędowych.

Na zachodzie jest próg morfologiczny z dużą ilością wodospadów, które były podstawą rozwoju przemysłu i miast.

Na zachodzie jest ogromny górotwór Kordyliery. Tworzy o szereg łuków orograficznych (Aleuty i Kordyliery, Kordyliery Kanady, Vancouver - Los Angeles, Los Angeles - Cieśnina Tequantebek, Kordyliery Ameryki Środkowej, powstały w górnej środkowej fazie kredy, ale uznaje się, że wykształciły się do końca w orogenezie alpejskiej. Jest tam czynna tektonika - najbardziej znana strefa tektoniczna to San Andreas. Trzęsienia ziemi mogą osiągnąć 9 stopni i może zginąć do 50 mln ludzi.

Hydrografia

Ze względu na ukształtowanie powierzchni sieć hydrograficzna niemal w całości odprowadza wodę do Atlantyku, sieć ściśle odpowiada ukształtowaniu pionowemu kontynentu.

Obszary bezodpływowe występują na obszarze Kordylierów.

Były to niegdyś słone jeziora, a obecnie idealnie płaskie tafle soli.

Najważniejsze rzeki to Missisipi i McKenzie.

Obszar Am. Pn. dzielimy na dzielnice hydrogeologiczne. Cechą charakterystyczna jest to, że większość wody znajduje się w lodowcach i lądolodach- na północy jest obszar wysp Franclina i Grenlandia (7700 tys. km²). Jest to wieka zmarzlina tworzą się tam ogromne bagniska w lecie. Na południe są rzeki typu roztopowego - spływają w kierunku centrum.

W pobliżu są bardzo duże jeziora wybrzeża Atlantyku.

Są zasilane rzekami deszczowo-roztopowymi. Wybrzeża Pacyfiku zasilane są rzekami roztopowymi (Jukon) i deszczowymi (Kolorado). Osobno należy traktować Missisipi.

Wypływa z Minessoty, ale dopiero od Mineapolis jest żeglowna (około 20 tysięcy kilometrów) Dopływy: Illinos i Missouri. Gdyby poprowadzić długość rzeki przez Miami byłaby to najdłuższa rzeka na świecie.

Dzięki Ohia znacznie wzrastają dopływy. Przy ujściu Missisipi 19 tysięcy m3 na sekundę. Transportuje ona ogromne ilości aluwiów. Jest to 11 mln m3 na rok - około 100 metrów przyrostu delty.

McKenzie i Św. Wawrzyńca (całkowicie skanalizowana)-ich reżim uzależniony jest od klimatu (koncentrycznie).

Rzeka Tennesee została poprzecinana wieloma zaporami w celu pobudzenia rozwoju tych terenów (na zachód od Apallachów).

W dolinie Missisipi były niegdyś olbrzymie powodzie i wokół najważniejszych miast wybudowana ogromne wały. Uzupełnieniem sieci rzecznej są jeziora ( w 90% pochodzenie polodowcowe) głownie w Kanadzie. Są również jeziora tektoniczne na obszarze Kordylierów.

Podział regionalny (13 regionów)

1) Kraje arktyczne Am. Płn.:

Grenlandia

Archipelag Franclina

Północno-wschodni Labrador

obszar między Zatoką Hudsona, Wielkim Jeziorem Niewolniczym i Niedźwiedzim.

Są tam w dużej ilości lodowce, tundra.

Na Grenlandii średnia temperatura w lecie jest około -30 stopni Celsjusza a w zimie około - 50 stopni Celsjusza.

Na południowych wybrzeżach jest bardzo ciepły wiatr fenowy powodujący ocieplenie około 1 stopień Celsjusza.

Greenland = Zielony kraj, nazwa ta wzięła się od Wikingów, Eryk Rudy - Wiking, ustanowił tam pierwszą osadę, przez około 300 lat było tam niegdyś małe optimum klimatyczne, dzięki czemu były tam stałe osady.

Na Grenlandię docierały z zachodu pnie drzew i popłynęli na zachód docierając do Nowej Funlandii
i zachodniego wybrzeża Am. Płn. - jednak tam nie rozwinęło się ich osadnictwo.

Na Archipelagu Franclina na Wyspie Księcia Walii jest biegun magnetyczny ziemi i przesuwa się on w kierunku północnym.

2) strefa leśna tarczy kanadyjskiej

od Wielkiego Jeziora Niedźwiedziego do Labradoru jest to łuk silnie wygięty w kierunku południkowym ( Wyżyny z akumulacją lodowca), krajobraz równin jezior zastoiskowych - obszary bardzo bogate w pierwiastki, i obszar pojezierza. W części PN- tajga, w pd- lasy mieszane, największe złoża Fe na świecie + Ag, Au, Cu.

3) Apallachy Północne

Nowa Funlandia - rzeka Hudson na pd.

Na tym obszarze stwierdzono ruchy orograficzne. Spowodowały one powstanie licznych surowców mineralnych związanych z wulkanizmem i plutonizmem. Klimat tam bardzo surowy. Wybrzeże jest tam pod wpływem silnego prądu Labradorskiego. Rzeka świętego Wawrzyńca jest bardzo ważna pod względem żeglugi. Bogate w surowce: batyt, złoto, grafit, Cu.

4) Apallachy południowe z niziną nadbrzeżną

Przeszły tylko dwie orogenezy, dzięki temu podział na strefy: wschód (proterozoik dolny
i paleozoik dolny), zachodnia i nizina nadatlantycka.

Klimat Apallachów jest bardzo zróżnicowany. Pierwotnie cały ten obszar pokryty był lasami dębowymi. Są one również zasobne w surowce mineralne - podstawa rozwoju miejscowości typu Pittsburg.

Bardzo ważną częścią niziny nadbrzeżnej jest zatoka Czisapik. Była tam pierwsza osada europejska, która przetrwała.

Wylądował tam Cromwell, który ściął króla Anglii za próbę narzucenia katolicyzmu Anglikom i został wygnany z towarzyszami.

Dzięki Indykom przeżyli oni pierwszą zimę. W załodze było dwóch Polaków.

5) Nizina zatokowa i Floryda

przedłużenie niziny nadbrzeżnej i tworzy tą niż. obrzeże Zat. Meksykańskiej i sięga do rzeki Ohio na pn. Nizina pochodzenia aluwialnego, trzecio- i czwartorzędowego. Osady mają tu bardzo dużą miąższość, dzięki czemu jest dużo złóż surowców chemicznych - ropa naftowa i fosforyty. Klimat jest ciepły, uprawia się bawełnę i ryż.

Floryda- wapienie przykryte aluwiami, w płycie wapiennej kras podziemny, klimat subtropikalny; ryż, trzcina cukrowa.

6. Nizina Centralna z Wyżyną Ozark

Apallachy i Wlk. Jeziora na zach. od Kordylierów. Na pd. Kończy się obszarem wyżynnym- Wyż. Ozark i Kuaczita. Płaska powierzchnia paleozoiczna, skały osadowe kończące się seriami triasowymi (w części śr. I centralnej przykrywa osadami eolicznymi- lessy)

7. Wielka Równina

Jej powierzchnia 500-1500 metrów. Część Kanadyjska jest bardzo mocno poprzecinana kanionami i jest tam sporo ostańców. Klimat tam jest stepowy. Inna formą są rzeki wulkaniczne - występują bardzo często. Inna nazwa to Badland z powodu silnej erozji, nie ma tam prawie w ogóle gleb.

8. Basen Mackenzie

Geologiczna synklina wypełniona osadami. Obszar ten jest cieplejszy od sąsiednich regionów o około 5 stopni Celsjusza. Dzięki fenowemu wiatrowi Chinook.

9. Kordyliery, Alaski i Kanady

Kilka faz, ale ostateczna w orogenezie alpejskiej. W skład wchodzą dwa łuki: Góry, Wyżyna Jukon, Aleuty i Półwysep Alaska, Góry Alaska, Góry Brooksa, strefa nadbrzeżna, Góry Skaliste, Wyżyna Wewnętrzna, Góry nadbrzeżne, mają one przebieg południkowy.

10. Wyżyny Meksyku

Kordyliery w pd części Am. Pn mają postać bloku wyżynnego, który od zach. I wsch. ograniczony jest górami: Sierra Madre wsch. i zach.

Płw. Kalifornijski, Pobrzeże Zat. Kalifornijskiej, Sierpa Madre Zach., Wyż. Meksykańska, Sierpa Madre Wsch., Pobrzeże Zat. Meksykańskiej, Sierra Madre Pd

11. Międzymorze Ameryki Środkowej

Od Tequantebek a Przesmyk Panamski. W obrębie znajduje się półwysep Jukatan ( z ogromnymi największymi jaskiniami). Wydziela się go osobno. Przedłużenie Kordylierów, które łączy się w panamie z Andami.

12. Karaiby

Zbudowane ze skał krystalicznych, młodsze z wulkanicznych (Martynika, Mt. Pelee) produkcja trzciny cukrowej.

13. Płw. Jukatan

Zbudowany z wapieni III- rzędowych

Ameryka Południowa

Została odkryta za czasów Kolumba. Odkrycie to spowodowało wojnę między Portugalią i Hiszpania. Papież podzielił ziemię na dwie części: hiszpańską i portugalską. Brazylia przypadła Hiszpanom, ale pierwsze byli tam Portugalczycy, stąd wziął się portugalski w Hiszpanii. Odkrywcy przepłynęli przesmyk panamski.

Cechy kontynentu:

- zwarty kontynent

- słabo rozwinięta linia brzegowa, za wyjątkiem południowej części

- wyspy i półwyspy stanowią jedynie 2%

- GEOLOGIA

• Południowa cześć to tarcza gujańsko - brazylijska z prekambru. Składa się ze skał magmowych i silnie zmetamorfizowanych tzn. gnejsy, łupki. W skałach tych występuje wiele złóż. Tarcza ta należy do dawnej Gondwany kiedyś połączona była z Afryką. Obecnie Ameryka Pd przesuwa się w kierunku zachodnim.

• Na pd- Tarcza Patagonii- fragment Antarktydy, od triasu wypiętrzała się w strefie subdukcyjnej Andów Zach.

• Górotwór And (przebieg południkowy od Karaibów po ziemię północną).Ostatnie fałdowanie - alpejskie. Andy należą do Alpidów. Składają się z 3-4 wielkich pasm górskich, między którymi są kotliny wielkie. W obrębie Andów jest wiele wulkanów.

• Na południe od tarczy brazylijskiej w dorzeczu Parany i La Platy jest zniszczony górotwór wyżyny Brazylijskiej, Gujańskiej i Patagońskiej. Między nimi a Andami są niziny deluwiacyjne o narzutach związanych z rzekami.

- 85% odwadniane do Atlantydy

7% odwadniane do Pacyfiku

8% tereny bezodpływowe

- Największe rzeki:

• Orinoko- rzeka deszczowa ok.2500km. W górnym biegu jest bifurkacja w wyniku, czego część wód spływa do Amazonki. Uchodzi do Atlantyku dużą deltą. Występują w niej dwa maksima (grudzień-luty, październik- listopad).

• Amazonka- rzeka deszczowa, 5000km, 7 mln km² dorzecze. Wypływa ona z Andów jako górska a dopiero na nizinach jest spokojna. Głębokość 50m, szerokość 7km a przy ujściu szerokość 40km. Jest ona zasilana przez cały rok. Jest regulowana na odcinku 1200km dla morskich statków. Fala pływowa sięga do 700km a wahania do 15m. Ma ona największe przepływy na świecie przy normalnych stanach jest to 120000 m³/s. Niesie ona olbrzymie ilości aluwiów.

• La Platy (Urugwaj, Parana, Paragwaj)- zbiegają się w jednym miejscu i uchodzą lejkowato do Atlantyku. Największe stany grudzień- kwiecień.

- W Ameryce Pd jest bardzo mało jezior, występują 4 typy:

• Lagunowe ( Maracaibo, Potos)

• Tektoniczne (Titicaca-6900km²)

• Polodowcowe - kemowe i cyrkowe (Argentyno, Buenos Aires)

• Solniska- słone jeziora. Występują w kotlinach pomiędzy górami.

Podział regionalny Ameryki Południowej.

1. Andy ciągną się południkowo a w podstawach niektórych gór są prekambryjskie warstwy. Dzielą się na 3 części: północne, środkowe- są tam kotliny pomiędzy górami, południowe (najniższe). Bariera klimatyczna Lenino- zbiornik ciepłej wody przesuwa się z Am. Pn na Pd. w cyklu 2- letnim.

2. Nizina Orinoko- teren płaski lekko nachylony w kierunku zachodnim, są tam lasy galeriowe i największy wąż Anakonda.

3. Wyżyna Gujańska- lekko falista, prawie pozioma tarcza. Na krystalicznym podłożu skały osadowe.

Od południa przykrywają ją serie osadowe poziome i są tam góry stołowe.

Na styku wyżyny jest krawędź spadzista gdzie jest największy wodospad na świecie:

San Angel (980m). Ma ona klimat zwrotnikowy z dwoma porami deszczowymi.

4. Nizina Amazonki- synklina wypełniona aluwiami, 5 mln km² różnice wysokości do 70 m. Wypełnienie z obydwu stron. W wyniku wietrzenia chemicznego powstał kaolin (materiał ilasty), który jest przynoszony przez rzekę. Wyspa Maraho - największa na świecie śródlądowa wyspa. Od grudnia do maja pada codziennie od 13¨-15¨. Powstał wilgotny las tropikalny - Salwa. ¾ tlenu, którym oddychamy pochodzi z lasów Brazylijskich. Jest to największy i najbogatszy ekosystem. Lasy tropikalne są piętrowe. Do ziemi dociera jedynie 10-20% wody.

5. Wyżyna Brazylijska- ok. 6mln km². Zbudowana ze skał prekambryjskich. Ze względu na czynniki zróżnicowanie odporności na czynniki niszczące powstały progi morfologiczne, równolegle do linii brzegowej i stanowią linię wododziałową.

Na tarczy nie było od kambru żadnych ruchów fałdowych. Działanie wietrzenia chemicznego na zróżnicowane odpornościowo skały

Procesom niszczącym sprzyja klimat. Daje różne formy wietrzeniowe np. Głowa Cukru w Rio de Janeiro (z pomnikiem Chrystusa).

Posiada ona zróżnicowany klimat i wiele krain:

Brazylia centralna (na zachód od San Francisco)

Brazylia zachodnia

Brazylia wschodnia- na płd od Sao Francisco do Zwrotnika Koziorożca

Brazylia południowa

Mato Grosso to ciekawy obszar najmniej zbadany. Indianie nie lubią białych ludzi.

6. Nizina Boliwijska- jest pochodzenia aluwialnego z rzek płynących z Andów. Między wyżyną Brazylijską a Andami a 18°S i lasem tropikalnym. Ma ona charakter sawannowy. Pora wilgotna jest w okresie naszego lata. Otwarcie tego pasa niziny w kierunku południowym powodują, że mogą docierać tam chłodne masy powietrza z Antarktydy.

7. Nizina La Platy- jest na niej ogromny system hydrograficzny i ogromne ujście lejkowe o szer. 40-200km.

1. Granczacho ( gran - droga)- opada w kierunku południowo-wschodnim. W dolnym biegu jest wielkim mokradłem, nie do przejścia podczas naszego lata, płaski, nizinny

2. Międzyrzecze Argentyńskie - zbudowane równo z aluwiów, powierzchnia pokryta bagniskami. Parana, Paragwaj a Urugwaj

3. Pampa (do rzeki Kolorado)- zbudowana z osadów 3 i 4-rzędowych. Zwarta pokrywa lessowa, rośnie na niej roślinność stepowo-trawiasta, na samym płd dobrze nawodniony- hodowla bydła

8. Wyżyna Patagońska- z Ziemią Ognistą i Falklandami. Wyżyna Patagońska ciągnie się na południe od rzeki Kolorado. W podłożu spotykane są struktury prekambryjskie.

Między wzgórzami zbudowanymi ze skał krystalicznych są warstwowo ułożone podkłady skał osadowych. Porośnięta jest tundrą.

Cieśnina Magellana powstała w wyniku połączenia dwóch fiordów.

Są tam czynne wulkany, surowy klimat. Jednak mieszkają tam Indianie żyjący z połowów na morzu. Na południu Ziemi Ognistej jest przylądek Horn (wróg) Jest to jedno z najbardziej burzliwych miejsc na ziemi. Falklandy (Malwiny) terytorium sporne między Wielką Brytanią a Argentyną.

Konflikt wybuchł, ponieważ pierwsi dotarli tam Anglicy (wyspy te mają bardzo dobre warunki dla rozwoju owiec). W momencie odzyskania niepodległości przez Argentyńczyków zaczęła ona zabiegać o odzyskanie lądu, (ponieważ leży ona na szelfie kontynentalnym).

Centra cywilizacji Ameryki

Pierwsi mieszkańcy dotarli na ten kontynent w czasie zlodowacenia północno- polskiego kiedy poziom wody obniżył się o 50 m i grupy ludzi przeszły przez cieśninę Beringa około 50-60 tys. lat temu (wg najnowszych badań 20-25 tys. lat temu), 7 tys. lat temu koniec napływu ludności z Azji.

Pierwsze osady stałe około 25 tys. lat temu na obszarze Nowego Meksyku. Około 7-4 tys. lat temu rozwój rolnictwa a 4 tys. lat temu był już wysoki stopień. 4-4,5 tys. lat temu pierwsza ceramika. Grupy ludzi poruszały się od północy w kierunku południowym.

4-4,5 tys. lat temu obszar Ameryki można było podzielić na obszary. Obszar:

Północny - na północ od Meksyku. Ludność łowiecka

Południowy - Ameryka Środkowa. Ludność rolnicza, tam pierwsze państwa - miasta.

W tym czasie Ameryka Południowa nie była zamieszkana przez ludzi. Ameryka Środkowa szybko się rozwinęła ponieważ:

-były tam dobre warunki klimatyczne

-pojawiły się elity (np. wojownicy)

Epoka:

a)predklasyczna (2 tys. - 200,100 lat p.n.e.)

b)klasyczna (100 lat - 800,900 n.e.)

c)proklasyczna (XIII w. - XVI w. - najazd Hiszpanów)

Ad.a) Najbardziej rozwinęła się w Dolinie Meksyku gdzie było dużo dobrej ziemi (było tam jezioro) Po aztecku była to ANAHUAC. Olmekowie byli najlepiej rozwiniętą grupa etniczna (tworzyli podobizny głów z kamienia o dużych rozmiarach). Na podstawie rysów twarzy wydzielono dwie grupy afrykańskie (znaczna przewaga) i europejski (mała liczba). Na tej podstawie przypuszcza się, że przybyli oni z Afryki. Składali oni ofiary z ludzi (dla boga Słońca, Deszczu i Jagnana). Wyciągano na żywca serce i składano na ołtarzu.

Ad.b)W okresie klasycznym najbardziej była cywilizacja Zapoteków, którzy stworzyli min piramidy (podobne do egipskich). W tym czasie zaczęto składać tyle ofiar, że zaczęło brakować ochotników. Zaczęli oni walczyć aby zdobyć ludzi-ofiary. Kultura Zapoteków i Majów nagle upadły, nie wiadomo dlaczego.

Ad.c)W epoce proklastycznej istniały 3 centra, toczące nieustannie wojny między sobą. Wykończyli się nawzajem, a gdy dotarli Hiszpanie nie było z kim walczyć. Na tle religijnym.

Aztekowie to błędna nazwa - nazwa prawdziwa plemienia to Mehicas ( od tego Meksyk) a Aztekowie to byli duchowni. Na obszarze USA cywilizacja dotarła późno, wynikało to z warunków klimatycznych.

KAHOKIA- to największa piramida ziemna na świecie (USA).

Indianie Vebla to Indianie mieszkający w jaskiniach w górach Skalistych.

AUSTRALIA

Pierwszy człowiek dotarł tam 60tys. lat temu homo sapiens².

Australia była lądem niezbadanym, ale istniała już na mapach np. Ptolemeusza. II w- Terra Australis- ziemia płd.

Uważano, że jeżeli na północy jest tyle kontynentów to na południu też musi być jakiś ląd równoważący. Pierwsi dopłynęli tam Holendrzy. Jako, że nie było tam nic ciekawego pozostawili ją.

Następnie dopłynął tam pirat Don Pier, dotarł do zatoki Rekinów.

W 1770 dopłynął tam James Cook. Opłynął dużą część Pacyfiku i zginął na Hawajach. Popełnił błąd, bo odwrócił się tyłem do tubylców, którzy „sprawdzili jego boskość”. Dotarł on wcześniej do wschodniego wybrzeża gdzie były dobre warunki - łagodny klimat.

W Wielkiej Brytanii było w tym czasie bardzo restykcyjne prawo, wysłano na wyspę ok. 300-500 tys. ludzi za karę.100 tys. zmarło po drodze.

W 1880 polski geolog odkrył tam złoto (Strzelecki) i po odkryciu liczba mieszkańców Australii wzrosła ze 100tys.do ponad 1,1 mln. Od 1901 roku Australia jest członkiem Związku Australijskiego ( Wspólnota Brytyjska), królowa jest głową państwa.

1823/1843- odkryto złoto- gorączka

CECHY KONTYNENTU:

- jest to jedyny kontynent (oprócz Antarktydy) w całości leży na półkuli południowej i półkuli morskiej.

- 4.5 tys. km rozciągłość równoleżnikowa

- 3,3 tys. km rozciągłość południkowa

- 7686 tys. km² powierzchni

- należą do niej trzy wyspy: Wyspa Bożego Narodzenia na O. Indyjskim., Wyspy Kokosowe i Nordfolk

- linia brzegowa słabo rozwinięta 19tys. km

- wyspy i półwyspy 1/40 kontynentu

- Największa zatoka Karpentaria - płytka zatoka (ok. 70m)

- Wybrzeże ziemi Arnchema ma wybrzeże klifowe

- Wyż. Kimberley- b. urozmaicona linia brzegowa, klifowe+ riasowe

- Wschodnie wybrzeże jest bardzo urozmaicone, głównie tysiącami małych wysepek:

• 2400km długość rafy

• 8-180km odległość od rafy

• 300m-2km szerokość rafy. Od lat wyjadają ją jeżowce.

Jest to bardzo niebezpieczne, bo Wielka Rafa Koralowa jest naturalną barierą ochronną przed sztormem, tajfunami, tsunami

- O. Indyjski- ExMounth, Rekina, Geografa

- Płd. Wybrzeże- Wielka Zatoka Australijska

- Tarcza Zachodnioaustralijska zajmuje 2/3 powierzchni zbudowana z trzech formacji skalnych: skały prekambryjskie silnie zmetamorfiozwane, skały archaiczne w północno - zachodniej części wyżyny Masywu Pilbara.

Wiek tych skał określa się jako 3mld 40mln lat. Jest to jedna z najstarszych skał na ziemi. Na tych skałach są osady proterozoiczne. Co znaczy, że musiał być okres ze wzmożoną denudacją.

Skały detrytyczne, wulkaniczne. Miąższość tych osadów (proterozoicznych) 30mld lat.

Wiek tych skał to 1,3mld lat- 1,8mld lat.

Występują tam tyllity, zlityfikowana glina morenowa (z prekambryjskiego zlodowacenia). Miąższość tych osadów jest bardzo duża. Jeden poziom gliny morenowej ma średnio 200m. Najmłodsze osady na tej tarczy to piaskowce kwarcowe w płytkich zbiornikach wodnych lub na plażach liczne intruzje granitowe. Paleozoik aktywny.

Tylko ta część kontynentu była pierwotną jego częścią. Pozostałe obszary zostały dobudowane w orogenezie (kaledońskiej i hercyńskiej) zostały wypiętrzone pozostałe obszary.

Kontynent australijski rozbudowywał się w kierunku wschodnim.

Ostatnimi ruchami, jakie tam dostały, były ruchy hercyńskie (dewon/ karbon). Orogeneza alpejska tam nie dotarła, ale w tym okresie była wzmożona czynność wulkaniczna. W wyniku ruchów tektonicznych wschodnia część kontynentu podniosła się o 400 m a obszar gór Wododziałowych o 2000 m.

W wyniku obniżenia się poziomu mórz Australia miała w czwartorzędzie połączenie z wyspami Archipelagu Sudejskiego, w holocenie była gwałtowna zmiana klimatu. Zmiany dotknęły głównie sieci hydrograficznej - obniżenie poziomu wód gruntowych, pustynnienie.

Góry Flindersa- południkowo, połączyły pomostem lądowym, obszar dwukrotnie zlodowacony, w górnym permie ostatecznie wypiętrzone G. Wododziałowe.

Mezozoik- spokój, procesy denudacyjne, ruchy epejrogeniczne spowodowały zapadnięcie terenu, osadziły się miąższe serie.

W kredzie- transgresje.

Brak ruchów alpejskich

Plejstocen- wydźwignięcie tarczy o 4000m.

Na klimat Australii wpływają czynniki:

przebieganie zwrotnika Koziorożca przez środek kontynentu

południowy układ krain orograficznych

zwartość kontynenty Australii

stałe cyrkulacje atmosfery (pasaty na północnej części wybrzeża wschodniego),

Australijskie lato

Max. temp. w północno -wschodniej Australii 150 dni w temp. pow. 32°C, na samym południu średnia temp. 21°C, Wnętrze kontynentu 21 -27°C

Zima

¾ obszaru kontynentu mieści się w przedziale temperatur 10 -16°C, w częściach płn.-wsch. i pd.-zach. temperatury są najniższe 7-10°C

Opady

Strefy opadowe układają się koncentrycznie. Wnętrze (nizina)< 150 mm, Od tego basenu we wszystkich kierunkach rosną nierównomiernie.

Na Płw. York > 1500 mm

Wybrzeże wschodnie 1000 -1200 mm, Wybrzeże zachodnie 380 mm

Opady występują bardzo nieregularnie (±50 %)..Wielkość opadu efektywnego (dostarczającego wilgoci do gleby). Aby opad był efektywny musi spaść tam min. 4 mm. W basenie Eyre opady efektywne to 70% opadów. Jezioro Eyre właściwie nie jest już jeziorem a bagniskiem. Najszybciej na ocieplenie klimatu reagują jeziora bezodpływowe.

Jest tam 5 regionów:

• klimat równikowy - Płw. York, Ziemia Arnhema, Karpentaria

• klimat pustynny - zachodnia Australia

• klimat sawannowy - na południu i wschód od Gór Wododziałowych

• klimat śródziemnomorski - południowy zachód Australii (płn.-zach. też)

• klimat górski - Góry Wododziałowe (2-3 miesiące jest śnieg)

O górach tych mówi się też „Alpy Australijskie”. Jednak nie są to nawet alpidy. Nazwa wzięła się od emigrantów, Włochów, którym kojarzyły się one z Alpami.

Stosunki wodne

Wody w Australii brakuje, Jest to kontynent z najmniejszymi zasobami wody na świecie. Około 60% to obszary bezodpływowe, 30%zlewisko Pacyfiku, 10% zlewisko Oceanu Indyjskiego.

• Rzeki mające wodę przez cały rok to rzeki wypływające ze wschodnich stoków Gór Wododziałowych

• Rzeki sezonowe - rzeki wypływające z zachodnich stoków Gór Wododziałowych

• Rzeki epizodyczne - prowadzą wodę tylko w czasie intensywnych opadów epizodycznych

Murray 910 tyś. km, Murray i Darlicg >2000 tyś. km

3 pojezierza:

• Południowoaustralijskie - z byłym jeziorem Air

• Środkowoaustralijskie - w centrum pustyni

• Zachodnioaustralijskie - z niego w czasie bardzo intensywnych opadów wypełniają się wodą lub nawet przelewają, 200 mis jeziornych

• Jeziora karowe - pozostałość po plejstocenie, w Alpach Australijskich, największe Georga

Brak rozbudowanej sieci hydrograficznej rekompensują wody podziemne. Są to wody artezyjskie lub subartezyjskie. Istnieją różne teorie ich powstania:

1. pochodzenie juwenilne, wchodzące dopiero w obieg,

2. Wody kopalne, wody geologicznie stare,

3. Wody meteoryczne.

Baseny artezyjskie są rozmieszczone wzdłuż południowego wybrzeża i centrum. Warstwą wodonośną są głównie piaskowce i piaski aluwialne, warstwy oddzielające to łupki ilaste (koloru niebieskiego wskazujące na pochodzenie z trzeciorzędu).

Poziom wód podziemnych od 30 - 2100 m. Wydajność studni maleje głównie, ponieważ są intensywnie eksploatowanie (około 10 tyś. otworów studziennych). Zasoby wodne nie odnawiają się tam. Nowa Południowa Walia - maleje 8% na 5%.

Podział regionalny wiąże się z budową geologiczną

• Góry Wododziałowe 1000 - 1500 m n.p.m. - od Przyl. York do Tasmanii, średnia wysokość, zbocza wschodnie bardzo strome, często kończą się na linii morza, stoki wschodnie łagodnie łączą się z nizinami,

Góry Grapian, na północy Alpy Australijskie (wys. 2300 m - Góra Kościuszkai), na wschód od Alp Wyżyna Kobar (rudy miedzi), na północ Góry Błękitne (morfologicznie płaskowyż). Nazwa błękitne wzięła się od koloru mgły, która tam często występuje. Dalej na północ są góry o przebiegu równoleżnikowym (Liverpool), następnie Nowa Anglia i Wyż Batter - niecka w kształcie odwróconego spodka (koncentryczny spływ rzek), Wyż. Auserton.

• Niziny wewnętrzne - na zachód od gór Wododziałowych. Synklina, ukształtowana podczas orogenezy hercyńskiej. Pasma gór dzielą je na baseny. Są nimi:

• Basen Zatoki Karpentaria

• Basen Jeziora Eyre

• Basen rzeki Darling

• Basen Rzeki Murray- osady morskie i jeziorne

• Wielki Basen Artezyjski

• Australia tropikalna: Kimberley, Płw. York, Ziemia Anhema

• Pobrzeże południowo-zachodnie

• Wyżyny Australii zachodniej: prekambryjska tarcza; Wyżyna Alamerslay, Cundia i Stirling dzielą ja od pobrzeża południowo zachodniego, Wielka Pustynia Piaszczysta, Wielka Pustynia Wiktorii, Wielka Pustynia Gibbona; pasma górskie wypelnione pustyniami: Matadonel, Musgrei, Devenport

GEOGRAFIA KULTUR

Skąd wziął się homo sapiens sapiens?

#120 - 150 tys. lat temu na obszarze Afryki Wschodniej

#1,5 mln lat temu powstał homo sapiens ( bez sapiens)

Ludy te nie przeszły przez Przesmyk Sueski, ale przez Zatokę Adeńską. Klimat był inny dużo bardziej wilgotny i dotarli do zatoki Perskiej. Człowiek ten w Europie spotkał się z Neandertalczykami, ale za zmianą klimatu wyruszyli i oni. Ostatnie ich miejsce to Gibraltar.

Przemiany cech morfologicznych naprowadziły do podziału na rasy( potrzeba ok. 20 tys. lat). Antropologia bada powstanie ras ludzkich, są 4 teorie:

1. rasa geograficzna

2. typologia koncepcyjna rasy

3. rasa populacyjna

4. koncepcja zmienności klinowych

ad) a zbiór ludzi mających podobne cechy, zamieszkujących jeden region

ad) b państwową jednostką jest osobnik którego cechują określone zestawy cech morfologicznych. Typy rasowe są stałe, a zmiany pochodzą z mieszania się ras. Aby wydzielić czy dana rasa pochodzi z jednej lub drugiej grupy trzeba przeprowadzić szczegółowe badania statystyczno - genetyczne.

ad) c rasa jest mniej lub bardziej izolowana grupą ludzi, zamieszkująca dany teren różniąca się niektórymi cechami

Dobór naturalny i izolacja osobników to prawdopodobne przyczyny.

Cechy które posiadamy uzależnione są od środowiska, są produktem procesów adaptacyjnych, jeśli nie zmienimy swoich cech nie znajdziemy partnera.

ad ) d koncepcja zmienności klinowych

Grupy ludzkie są otwarte więc musi nastąpić wymiana genów, żeby rozróżnić i podzielić ludzi należy badać zmienność jednego genu w przestrzeni. Huchsley zaproponował, aby zbadać gradient spadku i wzrostu danego genu ( np. częstość krwi B)

Antropologia ekologiczna bada zachowanie ludzi w całym środowisku. Gatunki, które nie zdążyły się przystosować wyginęły.

RASY

Kierunek:

1. policentryczny; że człowiek powstał na danym obszarze

2. monocentryczny

Już w czasach starożytnych zauważano powiązanie ras z klimatami ( temperatura, wilgotność)

# kolor skóry jest uzależniony od natężenia promieniowania UV; korelacja między kolorem skóry a ilością UV w Europie wynosi nawet 0,7

# kształt nosa koreluje ze średnia temperatura lata; okazało się że najczęstsze korelacje między nimi są w Afryce 0,81, Europie 0,77, w Ameryce 0,68

# szerokość głowy( ilość komórek szarych), nie koreluje z klimatem ani inteligencją

Istnieją pewne cechy gatunku ludzkiego, które są zróżnicowane wewnątrz populacji:

1. wysokość ciała, zasobność pokarmowa jest skorelowana, ogólnie wielkość ciała jest związana z ilością dostępnego pokarmu

2. od dolnego paleolitu

Przed paleolitem dolnym:

1. ognisko wschodnie; Azja mniejsza

2. ognisko zachodnie; płw. Iberyjski, płd. Alpy, płw. Apeniński

Po dolnym paleolicie:

1. rasa żółta skóra

2. typy czerwonoskórych

3. typy południowo - syberyjska

W epoce brązu i żelaza były wykształcone niemal wszystkie współczesne rasy

Typy antropalegeniczne: /obecne/

a) linneuszowski

b) typologiczny

3. populacyjny

4. geograficzny

Klasyfikacja:

# Denitera: 2 odmiany,29 ras, ( biała, żółta, czarna)

# Biasutti; kręgi form, odgałęzienie ras, pnie rasowe, podrasy

( np. formy równikowe, w tym 6 odgałęzień, a w tym rasy i podrasy)

# prof. Czekanowski ( Wrocław)

odmiany:

a)biała ( róż- siny odcień)

b)żółta

c)czarna

Elementy antropologiczne:

1. nordyczny

2. śródziemnomorski

3. laponoidalny- podbiegunowa Europa

4. armenoidalny- Bałkany

5. arktyczny- ob. Arktyczne Am. Płn. I Płd.

6. nigrycki

15 typów antropogenicznych, ukształtowanych w określonych regionach geograficznych

1. subnordyczny: nordyczna+ laponoidalna

2. sublaponoidalny: śródziemnomorska+ laponoidalna

3. pnzachodni: nordyczna+ śródziemnomorska

4. dynarski: Bałkany, nordyczna+ armenoidalna

5. alpejski: armenoidalna+ laponoidalna

6. litoralny: śródziemnomorska+ armenoidalna

7. paleoazjatycki: nordyczna + arktyczna

8. centralnoazjatycki: arktyczna+ laponoidalna

9. pacyficzny: arktyczna+ armenoidalna

10. paleoamerykański: śródziemnomorska+ azjatycka

11. negroidalny: negryjska+ nigycka

12. mediterranoidalny: śródziemnomorska+ nigycka

13. austroidalny: nigrycka+ nordyczne

14. austroafrykański: nigrycka+ laponoidalna

JĘZYKI

Z podziałem na rasy wykształcił się podział na języki. Prawdopodobnie neandertalczycy pierwsi mówili. Był to język ubogi bo mieli utrudnione w postaci inaczej zbudowanych narządów mowy. Obecnie jest w użyciu ok. 6000 języków. Proces dzielenia języków zahamował się.

3 mld ludzi - 20 języków (w tym 12 języków z rodziny indoeuropejskiej).

Sir William Jones wprowadził pojęcie „języków indoeuropejskich”, znał on podobno 27 języków, był lingwistą. W Europie i Indiach języki są podobne do siebie, powstały ok.15 tys. lat temu. W tej grupie są języki o nieznanej genezie (baskijski, kaukaski)

Języki indoeuropejskie:

1.Celtyckie:

• bretoński

• walijski

• korniński (nieistniejący)

2.Saelickie:

• irlandzki

• szkocki

• mański (wymarły)

3.Germańskie:

a)Zachodniogermańskie

• angielski

• fryzyjski

• niemiecki

• afrykans

• jidisz-żydowski

b)Północnogermańskie

• islandzki

• norweski

• szwedzki

• duński

• pobelski (Wyspy Owcze)

c)Wschodniogermańskie:

- gocki

4.Bałtosłowiańskie:

1. bałtyckie:

- litewski

• łotewski

• staropruski (wymarły)

b) Słowiańskie:

c) Zachodniosłowiańskie

• polski

• czeski

• słowacki

• łużycki

d) Południowosłowiańskie

• bułgarski

• macedoński

• słoweński

• starocerkiewno słowiański (wymarły)

e) Wschodniosłowiańskie

• rosyjski

• białoruski

• ukraiński

5.Italskie (Romańskie) rozwinięte z łaciny (z języków etruskich).Nazwa od „romo”

• włoski

• hiszpański

• portugalski

• francuski

• prowansalski

• rumuński

• retroromański (Szwajcaria)

6.Indoirańskie (2 rodziny)

a)Indyjskie

• hindi

• bengalski

• pendraski

b)Irańskie

• perski

• afgański

• kurdyjski

7.Niepodzielne:

• grecki

• ormiański

• albański

• języki uralskie:

ugrochińskie (m.in. fiński, estoński, węgierski, lapoński) - Europa

(japoński, koreański) - Azja

Sanskryt w Azji spełniał taką samą rolę jak łacina w Europie. Był to język używany prze elity. Język sanskrypcki jest bardzo ciekawy. W tym języku zachowały się najstarsze źródła pisane - wedy (zbiór świętych ksiąg 5,5-6 tys. lat temu do 2 tys. lat temu).Nigdy nie był to język powszechny. Mógł on być podstawą do wytworzenia języków indoeuropejskich. W niektórych językach duże znaczenie ma sposób wymowy, intonacja.

Azja:

Języki: wietnamski,

- munda

- chińsko-tybetańskie (ok. > 1 mld ludzi)

- monkmerskie

Afryka: są tam 3 języki nie spokrewnione z innymi

j. Afryki zachodniej

• ugrokongijski (min. Bantu ok.900)

• nilosaharyjski (ok.100 języków)

• kolisański (ok.160 tys. ludzi)

j. Afryki Północnej

- semiski

• hebrajski

• arabski

• kuszycki

• berberyjskie

Australia i Oceania -języki charakteryzują się dużym rozdrobnieniem.

- rodzina austronezyjska: od Madagaskaru po Polinezję, 770 języków plemiennych

Ameryka Płn.

7 rodzin językowych

• albijski (w tym czejeński)

• nawaho

• apaczów

• indian tabota

• eskimoskie

• azteckie

Ameryka Pd.

16 rodzin

• karaibski

• keczuła

Język pidgin (angielski uproszczony) - Anglicy używają go u wybrzeży Chin Z biegiem czasu stał się on językiem obowiązkowym (m.in. na Makau). Jeśli jest on jedynym to nazywa się go Kreol.

j. baskijski (zachodnie Pireneje po stronie francuskiej i hiszpańskiej) nie ma żadnego związku z sąsiednimi.

Prawdopodobnie przybył też z Pirenejów

j. gwizdany - specjalny język powstały za czasów Napoleona

j. ruchu - pantomima. Bez względu na to gdzie jesteśmy, pewne ruchy są stałe

j. obrazkowy - używamy dużo różnych symboli - obrazków. W j. polskim pojawiło się ostatnio dużo śmieci - np. traumatyczne

j. komputerowy - wszystkie komputery na świecie działają na tej samej zasadziej. węgierski posunął różnicowanie tak daleko, że nawet najbardziej proste wyrazy są dziwne.

Po epoce odkryć geograficznych było rozprzestrzenianie się pewnych języków na duże tereny. Cały świat jest podzielony na 4 obszary:- j. angielskiego. Po II woj. światowej jest językiem nauki, min. w komputerach- j. hiszpański. Od podboju Hiszpanów w Ameryce, płn-zach Afryce- j. francuski. Rozkwit za Ludwika XIV, jego powiedzeniem było:

"Francja to ja". Zbudował on Wersal, od tego czasu j. francuski był językiem dyplomacji- j. rosyjski. Niegdyś od Bugu po Pacyfik. Od Piotra I rozkwit, zbudował on Sankt Petersburg, skolonizował całą Syberię, a dokończyła tego Katarzyna Wielka. W krajach demokracji ludowej nauka języka ros. była przymusowa- j. esperanto. Uniwersalny język, który stworzył polski lekarz

PISMO

1) ok. 8 tyś. lat temu na obszarze Mezopotamii powstało pismo. Zaistniała potrzeba zapisywania zbiorów roślin. Pierwszy symbol był to "żeton" z rysunkiem rośliny - symbolem. Zaczęto to żetony układać w pudełkach, a na wieczku zapisywano symbole z żetonów. Potem zniknęły żetony.Piktogramy sumeryjskie zmienione na skrótowe znaki w oparciu o fonetykę. Powstał pierwszy alfabet. Mogli oni zapisywać też rzeczy niematerialne, np. uczucia. Ich pismo to "pismo klinowe" - płytki były wypalane

2)Drugi obszar to Egipt. Pierwsze piktogramy powstały 6,5 tyś lat temu. Najstarsze pismo to język koptyjski powstały 3.1 tyś p.n.e., nie był on zmieniony do tej pory - najstarsze znaki fonetyczne oznaczały tylko spółgłoski - samogłoski nie były zapisywane

Pismo alfabetyczne pochodzi z pisma egipskiego. Jest kilka pism, którymi posługujemy się:- łaciński- grecki- hebrajski- cyrylica

W tych alfabetach cechy są takie same, a w hebrajskim czyta się od prawej do lewej- arabski- etiopskie- indyjskie

Pisma ideograficznoideologiczne: znaki kryją fonetykę lub znaczenie wyrazu

- chińskie. Aby czytać gazetę trzeba znać 4-6 tyś znaków

Pisma sylabiczne:- japoński- koreański- mongolski

Pisma specjalne:- Breila (dla niewidomych)- alfabet Morse`a- sygnały dźwiękowe- sygnały dymne

RELIGIE

Andrzej Szyszko- Bohusz- „Hinduizm, buddyzm, islam”- Ossolineum 1999

Witold Tyloch-„Bogowie 4 stron świata” 1998

Religia uzewnętrznia się- ubiory, symbole, świątynie.

Krajobraz kulturowy stanowi b. Ważny element- np. wieże kościołów.

Symbole religii- np. rzymsko-katolickie-krzyż, prawosławie-krzyż, islam-półksiężyc. 3 załamania dachu-buddyzm (Chiny, Japonia). Cmentarze- po sposobie pochówku można odczytać filozofię ludów. Szaty w katolicyzmie (fiolet-biskup). Buddyzm- Hari Kryszna (sekta buddyjska). Hinduizm- święte krowy (zabronione zabijanie krów).

Religia- stosunek do świata (uniwersum), życia, śmierci, szeroko rozbudowany system moralny i filozoficzny oraz czynniki kształtujące normy współżycia, zbiór nakazów i zakazów.

Czynniki powst. Religii:

-stosunek człowieka do przyrody (choroba i śmierć)

-zjawiska współczesnego świata

Sumer- pierwsze zalążki religijne, związane ze zjawiskami przyrody.

Czasy starożytne- religie politeistyczne- zjawiska przyrody zastąpione przez bogów.

Egipt- Echnaton- faraon- wiara w 1 boga, symbolem tego boga było Słońce. Nie powiodło się wprowadzenie tej religii, ludzie nie byli do tego przystosowani. Pierwsza religia monoteistyczna do czasów dzisiejszych- judaizm- od 1000 p.n.e.- wiara w jednego Boga, zasady wiary zawarte w księgach- Stary Testament (powstał 1200 p.n.e.-150 n.e.)- czasy niewoli babilońskiej. Wiele powiązań z Sumerem. Bóg człowiek- Gilgemasz (umarł ukąszony przez Wenus), opis potopu podobny do sumeryjskiego. Wg Żydów księga składa się z: Tora (5 ksiąg Mojżeszowej lub Praw), Pisma Proroków (21 ksiąg hist, prorockich), Pisma (13 ksiąg poetyckich, dydaktycznych i hist.). Talmud (komentarz do Tory). 75 r n.e.- powstanie Żydów przeciw Rzymianom. Od 71 r, gdy Rzymianie zburzyli świątynie w Jerozolimie, Żydzi rozproszeni przez 2 tys lat zdołali zachować religię. Wynika to z faktów, że bardzo rygorystycznie przestrzegano zasad swoich religii. Judaizm jest podstawą 2 innych religii: chrześcijaństwa i islamu.

Wspólne ich cechy:

-są to religie księgi (opierają się na świętej księdze)

-religie objawione

czczony jest 1 człowiek- Mojżesz

CHRZEŚCIJAŃSTWO:

Powstało w IV w n.e. Wyznawcy Jezusa z Nazaretu do tamtej pory byli uważani za odłam judaizmu. Nikt nie towarzyszył Jezusowi i bezpośrednio nie zapisał jego słów. Oparty na listach św. Pawła.V wiek- Nestowianie. VI wiek- I rozłam chrześcijaństwa. 1057- I wielka schizma- na soborze Kościół Chrześcijański rozpadł się na rzymski i prawosławny (bizantyjski- Pismo i Nowy testament, papież jest niepotrzebny). Osobne kościoły z innymi symbolami. Cerkiew- bazylika św. Marka (Wenecja)

Kościół autokefaliczny- niezależny od żadnych władz, sam sobie jest rządem. To: Kościół konstantynopolski, aleksandryjski, moskiewski, gruziński, jerozolimski, polski, czeski, bułgarski, serbski, rumuński, serbski, cypryjsko- grecki, węgierski.

Kościoły Wschodnie:

Kościół Armeński- (w II w n.e. przyjęła A. Chrześcijaństwo), koptyjski (I w n.e.- Egipt Pd i Etiopia, 1 obrządek typu prawosławnego). Koptowie wierzą, że Arka Przymierza znajduje się w Abisynie.

1517- Marcin Luter ( testament- 1 źródło wiary), katedra w Wittenberdze (95 tez sprzecznych z funkcjonowaniem Kościoła)- chodziło mu o odpusty, za które płaciło się w kościele. Watykan zbierał pieniądze na nowe kościoły. 1529 r- Niemcy- zjazd księstw i wolnych miast niemieckich- Spiże-próbowano ograniczyć wpływy Lutra. Powstał protestantyzm: luteranizm (Niemcy Pn), kalwinizm (Szwajcaria, Niemcy Pd), anglikanizm (Anglia, tereny byłych kolonii ang.)

Protestanci- „Pracuj i bój się Boga”

XVII w- kolonia brytyjska- USA „My Flower”- migracja purytanów. Purytanie jako 1 przetrwali na lądzie ameryk., założyli stabilne osady.

Katolicyzm- Europa Środk., Francja, Hiszpania, Portugalia, Włochy, Ameryka Środkowa i Pd, część USA, Zair (50% mieszkańców), Nigeria, Azja, Filipiny, Japonia- „okres stulecia”.

Islam- Maksim Rodison „Mahomet”- PWN 1991r. Islam- poddanie się Bogu. 700 mln. Wyznawców, miejsce po chrześcijaństwie. Muhamed- twórca (ur. 570 n.e.)- wuj zabrał go do Syrii (była wtedy chrześcijańska)- tam poznał system judaistyczny i chrześcijański. Ożenił się z 40 letnią wdową (miał 25 lat). W wieku 40 lat dostał 1 go objawienia- tzw „noc sił”. „Szatańskie wersety” sekretarza Mahometa. W 620 roku uciekł z Mekki do Medyny. Kalif Omah ustalił, że wg kalendarza księżycowego 16 lipca 622 roku zaczyna się liczyć lata islamu. 8 czerwca 632 r zmarł Mahomet. Koran (czytanie, recytacja)- powstał po śmierci Mahometa, składa się ze 114 rozdziałów. Koran ustala 5 zasad w życiu muzułmanina:

• codzienne wyznanie wiary

• modlitwa 5 razy dziennie

• jałmużna (2,5% dochodu człowieka)

• post (ramadan)

• raz w życiu odbyć pielgrzymkę do Mekki

Podział religii islamu:

-zięcia Mahometa- szyici (wyznawcy Alego)

-Sunnici- żyją wg wskazań Koranu

732 r- bitwa w środ. Francji- Francuzi w walce z Arabami. Islam przegrał. Regiony występowania islamu: Bliski Wschód, Pn. Afryka, państwa saharyjskie, Płw. Dekan (20% wyznawców), Indonezja (120 mln wyznawców). Muzułmanie twierdzą, że Jezus jest prorokiem. W Efezie dom Matki Boskiej. Wiara w aniołów, szatana, koniec świata. Inne religie założone (nie objawione):

-buddyzm (system filozof. Pokazuje w jaki sposób ma żyć człowiek by osiągnąć nirwanę (odłam to szintoizm, lamaizm- Tybet, hinduizm). Afryka- religie animistyczne (świat roślinny i zwierzęcy).

Istnieje 60 definicji słowa kultura.

Centra cywilizacyjne na Ziemi są umiejscowione w miejscach ciekawych z punktu widzenia geograficznego.

Życie powstało w Prekambrze w warunkach beztlenowych w wyniku łączenia się związków nieorganicznych. Kombinacji gatunkowych można stworzyć 20.We wszechświecie jest tylko 10 atomów.

Człowiek ewoluował wraz ze środowiskiem. Jego przetrwanie zależało od przystosowania do nowych warunków.

Najwięcej cywilizacji dawnych powstało w Azji. Najstarsze pochodzą z około 11 tys.. lat p.n.e. Najstarsze cywilizacje (starego świata)

• Cywilizacja anatolijska - Płw. Azji Mniejszej, obok miejscowości Konya powstało 5-9 tys. lat p.n.e. 10-tysięczne miasto Katalhibik. Leżało ono na dnie wyschniętego jeziora. Nie było tam ulic, chodzono po dachach. Znaleziono pewne elementy rzemiosła z materiałów luksusowych sprowadzanych z różnych odległych miejsc.

• Cywilizacja Chińska. Obszar Niziny Chińskiej. 7-8 tys. lat p.n.e. pierwsze osiedla. Epoka brązu wyprzedziła świat o około 2000 lat. Znaleziono kunsztowne 2-metrowe dzwony różniące się od siebie o 0,5 tonu

• Dolina Indusu. Cywilizacja, która tam powstała: Mohendżodaroharappa. Znaleziono tam około 200 miast zbudowanych wg jednego planu urbanistycznego, tzn. zaplanowane na planie krzyża, dwie aleje N-S i W-E. Jest to układ podobny do szachownicowego, w centrum pałac, miasta były zaopatrzone w wodociągi i kanalizację,, na północy parki, fontanny. Świadczy to o tym, że musiała istnieć silna scentralizowana władza. Ludy aryjskie (z Wyżyny Irańskiej) 4 tys. lat temu najechali na te tereny. Od tego czasu nastąpił upadek. Arianie podzielili tubylców na kasty istniejące do dziś. Dolina Indusu była niegdyś Bardzo żyzną. Zaczęli zjeżdżać się tam ludzie i nawadniali coraz większe tereny, jednak po okresie atlantyckim nastąpiły zmiany klimatyczne i nastąpiło załamanie życia.

• Cywilizacja Mezopotamii. Twórcami byli Sumerowie. Wymyślili koło, banki, oświatę, władzę ustawodawczą, wykonawczą, pismo. Podzielili ludność wyższą na korpusy: lekarzy, inżynierów wodnych, kapłanów...Była to bardzo rozwinięta cywilizacja. Język sumeryjski przetrwał jeszcze 1500 lat jako język środowisk naukowych, po upadku cywilizacji.

Sumerowie byli pierwszą grupą społeczną, która zorganizowała państwo (połączyli religię i politykę). Były tam miastwa-państwa Ur, gdzie władzę sprawował król-bóg. Oni pierwsi stworzyli armię najemną. Wymyślili opiekę społeczną i wiele instytucji.

Hetyci po raz pierwszy wynaleźli tani sposób wytapiania żelaza (ok. 4 tys lat temu). W tym czasie broń żelazna była droższa niż złoto. Była to epoka żelaza, która zastąpiła epokę brązu.

Dolina Jordanu i Morze Martwe. W tych okolicach odkryto szczątki Jerycha. Wg Biblii mury Jerycha rozpadły się przez huk trąb. Gdy Mojżesz dotarł do Jerycha miasto to było zniszczone. Liczy ono 11 tys lat- tym samym jest najstarszym miastem na świecie.

Aby powstało miasto musiały być spełnione warunki:

-nadwyżka produkcji żywności (aby można było zapłacić rzemieślnikom za narzędzia). Nadwyżka ta wzięła się z z przyczyn naturalnych- ciepły, wilgotny klimat, żyzne ziemie- mady w obszarach deluwialnych.

-umiejętności człowieka

Najlepszym okresem w Europie pod względem klimatycznym był okres atlantycki. Po tym okresie nastąpiło ochłodzenie klimatu i zmniejszenie ilości opadów.

Równolegle do centr cywilizacyjnych w Europie południowej rozwijały się cywilizacje na północy. Jednak nie przetrwało zbyt wiele śladów (najczęściej drewno i kości na których pisano).

Drugim starym kontynentem była Afryka. Jedyny pewny ślad to Egipt. Afryka jest kolebką świata współczesnego.

RASY ŚWIATA

W Ameryce Płn. Indianie - żółta rasa, populacja Indian południowo- środkowo- amerykańska i mieszana populacja Ameryki Północnej

Rasy Indiańskie na kontynencie ameryki:

1) rasa pacyficzna, między Kordylierami a g. Skalistymi

2) Eskimosi na płn.

3) Indianie leśni, w tym grupy:

a)aldonkowie wokół jezior amerykańskich wielkich, w tym Mohikanie

2. Irokeska

c) Hurowie

d) Suksonie

4) Indianie nabrzeżni:

a)Junna

b)Sonoksa

5) rasa środkowo- centralna:

a) Aztekowie

b) Majowie

c) Zapotekowie

Ameryka Południowa:

• rasa Andyjska

• rasa Pampejska (Patagońska) od Ziemi Ognistej po rzekę Urugwaj

• rasa Brazylijska. Puszcza Amazońska, Wyżyna Brazylijska

grupy: Karaibowie

Indianie Tupi

Areukowie.górne dorzecza Amazonki

• rasa Lagijska (mało znani). Żyją w wielkiej izolacji

Azja - zróżnicowanie środowiska geograficznego spowodowało duże zróżnicowanie. Ludność w ogóle żółta.

• rasa tunguska - od Himalajów po Morze Arktyczne

• rasa Chińska

• rasa Paleomongolska - Indochiny, płw.Malajski, Indonezja

• rasa Syberyjska

Uralska

Wschodnia (wschodnia Syberia)

• rasa Turańska. Turkmeni

• rasa Armenoidalna - górskie obszary Azji Mniejszej i Uralu

• rasa Orientalna

• rasa Hinduska

Północnohinduska

Wschodniohinduska

• rasa Bedyjska - jedna z najstarszych ras na ziemi

• rasa Ajnoska - Hokkaido, Sachalin, wyspy Kurylskie

• rasa Pigmejska Azjatycka

• rasa Czarno-hinduska

Afryka - tylko 5 grup

• rasa Euplidalna - Maroko, Sudan, płn.Sahara

• grupy Buszmenów

• rasa Pigmejów - Kongo. Najstarsza rasa ludzka. Nie wiedzą co to złodziejstwo , morderstwo itp. Negatywnych rzeczy. Ich kodeks jest bardzo rozwinięty.

• Murzyni stepowi

• Murzyni leśni

Australia i Oceania - Australię zasiliła grupa osób z Azji gdy morze opadło o 1500m. 2 populacje:

• Mu-coś tam...

• Karpentarów

Możliwe że część ludzi dotarła tratwami z Ameryki Południowej. Aborygeni żyli w grupach plemiennych, 50-150 osób. Zajmowali oni olbrzymie obszary. Żyli ze zbieractwa.

Oceania: Polinezja, Mikronezja, Melanezja

• Melanezja: papuaskie, melazyjskie

• Polinezja: ludy mongonoidalne czy coś takiego...

• Mikronezja: różne rasy azjatyckie

Rasy mają przemieszczenie :

Pierwotne-Matką jest Afryka, w której powstały rasy czarne, z których powstały rasa żółta i biała. Do wielkich odkryć geograficznych mieszanie się ras było niewielkie. Potem nastąpiło wielkie przemieszczanie się ras, niekoniecznie dobrowolnie.

Murzyni z Afryki - Ameryka Płn i Pd

Azjaci - Ameryka

Zmiany zaszły bardzo mocno też w Australii. Najmniej w Afryce.

Problemy: Ewolucja wirusów i chorób

• HIV

• Ebola

• Gorączka krwotoczna

W wyniku mieszania się ras zmniejszyła się odporność ludzi, a wirusy są dużo silniejsze. To nie Afryka będzie bardziej zagrożona, ale raczej Azja.

31

---