ANTARKTYKA region wokół pd bieguna geograficznego w strefie polarnej i subpolarnej. Powierzchnia jest oceniana na 52,2 mln km² (około 38 mln km² zajmują pd części oceanów a 14 mln km² - Antarktyda;

• dzieli się na: Antarktykę kontynentalną obejmującą Antarktydę ze wschodnimi wybrzeżami Płw. Antarktycznego i Antarktykę morską, do której zalicza się zach wybrzeża Płw.Antarktycznego oraz Szetlandy Pd, Orkady Pd, Sandwich Pd, i W.Bouveta.

• Pd części oceanów tworzące łącznie rozległy akwen zwany O.Antarktycznym są największym jednolitym morskim ekosystemem na Ziemi, w którym kierunki cyrkulacji wód i rozmieszczenie mas wodnych istnieją od co najmniej 20 mln lat.

• Charakterystyczne dla tego regionu są góry lodowe (ok.200 tys obiektów, łączna objętość ok. 2 tys km³), dryfują średnio 10 lat, topią się wysładzając wody powierzchniowe. Lód morski przechodzi w Antarktyce silne cykle sezonowe formowania się i zanikania (zajmuje on ok. 4 mln km² w lutym - lato, do ok. 20 mln km² we wrześniu - zima). Na całym obszarze panuje skrajnie niska temp. wody, bliska punktu zamarzania, wahająca się w bardzo wąskim przedziale, od -2 do 1-2^oC.

• Lodowce szelfowe, które częściowo pokrywają morza przybrzeżne zajmują 11% powierzchni kontynentu ale zawierają stosunkowo mało lodu. Wynika to z ich małej miąższości, która waha się 200-1300 m.

ANTARKTYDA kształt w przybliżeniu kolisty. Góry Transantarktyczne, na odcinku między morzami Rossa i Weddella dzielą kontynent na 2 części: większą i bardziej zwartą Antarktydę Wschodnią oraz mniejszą i silnie rozczłonkowaną Antarktydę Zachodnią. Średnia wysokość lądolodu (2250 m), sprawia, że Antarktyda jest najbardziej wyniesionym kontynentem świata. Lądolód ma powierzchnię 13,3 mln km² i średnią miąższość 2700 m, stanowi to około 90% zasobów lodu i około 68% słodkiej wody na Ziemi. W Antarktydzie Zachodniej lądolód wypełnia liczne obniżenia podłoża skalnego i depresje, podłoże skalne znajduje się średnio na głębokości 440 m p.p.m. (najgłębszy punkt 2555m).

• klimat Antarktydy: Antarktyda w całości leży w strefie klimatów okołobiegunowych, wyróżnia się 2 grupy klimatów: klimaty podbiegunowe z cechami morskimi, które obejmują pn część Płw. Antarktycznego i sąsiednie wyspy oraz dominujące na kontynencie klimaty biegunowe. Na Antarktydzie znajdują się światowe bieguny klimatyczne, tzn. maksymalne natężenia promieniowanie słonecznego w lecie, absolutnego chłodu, max prędkości wiatru, najmniejsze zawartości pary wodnej w atmosferze i inne. Jest najchłodniejszym kontynentem świata - na niemal całym jego obszarze temp powietrza jest ujemna; średnio w styczniu wynosi od -1 na pn krańcach do -33 na stacji Wostok, w lipcu odpowiednio -7 do -72; na biegunie geogr. w 1965 r. odnotowano najniższą temp. na Ziemi -94,5; najwyższa na kontynencie +11,6. W strefie brzeżnej częste i niezwykle silne wiatry znad kontynentu (rocznie 200-300 dni z prędkością ponad 10 m/s, w porywach nawet 60-90 m/s), a w części środkowej wiatry o prędkości 4-6 m/s sprawiają, że klimat Antarktydy jest bardzo surowy i suchy. Ponad 200 dni w roku występują zamiecie śnieżne.

• Świat roślinny i zwierzęcy występuje jedynie na wolnych od lodu skrawkach lądu (nadmorskie oazy lub nunataki w głębi lądu). Zbiorowiska roślinne zajmują zazwyczaj bardzo małe powierzchnie, są to gatunki przystosowane do skrajnego przechłodzenia oraz o wyjątkowej odporności na wysychanie (ponad 700 gat. glonów, ok. 300 gat. porostów i ponad 120 gat. mszaków). Fauna ściśle lądowa i słodkowodna jest związana wyłącznie z wybrzeżami Antarktydy i jest skrajnie uboga (nicienie, wrotki, roztocza, muchówki). Bogatszy zespół zwierząt stanowią te, które przybywają tylko na czas antarktycznego lata, aby tu wychować potomstwo (4 gat fok np. foka Weddela; 2 gat. pingwinów: pingwin Adeli i pingwin cesarski). Na wyspach subantarktycznych fauna jest znacznie bogatsza.

• Budowa geologiczna: Wschodnia jest starą tarczą krystaliczną, analogiczną do tarczy australijskiej czy brazylijskiej, względnie afrykańskiej. To podobieństwo budowy geologicznej pozwoliło na wprowadzenie wniosku o wspólnym pochodzeniu kontynentów z prakontynentu Gondwany. Na zach od platformy prekambryjskiej znajduje się platforma paleozoiczna, której podłoże jest zbudowane ze sfałdowanych i zmetamorfizowanych skał proterozoicznych i dolnopaleozoicznych; skały te na wsch platformy tworzą zwarte pasmo górskie zw. G. Transantarktycznymi, pokryte w większości przez lądolód;Tarcza Antarktydy Wschodniej zbudowana jest z prekambryjskich gnejsów i łupków krystalicznych, poprzecinanych intruzjami granitowymi - żyłami mezozoicznych dolerytów. Na tych utworach zalegają prawie poziomo serie skał osadowych młodszego paleozoiku i starszego mezozoiku (trias). Są to piaskowce i zlepieńce oraz miejscami występujące pokłady węgla. Jak wszystkie tarcze południowych kontynentów Antarktyda Wschodnia jest masywem usztywnionym, który od prekambru nie ulegał ruchom górotwórczym. Zachodnia jest obszarem o zupełnie odmiennej budowie geologicznej i ukształtowaniu powierzchni niż A. Wsch. Wykazuje ona silne powiązanie ze strukturą fałdową Andów z jednej strony i górami Nowej Zelandii z drugiej. Jest to obszar młodej, trzeciorzędowej orogenezy, będący ogniwem olbrzymiego systemu trzeciorzędowych struktur fałdowych obrzeżających O. Spokojny. Łańcuch górski przebiega tu od Ziemi Grahama przez Ziemię Mary Byrd do Morza Rossa, nosi on nazwę Andów Antarktycznych. Zbudowane są one podobnie jak Andy ze skał krystalicznych oraz osadowych wieku mezozoicznego i trzeciorzędowego. Tworzą wysoki łańcuch górski, najwyższy znany szczyt Vinson osiąga 5140 m n.p.m., a sporo szczytów przekracza 4000 m. Grzbiety górskie lub pojedyncze szczyty wznoszą się ponad pokrywę lodową tworząc tzw. nunataki. Obszar charakteryzuje intensywna działalność wulkaniczna. Wulkanizmem objęty został także skraj tarczy Antarktydy Wschodniej w Ziemii Wiktorii, gdzie występują niedawno wygasłe oraz współcześnie czynne wulkany np. Erebus 3794m.

• odkryto złoża węgla kam. (Ziemia Wiktorii), rud żelaza, berylu, złota, niklu, srebra, tytanu, uranu, grafitu, kryształu górskiego, a na Wybrzeżu Jerzego V — również rud molibdenu, miedzi, cynku i ołowiu.

GRENLANDIA wyspa na O.Arktycznym, u wybrzeży Ameryki Pn, największa na kuli ziemskiej; należy do Danii; większa część Grenlandii leży na pn od koła podbiegunowego pn; najbardziej na pn wysunięty punkt — przyl.Morris Jesup (83°39'N);

• pow. 2175,6 tys. km², 56 tys mieszk. (1996); stolica — Nuuk; języki urzędowe: duński i eskimoski (dialekt grenlandzki); jednostka monetarna — korona duńska.

• wschodnie wybrzeże opływa zimny prąd Grenlandzki niesie on stale wiele gór lodowych.

• lodowce: Malaspina ( typ piedmontowy), lod śnieżników, lod szpicbergeńskie półpokrywowe).

• geologia: stanowi część tarczy kanadyjskiej; zbudowana głównie z archaicznych gnejsów i granitów, przykrytych w części pn i wsch osadowymi skałami paleozoiku i mezozoiku; na zach miejscami utwory trzeciorzędowe; najwyższy szczyt — Góra Gunnbjørna (3700 m); ok. 83% pow. pokrywa czasza lodowa, o miąższości do 3500 m; wybrzeża górzyste, w większości fiordowe, wolne od lodów (z wyjątkiem pn-zach i pd-wsch);

• liczne przybrzeżne wyspy;

• klimat: polarny, we wnętrzu kontynentu (charakterystyczne huraganowe wiatry); na wybrzeżu pd i pd-zach klimat subpolarny (wpływ ciepłego prądu); we wnętrzu Grenlandii przez cały rok średnia temp. utrzymuje się poniżej 0°C, na wybrzeżach (przez 5-6 mies.) powyżej 0°C; opady roczne od 200 mm na pn i pn-wsch do 1000 mm na pd; obszary wolne od lodów, głównie na pd i zach porasta tundra; w pn-wsch części wyspy (od Lodowca Petermanna na pn.-zach. po Kong Oscar Fjord) park narodowy o powierzchni ok.700 tys km².

• Grenlandię zamieszkują potomkowie Norwegów i Duńczyków (Grenlandczycy), rdzenni Eskimosi oraz Duńczycy; ok. 90% ludności na wybrzeżu pd-zach; największe miasta: na pd.-zach. — Nuuk, Ilulissat, Sisimiut, Maniitsoq, na pn-zach — Qaanaaq, na wsch — Ammassalik.

• Podstawą gospodarki Grenlandii jest rybołówstwo (flota rybacka, porty rybackie wyposażone w chłodnie i przetwórnie ryb), łowiectwo mor. i lądowe (połowy wielorybów, morsów, fok, lisów i niedźwiedzi polarnych), hodowla owiec i reniferów (k. Nanortalik i Qaqortoq) oraz górnictwo; wydobywa się rudy żelaza, ołowiu, cynku, grafit i marmury; stwierdzono występowanie złota, srebra, rud molibdenu i uranu oraz gazu ziemnego (na szelfie); komunikacja pasażerska i towarowa oparta gł. na żegludze i lotnictwie (gł. port lotn. w Søndre Strømfjord). Grenlandia importuje żywność, paliwa, maszyny i inne wyroby przem., eksportuje ryby i przetwory rybne (83% wartości wywozu, 1990), skóry, rudy cynku i ołowiu; handel gł. z Danią oraz Norwegią, Szwecją, USA.

ISLANDIA leży 400 km od Grenlandii a 1000 km od Europy, nie leży w obrębie polarnym; leży w strefie ryftowej obejmuje wyspę pochodzenia wulkanicznego (nawodna część Grzbietu Śródatlantyckiego);

• zbud z trzeciorzędowych i czwartorzędowych skał bazaltowych; wyżynno-górzysta; większość powierzchni stanowi płaskowyż z rozległymi pokrywami lawowymi i tufowymi o wysokości 700-1000 m, opadający stromo ku wybrzeżom; teren aktywny 26 czynnych wulkanów- Hekla , najwyższy szczyt Hvannadalshnúkur (2119 m); niewielkie obszary nizinne, gł. na wybrzeżach pd. i pd.-zach.;

• linia brzegowa, z wyjątkiem pd, dobrze rozwinięta, wybrzeża różnorodne, na zach, pn i wsch liczne zatoki i głębokie fiordy, na pd płaskie wybrzeża aluwialne; obszar aktywny sejsmicznie, 26 czynnych wulkanów (najaktywniejsze: Grimsvotn 1719 m, Hekla 1491 m, Katla 1363 m), trzęsienia ziemi, a w miejscach wygasającej działalności wulk. — gejzery (najbardziej znany Wielki Gejzer); ok. 12% pow. zajmują lodowce (m.in. Vatnajökull — 8400 km², największy w Europie);

• klimat w pd. części wyspy umiarkowany chłodny, morski, w pn — subpolarny; średnia temp. w styczniu w pd. części wyspy powyżej 0°C, w części pn — -5°C, w lipcu na pd 12°C, na pn 9°C; opady zróżnicowane, roczna suma opadów na wybrzeżach pd przekracza 2000 mm, w Rejkiawiku 870 mm, na pn poniżej 500 mm;

• rzeki są krótkie (progi i wodospady) o zmiennych stanach wód; główne rzeki Thjórsá (dł 237 km) i Hvitá;

• liczne jeziora polodowcowe (największe Thingvallavatn);

• roślinność skąpa, zbiorowiska tundrowe z niskimi brzozami i wierzbami, miejscami przechodzące w torfowiska; lasotundra porasta 6% pow. wyspy, w sąsiedztwie źródeł łąki o znaczeniu gosp.; większość obszaru wyspy jest pustynią skalną; przyroda chroniona w kilku rezerwatach i Parku Nar. Tingvellir.

• Rzeźba glacjalna: krajobraz moreny dennej w Islandii (Park Narodowy Skaltafell.

SVALBARD archipelag 4 wysp Spitsbergen zach, Ziemia pn-wsch, Wyspa Barentsa i Edge”a, Wyspa Króla Karola, prowincja Norwegi, w pn częsci O.Atlantyckiego oraz 150 mniejszych wysp;

• pow 62,7 tys km2, 60% pokryte lodem;

• linię brzegową tworzą silnie rozczłonkowane fiordy co nawiązuje do układu geologicznego i tektonicznego;

• oblewany przez 4 morza: Grenlandzkie, Barentsa, Norweskie, ocean Arktyczny.

• W 1920 r traktat paryski ustalono że opiekę nad tym obszarem sprawuje Norwegia i każdy kraj ma możliwość swobodnego wydobycia bogactw naturalnych lub badań naukowych.

• Polska od lat 50 XXw posiada stałą stację badawczą;

• najwyższy szczyt 1717m w G.Atomowych, powierzchnia zlodowacona w różnym stopniu (kopułowe, w centrum wolne od lodu), warunki naturalne podobne do arktycznych temp - 15, +5, ok. 200 mm opadów rocznie.

• Bilans masy lodowców: przyrost masy lodowcowej (śnieg), topnienie czoła lodowego, przyrost masy lodowej nie równoważy jej ubytku (jest ujemny), ok. 35 m miąszość lodu. typy wód: arktyczne, atlantyckie, przejściowe, powierzchniowe, transformowane atlantyckie, zimowe wychłodzone, lokalne.Pływy na Szpitsbergenie 1-1,5m, cyrkulacja prąd Szpitsber, prąd zimny z M.Barentsa.zasolenie w niewielkim stopniu.

• Geologia obszaru: zlepek skał o różnym wieku skały formacji hekla-hoeck,orogeneza kaledońska, poziome przesunięcie rzędu 150m, blokowy układ poszczególnych fragmentów, zmetamorfizowane, póżnokambryjskie skały, basen trzeciorzędowy we wnętrzu, osady karbońskie w centralnej częśći, tereny wsch trias i jura, osady czwartorzędowe lodowców plejstoceńskich, regresji holoceńskich, obszar podzielony na bloki za pomocą uskoków;

• złoża węgla, gipsu, ropy, gazu ziemnego;

• Osiedla górnicze przekształcone w ośrodki turystyczne.

• Ochrona przyrody: obszary parków narodowych lub rezerwatów roślinnozwierzęcych wyłżczone z ruchu turystycznego lub wydobywczego, wyłącznie do celów badawczych. ochrona tundry, koloni ptasich.

---