AFRYKA leży niemal całkowicie w strefie gorącej; na pn przyl.Abiad (Biały), na pd przyl.Agulhas (Igielny); Południkowa rozciągłość: ok.8000km; na zach Przyl.Zielony (Cap Verte), na wsch Przyl.Hafnu; Równoleżnikowa rozciągłość szerszej, pn części: ok.7500km; zajmuje ok. 30 mln km2, linia wybrzeża - 30500km długości; Od Europy oddziela ją M. Śródziemne i Cieśnina Gibraltarska 14km, Cieśnina Sycylijska 150km. Z Azją łączy się Przesmykiem Sueskim 120km. Między tymi kontynentami znajduje się tektoniczny rów Morza Czerwone z Cieśniną Bab el-Mandeb, która przechodzi w zatokę Adeńską. Od wschodu oblewa Ocean Indyjski. Od Madagaskaru oddziela kanał Mozambicki. Od zachodu Ocean Atlantycki z Zatoką Gwinejską.
półwyspów prawie brak, jedynym większym jest Półwysep Somalijski. Wyspy stanowią zaledwie 2% powierzchni, największe: Madagaskar, Wyspy Kanaryjskie, Maskareny, Wyspy Zielonego Przylądka, Sokotra. Największa odległość od morza w Afryce wynosi ponad 1500 km. kontynentalny cokół jest bardzo wyraźnie ograniczony, brak wokół lądu szelfu lub jest on bardzo wąski. Szelf nieco szerszy znajduje się w zatoce Małej Syrty koło przylądka Agulhas, u wybrzeży Mozambickich oraz na pd od Zielonego Przylądka;
wyżynny charakter; najniższy punkt znajduje się na wysokości 150mppm (depresja As sal w Somalii); najwyższy szczyt 5895mnpm (Kilimandżaro); niewiele tu młodych gór łańcuchowych; to potężny stary blok lądowy o wyżynnej rzeźbie, noszącej cechy niedawnego odmłodzenia skutkiem ruchów skorupy ziemskiej. Strefy brzeżne na północy i południu są elementami młodszymi o cechach obcych dla pozostałej części kontynentu. Charakterystyczne dla Afryki (z wyjątkiem Afryki Wschodniej) jest występowanie rozległych kotlin rozdzielonych wyżynnymi wzniesieniami; Góry łańcuchowe: Atlas, Starsze Góry Przylądkowe; góry: Tibesti, Air, Smocze, Ruwenzari, Al Hadżdżar, Loma; Kotliny: Kalahari (1/3 kontynentu), Kongo, Talag, Środkowego Nigru, Czadu, Bodele, Białego Nilu, Wielkiego Ergu Wsch; Wyżyny: PD-afrykańskiego Wysokiego Veldu, Przyladkowego Średniego Veldu, Transwalu i Rodezji, Afryki PD-zach, Bije i Lunda, Dolnej i Górnej Gwinei, Afryki Wsch, Kamerunu, Azande, Hoggaru, Tibetti, Dar Fur, Adrar Ifogha, Air, Bauczi, Air Tibesti, Kamerunu Adamowa, Bajda, Abisyńska, Dżebel Ahdar; Niziny: Somali; Pustynie: Ed-Dżów; Półwyspy: Barka; Zapadliska: Afar, Zatoki Adeńskiej, Jeziora Assal; Rowy: Abisyński, Wielki Rów Wsch i Zach, Ruacha-Luangua; Jeziora: Stefanii, Wiktorii, Rudolfa, Alberta, Edwarda, Leopolda II, Naiwasza, Natron, Ejasi, Manjara, Kiwu, Tanganika, Rukua, Niasą, Szirwa, Ngami, Fagibin, Czad, Bahr El-Ghazal; Rzeki: Oranje, Limpopo, Kunene, Okawango (Kubango), Kuando, Zambezi, Botletle, Kongo, Nil, Niger, Bur, Wolta, Czarna Wolta, Szari, Komadugu, Jobe, Benue, Gongola, Górski Nil (Bahr: El-Dżebel, El-Arab; Sobat); Bagna: Etosza, Okawango, Makarikari, Linyanti (Czobe); Depresje: Mababe; Wodospady: Lwingstona, Aughrabies, Kaora Basą, Uru, Mohokwe,
budowa geologiczna: zlepek kilku starych tarcz krystalicznych. Od karbonu nie podlegała ruchom górotwórczym z wyjątkiem skrawka północnego (Atlas) i południowego (Góry Przylądkowe). Znaczna część nie przechodziła nawet transgresji morskich z wyjątkiem wąskiego pasa wybrzeży oraz krótkotrwałych epikontynentalnych zalewów w A pn. To bardzo stary kontynent. Podłoże kontynentu - tarcze krystaliczne sformowane w czasie kilku okresów górotwórczych. Najstarsze Oregony powstały w okresie archaicznym Starszy paleozoik - ruchy górotwórcze objęły znaczne części A północnej i wytworzyły tu Oregony zwane sacharydami, w A środkowej zaś kongolidami. W karbonie powstały katangidy. Bogactwa mineralne - złoto, platyna, żelazo, mangan, chrom, miedź, uran...W środkowej i południowej części A występują trzy stare tarcze krystaliczne: tarcza Orana, Kubanko i Kongo. Po zespoleniu się tarcz już nie podlegały one fałdowaniu. W karbonie południowa i środkowa A objęta była zlodowaceniem lądowym, którego centra leżały w Angoli, Transwalu, na wschód od A (Ocean Indyjski). Jura, kreda - działalność wulkaniczna ożywiła się. Gwałtowne eksplozje wulkaniczne. W tufach znajdują się złoża diamentów. Powstałe w kredzie baseny śródlądowe wypełniały się utworami rzecznymi i jeziornymi (piaski), które tworzą dna kotliny Kalahari. Rzeźba A południowej i środkowej oraz ich sieć rzeczna ma wiele cech młodości. A północna - starsze podłoże krystaliczne ukryte pod poziomo leżącymi płytami osadowymi. Oprócz osadów lądowych występują osady morskich transgresji. Trzeciorzęd, czwartorzęd - wybuchy wulkaniczne w A północnej. Wielki Kamerun (4070m.)jest jedynym czynnym wulkanem A północnej. A wschodnia i Madagaskar wyróżniają się występowaniem potężnych linii uskokowych ograniczające rowy tektoniczne. Zjawiska wulkaniczne są w regionie rowów wschodnio-afrykańskich intensywne do dziś. Czynne są wulkany w grupie Wirunga (Namlagira, Niragongo, Karisimbi, Muhowura, Rumoki na jeziorze Kiwu), na południe od jeziora Rudolfa wulkany Sugobo i Teleky'ego, wulkany Meru i Lengai, Afar(Danakil):Afdera, Dubbi, Gabuli, Ummuni, Algaundi. Oprócz stożków wulkanicznych wulkanów znajdujemy w A rozległe pokrywy lawowe zajmujące tysiące kilometrów kwadratowych. Główne pasma górskie są zbudowane z kwarcytowych piaskowców dewońskich.
Afryka Pn - część środkowa: masywy górskie Ahaggar i Tibesti oraz przylegające do nich od południa wyżyny Adrar des Iforas i Air. Cały ten obszar otaczają kotliny i niecki: od południowego zachodu Kotlina Nigru, od zachodu niecka pustyni AI-Dżauf, od północnego zachodu Kotlina Wielkiego Egru, od północnego wschodu niecka Pustyni Libijskiej, od południa - Kotlina Czadu (ograniczona od wschodu płaskowyżem Dar Fur). Najdalej na wschód jest położona Kotlina Białego Nilu. W środkowej części Afryki leży rozległa Kotlina Konga, otoczona od północnego zachodu Wyżyną Adamawa, a oddzielona od Kotliny Białego Nilu Wyżyną Azante.
Afryka Pd: 1/3 część obszaru zajmuje kotlina Kalahari, oddzielona od Kotliny Konga Wyżynami Lunda i Bije, obrzeżona od zachodu Wyżynami: Nama, Damara, od południowego wschodu i wschodu Wyżynami Veldów (w Oranii i Transwalu) i Matabele, a od południa płaskowyżem Górnego Karru.
Afryka Wsch: ciągnie się system Wielkich Rowów Afrykańskich (od obniżenia rzeki Zambezi do południowego krańca Morza Czerwonego), rozdzielający wysoko położone wyżyny zrębowe, ponad którymi wznoszą się potężne stożki wulkaniczne (Kilimandżaro 5895, Kenia 5199 m, Elgon 4321 m). Od północy Afrykę Wschodnią ogranicza wysoko wydźwignięty blok Wyżyny Abisyńskiej i Wyżyny Somalijskiej.
Bieg NIGRU: wypływa on w górach Loma, między Sągiem Timbuktu rozlewa się w bagna. Poniżej Bura zmienia kierunek i spływa do zatoki Gwinejskiej. Część kotliny górnego Nigru zdobyła rz. Wolta. Kotlinę Czadu-Bodele nawadnia kilka rzek (Sari, Komadugu, Jobe) uchodzących do jeziora Czad. Rzeki Genue i Gon gola płyną ku Czadowi a potem między wyżyna Bauczi a Adamawa spływają ku Nigrowi, co jest wynikiem zmian sieci rzecznej. Wiele rzek Afryki ma dolne biegi bystre, nierzadko z wodospadami lub kataraktami, środkowe zaś leniwe, zabagnione licznymi anastomozami.
ATLAS: Atlas Sacharyjski, Średni, Tellski, Wysoki. Rejon Atlasu leży w strefie sródziemnomorskiej. Geologiczna przeszłość związana z rozwojem Tedydy, której szczątek stanowi M.Śródziemne.
Pd granicę reg prowadzimy od O.Atlantyckiego wzdłuż Ued Dara , podnóżem Atlasu Sacharyjskiego do Zatoki Gabes. Powierz 750 tys km2, dł <2000 km, szer śred 350km. Politycznie wchodzi w skład: Tunezji, Algerii, Maroka, część do Hiszpani. Od cieśniny Gibraltarskiej po Niziny nad rzeką Mulują pasmo górskie- Rif.
Litologia: skały krystaliczne, łupki paleozoiczne, mezozoiczne, wapienie, flisz (rzeźba kontrastowa).
Wybrzeże klifowe, niewielkie zatoki, pn stoki -makkia,pd stoki-stepowa roślinność.
W przedłużeniu Rifu ku wsch ciągnie się aż po Zatokę Tuniską -Atlas Tellski. Wybrzeże klifowe, czasami płaskie napływowe. - zbudowany z krystalicznych trzonów np. Masywy Kabylli-Dżurdżura 2308mnpm i Masyw Numidyjski oraz strefy płaszczowinowo łuskowej przeważnie zbudow z mezozoicznych i trzeciorzędowych wapieni i fliszu. Łańcuch gór jest rozcięty licznymi przełomowymi dolinami między poszczególnymi pasmami znajdują się aluwialne niziny (nizina Mitidża koło Algieru), Pn stoki gór otrzymują dużo opadów nawet ponad 1000mnpm śnieg jest rzadkością, w górach jednak przeważają opady śnieżne Góry tu i ówdzie pokryte są pięknymi lasami piniowymi, dębowymi, cedrowymi, tujowymi lub makkią.Niziny są obszarem rolniczym, krainami winnic i gajów oliwnych z wyjątkiem niewielu zasolonych sebk (Sebcha Oran). Północne stoki Atlasu Tellskiego są pokryte przeważnie górskimi stepami..Na południe od Rifu, wzdłuż atlantyckich wybrzeży po Mogador leży nadmorska Nizina Marokańska szeroka nad Ued Sebu,potem zwężająca się bardzo. Otrzymuje ona dużo opadów ponad 40cm. Pierwotnie pokryta była bujnym stepem z karłowatymi palmami, a wzdłuż rzek łęgowymi lasami topoli i wiązów. Ma żyzne, próchnicze gleby i dziś stanowi krainę rolniczą (pszenica). Przechodzi ona niewyraźnym progiem w wyżynne przedgórza Atlasu, zwane Mesetą Marokańska. W jej podłożu występują speneplenizowane paleozoiczne górotwory. Klimat jest tu suchy. gleby przybierają czerwone zabarwienie, obszar porasta ubogi step będący do dziś przeważnie miejscem wypasów. Nizina nadmorska wzdłuż Ued Sebu przedłuża się na wschód i przechodzi w Bramę Taza, położoną między Rifem a Atlasem Średnim. Ma ona doniosłe znaczenie komunikacyjne ułatwiając drogę z Niziny Marokańskiej i z Mesety w niziny Mului i na Wyżynę Szottów,Na południe od Atlasu Tellskiego rozciąga się śródgórska wyżynna równina, zwana Wyżyną Szottów. Wysokość jej wynosi około 900 mnpm. Ze względu na osłonięcie górami od wiatrów deszczonośnych jest to obszar suchy porasta go przeważnie step z trawą alfa oraz piounami. W obniżeniach terenu gromadzą się wody spływające z gór i tworzą w okresie deszczowym rozlegle jeziora, które w lecie niemal całkowicie wysychają (Szott el Hodna, esz-Szarki) .Na słonych glebach trawiasty step ustępuje miejsca słonororoślom. Południowy łańcuch Atlasu w części zachodniej rozdziela się na 3 pasma górskie. Środkowe położenie zajmuje krystalitczny Atlas Wysoki (Tubkal —4165 m n.p.m.). W najwyższym jego pietrze znaczają się wyraźnie polodowcowe formy, a i obecnie znaczną cześć leżą tu śniegi. Niżej występują bujne lasy (cedry, dęby, tuje, i sosny). Na południe od Atlasu Wysokiego ciągnie się równolegle do niego - Antyatlas. Podobnie jak w Atlasie Wysokim, występują tu trzony krystaliczne. W_zachodniej części między oboma pasami leży Nizina Sus, dość dobrze nawodniona i urodzajna. Połączenie miedzy Atlasem Wysokim a Antyatlasem stanowi wulkaniczny masyw Dżebel Siurua (3364 m n.pTm.). Od Atlasu Wysokiego w kierunku odgałęzia się Atlas Średni (3290 m n^p.m.) o krajobrazie podobnym do Atlasu Wysokiego. Atlas Średm,część Atlasu Wysokiego oraz Antyatlas są zbudowane z paleozoicznych wapieni, piaskowców i kwarcytów zfałdowanych w okresie hercyńskim. Od południa Wyżynę Szottów ogranicza Atlas Saharyjski, składający się z szeregu pasm i masywów. Najwyższą Jego część stanowi Dżebel- Aures (2328 m n.p.m.)- Atlas Saharyjski, podobnie jak wschodnie częśći Antyatlasu, ma przeważnie półpustynny charakter.Na wybrzeżu Małej Syrty u ponóża Atlasu leży Nizina nadmorska Sahelem Tunezyjskie, o stepowym klimacie i lagunowym brzeżu. W regionie występują poważne bogactwa mineralne: fosforyty^ Największe i najbogatsze złoża.Ulad Abdun w Maroku .mniejsze w okolicy Tebessy w Algeril i okolicy Gafsy w Tunezji. Duże znaczenie mają również złoża rud żelaznych. Występują one w okolicy Bone i Ouenza w Algerii. Kanifry i Melilli w Maroku. Mniejsze znaczenie mają złoża innych kruszców: rtęci, manganu, kobaltu, niklu, cynku i ołowiu. Złoża węglowe Dżerady w Maroku i Kendze w Algerii są bardzo niewielkie.
SAHARA Afryka Pn: Pustynność Sahary przejawia się w klimacie, skąpej szacie roślinnej, ale również w cechach rzeźby. S rozciąga się od wybrzeży Atlantyku po wybrzeże Morza Czerwonego (około 5500 km).
Północna i południową granicę prowadzi się wzdłuż izohiety rocznej 200mm. Na północy Sahara graniczy z rejonem Atlasu, a dalej na wschód dochodzi do wybrzeży Morza Śródziemnego. Granica Sahary - południe: od ujścia Senegalu, do kolana Nigru pod Timbuktu, do jez Czad, po ujście Atbary do Nilu a stąd do M.Czerwonego.
Szerokość krainy przeciętnie 1700 km, obszar 9mln km2. Politycznie w Egipcie, Sudanie, Libii, Czadzie, Nigrze, Mali, Mauretanii, Sahary Hiszp., południe Algierii, Tunezji, Maroka. Nie cały obszar jest pustynią.
Najwyższe części Sahary to rozległe wyżyny przybierające formy górskie. Wielkie ergi zajmują 1/3 Sahary.
Sahara jest częścią prekambryjskiej platformy afrykańskiej, fundament jej jest zbudowany głównie z archaicznych i proterozoicznych gnejsów, łupków krystalicznych i granitoidów; na tych utworach leży gruba (miąższość do 3000-5000 m) pokrywa osadowa skał paleozoicznych, mezozoicznych i trzeciorzęd. (głównie piaskowców, wapieni i margli); silna działalność tektoniczna (ruch alpejskie) spowodowała wylewy lawy, strzaskanie masywów krystalicznych Ahaggaru i Tibesti; większość powierzchni Sahary jest wyżynna, tylko w części pn i zach występują niziny z depresjami (Al.-Kattara 133 m p.p.m., Fajum 80 m p.p.m., Szatt Malghir 26 m p.p.m.);
na Saharze występują wszystkie typy pustyń: skalne (hamady), żwirowe (seriry), piaszczyste (ergi);
klimat zwrotnikowy skrajnie suchy; średnia roczna suma opadów od kilku mm do 100 mm w górach i do 200 mm na pn i pd krańcach, maksimum opadów przypada na pn w miesiącach zimowych, na pd w letnich; na większej części Sahary opady (w postaci silnych ulew) są sporadyczne, mogą występować z kilkuletnimi przerwami; w związku z małą wilgotnością powietrza i małym zachmurzeniem temp. wykazuje silne wahania dobowe i roczne; max temp. przekracza 50oC, min spada poniżej 0oC; średnia temp. miesięczna waha się w styczniu od 9-12oC, w lipcu od 33-38oC; w pn części Sahary suche i gorące wiatry (chamsin i samum), wiejące z pd;
brak stałych rzek poza Nilem i Nigrem; liczne są suche doliny - wadi (np. Wadi Dara, Wadi Tamanghist), wypełniające się wodą po epizodycznych deszczach; char są także słone jeziora okresowe (szotty, sebki);
w wielu regionach występują jeziora artezyjskie (baseny: algiersko-tunezyjski, libijski); w miejscach płytkiego zalegania słodkich wód gruntowych oraz ich wypływu na powierzchnię w postaci źródeł powstały oazy (Tugurt, Biskira, Sabha, Marzuk);
roślinność: w pn części zbliżona do flory śródziemnomorskiej (oleandry, dzikie oliwki, pistacje), w pd do flory sudańskiej (tamaryszek, akacja), wnętrze Sahary pozbawione jest roślinności, skąpa występuje jedynie w zagłębieniach, suchych dolinach i na zboczach masywów górskich, na pust skalnych i żwirowych spotyka się bardzo luźne zbiorowiska kserotermicznych krzewów i półkrzewów, na pust piaszczystych nieco obfitsza roślinność trawiasta i krzewiasta, w wadi cierniste zarośla lub nawet (na zach, pd i w górach) sawanny z niskimi akacjami;
fauna, żyją m.in.: gazele, antylopy, szakale, gepardy, hieny, fenki, strusie, sępy, skorpiony;
bogate złoża ropy naftowej i gazu ziemnego (są eksploatowane głównie w algierskiej i libijskiej części Sahary), ponadto wydobywa się żelazo, miedź, uran, fosforyty, sól kamienną;
NIL jest rzeką alochtoniczną. Bierze początek z Jeziora Wiktorii, na wysokości 1134m. Bezpośrednio po wypływie z jeziora spada wodospadami Ripon i zwanym Nilem Wiktorii, wpada do jeziora Koga. Dalej spada Wodospadami Murchisona w dno wielkiego rowu zachodniego, gdzie przepływa przez Jezioro Alberta. Tu przyjmuje nazwę Nilu Alberta i po kilku kataraktach wpływa w rozległą dolinę Sudanu Wschodniego (Górnego Nilu) jako Nil Górski. Dalej niesie rzeka średnio 74 ml m3 wody na dobę, wahania przepływu są niewielkie. Dalej wahania wodostanów są tu już dość widoczne; zwłaszcza w lecie, przy maksymalnym natężeniu parowania, stan wody opada. Pod Chartumem Nil Biały łączy się z Nilem Błękitnym Nil Błękitny spływa z Wyżyny Abisyńskiej, z jeziora Tana. Jest to rzeka górska, gwałtownie wzbierająca w okresach letnich deszczów, wysychająca w okresie zimowym. Połączony Nil przepływa poniżej Chartumu strefę pustynną Sahary w głęboko wciętej dolinie, z początku wąskiej, przełomowej w poprzek wypiętrzenia grzędy Bajuda. Na tym odcinku w korycie Nilu występuje sześć granitowych progów, zwanymi kataraktami. Pod Kairem zaczyna się delta. Cała powierzchnia oazy zajęta jest przez pola orne, bawełnę, trzcinę cukrową, ryż, pszenicę i koniczynę (bersim). Obsz oazy nilowej na teryt Egiptu wynosi 34 tys.km2.
SUDAN Wyróżnia się okresowymi zmianami pogody: pora suchą i deszczową. Strefa Sudanu szerokiego na około 1000 km a przy długości 5500 km zajmuje obszar ponad 5 ml km2. Południową granicę Sudanu prowadzimy wzdłuż izohiety 150 cm oraz na wschodzie, u podnóży Wyżyny Abisyńskiej. Pod względem politycznym należy Sudan do Gambii, Senegalu, Mali, Górnej Ghany, Wolty, Nigru, Czadu, północne terytoria Nigerii, Kamerunu, większa część Sudanu. Wyróżnić można trzy pory roku - najsuchszą i najgorętszą, pora deszczowa, pora sucha, niezbyt upalna Roślinność jest uboga, półpustynno stepowa. Dalej na południe pora sucha staje się coraz krótsza, ilość opadów wzrasta, a roślinność przybiera postać typowej sawanny.
GWINEA to obszar nadbrzeżny nad Zatoką Gwinejską. Oceaniczny klimat równikowy, bujna roślinność leśna (lasy namorzynowe, równikowe, rzadziej górskie lasy równikowe). Północna część krainy między Sudanem a brzegiem morza to Górna Gwinea, południowa część między kotliną Konga a brzegiem morza - Gwineą Dolną. Górna Gwinea leży na politycznych granicach Gwinei Portugalskiej, Gwinei, Sierra Leone, Liberii, Wybrzeża Kości Słoniowej, Ghany, Togo, Kenii, Nigerii i Kamerunu; Dolna - w granicach Kamerunu, Gwinei Hiszpańskiej, Gabonu, Konga (Brazzaville), Konga (Leopoldville) i Angoli. Główne produkty: olej palmowy, kokosy, kauczuk, drewno: heban, mahoń, palisander, kakao i kawa.
KONGO Położenie w strefie równikowej, ukształtowanie w postaci rozległego basenu, otoczonego ze wszystkich stron znacznymi wzniesieniami wyzyn, co umożliwiło powstanie tu największego w Afryce, a drugiego w świecie po Amazonce systemu rzecznego Konga. Do krainy zaliczamy dno kotliny oraz pólnocne skłony wyżynnej grzędy, oddzielającej kotlinę od sasiedniej Kotliny Kalahari. Kraina zajmuje obszar nieco poniżej 3mln km2 i wchodzi politycznie w skład terytorium Konga, republiki Środkowafrykańskiej i Angolli. Budowa Geologiczna- wypiętrzenia starego krystalicznego cokołu występują na południu. Na wyzynie Katangi spotkać można zrębowe wypiętrzenia i rowy tektoniczne. Wgięcie Kotliny Konga uformowało się w czasach paleozoicznych; Klimat - jest to obszar najsilniejszych deszczów zenitalnych. Suma ich przekracza 2m. rocznie. Południowa część krainy ma zasoby surowców mineralnych, Złoża: miedzi i kobaltu (Kambove, Elisabethville) oraz uranu i radu (Szinkoloube), kruszce ołowiu, cyny, wolframu, srebra, złota, małe ilości węgla. Złoża diamentów.
AFRYKA POŁUDNIOWA:
KALAHARI - jedną trzecią Afryki Południowej zajmuje pokrywa piasków (formacja kalahari). Tylko w nielicznych miejscach wznoszą się wzgórza zbudowane z litych skał podłoża. Pas wzniesień przebiegający zgodnie z kierunkiem staropaleozoicznego orogenu, występuje na południe, od jeziora Ngami- (wzgórza Mabele-a-pudi). Piaski Kalahari są rzecznego pochodzenia, ale były kiedyś przewiane i tworzą utrwalone wydmy, w południowej części regionu. Kalahari należy do terytorium: Beczuany, Afryki Południowo-zachodniej, Angoli, Rodezji. Klimat ciepły i suchy. Ku południowi wzrasta amplituda wahań temperatury. Na pd w porze zimowej, są przymrozki. Opady od 15cm na pd-wsch do 8Ocm w pn. Duża cześć opadów wsiąka w przepuszczalne piaszczyste podłoże, dlatego znaczna część Kalahari pod wzg.zaopatrzenia w wodę przypomina pustynie. Rzeki wypływają na peryferiach, większe z nich doprowadzają wody do morza a przeważnie giną w piaskach. Opady bardzo nierównomierne w ciągu roku. Zima- wyż -deszcz nie pada wcale. Maksimum - lato - nad Kalahari - rozległy niż baryczny, wiatry znad Indyjskiego, mimo wyżynnej bariery, donoszą nieco wilgoci. Zaznacza się pora sucha i deszczowa. Na pd rz Molopo.i Kuruman wypływają z krasu na wyż Kaap. Rzeka Nosob wypływająca z wyż Nama nie osiąga Oranje. Suche koryta nie świadczą jednak o pustynnieniu. Rzeki straciły wodę ponieważ wcięły się do wapiennego podłoża, w którym ginie część ich wód. Kalahari - pustynia - nazwa błędna. Cały obszar pokrywa roślinność sawannowa na pd przeważa tzw thomveld - najbardziej sucha odmiana sawanny. B bujne trawy zielenią się krótko, krzewy (Acacia giraffae) tracą liście w okresie suszy. Wydmy piaszczyste porasta roślinność. W śr części występuje sawanna zwana mopane - veld, pojawia się tu baobab i Copaifera mopane, a w zabagnionych okolicach Makarikari i Okawango bujne lasy. Na pn sawanna;jestjnajbujniejsza i stanowi przejście do, lasów zrzucających liście. W kalahari chodowlę hamuje niedostatek wód do pojenia'bydła, oraz plaga muchy tse-tse.
ZACH WYŻ AFRYKI PD Najbardziej na pn znajduje się wyżyna Bije, kulminacja w Moko 2160m. na pohidnie leżą wyżyny Damara i Nama. Południowa Nama odcięta od pomocnej przełomem rzeki Oranje należy do Kraju Przylądkowego." Ponad speńeplenizowane powierzchnie wyżyn zbudowanych ze skal krystalicznych, czasem przykrytych osadowymi prekambryjskimi, wznoszą się twardziele kwarcytowe. Próg zach w miejscach gdzie jest silnie rozdęty erozyjnie, przybiera postać gór. U jego stóp leży nad Atlantyckim wąski pas niskiego pobrzeża. Klimat krainy kształtuje chłodny prąd benguelski Od zatoki Saldanha na południu po Benguelę na pomocy panuje na wybrzeżu pustynia lub półpustynia Namib. W strefie półpustynnej - rośliny gruboszowate np. dziwaczna welwiczia. Deszcze padają rzadko, rosa i:mgły znad oceanu są częstym zjawiskiem, one umożliwiają rozwój sukulentów. W osadach teras nadmorskich są bogate złoża diamentów (Diamentowa Pustynia -Namib). Wyżyny maja więcej opadów od 25cm do 80cm a na wyżynie.Bije do 160cm. Toteż roślinność jest tu zróżnicowana. Na S przeważają półpustynie ż sukulentemi a na N pojawia się sawanna, busz, górski las. Zachodnie wyżyny mają znaczne zasoby surowców mineralnych: diamenty na wybrzeżu i w Angoli, złoża kruszców wanadu (Otavi), miedzi, cynku, olowiu(Tsumeb, Otavi). Karni i G. Przylądkowe.. Znaczna część wchodzi w obręb' klimatu subtropikalnego z zimowymi deszczami lub z opadami równomiernymi w ciągu roku, wyróżnia się też budową geologiczna ze względu na fałdowe Góry Przylądkowe, które od S i od W obrzeża wąski pas aluwialnych nizin przechodzących w morze szelfowe. W dnie występują podmorskie jary. Pas tych nizin nie jest ciągły. Przerywają go wyspowe wzniesienia o cokole krystalicznym pokryte płytowo piaskowcami np. Góra Stołowa nad Kapsztadem. Przystanie: w zatoce Saldanha, Góry Stołowej, Fałse Bay. G. Przylądkowe - równoległe do wybrzeża ciągną się od ujścia rzeki Olifants w kierunku SW, potem zmieniają bieg na równoleżnikowy i dochodzą do zatoki Algoa, Składają się z pasm ułożonych w dwa równolegle łańcuchy. W S główny człon to pasmo Długich Gór. Jest to typowe pasmo twardzielowe, w którego jądrze pokazują się odporne kwarcytowe piaskowce dewońskie. Łańcuch ten stanowi przeszkodę w. napływie wilgotnych mas powietrza w głąb lądu. Znaczenie komunikacyjne maja przełomowa dolina i przełęcze zwane Hex River Pass - linia- kolejowa z Kapsztadu do Kimberley i Johannesburga. Na N od tego łańcucha znajduje się synkliname obniżenie Mały Kami. Od N zamyka je łańcuch gdzie najważniejszy człon to pasmo Czarnych Gór. Jest to całkowity odpowiednik poprzedniego łańcucha. Na E regionu występuje szereg równoległych pasm, a góry maja tu charakter rusztowy. Na N od obu łańcuchów znajduje się kotlina Wielkiego Karm ( nie należy do gór przylądkowych) o charakterze przedgórskiego zapadliska wypełnionego osadami formacji karru. Erozyjnie rozcięty próg ma czasem charakter gór i nazywa się Roggeveld, Nieuwveld, Śnieżne '.Góry 2000m. na W, 2500m. na E. Ku północy opada płaskowyż zwany Górnym Karm. Wszystkie rzeki ku Oranje: płyną zgodnie z nachyleniem, jedynie Salt-River poprzez erozję wsteczną spływa ku S. Nizina nadbrzeżna i południowe stoki Długich Gór maja dostatecznie wilgotny klimat Deszcze padają tam we wszystkich porach roku, temperatura na ogól wysoka, przymrozków nie ma, ogrzewający wpływ prądu Agulhas, średnia lipca 14,4°C stycznia 21,1°C. Wilgotne stoki Górskie pokryte gęstymi lasami wiecznie zielonych drzew subtropikalnych typu knysna. Na W klimat się zmienia temperatury niższe, wyraźna sucha pora letnia, roślinność ubożeje,"'podobna śródziemnomorskiej makkii. Przechodząc w głąb, za góry - coraz uboższa roślinność - kserotermiczna i gniboszowata. Opady bardzo nieregularne i przez kilka lat katastrofalna susza. Wiele rzek Karm to cieki okresowe. NA górnym Karru szereg okresowych jezior silnie zasolonych z wapiennymi i solnymi naskorupienianii - Yerneuk Yloer i Groot Yloer. Wsch. Wyż. Afryki Pd. Od E Kalahari zamyka grzęda składająca się z wyżyn Wysokiego Yeldu Oranii i Transwalu oraz Bush Yeldu Transwalu i Rodezji N i S, przedzielone dolinami rzek Limpopo i Zambezi. Budowa geologiczna wyżyn Wys. Yeldu: na starym cokole krystalicznym leżą prytowo skały osadowe formacji karru, miejscami starsze. Pokrywy zasadowych law leżą w stropie tej formacji. Seria ma upad ku Kotlinie Kalahari, na wybrzeżu O.Indyjskiego wychodzi tworząc próg denudacyjnostrukturamy, erozyjnie rozcięty - Góry Smocze - Drakensberg. Najwyższą cześć Wysokiego Yeldu - bazaltowy płaskowyż Basuto. Na jego skraju Góry Smocze maks. wyniosłości 3500m. Powierzchnia płaskowyżu jesf na wysokości 2000-3000m,, słabo rozcięta źródłowymi dopływami Oranje. Obszar klimatu umiarkowanego - 3 mieś , okres zimowy z mrozami lub przymrozkami, średnie lata 15 stopni C, opady ponad 75cm na rok. Niższa część Wysokiego Yeldu - na wys 1200-2000m. z falistymi równinami słabo rozciętymi erozyjnie. Klimat umiarkowanie ciepły w zimie'zdarzają się mrozy, częste przymrozki nocne. Lato dość upalne z ochlodzeniami nocnymi. Opady skąpe przeważnie w lecie. Uprawa pszenicy, kukurydzy. Zachodnia część Wysokiego Yeldu ma charakter krasowej płyty wapiennej zwanej wyżyną Kaap. Wysoki Yeld złoża : Kimberley - diamenty w Kalderach, Postmasburg - rudy manganu i żelaza, Azbestowe Góry - azbest Obszar E części Kraju Przylądkowego I Natalu nad samym morzem jest szczególnie ciepły wilgotny. Mrozów niet Roślinność bujna, leśna z palmami. Gleby urodzajne. Obszar trzciny cukrowej, sadów owocowych i bawełny. Ponad pasmem palmowego wybrzeża obszar nieco siichszy, stepowy, tereny pastwiskowe, złoża węgla: Okręg Newcastle, Durban - gł port bunkrowy w Afiyce. Region Trańswalsldego Bush Yeldu obszar wyżynny bardziej zróżnicowany budową geologiczną i rzeźbą od Wys. V. z gorętszym klimatem. Powierzchnia wyżyny na W od Gór Smoczych opada w kierunku N'ku obniżeniu rzeki Limpopo. W S części jest lopolit Bush Yeldu otoczony kwarcytowymi twardzielowymi progami i grzbietami - nazywane rand. Trwaldziele norytowe w postaci murów wulkanicznych lub neków. Grzbiet Witwaters Rand - złoża złota: największy na świecie ośrodek górnictwa złota okol. Jphannesburga. W okolicy złoża węglowe w Witbank, Ennelo, Carolina." W okolicy Pretorii - kaldery: złoża sody Pretoria Śaltpan. diamenty w Premier Minę. Okolice Rustenburgu i Lydenburgu rudy chromu, platyny i platynowców. W thabazinbi złoża hematytów. Znakomite czarne gleby, ale wykorzystywane przy sztucznym nawadnianiu. Zapory wodne na: Olifants, Krokodylej i Marico. U podnóża transwalskich Gór Smoczych pagórkowaty pas o klimacie wilgotnym i malarycznym. Tam w granitach złoża: złota Barberton, arsenopirytów i antymonitów. S pasmo gór Lebomboma charakter muru wulkanicznego. Na E od niego do brzegu morskiego ciągnie się Nizina Mozambicka. Na N od Bush Yeldu obniżenie Limpopo - Sabi Depresion to granitowa wyżyna. Kiedyś speneplenizowana. Obszar klimat dość gorący i suchy. Suma opadów 40cm. Bezdrzewna sawanna, wzdłuż rzek lasy galeriowe. W okolicy Messina międl Na N od obniżenia Limpopo - Sabi teren przechodzi; w płaskowyż Rodezji Pd -'Maszona i Matabele przeważa monotonna równina - peneplena mioceńska, urozmaicona'ostańcami granitowymi i twardzielami wulkanicznego pochodzenia. Bardzo długi mur zwany Great Dyke ciągnie się południkowe przez środek "wyżyny, miejscami SOOm. wys względnej. Występują tam złoża chromitów- Selukue. Poza tym złoto, miedź, azbest i mika. Zimbabwe':- starożytne kopalnie złota. Wyżyna Rodezji Pd klimat ciepły ale w zimie nawet przymrozki,' lato dżdżyste, opady maleją z E na W 75-40cm rocznie. Sawanna lub świetliste lasy zrzucające liście w czasie suszy. Orzeszki ziemne, bawełna, tytoń, pardesy. Obniżenie Zambezi, w zachodniej części utwory formacji karm z. pokładami węgla - zagłębie Wankie. Pokrywy lawowe wytwarzają próg Wodospadu Wiktorii na Zambezi. Wzdłuż doliny'bujne lasy z gatunkami rodezjańskiego teku i mahoniu. Nizina Mozambicka to wąski pas nadbrzeżny o lagunowym lub deltowym wybrzeża będący aluwialną niziną wieku trzeciorzędowego. Lasy namorzynowe lub typu równikowego. W głąb lądu-pora sucha i sawanna. Na terytorium E części Zambii granitowa wyżyna o płaskiej powierzchni z licznymi bagnami, odwadnia ją Karne i lewe dopływy górnej Zambezi. Średnia wys lOOOnt, klimat niezbyt gorący, opady dość duże w lecie, bogata sawanna lub lasy parkowe. Złoża: miedź w Roan Antelope, Mola, Bwana Mkubwa; Broken Hill- ołów, cynk," srebro.
WSCH. WYŻ. AFRYKI PD. składa się z wyżyn Wysokiego Veldu Oranii i Transwalu oraz Bush Veldu Transwalu i Rodezji N i S, przedzielonymi dolinami rzek Limpopo i Zambezi. Budowa geologiczna wyżyn Wys. Veldu: na starym cokole krystalicznym leżą płytowo skały osadowe formacji karu, miejscami starszymi. Pokrywy zasadowych law leżą w stropie tej formacji. Seria upada ku Kotlinie Kalahari, na wybrzeża Indyjskiego wychodzi tworząc próg denudacyjno strukturalny, erozyjnie rozcięty - Góry Smocze - Drakensberg. Najwyższą cześć Wysokiego Veldu - bazaltowy płaskowyż Basuto. Na jego skraju Góry Smocze maks. wyniosłości 3500m. Powierzchnia płaskowyżu jest na wysokości 2000-3000m., słabo rozcięta źródłowymi dopływami Oranje. Obszar klimatu umiarkowanego - 3 mies., okres zimowy z mrozami lub przymrozkami, średnie lata 15 stopni C., Opady ponad 75cm. na rok. Uprawa pszenicy, kukurydzy. Wysoki Veld złoża: Kimberley - diamenty w Kalderach, Postmasburg - rudy manganu i żelaza, Azbestowe Góry - azbest. Roślinność bujna, leśna z palmami. Złoża węgla: Okręg Newcastle, Durban - gł. port bunkrowy w Afryce. Region Transwalskiego Bush Veldu obszar wyżynny bardziej zróżnicowaną budową geologiczną i rzeźbą od Wys. V. Z gorętszym klimatem. Powierzchnia wyżyny na W od Gór Smoczych opada w kierunku N ku obniżeniu rzeki Limpopo. W S części jest lopolit Bush Veldu otoczony kwarcytowymi twardzielowymi progami i grzbietami - nazywane rand. Grzbiet Witwaters Rand - złoża złota: największy na świecie ośrodek górnictwa złota okol. Johannesburga. W okolicy złoża węglowe w Witbank, Ermelo, Carolina. W okolicy Pretorii - kaldery: złoża sody Pretoria Salt pan, diamenty w Premier Mine. Okolice Rustenburgu i Lydenburgu rudy chromu, platyny i platynowców. W thabazinbi złoża hematytów. U podnóża Gór Smoczych złoża: złota Barberton, arsenopirytów i antymonitów. Na N od obniżenia Limpopo - Sabi teren przechodzi w płaskowyż Rodezji Pd. - Masona i Ma tabele przeważa monotonna równina - peneplena mioceńska urozmaicona ostańcami granitowymi i twardzielami wulkanicznego pochodzenia. Występują tam złoża chromitów, złoto, miedź, azbest i mika. Zimbabwe - starożytne kopalnie złota. Wyżyna Rodezji Pd. klimat ciepły, ale w zimie nawet przymrozki, lato dżdżyste, opady maleją z E na W 75-40cm rocznie. Sawanna lub świetliste lasy zrzucające liście w czasie suszy.
AFRYKA WSCH
WYŻYNA WSCHODNIOAFRYKAŃSKA. Powierzchnia około 4 mln km2. Rozległy obszar wyżynny rozczłonkowany na pojedyncze płaskowyże przez system rowów tektonicznych z wylewami wulkanicznymi. W Afryce Wschodniej ciągnie się system Wielkich Rowów Afrykańskich (od obniżenia rzeki Zambezi do południowego krańca Morza Czerwonego), rozdzielający wysoko położone wyżyny zrębowe, ponad którymi wznoszą się potężne stożki wulkaniczne (Kilimandżaro 5895, Kenia 5199 m, Elgon 4321 m). Od północy Afrykę Wschodnią ogranicza wysoko wydźwignięty blok Wyżyny Abisyńskiej i Wyżyny Somalijskiej. Klimat subekwatorialny. System rowów wschodnioafrykańskich: rów tektoniczny Jeziora Niasa z jego odnogami wykorzystanymi przez rzekę Szire i jez Szirwa. Krystaliczne podłoże po obu stronach rowu jest wypiętrzone i tworzy wyżyny obrzeżające rów. Na wschodzie stara peneplena urozmaicona górami wyspowymi, które osiągają 3030m. Wybrzeże z licznymi przystaniami jest niebezpieczne dla żeglugi z powodu licznych raf koralowych ciągnącyc się od Mozambiku po Penbe. Klimat wybrzeża jest dość wilgotny. Zimowa pora sucha i krótka. Kserofitowy las lub krzewiasta sawanna. W górach bujne lasy górskie. Na N tuż nad jez Niasą próg wyż jest wysoki silnie rozcięty, Góry Livingstone. U podnóża złoża węgla i rud żelaznych. Na W od jeziora Niasa znajduje się drugi rów tektoniczny wykorzystany przez rzekę Luanguę. W centralnej części wyż Wschodnioafrykańskiej wystepuje rozległa niecka, której dno znajduje sie na wys 1000m. Środek niecki zajmuje płytkie Jeź Wiktorii. S część niecki nazywa się Uniamwezi, a N część to Uganda. Po obu stronach niecki występują silnie wypietrzone góry zręboe z rowem tektonicznym. Zachodnie obniżenie niecki to region Rowu Rukuy i Wlk Rowu Zachodniego (jez. Tanganika, Kiwu, Edwarda, Alberta, Rów Nilu Alberta). Silne zjawiska wulkaniczne grupa wulkanów Wirunaga. Na zachodzie zrębowe Góry Mitumba. Tektoniczny zrąb Ruwenzori 5119m. Strefa Wielkiego Rowu Wschodniego zaczyna się w wulkanicznym masywie Rungue, ciągnie się przez rów Wielkiej Ruahy, skręca ku N i biegnie, aż do jez Rudolfa. W sąsiędztwie góry wulkaniczne: Kibo, Meru, Lulmalasin, Lengai, góry Mau, Aberdare, Kenia, Elgon. Na E od rowu płaskowyż opada i tworzy szereg zrębów. Nad morzem pas nizin o zmiennej szerokości. Wybrzeże z wyspami i rafami koralowymi: Mafia, Zanzibar i Pemba. Występuje Step Masajów i skąpa sawanna. Obszar należy do Tanzanii, Kenii, Ugandy, Etiopii, Somalii. Zaliczymy tu też wyspę Sokotre i Perim.