geog reg 29, 3 rok, Geografia regionalna świata (Madridistka)

Afryka

CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA

1. Położenie i obszar:

Afryka leży niemal całkowicie w strefie gorącej, zajmuje ok. 30 mln km², linia wybrzeża ma 30500km długości (krótsza od europejskiej). Na PN przylądek Abiad (Biały), na PD przyl Agulhas (Igieliny). Południkowa rozciągłość to ok.8000km. Na zachód wysuwa się Przylądek Zielony (Cap Verte) na wschód Przylądek Hafun. Równoleżnikowa rozciągłość szerszej PN części kontynentu wynosi ok. 7500 km.

Od Europy oddziela ją M. Śródziemne i Cieśnina Gibraltarska 14km, Cieśnina Sycylijska 150km. Z Azją łączy się Przesmykiem Sueskim 120km. Między tymi kontynentami znajduje się tektoniczny rów Morza Czerwone z Cieśniną Bab el-Mandeb, która przechodzi w zatokę Adeńską. Od wschodu oblewa Ocean Indyjski. Od Madagaskaru oddziela kanał Mozambicki. Od zachodu Ocean Atlantycki z Zatoką Gwinejską.

Kontynentalny cokół Afryki jest b. wyraźnie ograniczony, brak wokół lądu szelfu lub jest on bardzo wąski. Szelf nieco szerszy znajduje się w zatoce MAŁEJ SYRTY koło przylądka Agulhas, u wybrzeży Mozambickich oraz na PD od Zielonego Przylądka (Cap Verde).

Długość linii brzegowej 30,5 tys. km. Półwyspów prawie brak, jedynym większym jest Półwysep Somalijski. Wyspy stanowią zaledwie 2% powierzchni, największe: Madagaskar, Wyspy Kanaryjskie, Maskareny, Wyspy Zielonego Przylądka, Sokotra. Największa odległość od morza w Afryce wynosi ponad 1500 km. Ukształtowanie pionowe Afryka jest kontynentem o rzeźbie wyraźnie wyżynnej. Średnia wysokość 658 m. Najwyższy szczyt Kilimandżaro, 5895 m, najniżej położony punkt znajduje się w depresji jeziora Assal - 150 m p.p.m. Ponad 75% powierzchni Afryki leży na wysokości 300-2000 m. Wyżynny blok Afryki, wznoszący się stromymi progami nad wąskim pasem nizin nadbrzeżnych, ograniczony jest od północny górami Atlas, a od południa Górami Przylądkowymi.

Charakterystyczne dla Afryki (z wyjątkiem Afryki Wschodniej) jest występowanie rozległych kotlin rozdzielonych wyżynnymi wzniesieniami. Środkową część północnej Afryki zajmują masywy górskie Ahaggar i Tibesti oraz przylegające do nich od południa wyżyny Adrar des Iforas i Air. Cały ten obszar otaczają kotliny i niecki: od południowego zachodu Kotlina Nigru, od zachodu niecka pustyni AI-Dżauf, od północnego zachodu Kotlina Wielkiego Egru, od północnego wschodu niecka Pustyni Libijskiej, od południa - Kotlina Czadu (ograniczona od wschodu płaskowyżem Dar Fur). Najdalej na wschód jest położona Kotlina Białego Nilu. W środkowej części Afryki leży rozległa Kotlina Konga, otoczona od północnego zachodu Wyżyną Adamawa, a oddzielona od Kotliny Białego Nilu Wyżyną Azante.

W Afryce Południowej 1/3 część obszaru zajmuje kotlina Kalahari, oddzielona od Kotliny Konga Wyżynami Lunda i Bije, obrzeżona od zachodu Wyżynami: Nama, Damara, od południowego wschodu i wschodu Wyżynami Veldów (w Oranii i Transwalu) i Matabele, a od południa płaskowyżem Górnego Karru.

W Afryce Wschodniej ciągnie się system Wielkich Rowów Afrykańskich (od obniżenia rzeki Zambezi do południowego krańca Morza Czerwonego), rozdzielający wysoko położone wyżyny zrębowe, ponad którymi wznoszą się potężne stożki wulkaniczne (Kilimandżaro 5895, Kenia 5199 m, Elgon 4321 m). Od północy Afrykę Wschodnią ogranicza wysoko wydźwignięty blok Wyżyny Abisyńskiej i Wyżyny Somalijskiej.

2.Główne Rysy Ukształtowania.

wyżynny charakter (na południu wyższe)
najniższy punkt znajduje się na wysokości 150m. p.p.m. (depresja Assąl w Somalii)
najwyższy szczyt 5895m. n.p.m. (Klilimandżaro)
niewiele młodych gór łańcuchowych
Afryka to potężny stary blok lądowy o wyżynnej rzeźbie, noszącej cechy niedawnego odmłodzenia skutkiem ruchów skorupy ziemskiej. Strefy brzeżne na północy i południu są elementami młodszymi o cechach obcych dla pozostałej części kontynentu.
Rzeki dążą ku środkowi kotlin lub rowów
Góry łańcuchowe: Atlas, Starsze Góry Przylądkowe, góry: Tibesti, Air, Smocze, Ruwenzari, Al Hadżdżar, Loma
Kotliny: Kalahari (1/3 kontynentu), Kongo, Talag, Środkowego Nigru, Czadu, Bodele, Białego Nilu, Wielkiego Ergu Wsch,
Wyżyny: PD-afrykańskiego Wysokiego Veldu, Przyladkowego Średniego Veldu, Transwalu i Rodezji, Afryki PD-zach, Bije i Lunda, Dolnej i Górnej Gwinei, Afryki Wsch, Kamerunu, Azande, Hoggaru, Tibetti, Dar Fur, Adrar Ifogha, Air, Bauczi, Air Tibesti, Kamerunu Adamowa, Bajda, Abisyńska, Dżebel Ahdar,
Niziny: Somali,
Pustynie: Ed-Dżów
Półwyspy: Barka,
Zapadliska: Afar, Zatoki Adeńskiej, Jeziora Assąl,
Rowy: Abisyński, Wielki Rów Wsch i Zach, Ruacha-Luangua
Jeziora: Stefanii, Wiktorii, Rudolfa, Alberta, Edwarda, Leopolda II, Naiwasza, Natron, Ejasi, Manjara, Kiwu, Tanganika, Rukua, Niasą, Szirwa, Ngami, Fagibin, Czad, Bahr El-Ghazal,
Rzeki; Oranje, Limpopo, Kunene, Okawango (Kubango), Kuando, Zambezi, Botletle, Kongo, Nil, Niger, Bur, Wolta, Czarna Wolta, Szari, Komadugu, Jobe, Benue, Gongola, Górski Nil (Bahr: El-Dżebel, El-Arab; Sobat)
Bagna: Etosza, Okawango, Makarikari, Linyanti (Czobe),
Depresje: Mababe,
Wodospady: Lwingstona, Aughrabies, Kaora Basą, Uru, Mohokwe,

BIEG NIGRU - Wypływa on w górach Loma, między Segu Timbuktu rozlewa się w bagna. Poniżej Burem zmienia kierunek i spływa do zatoki Gwinejskiej. Część kotliny górnego Nigru zdobyła rz. Wolta. Kotlinę Czadu - Bodele nawadnia kilka rzek (Szari, Komadugu, Jobe) uchodzących do jeziora Czad. Rzeki Benue i Gongola płyną ku Czadowi, a potem między wyżyna Bauczi, a Adamawą spływają ku Nigrowi, co jest wynikiem zmian sieci rzecznej. Wiele rzek Afryki ma dolne biegi bystre, nierzadko z wodospadami lub kataraktami, środkowe zaś leniwe, zabagnione licznymi anastomozami.

ZARYS BUDOWY GEOLOGICZNEJ

Niemal w całości Afryka stanowi platformę prekambryjską, której podłoże jest zbudowane z prekambryjskich skał metamorficznych i magmowych (głębinowych i wylewnych) sfałdowanych, a następnie zdenudowanych. Na podłożu spoczywa pokrywa osadów kambryjsko-plejstoceńskich, o grubości od kilkuset do kilku tys. m (miejscami do 7-9 tys. m). Zdenudowane skały podłoża odsłaniają się jako tarcze zachodniej Sahary i zachodniego Sudanu (m.in. masywy: Ahaggar, Tibesti) oraz tarcze środkowej i południowej Afryki (m.in. masywy w Kamerunie, Tanzanii, Rodezji, Katandze).

Na zapadniętych częściach podłoża prekambryjskiego utworzyły się niecki wypełnione szczególnie grubymi seriami pokrywy osadowej, np. niecka Rio de Oro, Tindufu, senegalska, algierska, libijska, nigeryjska, kongijska. Na północy i zachodzie z platformą prekambryjską zrośnięty jest łańcuch górski Rifu, Atlasu Tellskiego, Wysokiego, Saharyjskiego i Wyżyny Szottów, ostatecznie uformowany w orogenezie alpejskiej, oraz łańcuch Antyatlasu i Ugarty powstały w orogenezie hercyńskiej, na południu - hercyński łańcuch Gór Przylądkowych.

Platforma Afryki porozcinana jest uskokami, które rozdzielają pasma górskie (np. uskok Agadiru, między Atlasem Wysokim i Antyatlasem), ograniczają głębokie niecki (np. nieckę zachodniego Madagaskaru) lub tworzą system wielkich rowów tektonicznych i zrębów w środkowej i wschodniej Afryce (rów Morza Martwego i Czerwonego, rowy wielkich jezior, np. Rudolfa, Alberta, Niasa). Rowy te powstały w trzeciorzędzie. Związane są z nimi potężne wylewy law (Wyżyna Abisyńska, wulkany: Kenia, Kilimandżaro, Meru i in.). Aż do triasu Afryka, wraz z Ameryką Południową, a do kredy z Australią, Półwyspami lndyjskim i Arabskim, tworzyła ląd Gondwany.

Główne bogactwa naturalne: złoto i diamenty, platyna, rudy cyny, manganu, miedzi, uranu, cynku i ołowiu, kobaltu, tytanu, żelaza, boksyty, magnezyty, fosforyty, chromit, węgiel kamienny i ropa naftowa.

Afryka to zlepek kilku starych tarcz krystalicznych. Od karbonu Afryka nie podlegała ruchom górotwórczym z wyjątkiem skrawka północnego (Atlas) i południowego (Góry Przylądkowe). Znaczna część nie przechodziła nawet transgresji morskich z wyjątkiem wąskiego pasą wybrzeży oraz krótkotrwałych epikontynentalnych zalewów w Afryce PN.

Podłoże kontynentu - tarcze krystaliczne sformowane w czasie kilku okresów górotwórczych. Najstarsze orogeny powstały w okresie archaicznym Starszy paleozoik - ruchy górotwórcze objęły znaczne części Afryki PN i wytworzyły tu orogeny zwane saharydami, w Afryce środkowej zaś kongolidami. W karbonie powstały katangidy.

Bogactwa mineralne - złoto, platyna, żelazo, mangan, chrom, miedź, uran...W środkowej i południowej części Afryki występują trzy stare tarcze krystaliczne: tarcza Oranii, Kubango i Kongo. Po zespoleniu się tarcz już nie podlegały one fałdowaniu. W karbonie południowa i środkowa Afryka objęta była zlodowaceniem lądowym, którego centra leżały w Angoli, Transwalu, na wschód od Afryki (Ocean Indyjski). Jura, kreda - działalność wulkaniczna ożywiła się. Gwałtowne eksplozje wulkaniczne. W tuffach znajduja się złoża diamentów. Powstałe w kredzie baseny śródlądowe wypełniały się utworami rzecznymi i jeziornymi (piaski), które tworzą dna kotliny Kalahari. Rzeźba Afryki południowej i środkowej oraz ich sieć rzeczna ma wiele cech młodości. Afryka PN - starsze podłoże krystaliczne ukryte pod poziomo leżącymi płytami osadowymi. Oprócz osądów lądowych występują osądy morskich transgresji.

Trzeciorzęd, czwartorzęd - wybuchy wulkaniczne w Afryce PN. Wielki Kamerun (4070m.) jest jedynym czynnym wulkanem Afryki PN. Afryka wschodnia i Madagaskar wyróżniają się występowaniem potężnych linii uskokowych ograniczających rowy tektoniczne. Zjawiska wulkaniczne są w regionie rowów wschodnio-afrykańskich intensywne do dziś. Czynne są wulkany w grupie Wirunga (Namlagira, Niragongo, Karisimbi, Muhowura, Rumoki na jezioże Kiwu), na południe od jeziora Rudolfa wulkany Sugobo i Teleky'ego, wulkany Meru i Lengai, Afar(Danakil):Afdera, Dubbi, Gabuli, Ummuni, Algaundi. Oprócz stożków wulkanicznych wulkanów znajdujemy w A rozległe pokrywy lawowe zajmujące tysiące kilometrów kwadratowych.

Główne pasma górskie są zbudowane z kwarcytowych piaskowców dewońskich.

ATLAS. Region Atlasu leży w strefie śródziemnomorskiej. Jego geologiczna przeszłość jest silnie związana z rozwojem Tetydy, której szczątek stanowi Morze Śródziemne. Południową granicę regionu prowadzimy od Atlantyku, wzdłuż Ued Dara, potem podnóżem Atlasu Sąharyjskiego do Zatoki Gabes. Powierzchnia - 750km², długość 2000km, szerokość średnia 350km. Szczyt Dżabal Tubkal 4165m

Góry Atlas - występuje w nich kilka trzonów krystalicznych, które przeszły orogenezę w archaiku lub paleozoiku. Przeważają fałdowo-płaszczowinowe struktury na północy, a regularne fałdy na południu, powstałe w czasię orogenezy alpejskiej. Atlas zaliczyć można do systemu alpejskiego. Atlas składa się z dwóch stref fałdowych rozdzielonych blokiem Wyżyny Szottów (do 900m, obszar suchy - stepy). Strefę wewnętrzną stanowi Rif i Atlas Tellski, zewnętrzną - Atlas Wysoki (krystaliczny) i na Średni, na Antyatlas, i Atlas Sąharyjski (półpustynny charakter), Nizina Sąchel Tunezyjski (ma wybrzeże lagunowe). Politycznie należy do Tunezji, Algierii, Maroko, Hiszpanii.

Litologia: skały krystaliczne, łupki paleozoiczne, mezozoiczne wapienie, flisz. Rzeźba kontrastowa, silnie rozcięte, trudno dostępne, wybrzeże klifowe. Klimat Północne stoki przyjmują dużo opadów (100cm rocznie). Do 1000m śnieg jest rzadkością. W górach przeważają opady śnieżne. Rzeki spływające z gór niosą dużą ilość wody nawet w lecie. Roślinność: Pinie, Dęby, Makie, Tuje, Cedry.

Bogactwa mineralne: fosforyty, złoża w Ulad Abdun w Maroku, okolica Tebessy w Algierii i w okolicy Gafsy w Tunezji. Złoża rud żelaznych - Bone i Ouenza w Algierii i Kanifry i Melilli w Maroku. Mniejsze znaczenie złoża: rtęci, manganu, kobaltu, niklu, cynku i ołowiu. Złoża węglowe Dżerady w Maroku i Kendze w Algierii bardzo małe.

SĄHARA. Pustynność Sąhary przejawia się w klimacie, skąpej szacie roślinnej, ale również w cechach rzeźby. Sąhara rozciąga się od wybrzeży Atlantyku po wybrzeże Morza Czerwonego (około 5500 km). Szerokość krainy ok. 1700 km, zajmuje obszar 9mln km². Północna i południową granicę prowadzi się wzdłuż izohiety rocznej 200mm.. Nie cały obszar jest pustynią, występują stepy półpustynne. Krajobraz typu wulkanicznego, płytowego (Hamady - pustynie skaliste). Kilka razy w roku gwałtowne, krótkotrwałe, ulewy powodują powodzie (wyżyna Hoggaru). Najwyższe części Sąhary to rozległe wyżyny przybierające formy górskie. Wielkie Ergi (pustynie wydmowe) zajmują 1/3 Sąhary. Nieckowa budowa (Pustynia Libijska) znacznej części Sąhary oraz naprzemianległość skał przepuszczalnych i nieprzepuszczalnych tworzy na Sąharze Wielkie Baseny Artezyjskie. Oazy zawdzięczają swój byt wodom gruntowym. Tibesti (serir - pustynia żwirowa).

Na północy Sąhara graniczy z rejonem Atlasu, a dalej na wschód dochodzi do wybrzeży Morza Śródziemnego. Granica Sąhary na południe: od ujścia Senegalu, do kolana Nigru pod Timbuktu, do jeziora Czad, po ujście Atbary do Nilu, a stąd do Morza Czerwonego. Politycznie w Egipcie, Sudanie, Libii, Czadzie, Nigrze, Mali, Mauretanii, Sąhary Hiszp., południe Algierii, Tunezji, Maroku

NIL jest rzeką allochtoniczną. Bierze początek z Jeziora Wiktorii, na wysokości 1134m. Bezpośrednio po wypływie z jeziora spada Wodospadami Ripon i zwany Nilem Wiktorii, wpada do jeziora Kioga. Dalej spada Wodospadami Murchisona w dno wielkiego rowu zachodniego, gdzie przepływa przez Jezioro Alberta. Tu przyjmuje nazwę Nilu Alberta i po kilku kataraktach wpływa w rozległą kotlinę Sudanu Wschodniego (Górnego Nilu) jako Nil Górski. Dalej niesię średnio 74 mln m³ wody na dobę, wahania przepływu są niewielkie. W bagnach Sudd traci wielką ilość wody, wahania wodostanów są tu już dość widoczne; zwłaszcza w lecie, przy maksymalnym natężeniu parowania, stan wody opada. Poniżej Suddu rzeka zwana jest Nilem Biały. Pod Chartumem Nil Biały łączy się z Nilem Błękitnym Nil Błękitny spływa z Wyżyny Abisyńskiej, z jeziora Tana. Jest to rzeka górska, gwałtownie wzbierająca w okresię letnich deszczów, wysychająca w okresię zimowym. Połączony Nil przepływa poniżej Chartumu strefę pustynną Sąhary w głęboko wciętej dolinie, z początku wąskiej, przełomowej w poprzek wypiętrzenia grzędy Bajuda. Na tym odcinku w korycie Nilu występuje sześć granitowych progów, zwanych kataraktami. Pod Kairem zaczyna się delta. Cała powierzchnia oazy zajęta jest przez pola orne, bawełnę, trzcinę cukrową, ryż, pszenicę i koniczynę (bersim). Obszar oazy nilowej na terytorium Egiptu wynosi 34 tys.km².

SUDAN. Wyróżnia się okresowymi zmianami pogody: pora suchą i deszczową. Strefa Sudanu szeroka jest na około 1000 km, a przy długości 5500 km zajmuje obszar ponad 5 mln km². Południową granicę Sudanu prowadzimy wzdłuż izohiety 150 mm oraz na wschodzie, u podnóży Wyżyny Abisyńskiej. Pod względem politycznym należy Sudan do Gambii, Senegalu, Mali, Górnej Ghany, Wolty, Nigru, Czadu, północne terytoria Nigerii, Kamerunu, większa część Sudanu. Wyróżnić można trzy pory roku - najsuchszą i najgorętszą, pora deszczowa, pora sucha, niezbyt upalna Roślinność jest uboga, półpustynno stepowa. Dalej na południe pora sucha staje się coraz krótsza, ilość opadów wzrasta, a roślinność przybiera postać typowej sąwanny.

GWINEA to obszar nadbrzeżny nad Zatoką Gwinejską. Oceaniczny klimat równikowy, bujna roślinność leśna (lasy namorzynowe, równikowe, rzadziej górskie lasy równikowe). Północna część krainy między Sudanem a brzegiem morza to Górna

Gwinea, południowa część między kotliną Konga a brzegiem morza - Gwineą Dolna. Górna Gwinea leży na politycznych granicach Gwinei Portugalskiej, Gwinei, Sięrra Leone, Liberii, Wybrzeża Kości Słoniowej, Ghany, Togo, Kenii, Nigerii i Kamerunu; Dolna - w granicach Kamerunu, Gwinei Hiszpańskiej, Gabonu, Konga (Brazzaville), Konga (Leopoldville) i Angoli. Główne produkty: olej palmowy, kokosy, kauczuk, drewno: heban, mahoń, palisąnder, kakao i kawa.

KONGO. Położone w strefie równikowej, ukształtowanie w postaci rozległego basenu, otoczonego ze wszystkich stron znacznymi wzniesięniami wyżyn, co umożliwiło powstanie tu największego w Afryce, a drugiego w świecie po Amazonce systemu rzecznego Konga. Do krainy zaliczamy dno kotliny oraz północne skłony wyżynnej grzędy, oddzielającej kotlinę od sąsiędniej Kotliny Kalahari. Kraina zajmuje obszar nieco poniżej 3mln km² i wchodzi politycznie w skład terytorium Konga, republiki Środkowafrykańskiej i Angolli. Budowa Geologiczna - wypiętrzenia starego krystalicznego cokołu występują na południu. Na wyżynie Katangi spotkać można zrębowe wypiętrzenia i rowy tektoniczne. Wgięcie Kotliny Konga uformowało się w czasąch paleozoicznych; Klimat - jest to obszar najsilniejszych deszczów zenitalnych. Suma ich przekracza 2m. rocznie. Południowa część krainy ma zasoby surowców mineralnych, Złoża: miedzi i kobaltu (Kambove, Elisąbethville) oraz uranu i radu (Szinkoloube), kruszce ołowiu, cyny, wolframu, srebra, złota, małe ilości węgla. Złoża diamentów.

AFRYKA POŁUDNIOWA.

Kalahari - jedną trzecią Afryki Południowej zajmuje pokrywa piasków (formacja kalahari), spod których w nielicznych miejscach wznoszą się wzgórza (Mebele-e-Pudi) zbudowane z litych skał podłoża. Piaski Kalahari są pochodzenia rzecznego, ale kiedyś były przewiane i tworzą utrwalone wydmy, w południowej części regionu. Klimat ciepły i suchy. Ku południowi wzrasta amplituda wahań temperatury. Na S w porze zimowej są przymrozki, brak opadów. Opady od 15cm na S-E do 80cm w N, max opdy latem. Duża część opadów wsiąka w przepuszczalne piaszczyste podłoże, dlatego znaczna część Kalahari pod wzgl zaopatrzenia w wodę przypomina pustynie. Niesłusznie nazywana jest pustynią, pokrywaja ją formacje roślinne zaliczane do sawanny. W S części przeważa Thornveld - najbardziej sucha odmiana sawanny. Muchy cc nad bagnami.

Kalahari należy do terytorium: Beczuany, Afryki Południowo-zachodniej, Angoli, Zambii i Rodezji.

Zachodnia Wyżyna Afryki Pd - Najbardziej na północy znajduje się wyżyna Bije, najwyższy punkt Moco 2620m. Na południe leżą wyżyny Damara i Nama. Południowa Nama odcięta jest od północnej przełomem rzeki Oranje. Próg zachodni w miejscach gdzie jest silnie rozcięty erozyjnie, przybiera postać gór. U jego stóp leży nad Atlantykiem wąski pas niskiego pobrzeża. Od zatoki Saldanha na południu po Benguelę na północy panuje na wybrzeżu pustynia lub półpustynia Namib. Klimat: Silny wpływ wywiera zimny prąd Benguelski. Deszcze padają rzadko, rosą i mgły znad oceanu są częstym zjawiskiem. W osadach teras nadmorskich są bogate złoża diamentów (Diamentowa Pustynia - Namib), złoża kruszców wanadu (Otavi), miedzi, cynku, ołowiu (Tsumeb, Otavi).

Wschodnia Wyżyna Afryki Pd - Składa się z wyżyn Wysokiego Veldu Oranii i Transwalu oraz Bush Veldu Transwalu i Rodezji N i S, przedzielonych obniżeniemi wykorzystanymi przez doliny rzek Limpopo i Zambezi.

Budowa geologiczna wyżyn Wysokiego Veldu: na starym cokole krystalicznym leżą płytowo skały osadowe formacji karru, miejscami starsze. Pokrywy zasadowych law leżą w stropie tej formacji. Wysoki Veld opada w kierunku Kotliny Kalahari, u wybrzeży O.Indyjskiego wznosi się próg denudacyjno-strukturalny, erozyjnie rozcięty tzw. Góry Smocze - Drakensberg. Najwyższa cześć Wysokiego Veldu to bazaltowy płaskowyż Basuto. Na jego skraju Góry Smocze osiągają maks. wyniosłości 3500m. Najwyższy szczyt Thabana-Ntlenyana 3482m. Powierzchnia płaskowyżut na wysokości 2000-3000m jest słabo rozcięta źródłowymi dopływami Oranje. Zachodnia część krainy ma charakter krasowej płyty wapiennej tzw. Wyż. Kapp

Jest to obszar klimatu umiarkowanego - okres zimowy z mrozami lub przymrozkami trwa 3 miesiące, średnie lata 15^oC, opady ponad 75cm na rok. Uprawa pszenicy, kukurydzy. Roślinność bujna, leśna z palmami. Złoża: Kimberley - diamenty w Kalderach, Postmasburg - rudy manganu i żelaza, Azbestowe Góry - azbest. Złoża węgla: Okręg Newcastle, Durban - gł port bunkrowy w Afryce.

Na N Wysoki Veld przechodzi w region Transwalskiego Bush Veldu. Jest to obszar wyżynny o bardziej zróżnicowany budowie geologicznej i rzeźbie od Wysokiego Veldu z gorętszym klimatem. Powierzchnia wyżyny na wschód od Gór Smoczych opada w kierunku N ku obniżeniu rzeki Limpopo. W S części występuje lopolit Bush Veldu otoczony kwarcytowymi twardzielowymi progami i grzbietami tzw. rand. Wulkaniczne podloże wytwarza znakomite czarne gleby (sztucznie nawadniane).

Grzbiet Witwaters Rand - złoża złota: największy na świecie ośrodek górnictwa złota okol. Johannesburga. W okolicy złoża węglowe w Witbank, Ermelo, Carolina. W okolicy Pretorii - kaldery: złoża sody Pretoria Saltpan, diamenty w Premier Mine. Okolice Rustenburgu i Lydenburgu rudy chromu, platyny i platynowców. W thabazinbi złoża hematytów. U podnóża Gór Smoczych złoża: złota Barberton, arsenopirytów i antymonitów.

Na N od obniżenia Limpopo - Sabi teren przechodzi w płaskowyż Rodezji Pd - Maszona i Matabele przeważa monotonna równina - peneplena mioceńska urozmaicona ostańcami granitowymi i twardzielami wulkanicznego pochodzenia. Pokrywy lawowe tworza wysoki próg wodospadu Wiktorii na Zambezi. Występują złoża chromitów, złoto, miedź, azbest i mika. Zimbabwe - starożytne kopalnie złota. Wyżyna Rodezji Pd klimat jest ciepły, w zimie mogą wystąpić przymrozki, lato dżdżyste, opady maleją z E na W 75-40cm rocznie. Sawanna lub świetliste lasy zrzucające liście w czasie suszy.

Karru i Góry Przylądkowe - leżą na S obrzeżu Kotliny Kalahari, klimat subtropikalny z zimowymi deszczami (znaczna część) od S i E Góry Przylądkowe otacza wąski, przerywany (Góry Stolowe nad Kapsztadem) pas aluwialnych nizin, przechodzących w morze szelfowe. W dnie morza występują charakterystyczne jary podmorskie. Góry Przylądkowe ciagną się od ujscia rzeki Olifants do Zatoki Algoa (Długie Góry, przełęcz Hex River Pas przez, którą poprowadzona jest linia kolejowa z Kapsztadu przez Kimberley do Johanesburga, obniżenie synklinalne Małe Karru od N zamyka je pasmo Czarnych Gór). Na wschodzie regionu występuje typ gór rusztowych.

Kotlina Wielkiego Karru (przedgórskie zapadlisko wypełnione osadami Karru). Na N otacza je próg Wyż. S Afrykańskich ze Śnieżnymi Górami i z Nieuwveld i Roggeveld). Rzeki plyną ku Oranje. Na Górnym Karru szereg silnie zasolonych, okresowych jezior.

WYŻYNA WSCHODNIOAFRYKAŃSKA. Powierzchnia około 4 mln km². Rozległy obszar wyżynny rozczłonkowany na pojedyncze płaskowyże przez system rowów tektonicznych z wylewami wulkanicznymi. W Afryce Wschodniej ciągnie się system Wielkich Rowów Afrykańskich (od obniżenia rzeki Zambezi do południowego krańca Morza Czerwonego), rozdzielający wysoko położone wyżyny zrębowe, ponad którymi wznoszą się potężne stożki wulkaniczne (Kilimandżaro 5895, Kenia 5199 m, Elgon 4321 m). Od północy Afrykę Wschodnią ogranicza wysoko wydźwignięty blok Wyżyny Abisyńskiej i Wyżyny Somalijskiej. Klimat subekwatorialny. System rowów wschodnioafrykańskich: rów tektoniczny Jeziora Niasą z jego odnogami wykorzystanymi przez rzekę Szire i jez Szirwa Krystaliczne podłoże po obu stronach rowu jest wypiętrzone i tworzy wyżyny obrzeżające rów. Na wschodzie stara peneplena urozmaicona górami wyspowymi, które osiągają 3030m. Wybrzeże z licznymi przystaniami jest niebezpieczne dla żeglugi z powodu licznych raf koralowych ciągnącyc się od Mozambiku po Penbe. Klimat wybrzeża jest dość wilgotny. Zimowa pora sucha i krótka. Kserofitowy las lub krzewiasta sawanna. W górach bujne lasy górskie.

Na N tuż nad jez Niasą próg wyż jest wysoki silnie rozcięty, Góry Livingstone. U podnóża złoża węgla i rud żelaznych. Na W od jeziora Niasa znajduje się drugi rów tektoniczny wykorzystany przez rzekę Luanguę. W centralnej części wyż Wschodnioafrykańskiej wystepuje rozległa niecka, której dno znajduje sie na wys 1000m. Środek niecki zajmuje płytkie Jeź Wiktorii. S część niecki nazywa się Uniamwezi, a N część to Uganda. Po obu stronach niecki występują silnie wypietrzone góry zręboe z rowem tektonicznym. Zachodnie obniżenie niecki to region Rowu Rukuy i Wlk Rowu Zachodniego (jez. Tanganika, Kiwu, Edwarda, Alberta, Rów Nilu Alberta). Silne zjawiska wulkaniczne grupa wulkanów Wirunaga. Na zachodzie zrębowe Góry Mitumba. Tektoniczny zrąb Ruwenzori 5119m.

Strefa Wielkiego Rowu Wschodniego zaczyna się w wulkanicznym masywie Rungue, ciągnie się przez rów Wielkiej Ruahy, skręca ku N i biegnie, aż do jez Rudolfa. W sąsiędztwie góry wulkaniczne: Kibo, Meru, Lulmalasin, Lengai, góry Mau, Aberdare, Kenia, Elgon. Na E od rowu płaskowyż opada i tworzy szereg zrębów. Nad morzem pas nizin o zmiennej szerokości. Wybrzeże z wyspami i rafami koralowymi: Mafia, Zanzibar i Pemba. Występuje Step Masajów i skąpa sawanna. Obszar należy do Tanzanii, Kenii, Ugandy, Etiopii, Somalii.

AMERYKA PD

Powierzchnia 17,8 mln km² mało rozczłonkowana, oblewa ją O. Atlantycki, Spokojny i M. Karaibskie.

Am. PD jest krainą nizinną (50 % pow. do 300 m npm), średnia wys. 650 m npm.

Główne rysy ukształtowania nadaj* Andy (leżące południkowo, wzdłuż zachodniego wybrzeża. Ustawione wachlarzowato na PN, w okolicy r*wnika zbiegają się. Najwyższe wzniesięnie Aconcagua (6960 m npm), Oyos del Sąlado (6885 m npm), wulkany: Cotopaxi (5896 m npm), Chinborazzo, Tolima, Huila, Antisąna.

Wyżyny: Guja*ska, Brazylijska i Patagońska są spajone przez niziny Orinoko, Amazonki, La Platy oraz Boliwijsk*.

Budowa geologiczna - najstarsza tarcza brazylijsko-gujańska (PN wsch. część). Od zachodu otacza j* pas młodszych fałdowań G*r And*w. Od PD zniszczone i zr*wnane g*rotwory hercyńskie unoszące się nad brzegami Atlantyku. Tarcza brazylijsko-guja*ska: sformuowana w prekambrze ze skał krystalicznych i zmetamorfizowanych (granit, gnejs, łupki krystaliczne). Na nich zalegaj* osądy paleozoiku i mezozoiku. Tarcz* pokrywaj* niziny i wyżyny. PD. cypel Am. PD. zajmuje stara prekambryjska tarcza patagońska. Od zach. i PN zach. rozciąga się pas fałdowej strefy And*w sformowanej ostatecznie w orogenezie alpejskiej. Na ukształtowanie And*w miała wpływ tak*e działalność wulkaniczna (45 czynnych wulkan*w) z towarzyszeniem działalności sejsmicznej (boliwijsko-dżikijskie Andy). Zlodowacenie w plejstocenie.

Bogactwa mineralne - miedź (Chile, Peru); z*oto i platyna (Kolumbia); cynk, o**w, cyna, molibden, wolfram, wanad (Boliwia i Peru), ropa naftowa (Boliwia, Kolumbia, Wenezuela); węgiel kamienny (Peru i Chile); sąletra chilijska (Pust. Atacana); rudy żelaza (Brazylia); nikiel (Brazylia); boksyty (Wyż. Gujańska).

Klimat - wpływa na niego położenie geograficzne, odległość od morza, prądy morskie, rzeźba. Średnia roczna temp. na PN 25 ^0,, na PN 5⁰ C. Andy są ważną granic* klimatyczną. Dzielą kontynent na część wsch. i zach. Na O. Spokojnym zimny prąd peruwiański obniża temp. powietrza. Na Atlantyku ciepły prąd brazylijski podwyższa j*. Typy klimat*w :

1. Na wsch. od And*w:

- klimat r*wnikowy (Niz. Amazonki), r*wnikowe masy powietrza przenoszone przez pasąty znad Atlantyku, wysoka średnia miesięczna temp. (26 - 28 ⁰ C), ma*e dobowe amplitudy (2⁰ C), duża i sta*a wilgotno** (1,5-3 tys. mm).

- klimat r*wnikowy monsunowy; na PN od Amazonki i w PN. czę*ci Wyż. Brazylijskiej, latem pora deszczowa zim* sucha

- zwrotnikowy klimat pasątowy: mniej opad*w

- klimat podzwrotnikowy: zima sucha, lato deszczowe,

30-40⁰szer. geogr., na wsch*d od And*w

- umiarkowany suchy: Wyż. Patago*ska, mało opad*w (do 200 mm), wiatry zachodnie, lato 15-18 ⁰ C, zima 2-3 ⁰C, przymrozki od 6-7 m-cy.

2. Na zach. od And*w:

- ekwatorialny (zach Kolumbia i Ekwador), ciepło i wilgotno

- klimat pustynny i tropikalny (5-30 ⁰ szer. geogr. PD), suchy, suche wiatry, wpływ zimnego prądu peruwiańskiego, wysoka wilgotno** powietrza

- podzwrotnikowy śródziemnomorski

- oceaniczny strefy umiarkowanej

- wysokog*rski r*wnikowy

- tropikalny wyż. śródgórskich And*w

Sieć rzeczna - 85 % kontynentu to zlewiska Atlantyku. 3 obszary nizinne tego kontynentu zajmuj* 3 potężne systemy rzeczne. Pozostałe rzeki to: Magdalena, Sąu Fransisco, Colorado i Chubut. Orinoko (2,5 tys. km) za pośrednictwem rzeki Rio Negro łączy się z Amazonką. Jej dopływy to Apure, Caura, Caroni, Meka. Tworzy delt*. Rzeki wpływające do O.Spokojnego są krótkie i burzliwe max na PN i PD

Amazonka - (5,5 tys. km) wypływa w Andach jako Maranon. Prawe dop*ywy: Ucayali, Jurua, Parus, Madeira, Tapayos. Lewe dop*ywy: Napo, Japura, Rio Negro, Paru.

Szer. rz. przy ujściu 40 km. Średnia głębokość 70 m. Na PN max. stany są latem min. zim*, na PD odwrotnie.

La Plata - olbrzymi lejek rz. Paragwaj i Urugwaj (300x 80 km). Stany max. I i II min. VII.

Jeziora: Maracaibo jest obszerną lagun* łącząca się za pomoc* ci**. z zat. Wenezuelską, laguną brazylijska, Patos i Mirim, Titicaca pochodzenia tektonicznego (3812 m npm) oraz Poopo. Jeziora pochodzenia lodowcowo-tektonicznego lub lodowcowe: Argentino, Buenos Aires, Sąn Martin i Wiedma. Jeziora s*one: Sąlinas Grandez, Pampa de la Sąuna, Sąlinas Rioja.

Lodowce (12 km ²) - w Andach patagońskich , chilijskich i peruwiańskich , max. w argentyńskich: l.Bismarca (350 km ²).

Gleby - związane z klimatem i roślinnością:

- lateryty, gleby czerwone; szybki rozkład substancji humusowej, wilgotno i gor*co

- czerwono-brunatne gleby sąwanny: bogate w pr*chnicę; Niz. Orinoko, część Wyż. Brazylijskiej

- czarnoziemy stepowe: Pampa

- kasztanowe i bardzo zasolone czarnoziemy: P**pustynia Argentyńska.

Roślinność - bogactwo gatunk*w, na Niz. Amazonki las r*wnikowy zwany Selvas. Na suchych obszarach las zrzucający liście, na PD Wyż. Brazylijskiej, między oceanem a rz. Parona jest rzadki południowo-amerykański las araukariowy. Jest również sawanna, step trawiasty (pampa), Lasy dochodzą do ci*n. Magellana.

Zwierz*ta - dzielnica gujańsko-brazylijska: małpy, jaguar, puma, tapir amer., pancernik, mr*wkojad, leniwiec, krokodyl, anakonda, papuga, kolibry. Dzielnica chilijsko-patagońska: mniej ma*p, lama, struś, kondor, tukan, papuga ziemna, pingwiny.

ANDY - (200-800 x 7200 km), max. szczyty Aconga Gua, Oyos del Sąllado. SĄ to 2 do 4 *a*cuch*w oddzielonych obniżeniami, duży wpływ na rzeźbę wulkanów miały młody g*ry orogenezy alpejskiej. Pierwsze ruch fałdowe przed kambrem, w III działalność wulkaniczna, aktywna do di*. Andy tworzą granic* klimatyczn*, ro*linn* i wodn*. Andy: PN, PD i centralne.

PN - od M. Karaibskiego do 12 ⁰ szer. geogr. PD są to g*ry fałdowe z krystalicznym j*drem osłoni*tym skałami młodszymi, mezozoicznymi.

Andy Kolumbijsko-wenezuelskie - Kordyliery wschodnia, centralna i zach.

Andy Ekwadorskie - 2 r*wnoległe łańcuchy, dużo wulkan*w, kt*re są max. wzniesięniami.

Andy Peruwia*skie - brak wulkan*w, g*rotw*r rozszerza się.

Centralne (12-29 ⁰ szer. geogr. PD), rozszerzają się do 800 km Atacama - pustynia z suchymi wiatrami, dzięki prądowi peruwiańskiemu, powietrze jest cieplejsze niż woda - brak pr*d*w konwekcyjnych. Kordyliera Zach. - wulkany Misti, Llullaaillaco. Kordyliera Wsch.

PN - zbudowane ze skał prekambryjskich, część starego lądu popękanego w orogenezie alpejskiej przez, kt*re wydostawała się lawa. Andy chilijsko-argenty*skie - do 42⁰. Andy Patago*skie

Ku PD obniżają się i zniżają rozbijaj*c się na 3 części: K. Nadbrzeżna , obniżenie środkowo-chilijskie, Koldyriera Gł*wna (na wsch.).

NIZINA ORINOKO - zajmuje obszerne zagłębienie o pow. 1 mln km², N - góry Antylskie, W - Andy,

E - Wyż Gujańska. Zbudowana z aluwi*w rzecznych, i**w, glin, piaskowc*w pochodzących z And*w. Jest to r*wnina pochylona ku wschodowi zwaną Llanos, porasta ją roślinnością trawiastą z rzadkimi palmami. Najniższy obszar to obniżenie między Orinoko, a Rio Negro z rozrzuconymi granitowymi wzniesieniami. Nad morzem znajdują się złoża ropy naftowej. Delta Orinoko ma 40tyś m² i zarośnięta jest lasami mangrowiowymi.

Wyraźna pora sucha i deszczowa, p*źne lato, w porze deszczowej wezbrania rzek, olbrzymie powodzie. Dopływy andyjskie: (Guarjare, Meta, Apure, Arauca, Vichada) spychaj* koryto rz. Orinoko ku Wyż. Gujańskiej, kt*ra opada tu stromym progiem. Dzieli się na 4 krainy: Llonos Martini (między Metą, a Guarjarą), Llonos nad rz. Apure (piaskowce), Llonos Maturina (sucho, roślinność kserofilna), delta Orinoko.

WYŻ. GUJA*SKA - Między Atlantykiem, a Niz. Orinoko, leży lekko falista, wypiętrzona prawie r*wnina zbudowana z prekambryjskich silnie pofałdowanych gnejs*w i łupk*w krystalicznych z intruzjami granit*w i porfir*w. Pokrywają je poziomo położone skały paleozoiczne i mezozoiczne. Kraina ta stromo opada na W i S, najwyższe wzniesienie to Roraima (2810 m npm). Są tu liczne wodospady, bujne lasy tropikalne, duże opady wyraźne dwie pory deszczowe (IV-VIII, XI-I) oddzielone porami suchymi. Obszar charakteryzuje się wysokimi temperaturami. Nad brzegiem występują złoża złota i bogate złoża boksytów.Sierra Pacaraima, Sierra Parima, G. Wilhelminy.

NIZINA AMAZONKI - największa na świecie (5mln km²) aluwialna nizina monotonna, płaska (30-100m npm), stara prekambryjska synklina wypełniona utworami paleozoicznymi, mezozoicznymi i III. W dolinie rzeki młode aluwia (żwiry, piaski, namuły). Amazonka - zbiera wodę z obszaru 7mln km², szer. koryta w dolnym biegu 30-40 km, głębokość nie przekracza 100m, bardzo ma*y spadek, do Manaus (1200 km od ujścia) dopływają statki oceaniczne, średnia temp. 26⁰C i 2500 mm opadu (od grudnia do maja pada codziennie, reszta roku 3-5dni w tygodniu). Fala przepływu wciska się 700km w głąb. Najdłuższy dopływ Madera, a najszersze koryto Rio Negro 56km. Największa wyspa Marajó. Obszar porasta puszcza r*wnikowa typ hylea zwana Selvas, szczególnie gęsta na zachodzie (nizina jest płaska i wilgotna), obszary wschodnie przetrzebione przez człowieka część zajęta przez sawannę. Roślinność: epifity, pnącza, niektóre gatunki palm tzw. Igapó. Zwierzęta przystosowane są do życia w wodach i na drzewach.

NIZ. BOLIWIJSKA - młoda napływowa r*wnina zbudowana z młodych osad*w przyniesionych z Andów. Ma charakter sawanny, jest prawie płaska, na PD przechodzi w step Gran Choco. Jej otwarcie powoduje napływ z południa zimnego powietrza, które silnie obniża temperaturę, mimo, że jest bardzo blisko r*wnika. Bardzo duże opady od grudnia do maja. Wzniesienia tworzą wyspy, a obniżenia periodyczne jeziora.

WYŻ. BRAZYLIJSKA - granica tej krainy kończy się tam gdzie stara prekambryjska tarcza Brazylii zanurza się pod młodsze plejstoceńskie osady. Podłoże stanowi sfałdowana i potem zr*wnana prekambryjska tarcza (gnejsy, łupki, granity), kt*ra nie uległa ruchom g*rotw*rczym od kambru. Wchodzi niekiedy na powierzchni*ę, ale jest przykryta poziomo ułożonymi utworami paleozoicznymi i mezozoicznymi. Obszar ten jest nier*wnomiernie wydźwignięty, na zachodzie słabo, max. na PD wsch. nad Atlantykiem. Ukształtowanie jest wynikiem działalności erozyjnej rzek, denudacji, wietrzenia i przedstawia falistą do** silnie rozczłonkowaną krainę. Wyż. odwadniają dopływy Amazonki: Madeira, Tapaja, Xsingu i dopływy Parany Sąo Fransisco. Wyż. dzieli się na:

Brazylia PD, silnie rozczłonkowane pasemka górskie Serra Do Mar,

PD-brazylijskie krainy przejściowe - obszar położony na terenie Urugwaju oraz obszar leżący w widłach Parany i Paragwaju. Pod względem budowy geologicznej stanowi część wyż brazylijskiej, a pod względem klimatu przypomina Nizinę La Platy. Uprawia się herbatę, bawełnę i trzcinę cukrową. Lato gorące i suche, zimą przymrozki.

Brazylia Wsch. - położona między dolnym biegiem Sao Francisco, a zwrotnikiem Koziorożca. Najwyższa i najbardziej zróżnicowana ze wszystkich krain. Schodzi stromo krawędzią ku Atlantykowi, Atlantykowi ku zachodowi falistą krainą. Pasma górskie ciągną się południkowo (Serra De Espinhaco - Itabira, rudy żelaza ok. 60%czystego żelaza w skałach itabirytu). Ku południu kraina zwęża się, są wyższe pasma górskie bardziej porozcinane przez krótkie rzeki z licznymi wodospadami. Serra Da Mantiqueria. Znajduje się tu najwyższe wzniesienie Brazylii Agullas Negras 2821m). Góry zbliżają się do brzegu morskiego. Kraina leży na przejściu z klimatu zwrotnikowego do podzwrotnikowego. PN „ Katinga”- las świetlisty tracący liście w porze suchej, wys. temp. i amplitudy dobowe, Góry - lasy araukariowe, PD-sawanna. Kraina nadbrzeżna o szerokości od 30 do 70 km ciągnie się od przylądka Reque do Frio

Brazylia PN-wsch. - położona między rzeką Gurupi, górnym Tocantisem, dolnym Sao Francisco i Atlantykiem. Wysokie temperatury i małe opady rosną w kierunku wybrzeży. Co 8-15 lat krańcowo suche lata. Falista wyżyna z lasami równikowymi wzdłuż wybrzeży, Katanga i lasy Mangrowiowe na niskich płaskich wybrzeżach.

Brazylia Centralna - lekko falista, stromo opada ku PD, podłoże porozcinane przez dopływy Amazonki i Parany. Centralną częścią jest wyżyna (chapada) Matto Grosso. Klimat tropikalny, duże opady.

NIZ. LA PLATY - obszar 2mln km², łagodne nieckowate obniżenie zasłane rzecznymi osadami III i plejstoceńskimi i pokryte grubą pokrywą lessową. Pokrywy lessowe przerwane są przez góry Sierra de Cordoba. Główne rzeki to Parana i Paragwaj z Urugwajem, liczne wodospady.

3 Krainy: R*wnina Gran Chaco Trawiasty step, PN jest pag*rkowata (500m), część środkowa jest r*wninna, a PD-wsch. część to podmokła nizin*. Na zachodzie znajduje się ropa naftowa. Międzyrzecze argentyńskie -położone m. Urugwajem a Paraną. Na PN r*wninna nizina z bagnami i jeziorami. Akacje, palmy, trawiaste stepy. PD część jest urodzajna, pag*rkowata, pokryta lessem. Pampa - leży między Andami, Gran Chaka, Paran*, Colorado na wys. 400-500m, na wsch. obniża się tworząc płask* r*wninę urozmaiconą pag*rkami, pokrytą 40-50m warstwą lessu. Tu znajdują się solniska. Kraina przejściowa od klimatu podzwrotnikowego do umiarkowanego, średnia roczna temp. obniża się ku PD, a ku zach. obniża się ilość opad*w (500mm). Wiatry PN przynoszą susz*, PD deszcz. Roślinność stanowi step złożony z wysokich, twardych traw. W miejscach zasolonych występują słonorośla.

WYŻ. PATAGOŃSKA, ZIEMIA OGNISTA, FALKLANDY - Wyż. Patagońska to PD kraniec A. Południowej. Od rz. Colorado ku PD znajduje się r*wninna płyta Patagonii zbudowana z starego krystalicznego podłoża wychodzącego czasami w postaci łagodnych wzniesień (do 1500 m npm.). Na nich leżą poziomo położone warstwy osad*w mezozoicznych i III oraz bazaltowe i porfirowe pokrywy wulkaniczne. Płyta opada terasowato ku Atlantykowi i urywa się, bardzo urwistym, stromym, skalistym brzegiem, tworząc liczne zatoki i szeroki szelf. Rzeki są małe, wiele z nich gubi się w suchym, łatwo przepuszczalnym podłożu. Liczne porohy i wodospady. Doliny z kolei są szerokie, nie odpowiadają współczesnemu wyglądowi rzek. Część wsch. ma mniej opad*w niż zach. (150mm). Po gorącym lecie następuje ostra zima (-35⁰C). Uboga roślinność: trawy, zioła i twarde szczeciniaste krzewy, dużo pastwisk i ropa naftowa. Ziemia Ognista - star* krystaliczna tarcz* pokryta skąpą roślinnością tundrową, fiordy wdzierają się w głąb lądu, a lodowce schodzą do poziomu morza. W rolnictwie tylko wypas bydła. Falklandy - 500 km od Ziemi Ognistej, jest archipelagiem leżącym na szelfie, składa się z 2 większych wysp i wielu mniejszych. Stare krystaliczne pod*o*e do 700m wys., liczne fiordy, chłodne lato (10⁰C), łagodna zima (2,5⁰C), wypas bydła i gdzieniegdzie uprawa ziemi.

1. AZJA PÓŁNOCNA

Największy obszar fizycznogeograficzny na kontynencie liczy 14 mln km². Rozciąga się od M.Arktycznego po Pogórze Kazachskie i góry obrzeżające Wyżynę Mongolską i od Uralu po O.Atlantycki.

NIZINA ZACHODNIOSYBERYJSKA - lekko nachylona ku N. Równinna nizina rozciągająca się między rzekami Ob. i Jenisej, w 70% zabagniona. Podłoże zbudowane z pofadowanych w orogenezie utworów paleozoicznych, na których zalegają płytowo osady mezozoiczne i III. W plejstocenie N część pokryta osadami polodowcowymi. Po okresie lodowcowym ruchy epejrogeniczne i transgresje morskie utworzyły nizine aluwialną przez, którą przepływają liczne rzeki tworząc system Obu i Irtyszu. Ob - wypływa z Ałtaju, płynie szeroką zabagnioną doliną z licznymi dopływami - największy Irtysz, uchodzi do M.Karskiego Zat.Obską. N - monotonna, zabagniona równina. S - kilkunastometrowe wąskie, wysokie wzniesienia tzw griwy, powst przez rozcięcie potokami płynącymi między Obem a Irtyszem. Klimat kontynentalny, mała ilośc opadów długa surowa zima (-15^OC -30^OC, krótkie gorące lato (5-20^OC). roślinność zmienie się w kierunku S od tundry przez tajgę, aż po step parkowy (lasy brzozowe i osikowe) i trawiasty.

WYŻYNA ŚRODKOWOSYBERYJSKA - ciągnie się od Jeniseju do Leny sięgając na S do G.Jabłonowych, Stanowych i Wierchojańskich, na N do M.Arktycznego a na S do Sajanów. Kraina wyrównana, o łagodnych formach, wzniesiona średnio 300-600m z szeregiem pasm i grup górskich. Podłoże stanowi krystaliczna tarcza prekambryjska na której leżą płytowo utwory paleozoiczne, a na E mezozoiczne. Tarcza w III uległa popękaniu, a poszczególne jej części uległy wypiętrzeniu, towarzyszyłe temu wylewy lawy - pokrywy lawowe na S od Norylska. Wyż obniża się ku N, zamyka ją górzysty Płw Tajmy. Wnętrzu półwyspu leżą Góry Byrranga, ustóp których w rowie tektonicznym na S leży jez Tajmyr. Wyżyna odwadniana jest przez 2 systemy rzeczne: Leny i Jeniseju, na N przez Chatangę i Piasinę. Ku N teren obniża się i w dorzeczu Hatangi rozciąga się rozległa niz zbudow z mezozoicznych warstw. Rzeki maja dwa razy wysokie stany wód na wiosne (topnienie lodów) i latem (śnieg w górach). Na N od wyżyny leży Archipelag Ziemi Północnej - zlodowacony w plejstocenie, obecnie 40% lodowce zajmują obszaru. Klimat jest chłodny i surowy skrajnie kontynentalny, ku N subpolarny, a na wspie Tajmy polarny. Na N zachował się lód kopalny (z epoki lodowcowej). Na N tundra, w strone południa tajga i na samym dole lasy parkowe, gronostaje i soból pospolity.

SYBERIA PÓŁNOCNOWSCHODNIA - obejmuje obszary gór, płaskowyżów i kotlin rozciągających się od Leny po Półwysep Ochocki. Powstał w orogenezie pacyficznej w mezozoiku, łańcuchy górskie uległy później deformacji przez uskoki, powstały wewnętrzne płaskowyże i oddzielające je kotlinowate wyżyny. Odrębną część stanowi Półwyswp Czukocki - stanowiący część zatopionej tarczy prekambryjskiej. Jest to obszar górzysty lub pagórkowaty, główne pasmo - G.Anadyrskie (2300) z orog pacyficznej. Nad rzeką Anadyrą - niz aluwialna, a na NW od niej Płaskowyż Anadyrski. Główne pasma o kształcie łuków ciągną się w stronę NE: G.Wierchojańskie, Czerskiego, Kołymskie i Anadyrskie. Mają charakter alpejski, skaliste granie, ostre wierzchołki, strome zbocza, ślady zlodowacenia, między górami rozciągają się płaskowyże i kotliny. Nad Leną, Indygirką, Kołymą - niziny aluwialne. Na N Syberię N-E otacza obszerny szelf z 2 wyspami. W-py Nowosyberyjskie oderwane w wyniku młodych ruchów skorupy ziemskiej. Zbudowane ze zrębów górskich, płaskowyży i nizin. W-pa Wrangla - S i środk część zamują góry do 1000m, N część niziny, żyją tu foki niedźwiedzie polarne i ptactwo wodne.

Klimat polarny lub subpolarny, w rejonie Ojmiakona znajduje się biegun zimna. Na wybrzeżu M.Arktycznego i w górach panuje tundra, a na pozostałym obszarze przeważa tajga.

DALEKI WSCHÓD - obejmuje kraj Nadamurski i Nadmorski powstały w orogenezie pacyficznej. Zbudowany z licznych pasm fałdowanych granitów i młodszych skał osadowych. Na N Góry Stanowe i G.Dżugdżur, leżące w przedłużeniu G.Stanowych. Na SE od G.Stanowych ciągnie się początkowo Wyż.Zejsko-Burejska zbudowana ze skał krystalicznych pokrytych osadami mezozoicznymi, przechodząca w południkowo ułożone G.Burejskie. Po obu stronach Amuru - Mały Chingan. Nad dolnym Amurem leży aluwialna i zabagniona Niz. Dolnoamurska. Amur powstał z połączenia Szylki i Arguni, podporządkowany jest cyrkulacji monsunowej, zima zamarza, uchodzi do Cieśń. Tatarskiej. Nad M.Japońskim leżą G.Sichote-Alin zbudowane ze skał krystal. Zima pogodna i sucha, lato gorące i wilgotne dominują lasy mieszane, a na wyżynach i nad środkowym Armurem step z bujną roślinnością trawiastą

Między M.Japońskim, a M.Ochockim leży przybrzeżna, wąska wyspa Sachalin, wzdłuż niej przebiegają 2 łańcuch górskie o wysokości do 2000m, zbudowane ze skał mezozoicznych i III. Lata gorące, zimy chłodne dominuje tajga (modrzew i świerk z gęstym podszyciem leśnym.

Płw. Kamczatka - dawniej wyspa, złączona z lądem przesmykiem. 2 łańcuchy górskie do 1600m, oddzielone głęboką, podłużną depresją wykorzystaną przez rzekę Kamczatka. Ok. 100 wulkanów, 19 czynnych (Kluczewska Sobka, Kronocka Sobka, Siwelucz), gorące źródła, gejzery, działalność sejsmiczna. Surowy klimat, w górach roślinność tundrowa, a reszta to tajga.

Kuryle - od Kamczatki ku Japonii (36 wysp wulkanicznych z czego 16 czynnych), liczne gorące źródła, lasy szpilkowe. Wyspy Komandorskie, 4 wyspy o wysokości do 600m. zajęte przez roślinnośc tundrową o klimacie z cechami morskimi.

OBSZARY GÓRSKIE SYBERII POŁUDNIOWEJ : Ałtaj - przylega do Niz. Zach-syberyjskiej od pd-wsch strony, orog hercyń, w mezozoiku peneplenizacja, orog alpejska - ruchy załomowe, wypiętrzenia zrębowe, plejstocen - zlodowacenie, przekształcenie rzeźby. Rzeźba : dzikie, potężne masywy górskie, skaliste granie, szczyty do 4500m pokryte wiecznym śniegiem, lodowce, lasy szpilkowe, klimat kontynental. Zach część tego obsz tworzy Sajan Zach, do 2900m rzeźba alpejska, orogeneza kaledoń. Sajan Wsch - zaokrąglone formy ze stokami o różnej stromości, w śrdk części krajobraz alpejski. Jez. Bajkał najgłębsze (1741m), kryptodepresja (1288m) - rów tekt z trzeciorzędu, działalność sejsmiczna. G.Bajkalskie - pn-wsch obrzeżenie Bajkału, Chamar Daban - otacza Bajkał od pd-wsch,. G.Barguzińskie - przedłużenie Ch.D. ku pn-wsch,. G.Jabłonowe - biegnie nimi dział wód między zlewiskiem O.Spokojnego a M.Arktycznego. Wyż. Witimska i Patomska - na pn od G.Jabłonowych. G.Stanowe - zbud ze sk krystal poprzerywanych pokrywami law, kaledońskie.

2. AZJA CENTRALNA

Między Pogórzem Kazachskim i Pd Syberyjskimi łańcuchami górskimi a Himalajami, górami obrzeżającymi Wyżynę Irańską. Na wsch granicą jest Wielki Chingan i góry pogranicza tybetańsko-chińskiego, na zach M. Kaspijskie i rz. Emba. Obejmuje ona trudne do przebycia wyżyny, wykształcone w rozległe pustynne kotliny otoczone potężnymi łańcuchami górskimi, obszar w środku suchy, bezodpływowy, góry mają duże opady i dają początek wielu rzekom. Ukształtowanie AC jest wynikiem ruchów tektonicznych. Orogen paleozoiczna-G.Nadbajkalskie, Tien-Szan, Kunlun, Nan-Szan, Ałtyn-Tag, Ałtaj. Później uległy niszczeniu-zapełnianieśródgórskich kotlin i obniżeń-zrównanie całego obszaru. Współcz ukszt AC jest głównie wynikiem ruchów trzeciorzędowych.

KOTLINA DŻUNGARSKA - między Tien Szanem a Ałtajem, ku wsch przechodzi w Wyż. Mongolską, od zach zamykają ją G.Tarbagadaj i Dżungarskie. Śred wys 250-750m. Klim kontynent. Występują suche doliny - sairy.

KOTLINA KASZGARSKA - otoczona jest Tien Szanem, Pamirem, Kunlunem oraz pust Gobi. 700-1300m. W środku kotl piaski pustyni Takla Makan. Stary prekambryjski masyw pod powłoką osadów piaszczystych. U podnóża gór równiny pokryte lessem i osadami rzek. Gł rzeka - Tarym.

TYBET - najwyżej wzniesiony wyżynny obszar Azji, między Kunlunem, Himalajami a Nan Szanem. 4500-5000m. Obszar urozmaicony, przecięty szeregiem pasm górskich wznoszących się do 7000m., dzielących wuyż na szereg niecek z jeziorami. 3 jednostki : Tybet Zach - pocięty gęsto siecią drobnych niecek uchodzących do bezodpływowych jezior, najwyższa część; Tybet Wsch - odwadniany wielkimi rzekami azjatyc. Jangcy, Mekong, Saluin; Tybet Pd - przedłużenie T.Zach, Indus, Brahmaputra, Satledż płyną równoleżnikowo w śródgórskich

3. AZJA POŁUDNIOWA - obejmuje Płw.Indochiński, Indyjski, Archipelag Malajski i Filipiny.

PÓŁWYSEP INDYJSKI : Himalaje - potężny łuk dł 2500km, szer 250-300km, z pn-zach na pd-wsch, na zach łączą się z Hindukuszem, na wsch zwężąją się i przechodzą ku pd w Płw. Indochiński, granicą zach jest przełomowa dolina Indusu, a wsch dol Brahmaputry, góry młode (trzeciorzęd), głęboko wcięte doliny, stosunkowo słabo rozczłonkowane, zaokrąglone grzbiety z wysoko położonymi przełęczami, składają się z szeregu pasm, obniżających się potężnymi stopniami ku pd, najniższy stopien tworzy niskie, wysunięte najbardziej na pd pasmo - Siwalik - 900-1000m., tuż nad Niz.Hindostańską, piaskowce. Drugi, wyższy stopień tworzą równoległe do nich Małe Himalaje - do 4000m, skały krystalicz, silnie zaburzone fałdy, na zach między Małymi Himalajami a głównym pasmem leży Kotl.Kaszmirska, trzeci, najwyższy stopień-oś systemu tworzy centralny łańcuch Himalajów- Wielkie Himalaje - śred 6000m., najwyższe ponad 8000m., zbud ze starych gnejsów, granitów, łupków kryst, skał metamorficznych, szczyty granitowe pokryte wiecznymi śniegami i lodowcami. Linia wiecznego śniegu na zach i pn stokach - 5700, na pd - 4500-5100. Piętra wigotnych połud stoków : do 1000 - las o charakterze dżungli, do 2000 - wiecznie zielony las zwrotnikowy, 3500 - górna granica lasu, wyżej roślinność alpejska Niz. Hindostańska - kraina równinna, między Himalajami a Wyż.Dekanu. Dzieli się na 3 części : Delta Gangesu z doliną Brahmaputry i G.Khasi, Środkowa Nizina Gangesu oraz Zachodnia Niz. nad rz Indus. Wyż.Dekanu - na pd od Niz.Hindostańskiej, szczątek Gondwany, w jurze uległ potrzaskaniu i częściowo zapadnięciu, sk krystal, gł gnejsy, na nich stare prekambryjskie i paleozoiczne wapienie, piaskowce, kwarcyty. Na pn-zach pokryte bazaltowymi pokrywami: Ghaty Zach i Wsch., G.Anamalaj i Kardamanowe, oddzielone od Wyż.Dekanu depresją Palgat.

. Karakorum - orog alpej, ponad 6000m., najwyższy 8611 (K2), granity, gnejsy, granica wiecz śniegu - 4700-5900m po pd str lodowca. Kunlun - pn granica Tybetu, wznosi się wysokim progiem ponad pustynie Azji Centr., wiele równoległych pasm, 6000m, 60 lodowców. Na wsch od rzeki Czerczendaria rozwidla się na 2 odnogi : pn-Ałtyn Tag i Nan Szan i pd-Kunlun.

5. AZJA WSCHODNIA - kształtowała ją o. pacyficzna - powstanie szeregu łańcuchów górskich na wsch kontynentu oraz spojenia rozbitych części tarczy chiń. W obszarach wyspiarskich - alpejskie ruch fałdowe (główna rola) oraz intensywna działalność wulkaniczna. Charakterystyczne - występowanie równin, łagodnych, niewysokich pasm górskich oraz obniżanie się lądu stopniami ku wsch. Klimat - cyrkulacja monsunowa (wilgot, ciepłe lato; sucha, surowa zama). Rzeki - wysoki wodostan latem, niski zimą.

MANDŻURIA (Chiny Północnowschodnie) - centralną krainą jest Niz. Mandżurska, składająca się z kotlinowatej niz środkowej oraz lączącej się z nią od pd niz nad rzeką Liao-ho. Niziny otoczone są od zach górami Liaosi i Wlk. Chinganem (o.hercyń, zrównanie, wypiętrzenie w czasie fałdowań pacyf - zrębowo-fałdowy górotwór, w plejstocenie małe lodowce), od pn Małym Chinganem (górotwór fałdowo-zrębowy, śred.wys. 400-600m., rumowiska skalne), od wsch - G.Mandżursko-Koreańskie (szczątek masywu koreańskiego,przykrytego miejscami utworami paleozoicznymi), ku pd - niz obniża się i otwiera ku Zat.Liaotuńskiej. Rzeki należą do dorzecza Amuru lub zlewiska M.Żółtego. G.Wschodniomandżurskie - część pd-zach niższa - G.Liaotuńskie, gnejsy, pokrywy bazaltowe, miejscami sk osadowe o różnej odporności - b.urozmaicona rzeźba; G.Mutancjańskie - granity, gnejsy, przykryte na wsch wylewami bazaltów, najwyższe wznies - wygasły wulkan Pektu-San (2744). Niz.Mandżurska - śrdkowa i pn-wsch część Mandżurii, związana z międzygórskimi depresjami wypełnionymi aluwialnymi osadami.

PÓŁWYSEP KOREAŃSKI - podniesiony w trzeciorzędzie blok tarczy chińskiej, na nim osady paleozoiczne, w mezozoiku ałdowo-zrębowe dyslokacje, w trzeciorzędzie ruchy pionowe, mioceńska peneplena wypiętrzyła się wyżej od str wsch niż zach i pd, sąsiednie M.Japońskie stanowi obszar geosynkinalny. G.Północnokoraeńskie - wschodnia część G.Mandżursko-Koreańskich, śred. 1500-1800m, szereg grzbietów stromo opadających ku M.Japońskiemu Płaskowyż Kema - archaiczne granity i gnejsy. G.Wschodniokoreańskie - ciągną się wzdłuż wsch wybrzeża, silnie zróżnic bud geolog - zróżnicowanie form. Zachodnie Równiny - nizinne, podzielone niskimi wzniesieniami wzdłuż brzegów M.Żółtego.

WYSPY JAPOŃSKIE - 4 duże (Hokkaido, Honsiu, Kiusiu, Sikkoku), setki małych, leżą na cokole kontynentalnym Azji, u jej pn-wsch brzegów, intensywna działalność wulk i sejsmicz, brzegi wysp od wsch silnie rozczłonkowane, od zach wyrównane, rzeźba terenu - góry średnie uwieńczone wysokimi stożkami wulkanów, na znacznych obsz, w różnych wysokościach występ poziomy zrównań. Góry biegną południkowo z wyspy na wyspę. Budowa geol - charakter fałdowo-zrębowy, sk paleozoicz i prekambryjskie szeroko rozprzestrzenione utwory mezo i kenozoiczne pocięte intruzjami. W strukturze wyrażnie zaznaczaja się fałdowania hercyńskie, które uległy zaburzeniom w o.pacyf. W trzeciorzędzie sformowały się zapadliska przybrzeżnych mórz, na wyspach-fałdowania alpejskie. Ostateczne odłączenie wysp od Azji nastąpiło w czwartorzędzie. Cały obszar podlega intensywnej działal sejsmicz, potężne i częste trzęsienia ziemi koncentrują się szczególnie na wsch Honsiu i na wybrzeżach M.Japońskiego.

6. AZJA ZACHODNIA -

NIZINA MEZOPOTAMII - nieckowata depresja, poprzecinana przez rzeki Eufrat i Tygrys uchodząca do Zat. Perskiej. Mezopot. Grn - część pn-zach to równina przecięta w kilku miejscach niskimi wzgórzami. Mezop. Dln - część pd-wsch - równinna, nizinna. Mezop. - rozległe tektonicz zapadlisko na przedpolu alpejskiej strefy fałdowej Iranu, wypełnione osadami trzeciorzęd i plejstoceńskimi. W rzeźbie Mezop przeważają niziny, jedynie pn-zach część przecinają odnogi G.Taurus.

WYŻYNA SYRYJSKO - PALESTYŃSKA - wąski pas lądu ciągnący się wzdłuż zach brzegów M.Śródziemnego, od pn graniczy z G.Taurus, na pd po Płw. Synaj, na wsch przechodzi w Płytę Arabską. Jest to pagórkowata płyta, rozbita uskokami na szereg zrębów górskich i podłużnych depresji, w trzeciorzędzie słabe ruchy fałdowe, później zrębowe dyslokacje, zbud gł z poziomo ułożonych skał mezo, trzeciorzęd i osadów plejstoceń.

PÓŁWYSEP ARABSKI - największy azjat, 3 mln km kw., budowa płytowa, jądro płw to archaiczne łupki i granity, na wsch płyta arabska urywa się i tworzy brzeg depresji Mezopotamii i Zat.Perskiej. Pd-wsch kraniec tworzą G.Dżebel Achdar, zbud z wapieni mezo i utw plioceń - strefa alpejska Azji. Płyta wyniesiona jest na pd-zach i obniża się ku pn-wsch. Na pn i pd centralnej Arabii rozciągaja się pustynie : Rub el - Chali, Wielki Nefud, Mały Nefud i na pn Pust. Syryjska. Płw. Synaj - między zat.Akaba a Zat.Sueską - lekko falisty płaskowyż, obniżający się ku M.Śródziemnemu, ku pd podnosi się i tworzy Masyw Synajski (do 2600), wapienie, granitowe podłoże.

niecek z jeziorami. 3 jednostki : Tybet Zach - pocięty gęsto siecią drobnych niecek uchodzących do bezodpływowych jezior, najwyższa część; Tybet Wsch - odwadniany wielkimi rzekami azjatyc. Jangcy, Mekong, Saluin; Tybet Pd - przedłużenie T.Zach, Indus, Brahmaputra, Satledż płyną równoleżnikowo w śródgórskich

1. AZJA PÓŁNOCNA

Rozciąga się od M.Arktycznego po Pogórze Kazachskie i góry obrzeżające Wyżynę Mongolską i od Uralu po O.Atlantycki.

NIZINA ZACHODNIOSYBERYJSKA - równinna niz, 70% to bagna. W plejstocenie zlodowacenie (tylko raz). Po okresie lodowc ruchy epejrogeniczne i transgresje morskie utworzyły niz aluwialną przez którą przepływają liczne rzeki tworząc system Obu i Irtyszu. Ob - wypływa z Ałtaju, płynie szeroką zabagnioną doliną z licznymi dopływami - największy Irtysz, uchodzi do M.Karskiego Zat.Obską. Pn - monotonna, zabagniona równina. Pd - kilkunastometrowe wąskie, wysokie wzniesienia tzw griwy, powst przez rozcięcie potokami płynącymi między Obem a Irtyszem.

WYŻYNA ŚRODKOWOSYBERYJSKA - ciągnie się od Jeniseju do G.Jabłonowych, Stanowych i Wierchojańskich, na pn do M.Arktycznego a na pd do Sajanów. Kraina wyrównana, o łagodnych formach, wzniesiona średnio 300-600m z szeregiem pasm i grup górskich. Podłoże to tarcza, w trzeciorzędzie uległa popękaniu, a poszczególne jej części uległy wypiętrzeniu, wylewy lawy - pokrywy lawowe. Wyż obniża się ku wsch, odwadniana jest przez 2 systemy rzeczne : Leny i Jeniseju, na pn przez Hatangę. Ku pn teren obniża się i w dorzeczu Hatangi rozciąga się rozległa niz zbudow z mezozoicznych warstw. Na pn - Płw Tajmyr - górzysty (G.Brranga - jest to zrąb łagodnie opadający na pn a stromo na pd, gnejsy). Na pd płw - jez Tajmyr. Archipelag Ziemi Północnej - 4 duże wyspy, szereg małych - przedłużenie płw, stary, zniszczony, obniżony masyw. W plejstocenie zlodowacony, obecnie 41% obszaru.

SYBERIA PÓŁNOCNOWSCHODNIA - powst w orog pacyficznej, łańcuchy górskie uległy później deformacji przez uskoki, powstały wewnętrzne płaskowyże i oddzielające je kotlinowate wyżyny. Odrębną część stanowi Tarcza Anadyrska na Płw. Czukockim - obsz górzysty lub pagórkowaty, gł pasmo-G.Anadyrskie (2300), orog pacyficzna. Nad rzeką Anadyrą - niz aluwialna, a na pn-zach od niej Płaskowyż Anadyrski. Główne pasma S.Pn-wsch : G.Wierchojańskie, Czerskiego, Kołymskie - charakter alpejski, skalisty granit, ostre wierzchołki, strome zbocza, ślady zlodowacenia, między górami płaskowyże. Nad Leną, Indygirką, Kołymą - niz aluwialne. W-py Nowosyberyjskie oderwane w wyniku młodych ruchów skorupy ziemskiej. W-pa Wrangla - pd i środk część - góry do 1000m., pn - niziny.

DALEKI WSCHÓD - kraj nadamurski i nadmorski, na wsch od G.Stanowych ciągnie się początkowo Wyż.Zejsko-Burejska, dalej południkowo - G.Burejskie oraz po obu stronach Amuru - Mały Chingan. Nad dolnym Amurem leży aluwialna i zabagniona Niz. Dolnoamurska. Nad M.Japońskim leżą G.Sichote-Alin - sk krystal, strome ku morzu, łagodne ku nizinie. Amur uchodzi do Cieśń. Tatarskiej. G.Dżugdżur - leżą w przedłużeniu G.Stanowych, wzdłuż wybrzeża M.Ochockiego. Sachalin - wyspa przybrzeżna, wzdłuż niej przebiegają 2 łańcuch górskie. Płw. Kamczatka - dawniej wyspa, wskutek działaln wulk i lodowc złączona z lądem przesmykiem Parapołski Doł. Wnętrze stanowią 2 masywy górskie, oddzielone depresją - rz. Kamczatka. Ok. 100 wulkanów, 19 czynnych (Kluczewska Sobka, Kronocka Sobka, Siwelucz), gorące źródła, gejzery, działal sejsmiczna. W-py Komandorskie (4 wyspy), góry do 600 m. Kuryle - od Kamczatki ku Japonii (36 wysp wulkanicznych).

OBSZARY GÓRSKIE SYBERII POŁUDNIOWEJ : Ałtaj - przylega do Niz. Zach-syberyjskiej od pd-wsch strony, orog hercyń, w mezozoiku peneplenizacja, orog alpejska - ruchy załomowe, wypiętrzenia zrębowe, plejstocen - zlodowacenie, przekształcenie rzeźby. Rzeźba : dzikie, potężne masywy górskie, skaliste granie, szczyty do 4500m pokryte wiecznym śniegiem, lodowce, lasy szpilkowe, klimat kontynental. Pd Otoczenie Wyż. Środkowosyberyjskiej - zach część tego obsz tworzy Sajan Zach, do 2900m rzeźba alpejska, orogeneza kaledoń. Sajan Wsch - zaokrąglone formy ze stokami o różnej stromości, w śrdk części krajobraz alpejski. Jez. Bajkał najgłębsze (1741m), kryptodepresja (1288m) - rów tekt z trzeciorzędu, działalność sejsmiczna. G.Bajkalskie - pn-wsch obrzeżenie Bajkału, obniżają się ku zach, źródło Leny. Chamar Daban - otacza Bajkał od pd-wsch, formy łagodne do 1600m. G.Barguzińskie - przedłużenie Ch.D. ku pn-wsch, wyższe, granitowe, do 2800m. G.Jabłonowe - biegnie nimi dział wód między zlewiskiem O.Spokojnego a M.Arktycznego, wierzchowiny - płaskowyże z rumowiskami. Wyż. Witimska i Patomska - na pn od G.Jabłonowych. G.Stanowe - zbud ze sk krystal poprzerywanych pokrywami law, kaledońskie.

2. AZJA CENTRALNA

NIZINA TURAŃSKA Z POGÓRZEM KAZACHSKIM i przylegającymi górami - Nizina Turańska-zach, niz część AC, na pn i pn-zach leżą wzgórza Mugodżary, Turgajskie G.Stołowe, Pogórze Kazachskie, od wsch i pd-wsch - Tien-szan i Pamir, od pd - Hindukusz i Koped Dag, od zach M.Kaspijskie. Jest dnem dawnego morza, które podzieliło się na szereg jezior, opady 250 mm, stepy, półpustynie. Niz zbud jest z poziomo ułożonych osadów paleogenu, erozja i denudacja wytworzyły niewysokie płaskowzgórza i stoliwa. Pozostałą część zajmują pustynie : Karakum, Kyzył-kum, Mujun kum, Wielki i Mały Barsuk. Pamir - stepowa wyżyna (4000m.), nad którą wznoszą się oddzielne pasma górskie, ze szczytami pow. 7000m. Swą strukturę zawdzięcza o. alpejskiej, 2 typy rzeźby : Pamir Wsch - charakter gór średnich, doliny szerokie, formy polodowcowe, Pamir Zach - rzeźba silnie rozczłonkowana dolinami rzek, doliny wąskie, głębokie. Od niego we wszystkie str rozciągają się łańcuchy górskie. Karakorum - łączy Pamir z Himalajami i Tybetem, G.Ałajskie z Tien szanem, sąsiaduje na wsch z Kunlun, na wsch z Hindukuszem.

TYBET - najwyżej wzniesiony wyżynny obszar Azji, między Kunlunem, Himalajami a Nan Szanem. 4500-5000m. Obszar urozmaicony, przecięty szeregiem pasm górskich wznoszących się do 7000m., dzielących wuyż na szereg niecek z jeziorami. 3 jednostki : Tybet Zach - pocięty gęsto siecią drobnych niecek uchodzących do bezodpływowych jezior, najwyższa część; Tybet Wsch - odwadniany wielkimi rzekami azjatyc. Jangcy, Mekong, Saluin; Tybet Pd - przedłużenie T.Zach, Indus, Brahmaputra, Satledż płyną równoleżnikowo w śródgórskich

4. AZJA POŁUDNIOWA - obejmuje Płw.Indochiński, Indyjski, Archipelag Malajski i Filipiny.

PÓŁWYSEP INDYJSKI : Himalaje - potężny łuk dł 2500km, szer 250-300km, z pn-zach na pd-wsch, na zach łączą się z Hindukuszem, na wsch zwężąją się i przechodzą ku pd w Płw. Indochiński, granicą zach jest przełomowa dolina Indusu, a wsch dol Brahmaputry, góry młode (trzeciorzęd), głęboko wcięte doliny, stosunkowo słabo rozczłonkowane, zaokrąglone grzbiety z wysoko położonymi przełęczami, składają się z szeregu pasm, obniżających się potężnymi stopniami ku pd, najniższy stopien tworzy niskie, wysunięte najbardziej na pd pasmo - Siwalik - 900-1000m., tuż nad Niz.Hindostańską, piaskowce. Drugi, wyższy stopień tworzą równoległe do nich Małe Himalaje - do 4000m, skały krystalicz, silnie zaburzone fałdy, uskoki, poprzerywane intruzjami granitowymi, na zach między Małymi Himalajami a głównym pasmem leży Kotl.Kaszmirska, trzeci, najwyższy stopień-oś systemu tworzy centralny łańcuch Himalajów- Wielkie Himalaje - śred 6000m., najwyższe ponad 8000m., zbud ze starych gnejsów, granitów, łupków kryst, skał metamorficznych, szczyty granitowe pokryte wiecznymi śniegami i lodowcami. Linia wiecznego śniegu na zach i pn stokach - 5700, na pd - 4500-5100. Piętra wigotnych połud stoków : do 1000 - las o charakterze dżungli, do 2000 - wiecznie zielony las zwrotnikowy, powyżej dęby klony, kasztany, cedry, rododendrony - do 3500 (górna granica lasu), wyżej roślinność alpejska z krzewami i łąkami. Niz. Hindostańska - kraina równinna, między Himalajami a Wyż.Dekanu, powstała dzięki zamuleniu przez rzeki spływające z Himalajów rozciągającej się tu w trzeciorzędzie cieśniny morskiej. Zbud jest z materiałów akumulacyjnych ilastych i starszych piaszczystych, Dzieli się na 3 części : Delta Gangesu z doliną Brahmaputry i G.Khasi, Środkowa Nizina Gangesu oraz Zachodnia Niz. nad rz Indus. Wyż.Dekanu - na pd od Niz.Hindostańskiej, szczątek Gondwany, w jurze uległ potrzaskaniu i częściowo zapadnięciu, sk krystal, gł gnejsy, na nich stare prekambryjskie i paleozoiczne wapienie, piaskowce, kwarcyty. Na pn-zach pokryte bazaltowymi pokrywami, na wsch i zach brzegach płw występują strome krawędzie Dekanu, rozcięte rzekami przyjmują wygląd gór : Ghaty Zach i Wsch. Obszary zbud z gnejsów charakteryzują formy zaokrąglone, lekko faliste; bazaltowe pokrywy tworzą płaskie, równinne powierzchnie, przy rozmyciu powst progi, wzniesienia stołowe. Twarde, bardziej odporne kwarcyty i piaskowce, po rozmyciu sk kruchych zachowały się jako łańcuchy i grzbiety górskie. Pn-zach pogranicze Wyż.Dekanu stanowią stare, ostańcowe, fałdowe G.Arawalli. Najbardziej pd część płw zajmują G.Anamalaj i Kardamanowe, oddzielone od Wyż.Dekanu depresją Palgat. Wzdłuż brzegów, po obu str płw ciągną się wąskim pasem niziny porośnięte bujną zwrotnikową roślinnością.

5. AZJA ZACHODNIA

Część pn AZ kształtowała się w wyniku orog alpejskiej, duże zróżnicowanie ukształtowania, mało nizin nadmorskich i równin. Cały ten obszar w ciągu długich okresów zajmowała geosynklina Tetydy, wypełniana przez osady mezo i kenoz (wapienie,flisz). Osady te w górnym trzeciorz i plejstocenie uległy ruchom górotwórczym. Niektóre z obszarów uległy zapadnięciu - Morze Egejskie, Marmara, Czarne. Orog alpej towarzyszyły intruzje granitowe oraz wylewy bazaltowe i andezytowe, które wytworzyły obszerne pokrywy i stożki wulkaniczne - Wyż Armeńska, Kaukaz. Wytworzone nierówności terenu uległy zniszczeniu i peneplenizacji. Przewagę mają góry wznoszące się do 3000 m.

PÓŁWYSEP AZJI MNIEJSZEJ - obejmuje obszar bezleśnych płaskowzgórzy - od 800 na zach do 1500 na wsch otoczonych od pn i pd wysokimi do 2000 m górami ciągnącymi się wzdłuż wybrzeża a na wsch przechodzą one w Wyż Armeńską. Od strony wybrzeża leżą wąskie niziny nadmorskie. Środek płw tworzy Wyż Anatolska: stare, sztywne, zrębowe tereny,trzeciorz lawy i tufy wulkaniczne (część zach - wzniesienia ciągną się równoleżnikowo na przemian z dzielącymi je dolinami, cz wsch-Płaskowyż Anatolski - równina na której wznoszą się niskie izolowane pasemka), podczas fałd alpejskich przywarły do nich od pn G.Pontyjskie ( zbud z krystal łupków, pokryw andezytowych i tufów, ich wysok wzrasta ku wschodowi , krajobraz alp, ślady zlodowaceń, obecnie małe lodowce) od pd Taurus dzielący się na T zach (kilka równoległych pasów, średnio wzniesione grzbiety, wysokie wapienne płaskowzgórza i pas wyżynny), T środk ( krajobraz alpejski, rzeka Seyach dzieli na T Kilikijski i Antytaurus) T wsch (trzy równoległe łańcuchy rozdzielone podłużnymi pasami kotlin)

WYŻYNA ARMEŃSKA : W czasie orog alpej fałdy górskie uległy tutaj zwarciu i znacznemu wypiętrzeniu, następnie wystąpiło zrównanie i ponowne wypiętrzenie, powstały zapadnięcia i uskoki - lawa bazaltowa tworząca pokrywy - formy stołowe gór - płaskowyże. Działalność wulk wytworzyła szereg wyniosłych stożków, występują kotliny tektoniczne. Wan - słone bezodpływowe jez w rowie tektonicznym, na wsch od niego G.Kurdystańskie, do 4000, krajobraz alpejski, małe lodowce. Pd-wsch część Wyż. Armeńskiej - zrębowy charakter, stożki wulkaniczne, pn-wsch część i Wyż. Południowokaukaska - śr 2000, pasma wulkaniczne, grupy stożków, ostra, wyraziście zarysowana rzeźba a także rozległe, wysoko wzniesione płaskowyże z pokryw lawowych. Współcześnie - działalność sejsmiczna. Pn obramowanie W.Armeńskiej tworzy Kaukaz Mały - grzbiety fałdowo-zrębowe (flisz, wapienie, andezyty) silnie zniszczone przez erozję.

KAUKAZ - górotwór fałdowy, złożony z licznych grzbietów - 3 podłużne strefy : 1. wysokogórska, pow 4500, najwyższe szczyty - wygasłe wulk : Elbrus i Kazbek, najwyższy łańcuch - lodowce alpejskie, 2 i 3 - zboczowe po pn i pd stronie, częściowo rozchodzące się w postaci odgałęzień. Różnorodność i powikłana bud geolog wskazuje na starsze ruchy górotwórcze (kaled i hercyń). Wytworzony wówczas górotwór został całkowicie zniszczony. Pod koniec trzeciorz i na pocz czwartorz Kaukaz podlegał obniżeniom i wypiętrzeniom, którym towarzyszyły silne uskokowe przemieszczenia zrębowe. W plejstocenie zlodowacone. Na zach zbud z gnejsów, granitów prekambryjskich oraz utworów paleozoicz i mezozoicz (łupki ilaste, wapienie, piaskowce, sk wulk). Kaukaz Wsch w całości zbud z utworów mezozoicz. Granica wiecznego śniegu : K.Zach - 2703, Środk - 3000-3500, Wsch - 3500-3700. Lodowce : Dych-Su, Karagom - dolinne lodowce alpejskie. Podkaukazie - obsz równinny po pn stronie Kaukazu. Niz. Kurańska i Lenkorańska i Kolchidzka - depresyjne zagłębienia międzu Kaukazem a Wyż. Armeńską.

WYŻYNA IRAŃSKA - od M.Kaspijskiego i Niz. Turańskiej na pn, po Zat.Perską i M.Arabskie na pd. Obramowana łukami gór : Zagros (góry płaszczowinowe,strefa zewnętrzna autochtoniczna, fałdowa oraz wewnętrrzna strefa nasunięć, układ rusztowy, grzbiety górskie słabo porzeźbione,płaskie wierzchołki, strome zbocza, do 4000m.) Mekran (układ rusztowy, na przemian grzbiety piaskowcowe i wapienne z depresjami wypełnionymi łupkami, do 2000) Kirthar, Sulejmańskie(grzbiety górskie tworzą szerokie płaskowzgórza od pd i wsch, oraz Elbrus (bud fałdowa, skomplikowana - nasunięcie jednych fałdów na drugie, środkowa strefa - paleozoiczne wapienie i piaskowce są otulone utw mezozoicz i trzeciorzęd, najbardziej skrajne osłony tworzą plio i plejstoceńskie molasy), Turkmeńsko-Chorasańskie (strefa wewn - sk paleozoicz - G.Niszapurskie, zewn - północna - sk mezo i kenozoiczne - Kopet-Dag, są rozdzielone depresjami i doliną rz. Atrek), Paropamis (do 3500, szereg łańcuchów rozdzielonych tektonicznymi depresjami, ku wsch rozchodzą się i przechodzą w Hindukusz) i Hindukusz od pn (skomlik bud, granity, łupki, marmury paleozoicz, łupki jurajskie,

depresjach. Karakorum - orog alpej, ponad 6000m., najwyższy 8611 (K2), granity, gnejsy, granica wiecz śniegu - 4700-5900m po pd str lodowca. Kunlun - pn granica Tybetu, wznosi się wysokim progiem ponad pustynie Azji Centr., wiele równoległych pasm, 6000m, 60 lodowców. Na wsch od rzeki Czerczendaria rozwidla się na 2 odnogi : pn-Ałtyn Tag i Nan Szan i pd-Kunlun. Cajdam - bezodpływowa kotlina, tekt depresja, między Nan Szanem a Kunlunem, na wys 2703.

WYŻYNA MONGOLSKA - pn-wsch część Azji Central, między Wielkim Chinganem, Nan Szanem, Kotl Kaszgarską i Dżungarską. Mongolia Pn - zajmują ją góry : Chentej, Ałtaj Mongolski i Gobijski, Chan-Chuckej i Changaj (orog. kaledoń, po speneplenizowaniu uległy wydźwignięciu i obecnie tworzą szereg zrębów i rowów). Mongolia Pn ma również obszerne, wysoko położone równiny - penepleny o lekko falistych grzędach. Mong pd - równinna depresja 900-1200 m, pokryta pustynnym stepem zwanym Gobi, poprzecinana grzbietami górskimi pokrytymi rumowiskami, liczne drobne zasolone jeziora, klim kontynent. Gobi zajmuje półpustynne i suche stepy. Do Gobi zalicza się także : Wyż.Ordos - w dorzeczu rz. Huang-ho, wys. śr. 1000m., część tarczy chińskiej, przedłużenie Gobi, znaczną część zajmuje pust. piaszcz. ; Ała Szan - pustynna wyż, pd część Gobi; G.Pei Szan - przejście od Gobi ku Kotl. Kaszgarskiej, do 2701m., grzbiety kopulaste.

3. AZJA WSCHODNIA - kształtowała ją o. pacyficzna - powstanie szeregu łańcuchów górskich na wsch kontynentu oraz spojenia rozbitych części tarczy chiń. W obszarach wyspiarskich - alpejskie ruch fałdowe (główna rola) oraz intensywna działalność wulkaniczna. Charakterystyczne - występowanie równin, łagodnych, niewysokich pasm górskich oraz obniżanie się lądu stopniami ku wsch. Klimat - cyrkulacja monsunowa (wilgot, ciepłe lato; sucha, surowa zama). Rzeki - wysoki wodostan latem, niski zimą.

CHINY MONSUNOWE - pasmo Cingling-Szan dzieli Ch.M. na część pn - kilka pasm górskich, wyżyn i nizin pokrytych grubą powłoką lessów, rozciąga się aż po Wlk. Chingan, wzniesienia i pasma górskie znane są jako Płaskowyż Lessowy - część zach wyższa, wsch niska-aluwialna Niz. Chińska - obsz napływowy Huanh-ho; pd - kotliny wzdłuż doliny Jangcy : Syczuańska („Czerwona Kotlina”) - otocz górami, w dnie czerwone piaskowce, Środkowego i Dolnego Jangcy, dalej niewysokie wzniesienia poprzecinane dolinami rzek - G.Pdchińskie - liczne pasma i połogie garby, 500-1000m., wapienie. Budowa Ch.M. - podłoże w części pn to tarcza chińska uformowana przed kambrem, póżniej zalewy mórz (wapienie, łupki), dawne podłoże zbud z granitów, gnejsów i in sk krystal. O.pacyficzna rozbiła tarczę na bloki, wytworzyła między nimi pologie antyklinalne wzniesienia i zręby, liczne obniżenia i przesunięcia. Płw.Szantung - 2 stare prekambryjskie masywy górskie : wsch - niższy - na płw, zach - wyższy - na lądzie. Górski centralny obszar Ch.M. tworzą G.Cingling-Szan, ku zach łączą się z Kunlunem, do 4100m i sąsiadujące z nimi od pn - Funiu-Szan i od pd - Tapa-Szan. W-pa Tajwan - oddzielona od lądu pod koniec pliocenu lub na pocz plejstocenu, 2 południkowe łańcuchy górskie : G.Tajwańskie i Singao-Szan, na zach pas równinnej niziny, w górach formy glacjalne, pn cypel jest przedłużeniem wulkanicznych wysp Riukiu. W-pa Hajnan - środek wyspy zajmują faliste wzniesienia, resztki dawnych gór zbudow ze skał metamorficz, nad cieśń Hainan bazaltowe pokrywy i wygasłe wulkany.

MANDŻURIA (Chiny Północnowschodnie) - centralną krainą jest Niz. Mandżurska, składająca się z kotlinowatej niz środkowej oraz lączącej się z nią od pd niz nad rzeką Liao-ho. Niziny otoczone są od zach górami Liaosi (na zach od rzeki Liao-ho, ogniwo pośrednie między płaskowyżem lessowym a Wlk.Chinganem oraz oddzielają Niz.Mandżurską od Chińskiej, sfałdowane i wydźwignięte w o.pacyf uległy peneplenizacji, ruchy trzeciorzędowe-wypiętrzenie, odmłodzenie rzeźby, lawy bazaltowe) i Wlk. Chinganem (o.hercyń, zrównanie, wypiętrzenie w czasie fałdowań pacyf - zrębowo-fałdowy górotwór, w plejstocenie małe lodowce), od pn Małym Chinganem (górotwór fałdowo-zrębowy, śred.wys. 400-600m., rumowiska skalne), od wsch - G.Mandżursko-Koreańskie (szczątek masywu koreańskiego,przykrytego miejscami utworami paleozoicznymi sfałdowanymi w końcu o.pacyf, w trzeciorzędzie i plejstocenie-ruchy załomowe-pęknięcia, bazaltowe lawy), ku pd - niz obniża się i otwiera ku Zat.Liaotuńskiej. Archaiczne podłoże M.-gnejsy z intruzjami granitowymi, na nich płytowo warstwy młodsze. Ruchy mezozoiczne wytworzyły zapadliska i wzniesienia pn-wsch części - następnie peneplenizacja. Pliocen/plejstocen - odmłodzenie rzeźby, wypiętrzenie penepleny, rozcięcie erozyjne, nowe zapadliska tekt - wylewy law bazaltowych, które otaczają niz po obu jej stronach. Rzeki należą do dorzecza Amuru lub zlewiska M.Żółtego. G.Wschodniomandżurskie - część pd-zach niższa - G.Liaotuńskie, gnejsy, pokrywy bazaltowe, miejscami sk osadowe o różnej odporności - b.urozmaicona rzeźba; część pn-wsch wyższa - G.Mutancjańskie - granity, gnejsy, przykryte na wsch wylewami bazaltów, najwyższe wznies - wygasły wulkan Pektu-San (2744). Niz.Mandżurska - śrdkowa i pn-wsch część Mandżurii, związana z międzygórskimi depresjami wypełnionymi aluwialnymi osadami.

PÓŁWYSEP KOREAŃSKI - podniesiony w trzeciorzędzie blok tarczy chińskiej, na nim osady paleozoiczne, w mezozoiku ałdowo-zrębowe dyslokacje, w trzeciorzędzie ruchy pionowe, mioceńska peneplena wypiętrzyła się wyżej od str wsch niż zach i pd, sąsiednie M.Japońskie stanowi obszar geosynkinalny. G.Północnokoraeńskie - wschodnia część G.Mandżursko-Koreańskich, śred. 1500-1800m, szereg grzbietów stromo opadających ku M.Japońskiemu, dawniej zlodowacone, ku zach przechodzą w wysoki, lekko falisty, ponad 1000m - Płaskowyż Kema - archaiczne granity i gnejsy. G.Wschodniokoreańskie - ciągną się wzdłuż wsch wybrzeża, silnie zróżnic bud geolog - zróżnicowanie form. Zachodnie Równiny - nizinne, podzielone niskimi wzniesieniami wzdłuż brzegów M.Żółtego. W-pa Dzedzu i Ullyng - pochodzenia wulk, pokrywy bazaltowe, niskie stożki wulk.

WYSPY JAPOŃSKIE - 4 duże (Hokkaido, Honsiu, Kiusiu, Sikkoku), setki małych, leżą na cokole kontynentalnym Azji, u jej pn-wsch brzegów, intensywna działalność wulk i sejsmicz, brzegi wysp od wsch silnie rozczłonkowane, od zach wyrównane, rzeźba terenu - góry średnie uwieńczone wysokimi stożkami wulkanów, na znacznych obsz, w różnych wysokościach występ poziomy zrównań. Góry biegną południkowo z wyspy na wyspę. Budowa geol - charakter fałdowo-zrębowy, sk paleozoicz i prekambryjskie (granity, gnejsy, łupki kryst), szeroko rozprzestrzenione są morskie i lądowe utwory mezo i kenozoiczne pocięte intruzjami sk magmowych. W strukturze wyrażnie zaznaczaja się fałdowania hercyńskie, które uległy zaburzeniom w o.pacyf - liczne obniżenia i wypiętrzenia, wzdłuż szczelin-lawy. W trzeciorzędzie sformowały się zapadliska przybrzeżnych mórz, na wyspach-fałdowania alpejskie. Ostateczne odłączenie wysp od Azji nastąpiło w czwartorzędzie. Cały obszar podlega intensywnej działal sejsmicz, potężne i częste trzęsienia ziemi koncentrują się szczególnie na wsch Honsiu i na wybrzeżach M.Japońskiego.

wapienie kredowe oraz sk trzeciorzęd, dawne i trzeciorzędowe dyslokacje oraz plejstoceńskie wypiętrzenia, część wsch wyższa - 5000-7700, połogie grzbiety, stromezbocza, wysoko położone przełęcze; część zach - niższa d0 5000). Panującą forma rzeźby wewnątrz wyżu są płaskowzgórza i nieckowate zagłębienia, obok nich spotykamy także krajobrazy wysokogórskie i gór średnich (G.Środkowo-Irańskie - 3 równoległe pasma oddzielone

od Zagrosu strefą pustynnych depresji, obsz starego, fałdowego jądra paleozoicznego ogarnięty młodymi wypiętrzeniami, ponad 3000, krajobraz górsko-pustynny i Wschodnio-Irańskie - wał górski wzniesiony do 2800, szereg kulisowato ułożonych grzbietów, mezozoiczne i trzeciorzędowe wapienie, młode lawy) oraz miedzygórskie kotliny zapełnione rumowiskiem skalnym i obszerne pustynie (Deszt-e-Kewir - wielka pust słona, Deszt-e-Lut - pust Lota). Bud geologiczna b.skomplikowana - ślady fałdowań kaled i hercyń; wyraźnie występują, zwłaszcza na krawędziach fałdowania alpejskie. Zbud jest z wapieni, piaskowców, sk wulk, największe przestrzenie zajmuja utwory trzeciorzędowe - flisz, wapienie, gliny gipsowe.

PÓŁW. BAŁKAŃSKI z 3 półw. jest on najsilniej zrośnięty z Pniem lądowym, b. silnie rozczłonkowana linia brzegowa na pn.

Budowa geologiczna - od Alp odgałęziają się G. Dynarskie, sfałdowane w orogenezie alpejskiej, dalej ciągną się G. Albańskie, na pd jako G. Greckie. Dalsze przedłużenie tego łańcucha jest na wyspach: Kreta, Karpathos i Rodos. Na wsch. od G. Dynarskich w centrum półwyspu występuje stary masyw krystaliczny, poprzedzielany pasąmi o młodszym fałdowaniu, ma uskoki, w wielu miejscach stary masyw zapadł się pod morze lub zostal przysypany przez osąd nizin aluwialnych. Zaliczamy do niego: Masyw Pelagański - od wsch. graniczy z młodszym fałdem - strefa Wardaru ( skały paleomezozoiczne, inkrudowane zasądowymi magmami). Drugim jest masyw Rodopów, który charakt. się silnym strzaskaniem podłoża i znacznymi dyslokacjami załomowymi, przykryty gdzieniegdzie pokrywą osądową lub młodymi lawami wulkanicznymi . Trzeci masyw to M. Egejski, znaczna cz. zatopiona w M. Egrjskim. Pn-wsch. cz. zajmuje Stara Planina wieku alpejskiego, przedłużenie Pd. Karpat oddziela przełom Dunaju. Rze*ba półw. jest młoda, Stare i mł. masywy zostały w neogenie zrównane i dopiero w górnym pliocenie obszar uległ energicznym dyslokacjom tektonicznym, zapadanie i wydźwiganie potrzaskanych bloków. Procesy krasowe a w górach zlodowacenia

Klimat: wnętrze o kontynent. charakt., a obszar nadmorski z klimatem śródziemnomorskim., wpływ morza nie jest głęboki, zarówno temperatura jak i opad charakteryzuje te dwa klimaty, na wybrzeżu od 2000 mm, coraz dłuższy okres suszy ku wschodowi i pn.

Hydrografia Pn część odwadnia Dunaj, do Dunaju i Sąwy spływają Kupa, Bosna, Drina, Morawa, niektóre rzeki mają charakter krasowy, giną pod ziemią. Wielkie wahania poziomu wody. Jeziora również krasowe, największe są jednak tektoniczne: Prespa, Sikoderskie, Ochryda.

Roślinność: klimat warunkuje występowanie wiecznie zielonej roślinności śródziemnomorskiej, lasy rzadkie sosnowe, makkia, na wapiennym podłożu. Powyżej + 5⁰ C(styczeń) lasy zrzucają liście na zimę, pow. 2200 m piętro hal.

G. Dynarskie

Pobrzeże Dalmatyńskie G. dynarskie ciągną się równolegle do Adriatyku, zewn. pas to autochtoniczne fałdy z wapienia i fliszu - rusztowa budowa ze względu na różną odporność skał, w tak ukształtowany teren transgredowało zajmując subsekwentne obniżenia, podłużne równoległe do brzegu wybrzeże typu dalmatyńskiego, liczne zatoki. Półw. Istria to b. skrasowiała wyżyna, wyniszczenie lasu spowodowało degradację gleb. Bora wieje jako suchy i chłodny, latem ciepły i wilgotny wiatr.

Kras Dynarski - Główny trzon G. Dyn. tworzy pas zbudowany z wapieni mezozoicznych, o grubej miąższości, speneplenizowane, wydźwignięte - b. silnie rozwijają się zjawiska krasowe (wapień, b. słabo przewarstwiony nieprzepuszczalnymi utworami, brak ilastych domieszek i silne spękanie) proces został przyspieszony działalnością gospodarczą człowieka (wycinka lasu). Na PN rozległe płaskowyże ( np Kapela), PD część ma charakter górski, wypiętrzone stoliwa mają formy polodowcowe.

Wewn. pas G. Dynarskich zbudowany ze starszych elem. (wapień, łupek piaszczysty i piaskowiec, skamieniałości wulkaniczne i paleozoiczne skały metamorficzne, formy łagodniejsze, sieć rzeczna gęstsza lepsze warunki glebowe.

Pd. cz. Półw. Bałkańskiego

Pobrzeże Albańskie - przebieg południkowy., niz. aluwialne, narastające wybrzeże z bagnami i jeziorami, melioracja (teren rolniczy)

G. Albańskie - ciąg dalszy G. Dyn., na pn. są max wzniesięnia, zbudowane z wapienia, formy wysokogórskie, polodowcowe są też formy krasowe. G. środkowe prócz stoliw wapiennych i fliszowych są trzony krystaliczne zbudowane z metamorficznych skał, złoża bitumiczne, ropa, asfalt, chrom.

Pindos i Epir - P. stanowi oś pd. Półw. Bałkańskiego, są to wysokie g., a górzysty region na zachodzie to Epir. Pindos zbudowany z łupków i wapieni, ze śladami zlodowacenia w wyższych warstwach. Epir - g*ry nieco niższe, zbudowane na przemian z wapieni i fliszu, między grzbietami rozległe doliny, region wilgotny ale cierpi na brak wody, zjawiska krasowe.

Grecja *rodkowa - między g*rskimi blokami, liczne zapadliska, zag**bienia zaj*te przez zatoki, w ich przed*u*eniu na wybrze*u leżą niziny aluwialne kt*rymi p*yn* rzeki, na zach. wapienne g*ry (do 2500 m), między szczytami kotliny o bardzo urodzajnych glebach.

Peloponez - p*łwysep, kraina g*rska, niemal wyłącznie zbudowana z wapieni; najsilniej wypiętrzona na pn. ku pd., grzbiety górskie rozcięte prze*omami rzek. Grzbiety te przechodzą w palczaste p**wyspy tworząc typowe g*rskie wybrzeże. Na zach*d i pd. niziny aluwialne, m*ode, w g*rach ślady zlodowacenia, zjawiska krasowe. W centrum znajduje się kotlina, kt*ra ma typowe krasowe odwodnienia.

Kreta - zbudowana z wapieni. Jest przedłużeniem G. Dynarsko-Greckich. Po sfałdowaniu uległ zdenudowaniu i pogrążeniu w morzu. W pleistocenie - wynurzenie, rzeźba g*rska do 2500 m.

Cyklady - w III by* to rozległy l*d, masyw sfałdowany w orogenezie hercyńskiej, pogrążony w M. Egejskim. Dziś unosi się ponad szelfowy cok*ł r*j g*rzystych wysp (do 1000 m wys.). Na pd. skraju wyspy są częściowo lub całkowicie wulkaniczne.

Tesąlia - tworzą ją kotliny oddzielone od morza zrębami krystalicznych masyw*w (np. Olimp 2917 m). W dnach kotlin III i holoceńskie aluwia g*rskich rzek i osądy jezior (dziś szczątki jezior np. Karlas), klimat kontynentalny, urodzajne gleby.

Macedonia - g*rska kraina między G. Dynarskimi a Rodopami, zbudowana z granit*w i skał metamorficznych sięgających do masywu trackiego i paleogańskiego przedzielonych strefą Wardoru; speleplenizowane, zalane wodami J. Egejskiego. Spowodowa*o to za*omowa struktur* regiony. dzi* między g*rami kotliny zapadliskowe. Odr*bne zrby tworz* p**wysep palczasty - Chalcydycki. nad zatokami są niziny aluwialne, zyzne gleby, *agodny klimat, intensywne rolnictwo. Wn*trze Macedonii ma klimat kontynentalny, g*ry pokryte lasąmi.

Wsch. część P**w. Ba*ka*skigo

Masyw Rodop*w - g*ry zr*bowe strzaskane uskokami, nier*wnomiernie wypi*trzone. Zach. część stanowi* zr*by G. Rila i Pirina - formy p*ogie, wierzchowiny ze *ladami zlodowacenia, wysoko po*o*one kary i jez. karowe. G*ry silnie zalesione, nawsch*d od doliny mesty leżą Rodopy, na zach. ponad 2000 m, a na wsch. obni*aj* się i rozdzielaj* na 2 pasma, rozdzielone dolin* Ardy. Formy wierzchowin *agodne, doliny to waslie gardziele, tylko u wylotu rozdzielaj* się.

Surowce min. : magnetyty, chromity, o**w i cynk.

Niz. Wschodniotracka i Pobrze*e M. Marmara - wsch. część masywu trackiego wygi**a się i zosta*a przykryta m*odszymi osądami, jest rozleg** falist* nizin* odwadnian* przez Marik* oraz jej dop*yw Ergen*. Niedawne ruchy wypi*trzy*y skorup* ziemsk* i utworzy*y pog*rza i średnie g*ry. Dalsze ruchy spowodowa*y zalanie obszaru i powstało M. Marmara, Cie*n. Dardanelle i Bosfor.

Strand*a - sk*on wyż., krystaliczne pod*e, część masywu trackiego. Wynurza się tylko gdziniegdzie na powierzchni*. Na nim utwory eoce*skie, w III wyla*y się tam lawy bazaltowe. Pastwiska i karowate lasy, obszar s*abo zagospodarowany.

Niz. G*rnotracka - między Rodopami a Strand** na pd., a Star* Planin* na pd., masyw tracki jest silnie wygity. W obni*eniu, kt*re zajmuje aluwialna nizina tylko wyspowo ponad r*wnin* wznosz* się twardzielce wulkaniczne. Niz. dobrze nawodniona, region rolmiczy, z*a wgla nad Marik*.

Kotl. Subba*ka*skie i Sredna G*ra - między Rodopami i Niz. G*rnotradzk* na pd. a Star* Plamin* na pn. le*y obszar przej*ciowy. W wyniku wypi*trzenia Starej Plaminy obszar ten zosta* strzaskany i wytworzy* szereg kotlin i oddzielaj*cych je zrb*w g*rskich. W szczelinach wydosta*y się magmy, wiele gor*cych *r*de*, do dzi* trzsięnia ziemi. Najwyżej po*ozona jest Kotl. Sofijska ok. 560 m, Kotl. Pernicka (w*giel brun., przemys* ci**ki). We wsch. częśći jest szereg zr*bowych g*r o nazwie Sredna G*ra lub Antyba*kan. Skały krystaliczne, wiele ma*ych kotlin, urodzajne gleby, *agodny klimat, os*oni*cie od wiatru (uprawa r**).

Stara Plamina - g*rotw*r wieku alpejskiego, od Karpat zbudowany ze ska* paleozoicznych sfa*dowanych w orogenezie hercy*skiej. Do tego pasą przyrasta od pn. pas m*odszych fa*d*w (skały mezozoiczne, wapienne i III flisz.). *lady neoge*skich zr*wna* , niedawne wypi*trzenie odm*odzi*o rze*b*.

- Rudawy Wschodnioserbskie - wys. 1650 m, skały krystaliczne i wulk. z bogatymi surowcami min. (mied*, z*oto, zelazo, o**w, wegiel)

- Stara Plamina - ze szczytem Mid*ur (2169 m), o buduje pasmo krystaliczne, a do niego przylega pasmo osadowe. Rzeki tworza prze*omy (np. antecedentny rzeki Iskyr), *agodne formy, fantastyczne formy wietrzeniowe (w*giel i mied*).

- Wysoka St. Plamina - do 2376 m, p*ogie formy wierzchowin, w*skie doliny, wysokie prze**cze, trudno dost*pne g*ry (wgiel).

- Wsch. St. Plamina - g*ry przechodza w wyżyn*, rozci*te szerokimi dolinami, ko*czy się nad morzem. Najstarszy cz*on pokryty lasąmi u podnuza d*bowymi,ej bukowo-jod*owymi.

P*yta P**nocnobu*garska - p*asko leżące utwory na kredowych i III osądach (lessowe). Gleby *yzne, w p*yt* wcinaja się rzeki zp*ywajace ze Starej Plaminy do Dunaju, klimat kontynentalny z upalnym latem,region rolniczy. Tam gdzie wapie* dochodzi do powierzchni zjawiska krasowe. P*yta ta dochodzi do morza i tworzy strome klifowe wybrze*e.

Dobrud*a - sąrmackie wapienie, a na nich less, bardzo ma*o opad*w, bezdrzewny step, pozbawiona rzek, wybrzerze klifowe, nadbrze*ne jeziora odci*te od morza piaszczystymi mierzejami.

KARPATY - łuk Karpat ma 1300 km, jest dłuższy od alpejskiego, ale znacznie niższy, pasmo mniej zwarte i miejscami dużo większe. Karpaty dzielą się na:

Karp. Zach. - najszerszy i najbardziej zróżnicowany łańcuch, wsch. granica: dol. Laborca, przełęcz Łupkowska dol. Sąnu i Solinki

Karp. Wsch. - prostolinijnie ciągną się aż do miejsca gdzie łańcuch górski skręca na zachód:Kotl. Braszawska., Prz. Predeal, dol. Prahowy

Karp. Połudn. - inaczej Alpy Transylwańskie, ciągną się aż do przełomu Dunaju

Karp. Zach. - 3 pasy : 1) pas zewn. (pn. i pn-zach), młody III górotwór, obejmuje płaszczowiny i fałdy fliszowe 2) pas wewn. - skomplikowana budowa geologiczna, tylko miejscami seria fliszu pokrywa starsze podłoże, przeszło 3 fazy fałdowań (kaledońskie, hercyńskie i górnokredowe). W czasię paleogeńskich ruchów pasą fliszowego zaznaczyły się ruchy załomowe, które komplikują budowę geologiczną i dlatego K. Zach są 3 elementem budowy geologicznej. A) krystaliczne trzony jako fragmenty starszych górotworów lub młóde intruzje magmowe, B) płaszczowiny albo autochtoniczne pokrywy mezozoiczne w znacznej cz. wapienne, C) pokrywy III fliszu, słabo sfałdowane, zachowane w depresjach.W pasię połudn. podłoże uległo zapadnięciu, schowane pod utworami III, a na pow. są wulkaniczne wylewy, andezytów, pokryw tufowych (jest to pas wulkaniczny). W neogenie były tu jeszcze transgresje morskie, z nimizwiązane są powierzchnie abrazyjne, leżące na 1500 m. Recesja morska odmłodziła rze*bę, w pliocenie dalsze d*wiganie przerywane okr. spokoju, a z tym związane są przełomy. Na wapiennym podłożu zjawiska krasowe (kras Pdsłowacki i Murawski) Wplejstocenie zlodowacenie, typowa rze*ba polodowcowa w Tatrach

1) K. fliszowe (Las Żdanicki, Chrziby, Białe K., Jaworniki, G. Hostyńskie, Beskidy Zach., Beskid Niski, Wyż. Ondawska

2) Centr. K. Zach. a) pas kotl. i fliszowych pogórzy podhalańskich z grupami skalnicowymi b) pas tatrzański: obejmujeobejmuje silnie wypiętrzone trzony krystaliczne z zalegającymi od zewn. pokrywami mezozoicznych płaszczowin c) pas kotl. wewn. - oddziela pas tatrzański od niżnotatrzańskiego d) pas niżnotatrzański podobny do tatrz., ale grupy górskie mają pokrywy mezozoiczne od pd i pn e) pas kotl. wewn., oddzielający niżnotatrz. od rudawskiego f) pas Rudaw Słowackich, krystaliczne pogórza i niewysokie grupy górskie oraz wapienne płyty

3) Wulkaniczny pas K. Zach. obejmuje góry pochodzenia wulk. oraz III pogórza , pokryte jednak osądami wulk. Leżą tu szerokie, zapadliskowe, międzywulkaniczne kotliny. Wyróżniamy tu 3 regiony: - Słowackie Średniogórze (pierwotne formy wulkaniczne są tu dawno wyniszczone, rze*ba erozyjna, - wewn. kotl. pasą wulkanicznego oddzielone od siębie 3 pogórzami, - łuk wulkanicznych wzniesięń na pd skraju K. Zach.

Karp. Wsch. - główne pasmo przebiega w zewwn. pasię fliszowym, jednak tektonika fliszu jest odmienna, wytworzyły się tu krótkie nasunięcia o charakterze skib, z tego powodu góry mają układ rusztowy, dol. są szerokie, mają dojrzałe formy. G. są młodsze, wypiętrzone pó*niej i mocniej niż K. Zach., wysok.przekraczają 2000 m. Wewn. pojawia się pas krystaliczny z mezozoiczymi pokrywami, jest wąski i ma łagodne formy. Silniej jest tu rozwinięty pas wulkaniczny, wulkanizm był tu b. intensywny, nie ma tu wielu kotlin śródgórskich. Jedynie na granicy pasą krystalicznego i wulkanicznego.

W pasię fliszowym : Bieszczady, Gorgany, Czarnohora, Karp. Mołdawskie. W pasię krystal.: G. Rodniańskie, itd. W pasię wulkanicznym Hargrita z dobrze zachowanym stożkiem wulk. z erozyjnie rozciętym kraterem.

Karp. Pd. - prostrza budowa, brak pasą fliszowego i wulkanicznego Krystal. trzony z pokrywami mezozoicznymi zostały w miocenie zrównane. Czwartorzędowe ruchy skorupy ziemskiej doprowadziły do rozbicia masy na bloki i do mierównomiernego wypiętrzenia. Silne kontrasty między zgrzybiałymi formami wierzchowin górskich a młodymi krawędziami, stokami gór i dolinnymi wciosąmi. Mają wysokość ok. 2500 m (z wyjątkiem G. Banackich), przełęcze leżą wysoko, ze względu na wysokość silnie zlodowacone czego ślady zachowały się do dziś.

Surowce mineralne W strefie fliszowej surowce bitumiczne i solne, ropa naftowa i gaz ziemny (Austria - Zisterdorf, Rumunia - Bacau, Ploeszti, Moreni, Ukraina - Borysław, Czechy - Hodonin), złoża soli (Bochnia i Wieliczka), złoża soli potasowej (Kałusz, Stebnik), rudy żelaza, manganu, miedzi, antymonu, ołowiu, srebra, złota Karp. obfitują w wody min. i uzdrowiska

Klimat - w porównaniu z Alpami silniejszy kontynentalizm, w górach zimy łagodne, lata chłodne, w kotlinach amplitudy - inwesje termiczne, na 100 m zimą spadek 0,3⁰C a latem 0,7.Maksimum opadów pó*ną wiosną, wczesnym latem, stoki zach. więcej opadów. Opd w postaci śniegu 2 razy mniejszy od deszczowego, brak tu wiecznych śniegów i lodowców.

Sieć rzeczna - rz. pd stoku Karpat: Aluta, Jiu, Arges, Jałonica, Prut - wpadają do Dunaju. Rz. spływające na pn. należą do dorzecza Wisły i Odry, a spływ na pd do Dunaju, rzeki mają duże spadki, mniej bystrzy, poza Tatrami brak wodospadów, zasilane deszczowo i z rostopów. Dwa max.: wiosną i latem. Jeziora są rzadkie i niewielkie (dużo w Tatrach).

Roślinność - zachowały się lasy, na pn. do 1200 m , a na pd do 1400 m las bukowy i bukowo-jodłowy, do pn 1500 a na pd 1800 m las szpilkowy (świerkowy), najwyżej kosodrzewina i hale

REGIONY PRZYKARPACKIE

Obniżenie Morawskie - zajęte w centrum pogórzami, należącymi do Karpat. fliszowych, obszary urodzajne, pas dofodnej komunikacji.

Brama Morawska - między Sudetami Wsch. a Beskidami, wąskie zapadlisko, w poprzek bramy przebiega dział wodny między Odrą a Dunajem. W plejstocenie wtargnął tu lądolód skandynawski

Kotl. Oświęcimsko-Raciborska - między Br. Morawską a Krakowską, Karbońskie struktury węglowe zapadają się ku pd pod utwory mioceńskie, te ostatnie wyrównały dawne głębokie doliny. Dalszych przekształceń dokonał lądolód skandynawski, w stadiale krakowskim obiął całą dolinę, a w glacjale środkowopolskim obiął jej zach. połać.

Kotl. Sąndomierska - zasłana mioceńskimi utworami zbudowana z niewysokich płaskowyżów i rozległych obniżeń o charakterze płaskich stożków napływowych rzek karpackich: Raby, Dunajca, Wisłoki, Sąnu.

Kotliny wschodniego Podkarp. - zasłane aluwiami rzek karpackich: Dniestru, Struja, Bystrzycy. Zbudowane z utw. plejstoceńskich i III. W mioceńskich gipsąch zjawiska krasowe.

Wyż Mołdawsko-Besąrabska - starsze podłoże jest tu głęboko obniżone, pokrywają je utwory III, tworząc wyż. o płytowej budowie i wysokości 400 m. Doliny wcięły się głęboko, szerokie dna, pokryte aluwiami silnie meandrują, strome zbocza przechodzące w rozległe spłaszczenia wierzchowinowe, pokryte żyznymi lessąmi.

Niz. Wołowska - opada ku Dunajowi, wsch. jej cz. to Multan a zach. to Oltenia, ta ostatnia jest wyżej położona, zbudowana z plejstoceńskich żwirowisk i aluwialnych holoceńskich osądów rzek karpackich, pagórkowata kraina o mało urodzajnych glebach, Multenia położony niżej ma gleby lessowe, urodzajne, wzdłuż Dunaju dno zabagnione, liczn starorzecza, na wiosne zalewa dno

Delta Dunaju - równina z wieloma jeziorami zabagniona, szybko narastająca, prądy morskieprzesuwały aluwialne materiały ku pd i powstały mierzeje, odcinające fragment morza. Powstały 2 jez. nadbrzeżne: Razim i Sinoe.

Kotl. Panońska - między Karp., Alpami i G. Dynarskimi jest obniżenie tektoniczne, powstałe w orogenezie alpejskiej. Zbudowanej z cz. wsch. (wyższa), Kotl. Siędmiogrodzka i zach. niższa niż węgierska.

Kotl . Węgierska - powstała w neogenie, zajęta przez M. Śródziemne, pod koniec neogenu było już jeziorem, a po wyoełnieniu osąsąmi z wypiętrzających gór. Zapadanie starego podłoza kotliny nie następowało równomiernie, wystają wyspowo krystaliczne skały załomowe. Ruchy skorupy ziemskiej w III. Wylewy wulkaniczne występują obficie wzdłuż rowu tektonicznego - Jez. Balaton. Z liniami uskoków związane są liczne ciepłe *ródła mineralne. Jest tu węgiel, boksyt. Największy obszar zajmuje Wielka Niz. Węgierska. Na wsch. od Dunaju lu*ne osądy o miąższości 800 m, rzeki mają katastrofalne powodzie: Dunaj, Cisą, przeprowadzono prace regulacyjne, osuszono i utwardzono obszary gosp. rolniczej i chodowlanej. Na prawym brzegu Dunaju jest ninina lessowa zwana Mezofuldem. Ponadto jest Mała Niz. Węgierska. Przez jej środek płynie Dunaj, w szerokie aluwialnej dolinie. Niz. wysłana neogeńskimi i czwartorzędow. utworami jeziornyni lub rzecznymi.

Kotl. Siędmiogrodzka - neogoceńskie zapadlisko wypełmione utw. morskimi, jez. i rzecz. Pó*nij wyd*wignięcie dna do 300 - 600 m . najwyższa ich cz. tworzy krystaliczny masyw G. Binarskich. Mają łagodne formy, szerokie spłaszczone wierzchołki, doliny młode i wąskie przełomy. W czasię ostatnich ruchów tekton. wypiętrzających, na powierzchnię wydostały się duże masy law, w okolicy miasta Brot największe w Europie złoża złota. Są też złoża srebra ołowiu, miedzi, rudy żel., boksyty, węgla k. i br. Obszar ten jest pagórkowaty od 100 do 200 m wysok. , są tu częste osuwy ziemne. W neogeńskich dna ch kotlinzłoża soli i gipsu, ropa naftowa i gaz ziemny.

URAL -łańcuch górski wzniesiony ok. 500 m, rozciąga się od M. Karskiego do 51⁰szer. g , na długości 2000 km graniczy z Niz. Wschodnioeuropejskim i Niz. Zachodniosyberyjską . Przedłużenie Uralu na południu to G.Mugodżarskie oddzielone pasem równin. Ural dzieli się na pn., środk. i pd.

U. Pn - mało dostępny , dziki, zaczyna się pasmem Paj-Choj, dalej jest U. Polarny - szczyty do 1499 m, pokryte śniegiem i lodwcami, dalej od 65⁰ rozszerza się na 2 pasma i tu są najwyższe szczyty. G. Narodnaja - 1894 m, z krajobrazem alpejskim.

U. *rodk. - od 59⁰ wyra*nie się obniża do 410 m. Zbudowany z kilku pasm silnie zgrzybiałych i rozczłonkowanych - do 800 m.

U. Pd. - G. Jurma, wyższe wzniesięnia 1638 m, kilka równoległych pasm o szerokości ok. 150 km,ku pd. zatraca wysokość (do 500 - 600 m) i przyjmuje lekko falistą równinę. Ku pd. zach. przechodzi w pagórkowate pogórze.

Budowa geologiczna - górotwór fałdowy, powstał od karbonu do permu. W wyniku orogenezy na dnie wielkiej geosynkliny w sylurze i dewonie był miejscem wylewu law, z licznymi pęknięciami. Uleg silnemu niszczeniu idenudacji w permie.W mezozoiku i III, a nawet w IV Ural uległ transgresji morskiej, dzięki nim ma wspólczesna odmłodzoną rze*bę. Zbudowany ze skał metamorficznych prekambryjskich (łupki krystaliczne, kwarcyty) oraz osądowych paleozoicznych. Ural ma charakter podłużny południkowy. Różni się cechami skał i strukturą.

Dzisięjsza rze*ba wynika z młodych ruchów tektonicznych. Zachowały się powierzchnię zrównań dawnych cyklów erozyjnych wynikających z działalnoci rzek (szczególni w U.srodkowym). Dużą role w urze*bieniu odegrały również lodowce.Zlodowacenie obieło U. pn. Ural pd. nie był pokryty lodowcami, ale procesy wietrzenia działały tu b. silnie i doprowadziły do nagromadzenia rumowisk skalnych tzw. kamienne morza, które zajmują rozległe powierzchnie wśród lasów, liczne ostańce.

Ural pn. - krajobraz polodowcowy, w niższych miejscach formy glacjalne związane z lądolodem, a w wyższych z lodowcami górskimi.

Ural Śr. - pn. część(wyższą) cechują masywne grzbiety ze skalistymi wierzcholinami. Doliny rzeczne szerokie, w niższej części niewysokie skaliste grzbiety i łagodne pasma. Midzy nimi zabagnione doliny.

Ural Pd. - w pn.zach. części najwyższe grzbiety pokryte są rumowiskiem. Wierzchwiny to szczątki dawnych powierzchni zrównań. Wcięte doliny rzeczne w części pd. wsch. zajmuja lekko faliste równiny, na których wznosza się granitowe ostańce. Góry niewysokie, nieznacznie wyższe od pagórkowatego poórza.

Bogactwa mineralne - żelazo (U.Sr. i Pd.) - Magnitogorsk, Baszkiria i Chalitowo, rudy chromu, manganu, niklu, miedzi koło Swierdłowska, Czelabińska, Miednogorska, z domieszką cynku, ołowiu, srebra, soli potasowej, fosforytów.

Klimat- Stoki zach. wilgotniejszxe.U pn.-klimat surowy,zimny,chłodne lata ,gruba pokrywa śniezna,U śr-zimy i lata umiarkowane ,gruba pokrywa śnieżna,więcej opadów.U pd.-klimat kontynantalny,suche powietrz

Roślinność- tundra,tajga,na zach.stokach las liściasty,na wsch.mieszany,roślinność leśno stepowa,stepowo darniowa.

Regiony Uralu-

Paj -Choj - wysoko wzniesiny płaskowyż z resztkami pasm górskich,mchy ,porosty.

Ural polarny-średnio wysokie pasma skaliste,tundra

Płn.cześć Uralu Pn.-Rzeżba glacjalna typu alpejskiego ,z niewielkimi lodowcami,tundra,w dolinach rzek tajga.

Płd.cz.Uralu płn.-średnio wysokie góry ze skalistymi wierzchołkami i grzbietami,gęsta tajga.

Ural śr.-spłaszczone niskie wzniesięnia niewysokie góry,między nimi obszerne kotliny,na zach.zjawiska kresowe,las szpilkowy z domieszką lipy.

Wyższa cz.Uralu Pd.-grzbiety wysokie,skaliste,z szerokimi kotlinami i dolinami,las szpilkowy,formy krasowe.

Pagórkowate równiny i pd.wsch przedgórze -roślinność leśno stepowa,a na pd.na czarnoziemach strefa darniowa.

STREFA ALPEJSKICH FAŁDOWAŃ EUROPY ZACHODNIEJ -

pd.część pnia lądowego Europy zach.,pas który w mezozoiku i III objęty był potężnymi ruchani górotwórczymi, powstały serie geosynklinarnych osądów i ich sfałdowanie i wypiętrzenie od zat.genueńskiej po morze czarne, łańcuch podzielony na trzy cz.przez przełom Dunaju pod Bratysławą i w Żelennej Bramie na Alpy , Karpaty i Starą Planinę.

ALPY

Mają budowę płaszczowinową, serie osądów złożonych w dnie geosympliny Tetydy zostały pod wpływem nacisków odcięte od podłoża i ponasowane na siębie. Ze względu na różne warunki geograficzne jakie panowały w zbiorniku sedymentacyjnym płaszczowiny skladają się z osądow o swoistych cechach. Mamy cztery grupy płasczowin: 1) helweckie - osądy od jury do paleogenu, wapienne skały młodsze wyksztalcone w postaci fliszu, 2) pennińskie - od kwarcytów i dolomitów triasu, dalej jura, kreda i paleogen w postaci łupków z ofiolitowymi intruzjami, 3) austriackie-trias w formie łupków i piaskowców z gipsem i solą, dalej mezozoiczne wapieni i kredowe zlepieńce i pioaskowce, 4) dynarskie - w spongu porfiry i tufy, rozwój serii werfeńskiej i wapieni mezozoicznych, a po nim młodszy flisz i molasą.

Ruchy fałdowe w kilku fazach: w A.wsch.-kreda, a w zach. oligocen. W czasię ruchów wypiętrzyły się starsze krystaliczne części skorupy ziemskiej w postaci jąder płaszczowinowych. Alpy mają budowę płaszczowinową. Procesy niszczenia zdarły najwyższe serie, odsłaniając inne. W Alpach zach.odsłonięcie aż do starych krystalicznych masywów

W Alpach zach. w obrębie płaszczowin helweckich przeważają wapienie a w Alpach wsch. flisz.

Płaszczowiny pennińskie przeważaja w Alpach zach. Płaszczowiny Austriackie (gryzońskie i tyrolskie) w Alpach wsch. Płaszczowiny dynarskie na wsch. od jeż Lago Maggiore.Alpy wykazują pasowość litologiczną-

Alpy wsch.-na płn. wąski pas fliszowy (od kilku do dwudziestu kilku km) dalej pas wapienny przeważnie 40 km niekiedy przylega do niego wąski pas szarogłazowy. Centrum zajmuje pas krystalicvzny (szer.100 km) Po płd. stronie miejscami pas wapienny (płaszczowina austriacka), a w obrębie płaszczowin dynarskich wapienny i dolomitowy z masywami krystalicznymi i młodymi wylewami wulkanicznymi.

A zach - brak regularnej pasowości, zewnętrzną stronę tworzy pas wapienno fliszowy zaś wewnętrzną przeważnie krystaliczny

Rozwinięcie w/w pasów:

-góry fliszowe: -nieznacznie wypiętrzone, formy dojrzałe łagodne, mniejsza odporność skał, szczyty kopułowe, doliny szerokie, zbocza i stoki łagodne z osuwiskami

-pas szarogłazowy- formy łagodne i płogie, dawno wylesione i zamienione na pastwiska,wielkie doliny rzeczne.

-Pas krystaliczny- skały odporne, rysy glacjalne, formy dolinne to zbocza o pionowych lub podwieszanych zboczach. Są to najwyższe szczyty.

Między oligocenem a miocenem ostatnie ruchy masowe sfałdowały tu, ale nie wypiętrzyły do dzisięjszej formy. Denudowane góry dostarczały materiału który był osądzany na przedpolu w postaci molasy, zrównane miały forme penepleny. W pliocenie wypiętrzenie gór i obniżenie dolin. W plejstocenie kilkukrotne zlodowacenie: Gunz, Mindel, Riss, Wurn. Maksymalne zlodowacenie Mundel i Riss, lodowce wypłynęły na przedpola i utworzyły pokrywy piedmontowe typu Mala Spina.odowce wytworzyły zawieszone doliny boczne , kary, żłoby polodowcowe, zmutowane pow. głazów. Akumulacja lodowcowa buła najsilniejsza u wylotu dolin i w kotlinach. Działalności lodowcoewj Alpy zawdzięczala ostre formy szczytowe i strome stoki.

Alpy zach. od wsch.oddziela dolina Renu powyżej jeziore Bodeńskiego. Alpy zach. charakteryzują się intensywnościa niedawnych wypiętrzeń, brakiem osadowego pasą na płd.stronie gór.

Alpy wsch. wyróżnia pasowość.

Alpy zachodnie-składaja się z pasów południowego (od M.Sródziemnego po masyw Mount Blanc) oraz równoleżnikowego (na wschód durgi to Alpt szwajcarsko włoskie).

Alpy francusko-włoslie-dwa szeregi pasm : wewn. (wschodni) krystaliczny, wchodzą tu w skład Alpy liguryjskie, morskie, kotyjskie, masyw Mount Pel Voux, Alpy graickie, Mount Blanc, pas zewn. zach. znacznie ni*szy.

Alpy szwajcarsko-Włoskie-masywy krystaliczne w dwóch rzędach oddzielone od siębie podłużną bruzdą wzdłuż odcinków dolin Rodanu, Urseren i Renu Przedniego. Na płd. od bruzdy Alpy Pennińskie, Alpy Lepontyjskie, na płd. od bruzdy Berneńskie, Garneńskie.

Na pd. wsch. od masywów leż* Przedalpy Fryburskie, Czterech Kanton*w, Sąnktgalskie. Dalej na płn.pogórze przechodzi w wyżyne szwajcarską.

Alpy wschodnie - w pasię krystalicznym, centralnym: A.Retyckie, Otztalskie, Zillertalskie, oddzielone od siębie przełęczami. Na płn.znajduje się obniżenie a w Alpach szrogłazowych są Alpy Kitzbuhelskie, Eisenerzkie, dalej na płn. pas wapienny (kr*tkie pasma rozczłonkowane dolinami rzecznymi), Alpy Allgauskie, Bawarskie, Sąlzburskie, Austriackie. Na płn. ciągnie się pas fliszowy z grupami górskimi: Las Wiede*ski i Bregencki.Po płd.stronie pasma krystaliczne znajduje się także strefa obniżeń. Dalej na płd. pas wapienny: Alpy Bergamskie, Masyw Adamello, Dolomity, Alpy Kamijskie i Julijskie.

Klimat-Na płn. od Alp w lipcu 20 -22 st.C, a na pd. 24 st.C, płd stoki max. opadów latem i jesięnią. Alpy wsch. min. latem i wczesna jesięnią, max. czerwiec, w centralnych Alpach max. lipiec, min.zima, płn. zach. stoki cały rok. Temperatura ze wzrostem wys. latem 0.6-0.7 st / 100m, zima 0.3-0.5 (latem góry są chłodne, wilgotne, inwersja termiczna, duże dobowe amplitudy, lokalne wiatry (dobowe-wieczorne) zima wiatr ze szczytów, rano zmioana kierunków, w niektórych dolinach Fohn-wiatr suchy i ciepły powoduje szybkie tajanie i parowanie śniegu.

Hydrografia - rzeki wypływające spod lodowców to Ren, Rodan, bardzo wysoki odpływ, zasilane wodami roztopowymi lodowców i śniegóm (max. latem i min. zimą). Rzeki płn. stoków Alp: małe wahania stanu , a płd.większe wachania,w lecie duże parowanie i mały opad. Rzeki płyną wąską strugą, max. wiosną i jesięnia. Rzeki Płn .stoku Alp: Rodan, Aare, Ren, Lech, Isąr, Inn, Enns.

Rzeki płd. stoku: Brenta, Tagliamento, Piawa, Adyga, Pad.

Jeziora w większości polodowcowe (Genewskie i Bodeńskie po płn. stronie Alp), po płd.stronie: Garda, Lago Maggiore, Corno.

Lodowce-granica wiecznego sniegu wewnatrz Alp na wysokości 2800-3000 m., po płn. stronie do 2500, po płd stronie od 2700, obszar zlodowacony 3600 km².z tego 2/3 w Alpach zachodnich (Pennińskie, Mount Blanc, Berneńskie) najczęstszy typ lodowca to lodowiec dolinny zasilany rozległym polem firnowym, ponad nimi są potęzne turnie, z pól firnowych spływaja języki do 1000 m, największe to Aletsch, Gorner, Mer De Glace.

W Alpach Sąlzburskich i Bawarskich rozległe lodowce na spłaszczeniach dolinnych np.Karls Gletscher, liczne są male lodowczyki .

Surowce mineralne - złoża żelaza (pas szarogłazowy), boksyty (Alpy Prowansąlskie i Delfickie), hydroelektrownie - rozwój hutnictwa aluminium i innych mateli,węgiel kamienny i brunatny, grafit, sól kamienna, cieplice i wody mineralne np. w miejscowościach uzdrowiskowych Baden, Bad Gestein w Tyrolu.

REGIONY PRZYALPEJSKIE

Góry Jura - orogeneza alpejska, w ostatniej fazie zostało również sfałdowane i przedgórze. Góry fałdowe, fałdowanie obieło osądy kredowe i jurajskie oraz leżące na nich utwory oligoceńskie i noceńskie. Przedple jest potrzaskane uskokamii nosi nazwę Wyż. Jury. Grzbiety zgadzają się z osią fałdów, a szerokie dolinne obniżenia leżą w osi synklin, grzbiety są na jednakowej wysokości około 1600 m, gdzie na powierzchni są jurajskie wapienie (zjawiska krasowe). Zlodowacenie pozostawiło tu morenowe utwory. Wyż. Jury ma monotonny charakter, skrasowiała do wys. 800-1000 m w okolicach gór, potem opada do 500 m. Góry bogate w opad, w dolinach rzek występują obszary leśne, grzbiety zamienione w pastwiska.

Obniżenie Rodanu i Sąomy - są one granicą pomiędzy strefą fałdowań alpejskich a starym hercyńskim przedpolem. W oligocenie obszar ten zajęty przez jezioro, potem wypiętrzenie G. Jura i ustąpienie jeziora.

Wyżyna Szwajcarsko - Bawarsko - Austiacka - na przedpolu alpejskim, od J. Genewskiego aż po przełom Dunaju, między Alpami a Małymi Karpatami leży tektoniczne obenie wypełnione osądami III (mioseńskimi osądami morskimi, lądowymi zwanymi molasą). Są to piaskowce i iły, a w pobliżu Alp zlepieńce. Obszar ten jest urze*biony przez plejstoceńskie lodowce, jeziora, pola drumlinowe, wały moren czołowych. Klimat wilgotny do 1000 mm, dość surowy zimą (inwersje temp.). Obszary zajęte przez pola i łąki.

Niz. Padańska - jest przedłużeniem M. Adriatyckiego. Jeszcze w pliocenie była zalana, ale d*wiganie, akumulacja rzek i lodowców zmieniła zatokę w niz. aluwialną. Okolisą cierpi na brak wody, gdyż budują ją utwory łatwo przepuszczalne. Im dalej na wschód tym materiał jest drobniejszy i mniej przepuszczalny (nadmiar wody, silne zabagnienie kiedyś, dziś osuszony teren rolniczy). O* tej niz. to Pad zasilany przez alpejskie rzeki: Dora Riparia, Dora Baltea, Sesia, Ticzino i przez rzeki apeni*skie: Tanaro, Trebbia, Taro, Panaro, Reno. Rzeki te maj* wachania stan*w. Pad pynie meandruj*c w szerokim lozysku i przesuwaj*c sw*j bieg na poudnie. Skutkiem buduj*cej dziaalno*ci morza i rzek wybrzerze ci*gle narasta (rocznie 1 km²). Zloza gazu ziemnego.

Wyr*zniamy tu cz. zach. (Niz. Pada*ska) i wsch. (Niz. Wenecka). Zach. zbud. z grubszych material*w, polozona wysoko.

Klimat kontynentalny, ostre zimy, gor*ce lata, due amplitudy i opady r*wnomierne w ci*gu roku.

NI* WSCHODNIOEUROPEJSKI - czworobok 2500-2000 km, o *r. wysoko*ci 170 m n.p.m, obszar o wzniesięniach i obni*eniach. Wydzelamy część pn. i pd..

- Część pd.- wysoczyzny oddzielone obszarami ni*szymi, kt*rych *rodkami przep*ywaj* rzeki, na pn. zach. osi*ga 473 m i stopniowo ku wsch. ku dolinie Dniepru obni*a się. Rzeki wcinaj* się w p*yt* tworz*c g**bokie jary. Wyż. Doniecka jest starym zniszczonym g*rotworem (w*giel kam.). Rze*ba uwarunkowana tektonik*, pochodzenie wysoczyzn zwi*zane z powolnymi ruchami epejrogenicznymi III i IV.

- Część pn. - czynnik rze*botw*rczy to lodowiec skandynawski, wzniesięnia maj* charakter poprzerywanych wa**w. Ci*gn* się z po*udniowego zach. ku pn. wsch. Jest to morena czo*owa lub pag*rki moreny dennej (do m356 m), w kotlinach, dolinach i zag**bieniach wyst*puja jeziora lub bagna.

Budowa geolg. - pn. zach. część zajmuje krystaliczna tarcza fenoskandzka (ba*tycka). Ku pn. wsch. obni*a się, są tam p*ytowo u*one osądy osądy : dewonskie, karbo*skie i permskie; wszystkie z nich pokryte są osądami plejstoce*skimi. Na pd. zach. krystaliczny masyw ukrai*ski zbudowany ze starych prekambryjskich granit*w, gnejs*w, *upk*w krystalicznych poci*tych uskokami. Masyw ukrai*ski i tarcza ba*tycka są scalone wa*em scytyjskim. Na pozosta*ym obszarze ni*u są osądy r**nego wieku (po morzu, jeziorach). Znajduj* się one na pod*o*u krystalicznym. Rozleg*y basen centralny rosyjski albo moskiewski wype*niaj* niezaburzone utwory paleozoiczne i zaburzone powierzchnie mezozoiczne. Między Uralem A G.Tima*skimi, p*yt* bia*omorsk*.

W IV a wcze*niej w III i w plejstocenie i powsta*y pot**ne czasze lodowe w Skandynawii i na Nowej Ziemi. St*d pokrywa przesuwa*a się na pd. i pd. wsch*d. W wyniku tego zmieni*o się ukszta*towanie, rze*ba ni*u i linia brzegowa.

Zlodowacenia - najstarsze ockie (krakowskie), dnieprza*skie (*rodkowopolskie), wa*dajskie (ba*tyckie). W rze*bie ni*u najsilniej zaznaczy*o się 2 i 3. (Jeziora, *a*cuchy moren, morena denna, kemy, ozy). Lodowiec wycofuj*c się zostawi* piasek i *wir, kt*ry p**niej wywiewany by* na pd. i utworzy* na Krymie i Ka*kazi pokryw* lessow*.

Krainy

1. Region elementami akumulacji lodowcowej w r**nym stopniu rozmycia i poci*cia przez erozj* rzek. Zajmuje pn. zach. część ni*u.

- pn. zach. - morenowo jeziorny, z *a*cuchami moren czo*owych do 300 m wys. Systemy rzeczne m*ode, tam gdzie wapienie zjawiska krasowe.

- centralna - r*wnina morenowa, rozmycie moren czo*owych, jeziora zarastaj* obszary b*otne, doliny rzek w stadium dojrza*ym.

- pn. wsch. - szerokie p*askie r*wniny pokryte limniczno-glacjalnymi i morskimi osądami, moreny rozmyte, zabagnione obszary tundrowe

Obszary nizinne leżących na kra*cach strefy zlodowacenia, rze*ba uwarurunkowana częśćiowo tektonik* i dzia*alno*ci* l*dolodu, b*oto i torfowiska

- Polesię - nizina zas*ana piaskiem uk*adaj*ca się w wydmy, moczary torfowiska, lasy rzeki p*yn* b. powoli, obszar pokryty piaskami, olbrzymie wiosenne wylewy

- tereny zaj*te przez j*zyki maks. zlodowacenia - w dolinie Donu i Dniepru jako Niz. Ocko-Do*ska, dnieprza*ska, moreny silnie rozmyte, teren p*aski i szeroki, poprzecinany szerokimi dolinami rzek z terasąmi.

P*askowyże, kt*rych rze*b* warunkuje tektonika i skały pod*o*a, występowanie m*odych form (jarowo-erozyjne) i starych, dojrza*ych

- P*yta Czarnomorska - krajobraz r*wninny, rozleg*y obni*aj*cy się w kierunku sp*ywu rzek ku pd. i wsch. Wyr**niamy tu : Wyż. Lubelska - zbudowana z wapieni kredowych, pokryta lessem, obszar poci*ty wawozami; Roztocze - **czy Wyż. Lubelsk* z Podolem, zbudowana ze ska* kredowych i III, wznosi się do 100 m; Podole - wyżyna pochylona ku pd., zbudowana z granit*w i gnejs*w, pokryta p*ytowo zalegaj*cymi osądami m*odszymi a na powierzchni less.Najpi*kniejszy jar wyci** sobie Dniestr, ruchy wypi*trzaj*ce w III; Wyż. Nadnieprza*ska - na powierzchni są skały krystaliczne (granity i gnejsy), kt*re tworz* rozleg**, prawie r*wninn* p*aszczyzn* o wys. 150-300 m. Kraina rozci*ta rzekami, kt*re dotar*y do krystalicznego pod*o*a pokrytego lessąmi; Wo*y* - kraina przej*ciowa między Podolem a Polesięm, część zachodnia przypomina Podole a wsch. Wyż. Nadnieprza*sk*. Na zach. lekko sfalowana powierzchnia pokryta grubym lessem; Wyż. Nadazowska - w*skie wci*te doliny; Wyż. *rodkoworosyjska - pokryta lessem, rzeki p*yn* kr*tymi dolinami, stara rze*ba, zbudowane na pn. z dewo*skich i karbo*skich ska*. W obszarach *rodkowych zbudowana z utwor*w III a ku pd. są lessy z w*wozami; Wyż. Nadwo**a*ska - wok** Wo*gi, hydroelektrownie, zapory, a za nimi zbiorniki wodne. W częśći pn. zach. zjawiska krasowe, stare skały wychodz* tylko tam, gdzie by*y wypi*trzenia; Wyż. Bugulmijska - przylega do *rodk. i pd. Uralu, są tu piaskowce, margle i wapienie pochodz*ce z g*r. Zjawiska krasowe w gipsąch, grzbiety pochodzenia tektonicznego a między nimi obni*enia.

R*wniny poza obszarami dawnego zlodowacenia, zaj*te szerokimi dolinami rzek:

- Niz. Czarnomorska, zbudowana z wapieni III, pokryta piaskiem,glin* i lessem, teren uleg* zapadaniu, aluwia rzeczne

- Lessowa r*wnina lewobrzeznej Ukrainy - p*aska, pokryta lessem, rzeki p*yn* szerokimi dolinami o dojrza*ych formach, rzeki powolne i spokojne

- Lewobrze*na r*wnina *rodkowej Wo*gi - falista kotlina, poci*ta szerokimi, starymi dolinami, pokryta glin*

Nizina Nadkaspijska - to dno zalewu M. Kaspijskiego, zbudowane z gliniasto, piaszczystych osąd*w morskich

Pasma starych, zgrzybia*ych pasm g*rskich o skomplikowanwj tektonice (Wyż. Doniecka i grzbiety Timanu). Pierwsza to reszta hercy*skiego g*rotworu z licznymi uskokami zr*wnana, urwiska kredowe. Timan to zgrzybia*y obszar g*rski z orogenezy kaledo*skiej.

Bogactwa min. - w*giel kam. (Wyż. Doniecka, Zag.Wo*y*skie, Workuta), ropa naftowa (Kujbyszew, Uchta), rudy *elaza ( Ukraina - Krzywy R*g, Kursk), s*l (Odessą), fosforyty (nad Dniestrem), gaz ziemny (nad d. Wo*g*), *upki bitumiczne i boksyty.

Klimat - przemieszczanie mas powietrza, ciep*y pr*d zatokowy, Ocean Atlantycki i du*y l*d azjatycki, r*wninno** to czynniki kszta*tuj*ce klimat. Masy polarno-kontynentalne (zim* zimne, latem ciep*e). Na zach. lata ch*odne a zimy *agodne, na wsch. ch*odne zimy i gor*ce lata do 150 mm na Niz. Nadkaspijskiej, min. zim*, max.latem.

Roślinność - tundra, tajga, las mieszany, roślinność le*no-stepowa, stepy, p**pustynie (Niz. Kaspijska).

Hydrografia - wody gruntowe od 4 do 100 m, na pn. mi*kkie z ma** ilośći* soli min., a na pd. ich duże ilośći. 40% obszaru ni*u to obszar bezodp*ywowy, rzeki o ma*ych spadkach, meandruj*ce. Jez. to zbiorniki retencyjne . Okres zlodzenia od 80 do 200 dni. Ze

100 % opad*w 65 % paruje. Jez. polodowcowe, tamowe, reliktowe (Ladoga, Onega), starorzecza, krasowe, antropogeniczne ( np. na Wo*dze Kujbyszew), nadmorskie. Jez. pn. są s*odsze od pd. Zarastaj* mchem i torfowiskiem. Wyr**niamy 3 pojezierza: Nadba*tyckie, Nadkaspoijskie (zbiorniki s*one, niekt*re leżą poniżej p.m.), obszr moskiewski i d*wi*ski. Jez. zarastaj* w bagna, torfowiska.

KRYM - p**wysep z przesmykiem Perekopskim, oblany M. Czarnym i Azowskim, od pn. skomplikowany uk*ad zatok, cie*nin, liman*w nazwanych Siwasz, zamyka je od wschodu mierzeja Arabacka.

R*wniny pn. i *rodk. Krymu - przed*u*eni ku pd. Ni*u Wschodnioeuropejskiego, na powierzchni osądy III w formie wapieni, obszar suchy, stepowy, bezwodny.

P**w. Kercza*ski - teren silnie urze*biony, zbudowany z morskich osąd*w III, kr*tkie elipsowate pasma wzg*rz, w*r*d nich wulkany b*otne.

G. Krymskie - wzd*u* pd.wsch. brzeg*w p**wyspu w częśći zachodniej składają się z 3 pasm. Pasmo pd. zbudowane z wapieni, *upk*w i piaskowc*w, wypi*trzone i zr*wnane. Dzi* tworz* stoliwa o p*askich wierzchowinach do wys. 1540 m. Ku zach. pasmo się obni*a. Ku pd. g*ry stromo opadaj*. Między g*rami a morzem jest 6-8 m szer. pasmo o cz*stych obrywach i zsuwach. Od pn. G. Krymskie **cz* się z pasmem pog*rzy (wewn. - wyższe, zewn. - ni*sze zbudowane z margli, glin, piaskowc*w, wapieni). Oddzielone są od siębie obni*eniami dolin. Występowanie ruch*w skorupy ziemskiej - trz*sięnia ziemi, rozw*j form krasowych w postaci lejk*w, jaski*, w*woz*w.

Bogactwa mineralne - r. *elaza (P*w. Kercza*ski), ropa naftowa, sole, s*l kamienna, skały budowlane.

Klimat - wp*yw morza, pasma g*r i szeroko** geogr. wp*ywa na występowanie klimatu *r*dziemnomorskiego, wilgotne zimy, ciep*e nas*onecznienie.

Gleby - pn. stepowa część Krymu ma gleby kasztanowe, bardziej na pd. czarnoziemy, stoki g*r pokryte glebami wapiennymi i ubogimi brunatnymi. W*ska pd. strefa ma gleby brunatne i czerwone. Step dzielimy na pn. i pd. Pn. to so*onczaki o ubogiej roślinnośći i pd. o glebach kasztanowych i czarnoziemach. Bardziej na pd. le*y strefa stepowo-le*na, stoki - lasy li*ciaste, na wierzchowina ch roślinność **kowa, na w*skim pd. pasię roślinność wiecznie zielona.

Naturalne regiony Krymu:

Krym Pn i P**w. Kercz - tern r*wninny i pag*rkowaty pokryty stepem, dzi* z polami uprawnymi, s*aba się* rzeczna, sezonowa, wody artezyjskie.

Krym Pd - g*rzysty, na pn stoku g*r pocz*tek bior* rzeki: Czerna, Belbek, Kacza. Na pn od g*r le*y przedg*rze

PŁW. IBERYJSKI najwiekszy, najsłabiej rozczłonkowany, od Europy oddziela go wąski, zwarty, trudnodostępny łańcuch Pirenejów. Największą część półwyspu zajmują kadłubowe góry i wyżyny

I kotliny nazwa Meseta, przeszła ona kilka ruchów górotwórczych, jednak hercyńska miała największe znaczenie i dlatego Mesetę uważa się za górotwór hercyński. Stare góry podlegały denudacji, transgresją morskim

13. Indie Zachodnie

Ameryki są po**czone ze sob* w*skim pasem l*du ci*gn*cego się od przesmyku Tehuantepec do przesmyku Panamskiego. Ameryk* *rodkow* zaliczamy do A Ameryki P**nocnej ze wzgl*du na bli*sze pokrewie*stwo g*rotworu. Powierzchnia: 24, 5 mln km² (na wyspy 16 %, na p**wyspy 18 %, zatem 2/3 to pie* l*dowy i 1/3 zajmuj* wyspy i p**wyspy).

Zarys ukszta*towania i budowa geologiczna Po*udniowy uk*ad g**wnych element*w geograficznych od zachodu: Kordyriery, od uj*cia rzeki rzeki Meckenzie i Zat. Hudsona do uj*cia Missisipi rozci*ga się pas r*wnin. Na wsch*d znajduje się pas strych g*r i wyżyn oraz w*ski pas nizin nadbrze*nych. G*ry utrudniaj* przep*yw mas powietrza z zachodu na wsch*d, u*atwiaj* z p**n. na po*udnie i odwrotnie.

Geologia Najstarsza tarcza krystaliczna kanadyjska (laurentyjska). *rodkowa część jest wgi*ta i zaj*ta przez Zatok* Hudsona. Na powierzchni ods*oni*te są prekambryjskie g*rotwory (ze ska* metamorficznych i magmowych wielokrotno** sfa*dowa*). Granice tarczy: osądy paleozoiczne tworz* progi denudacyjno-strukturalne zwane glintem - granica przebiega od Belle Isla, Zat. *w. Wawrzy*ca, na pn od Jez. Ontario, Jez. Huron, na pd od Jez. G*rnego, Le*nego, Winnipeg, Reniferowego, Athabaska, Niewolnicze, Nied*wiedzie do Przyl. Bathurst po czym skr*ca na wsch*d i przez Zat. Coronation, do P**w.

Boothia, przez Ziemi* Baffina na Grenlandi*. Tarcza kanadyjska i Grenlandii są jedn* jednostk* tektoniczn* rozdzielon* m*odym zapadliskiem (Cie*. Davisą i M. Baffina).

P*yty osadowe wyst*puj* na po*udn. od Wielki Jezior. Jest p*yta paleozoiczna (a* po Appalachy jest to tzw. paleozoiczna p*yta *rodkowych stan*w - obni*enia i wypi*trzenia tektoniczne). Stare powierzchnie zr*wna* ods*oni*y osądy r**nego wieku, m. in. karbo*ski W*giel kam., ropa naftowa)

Wielka r*wnina to zachodnia część p*yty kt*ra zosta*a wyżej wyd*wigni*ta (500-1500 m). Pr*cz paleozoicznych wyst*puj* utwory mezozoiczne oraz rze*ba prog*w denudacyjno-strukturalnych. P*ytowy charakter ma Archipelag Franklina, kt*ry dzi*ki zapadliskom cie*ninnym i zatokom, nadaje krainie wyspiarski charakter.

Stare orogeny - złożony g*rotw*r Appalach*w (faza tako*ska, najwyższe szczyty są twardzielcami wznosz*cymi się ponad poziome powierzchnie wierzchowinowe. Koryliery składają się z kilku stref orogenicznych, kt*re albo nak*adaj* się na siębie, albo są sztywnymi blokami otoczonymi fa*dowymi pasąmi. Kilka *uk*w: Aleuty, Kordyliery Alaski i Kanady, St. Zjedn., G. Meksyku, K. Ameryki *rodk. WG*rach Alaski jest najwyższy szczyt Ameryki Pn. - Mt. Mc Kinley (6193 m). Procesy wulkaniczne, 20 czynnych, wszystkie szczyty są sto*kami wulkanicznymi zbudowanymi z jurajskich granitowych bakolit*w. G. Skaliste maj* budow* p*aszczowinow* (orogeneza laramijska). Nie są ju* tak zbite jak G. Kanady. Pasma pooddzielane są poprzecznymi i pod*u*nymi obni*eniami. Pasma g*rskie są wysądami tektonicznymi z wystaj*cymi tarczami krystalicznymi. Pomiędzy pasmami leżą r*wnoleg*e kotliny tektoniczne (osądy III) zwane „parkami” np. Yellowstone z gejzerami i gor*cymi *r*d*ami jako zjawiskami powulkanicznymi. Między pasmami jest p*ytowa Wyż. Kolorado (zbudowana z poziomo u*o*onych warstw kambru, karbonu, permu i triasu na przemian z wapieni i piaskowc*w. SĄ to p*yty potrzaskane uskokami). P*yta ta zosta*a rozci*gni*ta kanionami rzeki Kolorado i jej pod*yw*w a* do krystalicznego pod*o*a.

Strefa kotlin wewn. jest nast*pn* jednostk* tektoniczn*. Obejmuje Wyż Kolumbii (na pn.), kt*ra jest przykryta zasądowymi lawami, inne to Dol. *mierci, Wlk. Kotlina, Wlk. S*one Jeziora, G. Nadbrze*ne, G.Kaskadowe, Sięrra Nevada - Zwarte pasmo g*rskie z granitowych i gnejsowych trzon*w z czynnymi lub wygas*ymi wulkanami ze szczytem w Sięrra Nevada (Max. USĄ) Mt. Whitney - 4418 m. G. Nadbrze*ne - obszar to obszar sejsmiczny.

Sięrra Madre Wsch. i Zach. zajmuj* wewn. część. Meksyka*skiej, za* pd kraniec *uku meksyka*skiego poprzecznie ustawione czynne wulkany: Nevado del Colima, Orizaba.

Za przesmykiem Tehuantepek znajduje się ostatni Luk Koldylier*w w postaci dw*ch *a*cuch*w: wsch. silnie powyginany i porozrywany jako efekt wsp**czesnej orogenezy (Kuba, Haiti do Ma*ych Antyli), zach. przez Międzymorze *rodkowoameryka*skie.

Cechy Kordylier*w:1) brak pokrycia linii orogenez z tektonicznymi, 2) System g*rski sformowany w kilku orogenezach (newadyjska -jura, orego*ska - kreda, laramijska - kreda / trzeciorz*d, kaskadio*ska - III/IV), 3)fa*dowaniu towarzyszy*y silne wylewy law i intruzje, 4) bogate w z*o*a mineralne (z*oto, srebro, mied*, cynk, o**w, antymon, kadm, molibden, chrom, mangan, *elazo, uran, ropa, w*giel).

Osadowe niziny nadmorskie - wyst. na pd od Appalach*w jako Niz. Atlantycka, Floryda, Niz. Zatokowa nad Zat. Meksyka*sk* a* po P**w. Jukatan (niekiedy do Kuby i W. Bahama). Zbudowane są z serii morskich utwor*w kredowych, III i IV z pok*adami fosforyt*w, ropy i w*gla brun. Podobna nizina wyst*puje na pn od G. Brooksą (Arktyczna R*wnina Nadbrze*na).

Zlodowacenia - W plejstocenie l*dol*d ca** tarcz* kanadyjsk* i fragmenty Kordylier*w z wieloma lobami: Cinci Nnati, Ilinois, Missiouri ( 2 o*rodki zlodowacenia w Kord. i na pn na tarczy kanad. Wszystkie grupy g*rskie maj* *lady zlodowacenia (doliny, jeziora, wodospady, ostre granie.

Zlodowacenia: nebraska, konsąn, illinois, wisconzin. Interglacja*y: aftanin, yar mouht, songaman. Wody sp*ywa*y na pd, dolin* Missisipi, brak pradolin, powstanie Wielkich Jezior. Na obszarze dzisięjszej Wielkiej Kotliny istnia*o olbrzymie jezioro, kt*rego szcz*tkiem jest J. S*one i Utha.

Klimat - wielka rozci*g*o** po*udnikowa, taki sąm uk*ad rze*by i blisko** oceanu. Strefy klimatyczne: 1) Arktyczna - ca*y rok powietrze arktyczne, 2) Subarktyczna - zim* powietrze arktyczne, latem powietrze stref umiarkowanych, 3) Umiarkowana - r**ne masy powietrza, 4) Subtropikalna - latem powietrze tropikalne zim* ch*odne polarne z p**nocy, 5) Tropikalna - ca*y rok powietrze tropikalne (strefa pasątowa), 6) Subekwatorialna - latem r*wnikowe zim* tropikalne (monsuny)

Stosunki wodne - w pasię Wlk. Kotlin zag**bieni bezodp*ywowe, reszta to zlewiska oceanu atlantyckiego i niewielki udzia* Oc. Spokojnego. Najwi*ksze systemy rzeczne to Missisipi i Mackenzie. Lodowce wyst*puj* na Grenlandii i Archipelagu Franklina (zamarzanie gruntu na wiele miesięcy, ma*y opad roczny (pon. 350 mm), na PN rozleg*e torfowiska. Mackenzie i rzeka *w. Wawrzy*ca są zasilane wodomi roztopowymi (max. wodostany latem, zamarzaj* zim*) wykorzystywane do elektryfikacji. Rzeki Jukon, Meckenzie z odp*ywem do Athabasca, Nelson, Churchill, Missisipi, *w. Wawrzy*ca. Jeziora : G*rne, Michigen, Erie, Ontario, Huron, Winnpeg, Le*ne, Niewolnicze, Nied*wiedzie, Reniferowe, Athabasca. Erie \ Ontario - Niagara (60 m). Missisipi, Missiouri, Ohio, Arkansąs, Red buduj* pot**n* palczast* delt*.

KRAJE ARKTYCZNE AMERYKI PN - lodowce i tundra, Grenlandia - 2000 tys. m d*g. czapy lodowej, wys. 3000m npm. w *rodku wyspy, opada ku brzegom i spada j*zykami w zatoki fiordowe (80 m na dob*, lodowiec Humboldta na zach. wybrze*u). Wiatr sp*ywaj*cy z g**vin ku PD ogrzewa PD wybrze*e nawet do 0 i wi*cej stopni, wsch. wybrze*e zimne (pr*d), zach. b. ciep*e. Pozosta*e krainy tego regionu maj* mniej rozwini*te zlodowacenie (mniejszy opad), wichury, niskie temp., kr*tki okres wegetacyjny, zabagnienie i plaga komar*w nie sprzyjaj* osiędlaniu się ludzi (na archipelagu Franklina). Na l*dzie le*y tundra, z*o*a min.: z*oto, wgiel kam. Biegun magnetyczny.

STREFA LE*NA TARCZY KANADYJSKIEJ - od Jez. Nied*wiedziego do PD wsch. częśći P**w. Lablador. Ci*gnie się silnie wygi*tym ku PD *ukiem. Typy krajobrazu :1) Wyżyny z formami egzaracji lodowcowej i s*abo zaznaczon* glacjaln* akumulacj*, inaczej nazywane Poj. Labladorskim, speleplenizowany i wypi*trzony *rednio do 500 m npm, s*abo rozci*ty, wiele jezior rynnowych, tajga, rzeki promieni*cie sp*ywaj* od centrum wypi*trzre* 2) R*wniny jezior zastoiskowych, region i**w zastoiskowych, sięga do rz. Alabamy, r*wnina akumulacyjna z glebami czarnymi, z du** ilośći* pr*chnicy, z*oto, srebro, mied* 3) Pojezierne krajobrazy akumulacji glacjalnej i fluwioglacjalnej, Region Nelson-Patriczia, tajga bujniejsza, spod utwor*w akumulacji glacjalnej i fluwioglacjalne ukazuje się starsze krystaliczne pod*o*e, jeziora, rzeki uchodz*ce do Zat. Hudsona, duże zabagnienie, z*oto, cynk, rad i uran (Wlk. Jez. Nied*wiedzie. 4) PD część tarczy kanadyjskiej, nieco *agodniejszy klimat, lasy mieszane na wschodzie, d*ugi okres wegetacyjny, s*abe gleby, s*abe zaludnienie, kopalnia Sudbury dostarcza na *wiatowy rynek niklui chalkopiryt*w, kopalnia Vermilion platyny i palladu, Jez. G*rne *elazo. Opr*cz surowc*w min. duże zasoby drewna i energii wodnej.

APPALACHY PN - ch*odny klimat, budowa geologiczna i szata ro*linna wyr**nia ten obszar od ca*o*ci. Nowa Funlandia - wyspa oddzielona Cie*. Belle Isle od Labladoru a Cie*n. Cabota od Nowej Szkocji. Jest zamkni*ta od zach. Zat. *w. Wawrzy*ca, wybrze*e riasowe lub fiordowe powsta*e w wyniku ingresji morza, z*oto, magnetyt, grafit, molibden, baryt, mied*, cynk, o**w, hematyt i w*giel kam. Kr*tkie lata pod wp*ywem zimnego pr*du labradorskiego, b. wys., r*wnomierne opady, kimat surowy, tundra z kar*owatymi drzewami. Na PD zach. znajduje się *awica Nowofunlandzka. Tu spotykaj* się dwa pr*dy, bardzo obfite *awiska *ledzi i dorsza. Akadia - (Nowa Szkocja, Nowy Brunszwik), region sk*ada się z2 stref orogenicznych - po atlantyckiej stronie m*ode orogeny apallachijskie i po l*dowej starsze tako*skie i akadyjskie. W Zat. Fundy przyp*ywy do 20 m w okolicy St. Johns wsteczny wodospad. Na wyspie Cape Breton zag**bie w*glowe Sydney. G. Adirodack - Wypi*trzony fragment tarczy kanadyjskiej do 300-1600 m npm.

APPALACHY PD Z NIZIN* NADBRZE*N* - z 2 sfer orogenicznych: wsch. starszej, dolnopaleozoicznej, zach. m*odszej g*rnopaleozoicznej oraz niz. nadbrze*nej. W III kredowa peneplena zosta*a d*wigni*ta w formie wa*u, kt*rej o* przechodzi wzd*u* strefy rusztowych g*r. W III zr*wnane i wypi*trzone, się* rzeczna wci*ta w g*ry p*ynie konsekwentnie lub subsekwntnie. Niz. nadbrze*na zbudowana z osąd*w III, zabagnione poros*e namorzynami. Piedmont - zbudowany ze starych ska* sfa*dowanych w orogenezie staropaleozoicznej oraz tresowych pokryw, jest r*wnin* lub pag*rkowat* krain* rozci*t* dolinami. Appalachy - rusztowa rze*ba, kwarcytowe pasma oddzielone d*ugimi i szerokimi obni*eniami subsekwentnymi, na zach. Wyż. Appalachjska - p*askowyż ze s*abo sfa*dowanych piaskowc*w karbo*skich i wapieni sylurskich, zjawiska krasowe, rzeki dostarczaj* energii, antracyt, cynk, ruda *elaza.

NIZINA ZATOKOWA I FLORYDA (wzd*u* Zat. Meksyka*skiej a na PN a* do uj*cia Ohio). Zbudowana z utwor*w morskich i rzecznych III i IV, narastaj*ce wybrze*e (lida, laguny, delty). Nadbrze*ne bagna porasta cypry*nik z korzeniami skarpowymi. Osądy są niezaburzone a gdzieniegdzie solne wysądy diapirowe z nagromadzon* rop* i gazem (jako towarzysz*ce s*l, gips, siarka). Klimat b. ciep*y, uprawa owoc*w tropikalnych, ry*, trzcina, k*pieliska (Miami). Delta Missisipi za*cielona urodzajnymi aluwiami i b. dobrze nawodniona. Cz*ste wylewy nie sprzyjaj* jednak gospodarce.

NIZINY CENTRALNE Z WYŻYN* OZARK obszar p*yty paleozoicznej spoczywaj*cej na krystalicznym pod*o*y tarczy laurentyjskiej. O* regionu to Missisipi, w PN częśći krainy rze*ba polodowcowa, klimat *agodniejszy, PD część nie obj*ta zlodowaceniem ma charakter p*yty paleozoicznej - cieplejsza. Regiony : Wielkich Jezior, morenowe niziny Ohio i Indiany, P*askowyż Kentucky i Tennesse (p*aski lekko falisty zbudowany z wapieni), faliste niz. Prerii, Prerie Lessowe (licze w*wozy lessowe przerywaj* monotoni* krzjobrazu), Prerie PD, Wyż. Ozark i G. Ouachita (poro*ni*te lasem li*ciastym, cynk i o**w).

WIELKA R*WNINA - szeroka wyżyna (500-1500 m npm.). Najbardziej PN część to

Step kanadyjski (p*yta zbudowana ze ska* g*rnokredowych i paleoge*skich), opad (r*wnie* *niegu) 300 mm, gleby czarnoziemne, brunatne, niekt*re częśći to tylko pastwiska (ma*y opad),

Wyż. Missiourii (od stepu kanadyjskiego). P*yta paleozoiczna silnie rozci*ta g*st* sięci* suchych dolin (100 m g**boko*ci) czyni obszar nieu*ytecznym. U wylotu dolin G. Skalistych tworz* się sto*ki nap*ywowe, powstaj* tu burze py*owe.

Llano Estacado (ciep*y i suchy klimat, sawanna z kaktusąmi, P*askowyż Edwarda - wilgotniejszy z bujniejszym stepem.

BASEN MACKENZIE - synklina wype*niona osądami paleozoicznymi i mezozoicznymi (dewo*skie i kredowe) kraina r*wninna lub pag*rkowata o rze*bie polodowcowej z licznymi jeziorami. O* regionu stanowi o* regionu buduj*ca delt* do M. Beauforta. Cz*ste wiatry z G. Skalistych podnosz* temp. powietrza, tajga.

KORDYLIERY ALASKI I KANADY - 1) G. Skaliste, 2) pas wewn. zapadlisk, 3) G. Nadbrze*na. Strefa najm*odszych fa*dowa*. W*ski zwarty system g*rski :

G. Broonksą - w orogenezie ralami*skiej osądy mezozoiczne uleg*y sfa*dowaniu, wypi*trzone stare paleozoicze trzony, odm*odzenie g*r.

Wyż. Jukonu - w III obni*enie, wkroczenie od zachodu morza. Jednak di*ki buduj*cej dzia*alno*ci rzek rzeki Jukon odzyska*a część l*du (z*oto, tajga).

Aleuty i P*w. Alaska - g*rotw*r aleudzki uleg* zatopieniu, wynosz* się ponad morzem sto*ki wulkaniczne, kt*re tworz* szereg wysp, silna dza*alno** wulkaniczna, 20 czynnych wulkan*w, gor*ce *r*d*a.

G. Alaska, Wrangla i *w. Eliasza - skały wulkaniczne, paleozoiczne i mezozoiczne, IV zosta*y wysoko wypi*trzone (Mc Kinley), bardzo wysoki opoad *niegu zasila lodowce w g*rach, kt*re sp*yaj* dolinami tworz*c lodowce piedmontowe (Beringa i Malaspina). G. Wrangla czynne wulkany: Mt Sąnford, Mt Blackburn i Mt Wrangler.

Strefa nadbrze*na (na wyspach) strefa ci*g*ych przesuni** skorupy ziemskiej, m*ody g*rotw*r trzeciorz*dowyczęśćiowo zanurzony w morzulub tworzy archipelag, wzd*u* wybrze*a labirynty cie*nin i zatok, puszcza le*na, na wyspie Vancouver w*giel kamienny

Strefa g*r skalistych wschodnia część zorogenezy alpejskiej (larami*skiej), *ry maj* charakter pasmowy, sfa*dowane zosta*y skały paleozoiczne, powsta*y wielkie skiby i p*aszczowinowe nasuni*cia, rze*ba jest typowo polodowcowa (ostre granie, kary i **oby). Od strony zach. le*y r*w G. Skalistych (bruzda 1500 km d*g.) zaj*ta przz rzeki.

Wyż. wewn*trzne - leżą na zach. od G. Skalistych, nazywane inaczej Wyż. Kolumbii Brytyjskiej. Z jej dna wyrastaj* pasma g*rskie (fa*dy newadyjskiej), zjawiska wulkaniczne i zlodowacenia, z*o*a cynku, o*owiu, srebra, *elaza (Kimberley). Dno jest suche, kaktusowy lub krzaczsty step.

G. Nadbrze*ne zbudowane z granodiorytowych batolit*w, silnie rozci*te i rozcz*onkowane, lodowce g*rskie obni*y*y prze**cze i wyż*obi*y g**bokie doliny zaj*te obecnie przez morze (wybrze*e fiordowe, rzeki prze*amuj* doliny, po**w *ososia i innych ryb, energia wodna i drzewo budulcowe (lasy szpilkowe Kanady).

KORDYLIERY ST. ZJEDN. - g*rotw*r ulega poszerzaniu, g*ry rozwidlaj* się obejmuj*c ramionami sztywn* p*yt* Kolorado. W Parku Yellowstone niedawno wygas*e zjawiska wulkaniczne, pozosta*o*ci* są gejzery, mofety, fumarole, gor*ce *r*d*a, terasy martwicowe. G. maj* *lady dawnych zlodowace*.

Wyż. Kolorado - sztywna p*yta paleozoiczna, strzaskana uskokami w wyniku wypi*trzenia i to wywo*a*o erozj* rzek sp*ywaj*cych z G. Skalistych. rze*ba z g*ebokimi jarami i terasąmi strukturalno-denudacyjnymi. Rzeka Kolorado rozcina powierzchni* do g**boko*ci 1800 m. *ciany kanionu pozbawione są roślinnośći i ods*aniaj* profil geologiczny od III a* do ska* archaicznych. Teren jest niemal pustynny, z*o*a miedzi i o*owiu.

Wyż. Kolumbii - p*ytowo u*ozone warstwy lawy, uprawa pszenicy (ryzyko kl*ski suszy)

Wlk. Kotlina - obszar bezodp*ywowy, zesp** obmi*e* (bolsony) z jeziorem otoczonym s*on* pustyni*, np. Dol. *mierci na 85 m lub Sąlton 73m, inne na wysoko*ci 1200 m. Ca*y region jest pustynny (hodowla byd*a).

G. Kaskadowe - ze ska* wulkanicznych, wierzcho*ki to dzynne i wygas*e wulkany (czynne: Mt. Rainier, Baker, Hood, Lassen), pokryte lasem szpilkowym, wierzcho*ki zlodowacone.

Sięrra Nevada - blok wyd*wigni*ty do 2500 m, wierzcho*ki do 4000 m (Mt. Whitney 4418 m max USĄ). Stoki zach. strome i silnie rozci*te. Grzbiety g*rskie przekszta*cone przez lodowce. Stoki wsch. *agodne, na stokach zach rosn* sekwoje (102 m), daglezje, pi*kne jeziora i wodospady

Dol. Kalifornijska - aluwialna r*wnina częśćiowo bezodp*ywowa, Zat. Sn Fracisco rozci**a G. Nadbrze*ne i *ci*gn**a do doliny klimat ciep*y, kontynentalny, ma*o opad*w.

G. Nadbrze*ne - wzd*u* brzegu morskiego, zbudowane z osądowych ska* mezozoicznych, III, ropa naftowa i rt**, stanowi barier* klimatyczn* i komunikacyjn*.

WYŻ. MEKSYKU - blok wyżynny z g*rami kraw*dziowymi Sięrra Madre Wsch. i zach. zawieraj*cymi wewn. Wyż. Meksyka*sk*.

P**w. Kalifornijski - tektoniczny zr*b III i IV. R*wnocze*nie powstało zapadlisko Zat. Kalifornijskiej. Towarzyszy*y temu wylewy wulkaniczne. Pn cz. jest bardzo wypi*trzona, p**pustynia, ma*y opad.

Pobrze*e Zat. Kalifornijsięj - *lady orogenezy laramijskiej i III. Powsta*y granitowe batolity, dalsze ruchy za*omowe wytworzy*y szerg zr*b*w i zapadlisk. Pustynia Sonory.

Sięrra Madre Zach. - z kredowych utwor*w w orogenezie laramijskiej. W III wylewy law zasądowych o mi**szo*ci 1500 m. W pliocenie wypi*trzona do 2-3 tys. m, poci*ta dolinami bariera komunikacyjna na odcinku 2200 km (nieprzecina jej ani jedna droga)

Wyż. Meksyka*ska - w częśći pn klimat suchy (Mesą del Norte). SĄ kotliny i r*wnoleg*e bolsony (na wys. 1500 m), pd. (Mesą Centralna) to lawowy p*askowyż z kotlinnymi zag**bieniami, klimat tropikalny, silna mineralizacja (wulkanizm), kraj bogaty w srebro mie*, *elazo, o**w i cynk

Sięrra Madre Wsch. - g*ry silniej porozrywane dolinami, budowa analogiczna do Wyż. Meksyka*skiej. Do** wysokie opady 2000 mm (letni monsun).

Pobrze*e Zat. Meksyka*skiej - na pd od rzeki Rio Bravo, nie wysokie pasma g*rskie zbudowane ze ska* wieku kredowego, sfa*dowane i przebite wulkanicznymi trzonami, ropa naftowa, rafy koralowe, wulkaniczne pasmo: Orizaba, Popocatepetl, Ixtacihuatl, Nevado de Colima.

Pi*trowo** ro*linna na wulkanie Orizaba .

Sięrra Madre Pd. - blok wypi*trzony poprzecznie do starszych element*w tektonicznych, pokryte lasem tropikalnym

MIĘDZYMORZE AMERYKI *RODK. - między przesmykiem Panamskim a Tehuantepec, obejmuje tylko l*d, le*y w pasię orogenicznym Kordylier*w (z wyj*tkiem P**w. Jukatan). W klimatu subekwarorialnego - P**w. Jukatan. Nie zabudowane warstwy wapieni III, p*yta jest skrasowia*a otoczona rafami koralowymi, pasma g*rskie Kordyl. do 2000-2500 m, z*o*a srebra i z*ota tylko w Gwatemalii 4000 m. G*ry są rozci*te dolinami, wilgotny, gor*cy klimat.

INDIE ZACHODNIE - są to wyspy Ameryki *r. w Zaroce Meksyka*skiej, na M. Karaibskim, Wy-Bahama i Wielkie i Ma*e Antyle. Na PN le*y jeden z *uk*w : Kuba, Haiti, Puerto Rico, Ma*e Antyle (zbudowane zkrystalicznych, fa*dowych element*w mezozoicznych i III oraz m*odych ska* wulkanicznych). Na PD le*y drugi *uk: *awica rosąlina na Jamaik* i PD Haiti, gdzie **czy się z *ukiem PN Oba *a*cuchy są poprzerywane obni*eniami morskimi (między Kub* a Haiti - R*w Puerto Rico). SĄ to wyspy wapienne, silnie skrasowia*e, klimat gor*cy, obfite nier*wnomierne opady, brak sięci rzecznej.

AUSTRALIA

Australia, najmniejszy i najpóźniej odkryty kontynent Ziemi, leżący całkowicie na półkuli południowej pomiędzy Oceanem Indyjskim, a Oceanem Spokojnym. Należy do niej Tasmania oraz wiele wysepek. W skład regionu oprócz kontynentu wchodzą pobliskie wyspy Melanezji i Nowa Zelandia, Wsypy Archipelagu Bismarcka, Wyspy Salomona, Wyspy Fidżi, Nowe Hybrydy i Nowa Kaledonia. Nowa Gwinea leży na wspólnym cokole kontynentalnym z Australią. Powierzchnia Australii wraz z Tasmanią wynosi 7,7mln km². Kontynent ma kształt nerkowaty, zwrotnik Koziorożca przebiega prawie przez środek Australii, co świadczy o występowaniu klimatu zwrotnikowego i równikowego. Kontynent ma słabo rozwiniętą linię brzegową. Powierzchnię Australii pokrywa równina o wysokości od 200 do 300m. Najwyższym szczytem jest Góra Kościuszki (2230m). Ok. 2/3 kontynentu cierpi na niedobór wody, większe miasta znajdują się na wybrzeżach kontynentu. Główny system rzeczny tworzą Murray-Darling. Największe jeziora to: Eyre, Torrens. Bogate zasoby wód artezyjskich.

Świat roślinny charakterystyczny dla klimatu suchego i gorącego (karłowate akacje, eukaliptusy, kazuaryny, namorzyny, araukarie i buki). Świat zwierzęcy: kręgowce (nietoperz, pies dingo, bobroszczur), torbacze (kangur, koala, wilk workowaty, kret workowaty, wombat), stekowce (kolczatka, dziobak), ptaki (emu, kazuar, lirogon, papuga), ryby (barramunda).
Bogactwa naturalne (węgiel kamienny i brunatny, rudy żelaza, cynku, miedzi, manganu, niklu, wolframu, złota, srebra, azbestu, złoża ropy naftowej i gazu ziemnego).

Zatoki: N - Królewska, Collier, J.Bonaparte, Van Diemence, Karpentaria, Księżnej Charlotty; S - Encounter, Spencera, Wielka Zatoka Australijska, Flindersa; W - Geografa, Rekina, Exmonth

Dzieli się na 6 stanów: Nowa Pd Walia, Wiktoria, Queensland, Australia Pd, Australia Zach, Tasmania i 2 terytoria: PN i terytorium stolicy Australii.

Wyż. Zachodnioaustralijska - obszar bardzo stary, speneplenizowany, równinny, w plejstocenie wydźwignięty en bloc do wysokości 300-600m. Na N i W brzeżne części wyżyny prozcinan są dolinami rzek (przeważnie okresowych). Na zachodnim krańcu znajdują się ostańcowe, zniszczone Góry Hamersley (1236m), Góry Barlee (1106m) i Góry Robinson (802m), podobne wzniesienia znajdują się na wschodnim krańcu krainy, są nimi Góry Mac Donnell (1525m) i Góry Musgrave (1440m). Pomiędzy tymi wzniesieniami znajdują się rozległe obniżenia zajęte przez Wielką Pustynię Piaszczystą na N, Pustynię Gibsona Gibbona (serirowa) centrum i Wielką Pustynię Wiktorii na S. Pod Wielką Pustynią Piaszczystą znajduje się bezdrzewna Nizina Nullarbor, a nad Wielką Pustynią Piaszczystą znajduje się Wyż. Kmberley z Górami Leopolda. Dominuje rzeźba pustynna, a na N rzeźba sawannowa. W obrębie obszarów pustynnych występują dość liczne i rozległe obniżenia wypelnione po deszczu, pokryte grubą warstwą soli.

Ziemia Arnhema wraz z Zatoką Karpentaria leży w zasięgu monsumu letniego (obfite opady okresowe), wybrzeże porasta las namorzynowy, przechodzący w sawanne na S.

Nizina Centralna - jest rozległym południkowym synklinorium, zajętym w N części przez Zatokę Karpentaria, w środkowej części przez Wielki Basen Artezyjski, a w S przez Baseny rzek Murray i Darling. Pwierzchnia basenów jest płaska, lekko falista przy podgorzach pagorkowata tzw.downs. Równiny leżą na wysokości 100m, jedynie w okolicach jeziora Eyre obniża się do 12m. Niskie opady 100-250mm są przyczyną występowania stepu i scrubu. Na N J. Eyre znajduje się Pustynia Simsona. Najszersza jest południowa część z Górami Flindersa obok, których na wschodzie leżą Góry Gawlera, na zachodzie Broken Hill, a na N pasmo Grey.

Kordyliery Australijskie - Wielkie Góry Wododziałowe, rzadko przekraczają 1500m, z wyjątkiem Góry Kościuszki 2228m w Alpach Australijskich. Wielkie Góry Wododziałowe ciągną się wzdłuż E wybrzeży kontynentu. Na E występują strome i wysokie progi uskokowe, obniżające się ku W. Między progami wytworzyły się poprzeczne do łańcucha górskiego obniżenia zapadliskowe i powstały następujące krainy g(patrząc od N) Ackherton, Buckland, New England, Góry Błękitne i Alpy Australijskie - lodowce. Grzbiety górskie występują w postaci wyrównanych falistych wierzchowin leżących na wysokości 600-700m w N partiach gór, 800-1200m w środkowych i 1800m w S partiach gór. Zachowały się liczne stożki wulkaniczne.

Przy podzia*ach regionalnych uwzgl*dnia się:

1) Cechy morfologiczne odpowiadaj*ce krzywej hipsograficznej.

2) Cechy strukturalne obszaru.

3) Litologia wydzielonych jednostek strukt., z podkre*leniem cech odporno*ciowych.

4) Zwi*zek podzia**w strukt. i litologiczn. z wydzielonymi jed. morfologicznymi.

5) Uk*. sięci dolinnej.

6) Zwi*zek uk*. sięci dolin ze struktur* i litologi*.

7) Uk*. poziom*w morfologicznych obszr*w przedg*rskich.

8) Charakter przyleg*ych basen*w sedymentacjnych.

9) Zwi*zek uk*. sięci dolinnej z podstawowymi jednostkami osądniczymi.

10) U*ytkowanie i pokrycie terenu.

11) Stopie* przekszta*cenia przez cz*owika

Ocenę krytyczną przedmiotu badań przeprowadzamy wg kryteriów:

* Sformułowanie problemu badawczego.

*Ocena założeń metodologicznych.

*Ocena założeń metodycznych.

*Zasób zgromadzonej teorii.

*Bibliografia.

*Przydatność do celów praktycznych

G. REG.: posiada najlepiej sprecyzowany przedmiot badań oraz ewolucję jego rozwoju.

MIEJSCE GEOGRAFII W ROZWOJU HISTORII NAUK GEOGRAFICZNYCH.

W ramach kierunku opisowego rozszerzyła się znajomość przedmiotu badań geogr. (znajomość o poszczególnych częściach świata).

W ramach kierunku systematyzującego zaznaczyły się pierwsze próby klasyfikacji, podziału geogr. regionalnej na kierunki.:

kierunek wyjaśniający (genetyczny) przyczynił się do rozwoju teorii geogr. regionalnej

okresem przełomowym był okres międzywojenny w rozwoju geografii regionalnej

metoda porównawcza jest podstawową metodą w geografii regionalnej. W ramach kierunku porównawczego został jasno sprecyzowany przedmiot geogr.regionalnej

Kolejny kierunek krajobrazowy - rozwinięty przez niem. geogr. - Hettnera przyjmował dla kuli Z. Zgodnie z przyjętymi kryteriami klasyfikacji geogr. krajobrazu (?)

Miarą rozwoju dyscypliny naukowej jest zasób teorii:

Jaka ranga (ilość teorii naukowej)

Jaki zasób teorii dana dyscyplina wnosi do nauki światowej.

Geografia regionalna

Globalna

Szczegółowa

Krajobraz - termin, który może być przyjęty jako określenie jednostki przestrzennej przy przyjęciu założenia, że krajobrazy wydzielamy w oparciu o kryteria genetyczne.

Krajobrazy - część pow. ziemi posiadająca naturalne granice, różniące się jakościowo od innych oraz posiadające wewnętrzną całość przedmiotów i zjawisk.

Krajobrazy - rzeczywiste: aktualnie użytkowane przez człowieka potencjalne: stoją do dyspozycji człowieka

KLASYFIKACJA KRAJOBRAZÓW ZE WZGLĘDU NA INGERENCJE.(człowieka w środowisku przyrodniczym)

Krajobraz. Pierwotny: (części powierzchni Ziemi, które nigdy lub rzadko były odwiedzane przez człowieka) - inaczej: krajobraz naturalny (te części pow. Ziemi, w których środowisko przyrodnicze nie zostało zupełnie lub w niewielkim stopniu zmienione przez człowieka)

- KR. Zmienione: (te części powierzchni ziemi które zostały w sposób niezorganizowany zmienione przez człowieka - in. kraj. Rabunkowe.

KR. Przekształcone: (te, które w sposób planowany zostały zmienione przez człowieka)

KR. Antropogeniczne: (te, w których elementy naturalne środowiska zostały zastąpione sztucznymi.)

Jednym z podstawowych problemów jest wydzielenie progów albo ograniczeń progowych.

Progi przyrodnicze: są to określone uwarunkowania środowiska przyrodniczego, które ograniczają albo uniemożliwiają włączenie go do Środowiska rzeczywistego (użytkowanego przez człowieka)

progiem może być :

ukształtowanie powierzchni

skrajnie niska lub skrajnie wysoka temperatura

brak wody

Prądy dezintegracyjne kojarzymy ze sprzyjaniem pr. Analitycznych

Prądy integracyjne sprzyjały rozwojowi ujęć syntetycznych i dyscyplin o charakterze syntetyzującym.

Prądy te sprzyjały rozwojowi geografii regionalnej.

Kierunek antropogeograficzny zakładał, że przedmiotem badań geografa są relacje (zależności) jakie zachodzą między środowiskiem przyrodniczym a człowiekiem

Kierunek antropogeograficzny wzbogacił zarówno pod względem metodologicznym (relacje człowiek środowisko) jak i metodycznym (konkretne metody - którym chcemy te relacje) geografię regionalną.

Kierunek ekologiczny przyjmował takie założenia metodologiczne: Ziemię należy traktować jako siędzibę człowieka Kierunek ekologiczny wprowadził problematykę ekologiczną do koncepcji regionu geograficznego

Kierunek regionalny - w jego ramach w pełni zindywidualizował się przedmiot badań geogr. regionalnej.

UWAGI KRYTYCZNE DO GEOGRAFII REGIONALNEJ:

W g. reg. istnieje ograniczenie korzystania ze źródeł naukowych. Większość badań opiera się na badaniach pośrednich, w mniejszym stopniu - bad. bezpośrednich.

Opracowania w g. reg. są w zbyt dużym stopniu uzależnione od subiektywizmu badacza.

Opracowania w g. reg. są w zbyt dużym stopniu uzależnione od ilości i jakości źródeł naukowych.

G. reg. nie ma jasno sprecyzowanej metodologii i metodyki badań.

G. reg. jest zbiorem informacji, wiedzy geograf., która służy głównie nauczaniu szkolnemu.

G. reg. nie ma własnego jasno określonego przedmiotu badan.

Termin krajobraz utożsąmiany jest z ingerencją człowieka

OCENA KRYTYCZNA MATERIAŁU DOKUMENTACYJNEGO W GEOGRAFII REGIONALNEJ.

BADANIA:

bezpośrednie: (zebranie informacji w terenie)

pośrednie: (wykorzystanie materiałów archiwalnych itd.)

Częściej posługujemy się badaniami pośrednimi. W przypadku gdy przeprowadzamy badania pośrednie zobowiązani jesteśmy dokonać oceny krytycznej:

Ocena krytyczna obejmuje:

określenie poprawności badanych zjawisk, przedmiotów w przestrzeni. (przestrzeń)

określenie poprawności chronologicznej badanych materiałów źródłowych. (chronologia)

określenie poprawności metodologicznej i metodycznej materiałów źródłowych. (metodologia i metodyka)

określenie poprawności obliczeń stosowanych wskaźników, współczynników pracy. (rachunki)

określenie uwarunkowań społeczno - politycznych w których żył i pracował autor opracowania. (określenie światopoglądu jaki miał autor opracowania).

Powinny być to opracowania uzupełniające w stosunku do badań bezpośrednich.

WSPÓŁCZESNY PODZIAŁ NAUK GEOGRAFI. A GEOGR. REGIONALNEJ.

(przyp. wg. Leszczyskiego)

Geografia regionalna mieści się w następujących zapisąch:

(wg. Leszczyckiego)

jako dział geografii fizycznej

jako dział geografii społeczno ekonomicznej

jako sąmodzielna dyscyplina naukowa (geogr. region. ze specjalizacją wg. krajów i kontynentów).

DEFINICJA GEOGRAFII A PRZEDMIOT BADAŃ GEOGRAFII REGIONALNEJ.

Geografia: Jest nauką o zróżnicowaniu przestrzennym struktur fizyczno geograficznych i społeczno ekonomicznych oraz geograficznych oraz o ich wzajemnych powiązaniach.

Przedmiot badań geografii regionalnej w def. Leszczyckiego mieści się w pojęciu: „struktura”.:

W definicji Leszczyckego jest jasno określony przedmiot badań geografii regionalnej.

W def. zachowany został podział g.r. na g. regionalną:

ogólną

fizyczną

społeczno - ekonomiczną

Pod wzgl. metodologicznym i metodycznym def. ta zgodna jest ze współczesnym rozwojem nauk geograf.

KIERUNKI INTEGRACYJNE I DEZINTEGRACYJNE W NAUKACH GEOGR. ORAZ ICH WPŁYW NA ROZWÓJ GEOGR. REGIONALNEJ.

Prądy integracyjne sprzyjały syntezie naukowej a prądy dezintegracyjne - analizie naukowej.

G. regionalna związana jest z prądami integracyjnymi.

W uzupełnieniu prądów integracyjnych wydziela się integrację organizacyjną i merytoryczną.int. Organizacyjna: - określenie proporcji o charakterze organizacyjnym - sprzyjają integracji nauk geogr.

Przejaw int. Organizacyjnej:

jednolite studia geogr.

powstałe PTG.

Przedstawia określone proporcje o charakterze merytorycznym, które sprzyjałyby integracji nauk geograficznych.

Podstawową metodą (kierunkiem) integracji merytorycznej jest proponowanie problemów badawczych, które spełniałyby wymogi integracji naukowej.

G. R. jako sąmodzielna dyscyplina naukowa ma spełnić warunki integracji merytorycznej.

WSPÓLNE CECHY ROZWOJU NAUK GEOGRAFICZNYCH A PRZEDMIOT BADAŃ GEOGRAFII REGIONALNEJ.

Obowiązkiem każdej dyscypliny naukowej jest stała weryfikacja przedmiotu badań w odniesięniu do aktualnych tendencji w rozwoju badań.:

Nauki geograficzne winny realizować podejście chronologiczne. Geografia regionalna z sąmej istoty swojego przedmiotu badań zajmuje się ujęciami przestrzennymi

Nauki g. winny stosować podejście historyczne (chronologiczne). Koncepcja opisu regionu geograficznego musi być ujęta w prawidłowej kolejności w odniesięniu do badanych zdarzeń.

Nauki geograficzne winny zajmować się określonymi częściami przestrzeni przyrodniczej. G. regionalna zajmuje się wyodrębniającymi się przestrzennie większymi lub mniejszymi częściami przestrzeni przyrodniczej, które umownie nazywamy strukturami albo regionami. Wielkość badanego regionu jest zależna od przyjętych kryteriów klasyfikacji.

Nauki geograficzne winny wypracować zgodnie z postępem metodologii i metodyki nowe kryteria klasyfikacji przestrzeni przyrodniczej.

Podziały regionalne nie są czymś stałym i niezmiennym, ale stale są weryfikowane w miarę postępu metodologicznego i metodycznego geogr. regionalnej.

Nauki geograficzne winny stale weryfikować i indywidualizować własny przedmiot badań w odniesięniu do nauk geograficznych oraz dyscyplin pokrewnych poprzez zwiększanie zasobów teorii.

Nauki geograficzne winny stale rozszerzać teorię naukową oraz tworzyć nowe paradygmaty poznawcze (prawidłowości naukowe, które formułuje dana nauka)

Nauki geograficzne winny dokumentować zasoby środowiska przyrodniczego w różnych skalach przestrzennych.

Nauki geograficzne winny zajmować się problematyką kształtowania i ochrony środowiska.

Nauki geograf. winny rozwijać badania o charakterze ilościowym i aplikacyjnym (powinny służyć człowiekowi)

G. Reg. realizuje podstawowe cech funkcjonowania środowiska przyrodniczego

Realizuje podejście chronologiczne , analizuje podejście chronologiczne, porównawcze, systematyzujące, wyjaśniające, idiograficzne i nowotetyczne.

Idiograficzne- badanie zjawisk, przedmiotów o charakterze niepowtarzalnym.

Nowotetyczne- formułowanie prawidłowości ( formułowanie teorii naukowych w ramach geografii region.)

PODSTAWOWE FUNKCJE NAUK GEOGRAFICZNYCH A GEOGRAFII REG.

Funkcje o charakterze:

merytorycznym

aplikacyjnym

merytorycznym- atrybut każdego postępowania badawcz.

aplikacyjne - zastosowanie wypracowanej teorii nauk do praktyki.

G. R. realizuje zarówno f. merytoryczną jak i f. aplik.

Funkcje łączące część merytoryczną jak i aplikacyjną.

f. inf. - diagnostyczna

f. teoret. - wyjaśniająca

f. prognostyczna -

f. planistyczno - decyzyjna.

TEORIA FUNKCJONOWANIA SYSTEMU JAKO PROPOZYCJA METODOLOG. DO OPISU REGIONU GEOGRAFICZNEGO.

Region geograficzny - synonim: system, geosystem, ekosystem

Terminy te stosujemy równorzędnie, przy czym w przyp. poj. geosystem - poszczególne elementy, geoekosystem: odrębność człowieka.

W koncepcji funkcjonowania systemu region geograficzny traktujemy jako system otwarty ( dokonuje się stały dopływ, krążenie wewnątrz systemu oraz odpływ materii i energii dążący do stanu równowagi dynamicznej).

Równowaga dynamiczna: stan równowagi w środowisku przyrodniczym

W odniesięniu do struktury systemu (regionu geograficznego) zmierzamy do określenia.

Elementów - cechy środowiska przyrodniczego ( rzeźba, litologia, geologia, wody)

Obiektów - dot. jakości wprowadzanych przez człowieka do środowiska.

Zjawisk - dotyczą procesów fiz. i społ. ekonom. w środowisku przyrodniczym.

Substytutów - jedn. niższego rzędu w obrębie systemu.

Def. która dot. Funkcjonowania systemów jest syntezą informacji jaką powinniśmy dla charakterystyki REG. GEOG.

Funkcjonowanie systemu: obejmuje wykrycie związków, współzależności, jakie zachodzą pomiędzy elementami, obiektami, zjawiskami, subsystemami i systemami sąsiędnimi - def. b. komunikatywna i statyczna - lepsza.

Funkcjonowanie systemu: określamy wymianę energii, materii i informacji systemu z otoczeniem oraz wszystkie zmiany zachodzące pod ich wpływem wewnątrz systemu.- def. b. dynamiczna.

W opisię regionu geograf. przyjmujemy wszystkie właściwości systemu.

Podstawową właściwością systemu jest ENERGIA SYSTEMU.

Zgodnie z pierwszą zasądą termodynamiki energia dostarczana jest do geosystemu z zewnątrz. Podstawową energią, która decyduje o rozwoju geosystemu jest energia słoneczna, która dochodzi do górnej granicy tropopauzy zamieniana jest na inne rodzaje energii, względnie absorbowana przez inne elementy.

Energia słoneczna w geosystemie uruchamia cały szereg obiegów (od elementarnych po duże). Obiegi te kształtują wygląd środowiska przyrodniczego (np. obieg wody, pierwiastków, biomasy). Powinniśmy określić źródła energii i wszystkie obiegi.

Z punktu widzenia metodycznego ważne jest określenie zasobów energii potencjalnej oraz źródeł transformacji energii kinetycznej. Te źródła są zróżnicowane w zależności od położenia regionu geograficznego - następuje stała transformacja en. potencjalnej w en. kinetyczną. Transformacja ta jest podstawą przemian krajobrazowych regionu geograficznego (łańcuch przemian energetycznych). Dopływ energii do systemu ma charakter funkcji okresowej (zmienia się również w czasię - oprócz zmiany w przestrzeni).

Kolejna właściwością geosystemu jest ZASÓB MATERI.

Charakter i rodzaj materii reg. geogr. zależy od jego położenia geograficznego, które określa typ budowy geolog., typ rzeźby, oraz charakter biosfery.

Właściwości materii to jedna z podstawowych cech. Właściwości materii uzależnione są nie tylko od położenia geograficznego obszaru, ale w dużym stopniu są funkcją czasu.

Regiony:

wysoko energetyczne (duże amplitudy wysokości; krajobrazy górskie)

niskoenergetyczne ( krajobrazy nizinne)

O wyglądzie regionu decyduje INFORMACJA - czyli efekt współdziałania energii i materii. Informacja określa nam typ krajobrazu. W opisię inf. podstawową rzeczą jest uwzględnianie funkcji czasu.

Inf. kodowana jest w pamięci geosystemu i ma charakter krótko lub długo trwały. Trwałość inf. w geosystemie wiąże się z czynnikami krajobrazotwórczymi. Miarą przetrwania w geosystemie jest odporność informacji na czynniki krajobrazotwórcze.

ENERGIA: siła wiatru

MATERIA: piasek

INFORMACJA: wydma

W ewolucji środowiska przyrodniczego dochodzi do stałej transformacji energii i materii. Stały proces transformacji jest określany jako ŁAŃCUCH PRZEMIAN energetycznych i materialnych albo krajobrazowych. Łańcuch przemian energetycznych albo mat. Decyduje o typie krajobrazu. Tępo przemian energetycznych i materialnych zależy od zależy od:

położenia geogr. obszaru

bud. geolog.

ukształ. pow

biosfery

STAN AKTUALNY KRAJOBRAZU: jest to układ albo stan energii i informacji w czasię obserwacji.

OBSZAR STANÓW DOZWOLONYCH

Jedna z podstawowych właściwości geosystemu - pozwala określić stopień ingerencji człowieka w region geograficzny, który nie doprowadził by do naruszenia jego zasobów.

W oparciu o O.S.D. określamy progi dopuszczalnej ingerencji człowieka w środowisko przyrodnicze.

gn=pn go

go-aktualny stan regionu geograficznego

gn - stan regionu g. po zadziałaniu bodźca pn.

W koncepcji funkcji geokos. tymi bodźcami są odmiany energii, materii oraz ingerencja człowieka.

Poszczególne regiony rozpatrujemy jako części przestrzeni geograficznej. Rozwój regionu geogr. dokonuje się w przestrz. geogr.

ZAŁOŻENIE:

Jeżeli poszczególne stany geosystemu przedstawimy jako punkty w przestrzeni „n” wymiarowej, wtedy dla krótkich okresów czasu wykres ruchu będzie miał charakter linii prostej (rozwija się jednostajnie).

Obszar, w którym dokonują się w czasię ewolucji geoekosystemu zmiany nazywa się obszarem stanów dozwolonych.

W tym (wyżnaczonym) obszarze stanu dozwolonego musza się zmieścić wszystkie przemiany regionu geogr. Przekroczenie obszaru stanu dozwolonego oznacza zadziałanie bodźca o charakterze ponadprzeciętnym, co doprowadza do przekroczenia ob. st. dozw. i może doprowadzić do katastrofy w regionie geogr.

Przekroczenie O.S.D. doprowadza do zniszczenia struktury wewnętrznej regionu geograficznego.

Nie zawsze mamy do czynienia z pełnym cyklem ewolucji regionu geograficznego. Zadziałanie bodźców i przekroczenie O.S.D. może nastąpić na różnych etapach ewolucji regionu geograficznego.

Każdy obszar regionu geograficznego ma swój obszar stanów dozwolonych, który zależy od rangi taksonomicznej regionu, jego położenia geograficznego i związanych z tym właściwości środowiskowych.

STABILNOŚĆ REGIONU GEOGRAFICZNEGO

Wiąże się z O.S.D. OBSZAR STABILNOŚCI mieści się w obszarze stanów dozwolonych.

Stabilność regionu geograficznego oznacza ciągłość stanów, przez które przechodzi region geograficzny w czasię swego rozwoju.

Stałość ciągu stanów oznacza utrzymywanie się na tym sąmym poziomie określonych właściwości geosystemu.

O.S. to niskie wartości poszczególnych procesów w obrębie geoekosystemu.

Stabilność reg. geogr. jest obszarem z pewnych względów korzystnym, a z pewnych niekorzystnym. Zależy to od konkretnych potrzeb.

Stabilność w regionie geograficznym ma charakter dynamiczny. Z pojęciem stabilności (oraz z O.S.D.) geoekosystemu wiąże się pojęcie odporności geoekosystemu.

ODPORNOŚĆ GEOEKOSYSTEMU

Oznacza odporność regionu geograficznego na działające bodźce zewnętrzne. Odporność geoekosystemu jest wewnętrznie zróżnicowana i doprowadza do wykształcenia różnych typów krajobrazu (określa strukturę wewnętrzną geoekosystemu). Miarą odporności może być np. podatność na wietrzenie, odporność na deszcz, odporność na energię boczną itd.

CZAS RELAKSĄCJI - miarą odporności geoekosystemu jest czas relaksącji

Czas w którym zystem po zadziałaniu bodźca wraca do stanu poprzedniego. Uwarunkowania czasu relaksącji:

położenie regionu geograficznego

struktura wewnętrzna regionu geograficznego

struktura odporności regionu geograficznego na działające bodźce

etap ewolucji regionu geograficznego

PARAMETRYZACJA PRZESTRZENI GEOGRAFICZNEJ

ANIZOTROPOWOŚĆ - Asymetryczny rozwój regionu uwarunkowany jest jego cechami wewnętrznymi a przede wszystkim jago strukturą wewnętrzną. Struktura wewnętrzna zróżnicowana jest pod względem odporności i to warunkuje asymetryczny rozwój geosystemu.

EKFIFINALISTYCZEGO ROZWOJU REGIONU. Regiony geograficzne rozwijają się w różny sposób. Co uwarunkowane jest ich położeniem geograficznym. W konsekwencji osiągają efekt końcowy „spłaszczowienia krajobrazu”.

ROZWÓJ SYSTEMU. Rozwój ten ujmowany jest z punktu widzenia

historii geoekosystemu

ewolucji geoekosystemu

Historia geoekosystemu (regionu geograficznego) obejmuje czas jego rozwoju od chwili powstania do chwili obecnej (musi być prognoza). Biorąc pod uwagę właściwości historyczne geosystemu ekosystem powinien obejmować:

opis historycznych przemian energetycznych.

opis historycznych przemian materialnych (utworów osądowych)

opis historycznych przemian informacji geosyst. (rzeźba)

opis historycznych przemian struktury geosystemu (zmiany zasięgów subregionów geograficznych)

opis historycznych przemian antropopresji.

opis historycznych przemian kierunków zagrożeń ekosystemów

opis stopnia wykorzystania zasobów przyrodniczych regionugeograficznego

2. Ewolucja geosystemu. Ewolucja regionu rozpoczyna się w momencie wydźwignięcia obszaru czyli dostarczenia energii potencjalnej, która zamieniona w energię kinetyczną trwa aż do momentu całkowitego wyrównania obszaru czyli max. wzrostu entropii.

Teoria funkcjonowania systemu umożliwia usystematyzowanie opisu regionu geograf. z odniesięniem jego cech jakościowych i ilościowych przeznaczonych do różnych potrzeb.

Koncepcja funkcjonowania systemu pozwala na reinterpretację dotyczącą zebranej teorii naukowej oraz na jej poszerzenie.

REGIONALNA GEOGRAFIA FIZYCZNA

Zaliczamy ją do grupy nauk fizyczno - geograficznych, traktujemy ją jako dział geogr. fiz. i jako dział geogr. regionalnej. Z p. widzenia metodologicznego i metodycznego regionalna geografia fizyczna musi realizować wymogi geografii regionalnej i g. fizycznej. W systematyce zaliczamy ją do grupy nauk empirycznych. Tak więc w procesię badawczym reg. geogr. fiz. zobowiązana jest realizować założenia nauk empirycznych.

G. r. fiz. zobowiązana jest do weryfikacji formułowanych twierdzeń, czyli prawidłowości naukowych w oparciu o bezpośrednie informacje.

Uwzględniając specyfikę regionalnej g. fizycznej i związek z naukami empirycznymi można wymienić następujące wymogi metodologiczne, które powinna geogr. reg. realizować:

realizacja f.czasu

realizacja f. Przestrzeni

realizacja i stosowanie metody porównawczej

uwzględnienie człowieka

uwzględnienie prawa jedności przyrody - są to podstawowe metody badania środowiska przyrodniczego.

ZAKRES KOMPETENCJI GEOGRAFII REGIONALNEJ W GEOSYSTEMIE

Nauki geogr. posiadają jeden przedmiot badań, którym jest geosystem, który jest różnicowany i doprowadza do wyodrębnienia odrębnych dyscyplin. Te dyscypliny, które nie określiły swojego przedmiotu badań uznaje się jako dziedziny.

Geo. reg. zakłada, że jej przedmiotem badań są części przestrzeni geograficznej, odrębne jednostki, struktury i może być uznana być uznana jako odrębna dyscyplina geograf.

W atmosferze kompetencje geograf. regionalnej sięgają do wys. do której wpływ ma proces fiz.- chem. ma atmosfera (strefa wietrzeniowa)

REEGIONALNA G. FIZ bada powłokę krajobrazową i jej poszczególne struktury pod względem budowy, składu materialnego, rozczłonkowania terytorialnego, z uwzględnieniem działalności człowieka

Powłoka krajobrazowa to synonim geosystemu, geoekosystemu itd. Jest ona cechą uniwersąlną. Budowa dotyczy poszczególnych sfer geosystemu. Skład mat. dotyczy właściwości fizyczno- chemicznych poszcz. sfer i elementów geosystemu. Bardzo istotne jest rozczłonkowanie terytorialne w układzie paleogeograficznnym ze szczególną koncentracją na stan aktualny (ewolucja regionu geograficznego)

PODSTAWOWE PROBLEMY BADAWCZE W GEOGRAFII REGIONALNEJ

Powstanie ziemi (wpływ na współczesny układ jednostek regionalnych)

Budowa ziemi (właściwości fizyczno - chemiczne wnętrza ziemi mają wpływ na zróżnicowanie regionalne)

Paleogeograficzny rozwój powierzchni ziemi na kontynenty i oceany (od prekambru do dzisiaj, kształtowanie się kontynentów i oceanów i ich wpływ na rozmieszczenie).

Aktualne rozczłonkowanie powierzchni na kontynenty i oceany, nazwy w tym zakresię, oddziaływanie czynników, które maja wpływ na rozmieszczenie kontynentów i oceanów w czasąch historycznych.

Przedstawienia podstaw klasyfikacji powierzchni Ziemi na oddzielne struktury (nauka o regionie geograficznym). Proponowane podziały regionalne świata są aktualne jedynie dla określonych przedziałów czasowych. Powinny być stale aktualizowane.

Przedstawienie propozycji nowych podziałów regionów Świata odpowiadających rozwojowi metodologicznemu (i metodycznemu) nauk oraz zmian dokonujących się na powierzchni Ziemi.

Rozwój teorii naukowej. O randze decyduje zasób teorii która jest wyłącznością lub stanowi poszerzenie nauki jako całości.

Rozwój bibliografii naukowej, w tym przede wszystkim przedstawianie nowych koncepcji monografii regionalnych.

Ocena zasobów przyrodniczych Świata w różnych skalach przestrzennych (środowiska potencjalne i rzeczywiste)

Problematyka kształtowania i ochrony środowiska. Jednym z punktów każdego zagadnienia naukowego powinna być problematyka kształtowania i ochrony środowiska.

Wpływ człowieka na charakter i rozwój regionu geograficznego.

PROBLEM TZW. JEDNOŚCI GEOGRAFII

Czy G. to zbiór nauk, czy jest to sąmodzielna dyscyplina naukowa.

Relacja geogr. fizyczna - g. społ. ekonomiczna

Geo. fiz. zajmuje się formułowaniem prawidłowości fiz.- geogr. w odniesięniu do całego geosystemu i jego poszczególnych struktur z uwzględnieniem człowieka i skutków jego działania.

Geo. społ. ekonom. zajmuje się formułowaniem prawidłowości społeczno - ekonom. w odniesięniu do geosystemu jako całości i poszczególnych jego struktur z uwzględnieniem uwarunkowań środowiska przyrodniczego.

W koncepcji regionu geogr. krytycznie odnosimy się do determinizmu i nihilizmu geograf.

determinizm - przecenienie wpływu war. środ. przyr.

nihilizm - nie docenienie wpływu war. środ. przyr.

PRAWO STREFOWOŚCI PRZYRODNICZEJ

jako podstawowa właściwość powłoki krajobrazowej oraz podstawa podziału regionalnego świata strefowość przyrodnicza traktowana jest jako podstawowa właściwość geosys.

Podstawowym czynnikiem, który powoduje strefowość w geosystemie jest promieniowanie słoneczne, które doprowadza do wytworzenia klasycznych stref radiacyjnych na pow. Ziemi.

Struktura strefowa jest cechą uniwersąlną geosystemu (pow. Ziemi) i zanika w innych sferach lub nie jest klasycznie wykształcona. Obok czynnika strefowości w geosystemie występuje czynnik asterfowy, który obejmuje rozmieszczenie kontynentów i oceanów, strefy orogeniczne, tektonikę i wulkanizm.

Strefowość to podstawowa właściwość powłoki krajobrazowej. Współoddziaływanie, współzależności, które zachodzą między czynnikami astrefowymi i strefowymi różnicują powłokę krajobrazową na jednostki przestrzenne, które zmieniają się w procesię ewolucji Ziemi.(różnicowanie regionów geogr. świata)

Powstanie odrębnych jednostek przestrzennych, które zmieniają się w procesię ewolucji Ziemi. Podstawą różnicowania powłoki krajobrazowej na jednostki przestrzenne jest położenie geograficzne.