Afryka Wschodnia

Obszar zdecydowanie wyżynny, rozczłonkowany przez system wschodnioafrykańskich rowów tektonicznych na szereg mniejszych jednostek: gór, płaskowyżów rowów i kotlin W jego obrębie wyróżnia się: Wyżynę Abisyńską, Wyżynę Wschodnioafrykańską, Wyżynę Mozambicką oraz Kotlinę Danakilska i Nizinę Wschodnioafrykańską.

1. Wyżyna Abisyńska - północno - wschodnia część Afryki Wschodniej, w rowach występują młode skały wulkaniczne oraz utwory rzeczne i jeziorne. Największą strukturą zapadliskową jest Rów Abisyński. Dzieli on wyżynę na dwie części: zachodnią, przy której pozostaje nazwa Wyżyna Abisyńska i część wschodnią, nazywaną Wyżyną Somalijską

Wyżyna Abisyńska - (w węższym znaczeniu ma średnią wysokość około 2000 m). Najwyższe szczyty przekraczają 4000 m i grupują się blisko zachodniej krawędzi Rowu Abisyńskiego i Kotliny Danakilskiej. Ku zachodowi powierzchnia wyżyny obniża się, tworząc często stopnie morfologiczne na krawędziach pokryw lawowych. Powierzchnię wyżyny rozcinają głębokie do 1000 m kaniony, dzieląc ją na płaskowyże, wielkie, izolowane masywy wulkaniczne oraz liczne, zróżnicowane morfologicznie ostańce denudacyjne, z najbardziej charakterystycznymi ambami, o stromych. Wypukłych stokach i spłaszczonych wierzchołkach

Wyżyna Samalijska - wschodnia część Wyżyny Abisyńskiej, szczyt Batu w masywie Mendebo 4307 m - najwyższy szczyt Wyżyny Somalijskiej. Wyżyna obrywa się stromym stokiem także ku Kotlinie Danakilskiej i wybrzeżu Zatoki Adeńskiej.

Miedzy Wyżyną Abisyńska i Somalijską a wybrzeżem Morza Czerwonego i Zatoki Adeńskiej znajduje się głęboka, bezodpływowa tektoniczna Kotlina Danakilska, znana także jako zapadlisko Afar. Należy ona do systemu Wielkich Rowów Afykańskich. W jej środkowej części, w depresji znajduje się jezioro Assal (poziom lustra wody -150 m p.p.m.) Jest to najniżej położony punkt Afryki.

Na Wyzynie Abisyńskiej panuje górska i wyżynna odmiana klimatu równikowego monsunowego. Zachodnie stoki wyżyny, opadające ku Kotlinie Górnego Nilu (stoki dowietrzne) oraz najwyższe masywy górskie mają klimat wilgotny, z opadami 1000 - 1500 mm rocznie, niekiedy nawet 2000 mm. Pozostała część wyżyny ma klimat równikowy suchy, z opadami rzędu 400 - 500 mm rocznie. Piętra klimatyczne i odpowiadające im pietra roślinne. Wyżyna Abisyńska i Somalijska są obszarami źródłowymi wielku rzek. W zachodniej Wyżyny Abisyńskiej mają swoje źródła dopływu Nilu. Występowanie jezior związane jest z rowami tektonicznymi. W masywach wulkanicznych wyżyny spotyka się niewielkie jeziora kraterowe.

2. Wyżyna Wschodnioafrykańska - mocno wydźwignięty fragment prekambryjskiej platformy afrykańskiej. Dominującym rysem ukształtowania powierzchni Wyżyny Wschodnioafrykańskiej są Wielkie Rowy Wschodnioafrykańskie. Te wielkie struktury tektoniczne powstały w trzeciorzędzie. Ich powstaniu i współczesnemu rozwojowi towarzyszy ożywiony wulkanizm. Rowy tworzą tzw. wschodnioafrykański system ryftowy, skladający się z dwóch stref: zachodniej, obejmującej Wielki Rów Zachodni, i wschodni z Wielkim Rowem Wschodnim i znajdującym się na jego przedłużeniu Rowem Abisyńskim (na Wyżynie Abisyńskiej) i zapadliskiem Afar.

Wielki Rów Zachodni

Wielki Rów Wschodni

W sąsiedztwie wznoszą się zrębowe masywy górskie zbudowane z prekambryjskich skał krystalicznych i góry wulkaniczne. M.in. Kilimandżaro (5895), Kenia (5199 m),czynny wulkan Meru (4567 m), Elgon (4321) i wiele mniejszych.

Kotlina Jeziora Wiktorii zajmuje północną część Wyżyny Wschodnioafrykańskiej. Znajduje się między Wielkim rowem Wschodnim a Wielkim Rowem Zachodnim.

Wyżyna Mozambicka - leży w południowej części Wyżyny Wschodnioafrykańskiej. Średnia wysokość wynosi około 700 m.

Cała Wyżyna Wschodnioafrykańska leży w strefie klimatów równikowych, ze średnią temperaturą powietrza we wszystkich miesiącach powyżej 20⁰ C i zróżnicowanymi rocznymi sumami opadów.

Naturalna roślinność Wyżyny Wschodnioafrykańskiej jest reprezentowana przede wszystkim przez sawanny oraz widne lasy zrzucające liście w porze suchej.

3. Nizina Wschodnioafrykańska - generalnie wąski pas wzdłuż wybrzeża od przylądka Hafun na Półwyspie Somalijskim do mniej więcej 30 ^O S. Ma charakter aluwialny. Przecinają ją doliny licznych rzek ( na północy często suche doliny rzek okresowych i epizodycznych). Lokalnie nizina jest zabagniona, na północy (Nizina Somalijska) jej powierzchnię urozmaicają wydmy. Na Nizinie Somalijskiej panuje klimat równikowy suchy, z opadami nie przekraczającymi 200 mm rocznie. Roślinność jest skąpa, półpustynna. W części równikowej niziny panuje klimat równikowy wybitnie wilgotny, z opadami przekraczającymi rocznie 2000 mm. W strefie tej rosną wilgotne lasy równikowe i lasy namorzynowe na wybrzeżu.

Nizina Mozambicka - część Niziny Wschodnioafrykańskiej, na południu, w obrębie niziny wznosi się wapienny, silnie skrasowiały płaskowyż. Pozostała część jest równinna, miejscami silnie zabagniona. Na Nizinie mozambickiej panuje klimat zwrotnikowy wilgotny, na północy podrównikowy wilgotny, z opadami od 1000 do 1500 mm rocznie. Na brzegach morskich w strefie pływów oraz w ujściach rzek rosną lasy namorzynowe.

Kotlina Konga

- strefa równikowa

- rozległy basen otoczony ze wszystkich stron wyżynami

- drugi na ziemi system rzeczny z koncentrycznym układem sieci rzecznej

- najniższa część doliny to Wielka Depresja Centralna, otoczona rozległym bagnami

Na północy od Kotliny Konga

Wyżyna Adamawa -pokrywy lawowe, sawanna, a na południu wiecznie zielony las równikowy

Wyżyna Ubangi

Wyżyna Azande

Na południe znajdują się wyżyny Lunda i Szaba oddzielające je od Kotliny Kalahari, na zachodzie wyżyna Bije, wchodząca w skład Dolnej Gwinei

Powierzchnia szczytowa Lundy jest prawie płaska, przerywana niezbyt wysokimi, twardzielowymi wzgórzami

Na wschód od Lundy leży Szaba (Katanga) o średniej wysokości1000 m, na południu Szaba przechodzi w wyżynę Barotose, sąsiadującą w Kotliną Kalahari.

Szaba, podobnie jak Lunda jest działem wodnym dorzeczy Konga i Zambezi

Szabe i Lunde porastają sawanny i widne lasy typu miombo i mopane

KLIMAT - równikowy, wilgotny, sieć rzek jest gęsta, szczególnie w północnej i północno - zachodniej części regionu. Rzeka - Kongo

Naturalna roślinność to wilgotny, zawsze zielony las równikowy

Ameryka Północna

Arktyka Amerykańska

Grenlandia - największa wyspa, większość powierzchni wyspy leży poza kołem polarnym,

Jej północny skraj - przylądek Morris Jesup oddalony jest od północnego bieguna ziemi zaledwie o 800 km. Większą część wyspy zajmuje prekambryjska tarcza grenlandzka. Najstarsze skały występują w południowej części wyspy. Wzdłuż wschodniego i północnego skraju tarczy grenlandzkiej ciągną się kaledońskie struktury fałdowe zbudowane ze zmetamorfizowanych skał. Powierzchnia skalna Grenlandii jest wgięta na kształt niecki mocno podniesionych brzegach porozcinanych fiordami i tworzących nadzwyczaj urozmaiconą i długą linię brzegową. Wnętrze niecki wypełnia lód. Średnia grubość pokrywy lodowej wynosi 1500m, a maksymalna przekracza 3000 m, Obszary wolne od lodu to jedynie południowy skraj wyspy, przybrzeżne wyspy i nunataki w brzeżnych częściach czaszy lodowej. Klimat jest surowy, część północna i środkowa ma klimat biegunowy, część południowa podbiegunowy. Roślinność na obszarach wolnych od lodu to tundra

Archipelag Arktyczny - około 50 wysp, największy archipelag północnej Europy - 1,3 mln km 2. Wyspy podzielone są na dwie części: północną oraz południową.

W grupie południowej znajdują się wielkie wyspy przybrzeżne:

- Ziemia Baffina

- Wyspa Wiktorii

- Wyspa Banksa

- Wyspa Księcia Walii

- Somerset

- Księcia Karola i inne

Grupa północna obejmuje:

- Wyspy Królowej Elżbiety z najdalej na północ wysuniętą Wyspą Ellesmere'a

- Wyspy Sverdrupa

- Wyspę Devon

Zachodnia część wysp jest niska, zbudowana z osadów lodowcowych tworzących najmłodszą warstwę pokrywy platformowej. Wschodnie wyspy Archipelagu Arktycznego są wysokie.

- większa część Ziemi Baffina wchodzi w skład tarczy kanadyjskiej. Obszar ten ma rzeźbę alpejską ze strzelistymi turniami, cyrkami lodowcowymi i wąskimi graniami oddzielającymi głębokie żłoby lodowcowe kończące się fiordami.

Północny skraj Archipelagu Arktycznego jest silnie zdenudowanym orogenem kaledońsko - hercyńskim (Innuity)

Klimat - strefa klimatów okołobiegunowych, na wyspach Devon i Ellesmere'a jest to klimat biegunowy, na pozostałym obszarze podbiegunowy. Kontynentalny i wybitnie kontynentalny z opadami poniżej 200 mm. Średnie temperatury są bardzo niskie, co sprzyja utrzymywaniu się w całym archipelagu wiecznej zmarzliny oraz wielkich pól lodowych.

Obszary wolne od lodu porasta tundra

Arktyczna Nizina Nadbrzeżna oraz Jałowe Równiny stanowią kontynentalną część Arktyki Amerykańskiej. Cały ten obszar leży w strefie klimatów okołobiegunowych, w klimacie podbiegunowym kontynentalnym.

Arktyczna Nizina Nadbrzeżna - północno - zachodnia część kontynentu, między Górami Brooksa należącymi do Kordylierów a wybrzeżem Morza Arktycznego. Nizinę budują skały polodowcowe, tworzące klasyczne, nizinne, młodoglacjalne formy polodowcowe, głównie pagórkową równinę moreny dennej mocno porozcinaną współczesnymi dolinami rzek spływających z Gór Brooksa. W podłożu niziny występuje wieczna zmarzlina. Wytworzyły się niezliczone, drobne jeziora - ałasy oraz rozległe bagna. Naturalną roślinność regionu stanowi tundra

Jałowe Równiny - obszar nizinny, zwłaszcza na wschodzie (Nizina Zachodniohudsońska), ukształtowany w plejstocenie. Panuje klasyczny krajobraz młodoglacjalny, o urozmaiconej rzeźbie, lecz niezbyt dużych deniwelacjach, z dużą liczbą jezior. W podłożu osadów lodowcowych występują przeważnie krystaliczne skały tarczy kanadyjskiej, lokalnie odsłaniające się na powierzchni. Wieczna zmarzlina, rozległe bagna oraz ałasy (ukierunkowane jeziora rozrastające się w kierunkach prostopadłych do przeważającego kierunku wiatru. Naturalną roślinność stanowi tundra. Liczne rezerwaty przyrody

Półwysep Labrador

Północno - wschodnia część Ameryki Północnej. Zajmuje wschodnią część tarczy kanadyjskiej. Jest zbudowany z silnie zmetamorfizowanych i sfałdowanych skał

Archaicznych i proterozoicznych. Powierzchnia jest w większości wyżynna (Wyżyna Labradorska). Najwyżej wznosi się na północnym wschodzie - góry Tongat o rzeźbie alpejskiej, wznoszące się do 1652m. Współczesna rzeźba została ukształtowana w plejstocenie. Dominują w niej polodowcowe formy rzeźby (górach cyrki lodowcowe, doliny polodowcowe przechodzące w dolnych odcinkach w fiordy.), a poza górami równiny moreny dennej, z zagłębieniami zajętymi przez jeziora (stąd inna nazwa - Pojezierze Labradorskie), wzgórza moren czołowych, ozy, kemy itp. Nad Zatoką Hudsona występują rozległe bagna

Klimat - część północna - klimat podbiegunowy, morski na wschodzie, kontynentalny na zachodzie. W podłożu wieczna zmarzlina, a skąpą roślinność stanowi tundra. Pozostała część Labradoru ma klimat umiarkowany chłodny, wilgotniejszy na wschodzie, suchszy na zachodzie. Naturalna roślinność - tajga.

Niż Kanadyjski

Niż obejmuje :

- Nizinę Mackenzie

- Płaskowyż Laurentyński

- Nizinę Hudsońską

Nizina Mackenzie - najdalej na północny zachód, podłoże tej niziny to skraj prekambryjskiej platformy amerykańskiej ma charakter syneklizy wypełnionej osadami. Wierzchnią pokrywą stanowią utwory polodowcowe. Region ma charakter młodoglacjalny, z wyrazistymi formami, w tym także misami licznych jezior. Największe i najgłębsze z nich - WIELKIE JEZIORO NIEDŹWIEDZIE, WIELKIE JEZIORO NIEWOLNICZE i ATHABASKA leżą wzdłuż wschodniej granicy niziny i odpowiadają jednocześnie zachodniej granicy tarczy kanadyjskiej. Jeziora te mają pochodzenie tektoniczno - lodowcowe i są głębokimi kryptodepresjami. Główną rzeką jest Mackenzie.

Klimat - umiarkowany chłodny, zdecydowanie kontynentalny o skąpych opadach atmosferycznych i sporych amplitudach temperatury powietrza. Klimat łagodzi ciepły wiatr typu fenu - chinook.

Roślinność - tajga

Nizina Hudsońska - w obrębie tarczy kanadyjskiej. Utwory polodowcowe. Iły zastoiskowe budują osobliwą, płaską równinę Clay Belt. Wzgórza morenowe i kopulaste mutony.

Klimat - umiarkowany chłodny, kontynentalny. Naturalną roślinność stanowi tajga, przechodząca na wybrzeżu Zatoki Hudsona w tundrę

Płaskowyż Lauentyński - zajmuje środkową część Niżu Kanadyjskiego. Pojezierze Kanadyjskie. Płaskowyż jest wyniesioną częścią tarczy kanadyjskiej. Rzeźba płaskowyżu ma cechy młodoglacjalne. Występują tam typowe osady glacjalne i wszystkie charakterystyczne nizinne formy polodowcowe. Jest to największy zwarty obszar pojezierny na świecie. Jeziora polodowcowe, bagna i obszary podmokłe, zwłaszcza w północnej części sąsiadującej z Jałowymi Równinami Arktyki Amerykańskiej.

Klimat - umiarkowany chłodny, kontynentalny.

Roślinność - tajga.

Niziny Wewnętrzne (Równiny Centralne)

Rozwinęły się w południowej części platformy północnoamerykańskiej, o budowie płytowej. Na krystalicznych skałach platformy zalegają serie osadowych skał, polodowcowych, lessy, młode aluwia rzeczne w dolinach. Wewnątrz Nizin Wewnętrznych wyróżnia się:

- Krainę Wielkich Jezior

- Nizinę Centralną

- Równiny Prerii

- Wyżyny Wewnętrzne

Kraina Wielkich Jezior - region nizinny. Obejmuje system pięciu jezior tektoniczno - lodowcowych nazywanych Wielkimi Jeziorami (Jezioro Górne, Huron, Michigan, Erie i Ontario) oraz obszar bezpośrednio do nich przylegający, należący do ich zlewiska. Główną rzeką jest rzeka Św. Wawrzyńca. W rzeźbie regiony zaznaczają się progi denudacyjno - strukturalne, wały moren czołowych, pola drumlinów, pradoliny, płaskie lub faliste równiny moreny dennej oraz równiny sandrowe. Najwyraźniejszym progiem jest tzw. Próg Niagary - wodospad Niagara.

Klimat - umiarkowany ciepły, wyraźnie łagodzony termicznym oddziaływaniem jezior - niewielkie dobowe amplitudy powietrza. Lasy iglaste z domieszkami gatunków ciepłolubnych - tulipanowce, magnolie i inne.

Nizina Centralna - lasy liściaste, skały osadowe, na północy przykryte osadami polodowcowymi

Równiny Prerii - zachodnia część Nizin Wewnętrznych. Na krystalicznym podłożu zalegają utwory pokrywy platformowej. Na północy występują utwory polodowcowe. Dominuje tam pagórkowaty, falisty krajobraz morenowy. Środkowa część Równin Prerii jest zdecydowanie równinna (na pokrywie lessowej).

Klimat - część północna - klimat umiarkowany, ciepły, kontynentalny, część południowa - klimat podzwrotnikowy.

Roślinność - bujne wysokotrawiaste stepy, przetykane płatami lasów liściastych

Wyżyny Wewnętrzne - odpowiadają lokalnemu wypiętrzeniu starszego podłoża. Obejmują wyżynę Ozark wraz z krystalicznym masywem o nazwie Boston oraz góry Ouachita. W tych górach rozwinęła się rzeźba krasowa.

Klimat - strefa klimatów podzwrotnikowych, chłodniejszych i wilgotniejszych niż na otaczających nizinach. Roślinność - lasy liściaste.

Wielkie Równiny - rozciągają się na zachód od Nizin Wewnętrznych.

Północna część jest zbudowana z leżących poziomo osadowych utworów, obszar ten jest głęboko porozcinany dolinami rzek spływających z Gór Skalistych. Szczególnie mocno rozczłonkowana jest Wyżyna Missouri - suche doliny tworzące klasyczny krajobraz badlandu .Ponad tę wyżynę wznoszą się na południu kopulaste, mocno porozcinane erozyjnie Czarne Góry.

Północna część leży w strefie klimatów umiarkowanych, ciepłych, kontynentalnych. Naturalną roślinność tej krainy stanowią stepy niskotrawiaste, na północy z płatami lasów iglastych.

Południowa część Wielkich Równin ma rzeźbę bardziej równinna i monotonna. Wyróżnia się tutaj Piemont Kolorado.

Płaskowyż Edwardsa - znajduje się na południowym krańcu Wielkich Równin. Jest on silnie krasowiały. Występują tam zarówno formy krasu powierzchniowego, jak i krasu podziemnego z kilkuset jaskiniami.

Południowa część leży w strefie klimatów podzwrotnikowych kontynentalnych . Naturalną roślinnością są tam suche stepy i półpustynie.

Appalachy - zajmują południowo - wschodnią część kontynentu Ameryki Północnej. Góry osiągają do 400 km szerokości, a ich najwyższym szczytem jest Mitchell (2037 m) Powstały w erze paleozoicznej, głównie w orogenezie kaledońskiej W obrębie współczesnego górotworu wyróżnia się cztery strefy różniące się budową geologiczną i rzeźbą. Strefa zachodnia obejmuje hercyńskie zapadlisko przedgórskie, wypełnione prawie nie zaburzonymi osadami paleozoiku, które wypiętrzone pod koniec tej ery budują dziś płaskowyże ciągnące się wzdłuż zachodnich podnóży Appalachów (Wyżyna Appalaska). Na wschód od zapadliska znajduje się strefa zewnętrzna Appalachów zbudowana głównie z silnie sfałdowanych skał osadowych paleozoiku. Jeszcze dalej na wschód znajduje się centralna strefa Appalachów (Pasmo Błękitne) zbudowana ze skał krystalicznych i wulkanicznych. Ostatnią, czwartą strefą jest najdalej na wschód pas Piemontu, zrzucony uskokami.

Ze względu na zróżnicowanie budowy geologicznej i rzeźby Appalachy dzieli się na dwie części:

- Appalachy Północne

- Appalachy Południowe

Appalachy Północne - wyspa Nowa Fundlandia jest najdalej na północ wysuniętą częścią tego kaledońskiego górotworu. Powierzchnia wyspy jest silnie przemodelowana przez działalność lodowca, a wybrzeża w większości są fiordowe (miejscami riasowe). Klimat na wyspie - umiarkowany chłodny, o cechach oceanicznych. Naturalną roślinność stanowią lasy iglaste typu tajga. Dalsza część Appalachów ma podobną budowę jak Nowa Fundlandia, góry maja budowę blokową i wyżynny charakter rzeźby. Tworzy je zespół młodych zrębów (trzeciorzędowych) wydźwigniętych wzdłuż uskoków i poodzieloanych rowami tektonicznymi.

Kordyliery

orogeneza alpejska

podział na Kordyliery Północne, Kordyliery Środkowe i Kordyliery Południowe.

Kordyliery Północne - północno - zachodnia część gór, od wybrzeża Morza Beringa do równoleżnika 60 ^o

Obejmują:

Góry Brooksa, Góry Mackenzie (strefa wschodnia Kordylierów)

Góry Alaska, Św. Eliasza (strefa zachodnia Kordylierów)

Są one przedzielone Wyżyną Jukońską (sztywnym prekambryjskim masywem zbudowanym ze skał prekambryjskich)

Góry Brooksa - najbardziej na północ wysunięte, zaliczane do Gór Skalistych. MICHELSON, 2816m. Łańcuch fałdowy, silnie porozcinany przez młode formy erozyjne i świeże formy polodowcowe. Niewielkie lodowce. Porośnięte tundrą arktyczną

Góry Mackenzie - równolegle do nich pasmo Selwyn, Oba pasma stanowią jeden zwarty obszar górski, dział wodny dorzeczy Mackezie i Jukon z charakterystycznym, promienistym układem sieci rzecznej. Rzeźba alpejska, wielkie gołoborza na stokach, w wapieniach zjawiska krasowe. Góry porasta tundra, a na południu górska tajga

Wyżyna Jukońska - liczne płaskowyże

Góry Aleuckie - wulkaniczne pasmo, przedłużenie gór Alaska. W obrębie półwyspu Alaska występują młode struktury fałdowe poprzebijane intruzjami skała magmowych, głównie wulkanicznych. Wulkanizm i trzęsienia ziemi.

Góry Alaska - są najwyższym szczytem w Ameryce Północnej (McKinley, 6194m) tajga i tundra. Granitoidy w środkowej części i skały okruchowe na obrzeżach

Góry Wrangla - wulkaniczne, najwyższy szczyt Bona 5044m

Góry Świętego Eliasza -silnie zlodowacone, szczyt Logan 6050m

Chugach

Trzy ostatnie pasma są zbudowane z paleozoicznych, mezozoicznych i kenozoicznych skał osadowych poprzecinanych licznymi intruzjami skał magmowych, ze szczególnym udziałem wulkanitów trzeciorzędowych i współczesnych.

Wrangla / Świętego Eliasza / Chugach

*** Spośród innych pasm górskich Kordylierów wyróżnia je bardzo silne zlodowacenie współczesne oraz ślady znacznie większego zasięgu lodowców w plejstocenie. Największe ze współczesnych lodowców (Beringa, Sewart-Malaspina, Hubbart) mają ponad 100 km długości i powierzchnię kilku tysięcy km2 (lodowiec Beringa ma ponad 200 km długości)

Kordyliery Środkowe

Wschodnią część Kordylierów Środkowych zajmuje łańcuch Gór Skalistych

Zachodnią część - podwójny łańcuch Gór Nadbrzeżnych

Środkową część - Wyżyny Wewnętrzne

Góry Skaliste - wschodnia część Kordylierów. Najwyższym szczytem jest góra Elbert (4399m). Zbudowane z prekambryjskich skał krystalicznych oraz skał okruchowych i węglanowych. Wypiętrzone zostały w postaci asymetrycznych zrębów mniej więcej równoległych do osi łańcucha górskiego. Na północ od 50 ^o góry mają rzeźbę alpejską, z wąskimi graniami, cyrkami i żłobami lodowcowymi, jeziorami polodowcowymi oraz licznymi lodowcami współczesnymi. Na południe od 50 ^o łańcuch górski stopniowo się rozszerza i rozwidla. W południowej części Kordylierów Środkowych (na około 35 ^o N) Góry Skaliste osiągają ponad 1000 km szerokości i obejmują płaskowyże (Yellowstone), wyżyny (Kolorado) i kotliny (Wielki Basen Wododziałowy)

Yellowstone - gejzery (Old Faithful), gorące źródła (Mammoth), terasy trawertynowe, wulkany błotne, jeziora, bagna, rzeki, wodospady

Wyżyna Kolorado - stanowi ona wyniesiony od 1500 do 3000 m fragment krystalicznej platformy prekambryjskiej i grubą warstwą skał osadowych. Typowa rzeźba erozyjna charakterystyczna dla obszarów o budowie płytowej, z głębokimi kanionami (Wielki Kanion Kolorado) oraz progi strukturalne i wzgórza ostańcowe. N obrzeżach wyżyny znajdują się wygasłe wulkany, a w części zachodniej wielki obszar krasowy licznymi jaskiniami, a n a południowy wschód od Wielkiego Kanionu, na skraju Pustyni Pstrej znajduje się znany, wielki krater meteorytowy.

Klimat - podzwrotnikowy i zwrotnikowy kontynentalny, suchy i skrajnie suchy z roczną suma opadów poniżej 300 mm ( w gorach do 600 mm). Roślinność na przeważającym obszarze - pustynna.

Ameryka Południowa

Indywidualność:

bardzo duże zróżnicowanie

w Andach najwyższy szczyt na półkuli zachodniej i południowej

liczne wierzchołki gór są wygasłymi i czynnymi ogromnymi wulkanami, nie mającymi równych sobie wysokością na innych kontynentach

Nizina Amazonki - największa aluwialna nizina Ziemi

Wyżyna Brazylijska - jedna z największych

Amazonka - największe dorzecze i przepływ

Wilgotne lasy równikowe w nizinnej części dorzecza Amazonki - największy zwarty obszar występowania tego typu lasów, charakteryzujący się niespotykaną na innych kontynentach różnorodnością genetyczną, gatunkową i ekosystemową

Poziome ukształtowanie powierzchni:

Ameryka Południowa leży w obrębie jednego, zwartego cokołu kontynentalnego, obejmującego także wąski pas szelfu

Kontynent jest mało rozczłonkowany

Największy półwysep to GUAJIRA

Największe wyspy Ameryki Południowej grupują się u południowych wybrzeży kontynentu. Ziemia Ognista - największa z wysp. Na północy Margarita oraz Trynidad

W delcie Amazonki rozmiarami wyróżnia się wyspa Marajo - największa aluwialana wyspa na Ziemi

Daleko od wybrzeży kontynentu są położone dwa archipelagi: Galapagos na Oceanie Spokojnym oraz leżące na skraju platformy kontynentalnej Falklandy/Malwiny

Drobne wyspy rozsiane są wzdłuż wybrzeży kontynentu. Największym ich skupiskiem jest fiordowe wybrzeże południowo - zachodnie

Łączna długość wybrzeży wynosi około 29 tys. km

Pionowe ukształtowanie powierzchni:

bardzo zróżnicowane

przewaga nizin (do 300m n.p.m.) - ponad 8,5 mln

średnia wysokość - 650 m

obszary górskie - powyżej 1000 m - 15,5 %

wysokie góry - ponad 2000 m - 8,4 %

ACONCAGUA - 6959 m n.p.m.

Budowa geologiczna Ameryki Południowej

zajmuje kontynentalną, południowo-zachodnią część amerykańskiej płyty litosfery

w obrębie kontynentu wyróżnia się trzy podstawowe jednostki geologiczne:

prekambryjską platformę południowoamerykańska obejmującą większość pozaandyjskiej Ameryki Południowej

młodą platformę paleozoiczną na południowym wschodzie

Andy - wielki łańcuch górski utworzony w orogenezie alpejskiej wzdłuż zachodniego i północnego wybrzeża kontynentu, łączący się na północy z Kordylierami Ameryki Północnej, a na południu, przez łuk Antyli Południowych z górami Antarktydy

1) Prekambryjska platforma południowoamerykańska

krystaliczny fundament platformy odsłania się na powierzchni w obrębie tarczy gujańskiej na północy, tarczy środkowobrazylijskiej w centrum kontynentu oraz tarczy wschodniobrazylijskiej na wschodnim jego skraju.

W syneklizach: Amazonki, Paranaiby, Sao Francisco i Parany skały prekambryjskiego fundamentu zapadają na głębokość kilku tysięcy metrów

2) W poludniowo-wschodniej części kontynentu znajduje się platforma patagońska. Na północy garniczy ona z platformą prekambryjską; na zachodzie opiera się o Andy, a na wschodzie buduje szeroki szelf wraz z archipelagiem Falklandów/Malwinów. Jest to młoda platforma paleozoiczna. Jej fundament budują prekambryjskie i paleozoiczne skały sfałdowane w orogenezie kaledońskiej i hercyńskiej

3) Andy - góry wieku alpejskiego. Utworzyły się na granicy kontynentalnej, południowoamerykańskiej płyty litosfery i oceanicznych płyt litosfery wschodniego Pacyfiku, podobnie jak Kordyliery Ameryki Północnej.

góry zbudowane są ze skał różnowiekowych (od prekambru po kenozoik) i różnorodnych (skał osadowych pochodzenia morskiego i lądowego oraz skał magmowych, głębinowych i wylewnych)

ruchom tektonicznym towarzyszyły ogromne intruzje granodiorytów, głównie w środkowych i południowych Andach oraz ożywiony wulkanizm

współczesna rzeźba gór wiąże się z ruchami tektonicznymi związanymi z aktywną strefą subdukcji na zachodzie kontynentu (ruchy fałdowe i wypiętrzające, uskoki), które są powodem częstych trzęsień ziemi, ożywionego wulkanizmu

Klimat

duże znaczenie - bariera klimatyczna w postaci Andów oraz rozległa Nizina Amazonki, która pokryta jest prze wilgotne lasy równikowe, gdzie następuje transformacja zwrotnikowych mas powietrza w masy powietrza równikowego.

Rolę też pełnią prądy morskie - zimny prąd Peruwiański oraz ciepły prąd Brazylijski

Klimat równikowy wybitnie wilgotny:

Nizina Amazonki

i przylegających do niej częściach wyżyn: Gujańskiej i Brazylijskiej

Nizinie Gujańskiej

Opady atmosferyczne w tym klimacie występują praktycznie w ciągu całego roku - nie ma wyraźnej pory bezdeszczowej i wahają się w granicach 1500 - 2500 mm rocznie Na podwietrznych stokach gór roczne sumy opadów są znacznie wyższe i przekraczają często 5000 mm.Temperatura w ciągu całego roku jest wyrównana i waha się w granicach 25- 27 ⁰ C

Klimat podrównikowy wilgotny

Nizina Orinoko

Wyżyna Gujańska

Znaczna część Wyżyny Brazylijskiej

Występuje wyraźna pora sucha. Opady atmosferyczne wahają się tam w granicach 1000 - 2000 mm rocznie, a szczególne ich natężenie przypada na lato. Zima na danej półkuli jest porą suchą. Roczny przebieg temperatury powietrza jest podobny jak w klimacie równikowym wybitnie wilgotnym.

Klimat podrównikowy suchy

północny skraj kontynentu

północno - wschodnia jego część - region nazywany Nordeste

Wyspy Galapagos

Jedna, krótka pora deszczowa ( na równiku dwie pory deszczowe). Opady w granicach 500 mm rocznie. Temperatury podobne.

Rzeki

Amazonka - powstaje z połączenia dwóch rzek - Maranon i Ukajali. Największymi dopływami, nie licząc dopływów źródłowych są: Javari, Jurua, Purus, Madeira (najdłuższy dopływ Amazonki), Tapajos, Xingu, Tocantis (dopływy prawe), Pastaza, Napo, Putumayo, Japura, Negro Trombetas, Paru, Jari.

Amazonka buduje deltę o powierzchni około 100 tys. km ^{2 .} Z lilkoma wielkimi wyspami m.in. Marajo - największa wyspa aluwialna świata

Zasilanie Amazonki jest złożone.

Andyjskie dopływy mają zasilanie śniegowo - deszczowe, a nawet lodowcowo-sniegowo-deszczowe

Dopływy nizinne - zasilanie deszczowe

Parana - drugi co do wielkości system rzeczny - Prana wraz z dopływami - system La Platy

źródła na Wyżynie Brazylijskiej

Jeziora

duże zbiorniki o powierzchni przekraczającej 1000 km ² nie są liczne

największym jeziorem jest Maracaibo - pochodzenie tektoniczne (dno jest kryptodepresją) 16 300 km ²

laguna Patos 10 100 km ²

Titicaca - pochodzenie tektoniczne 8100 km ²

Poopo - 2500 - 3000 km ² pochodzenie tektoniczne

Liczne jeziora o genezie tektoniczno - lodowcowej występują w Andach Patagońskich. Utworzyły się one w poprzecznych obniżeniach przekształconych w plejstocenie przez lodowiec i zamkniętych wałami moren czołowych. Największe z nich to:

General Carrera

Argentino

Viedma

San Martin

O'Higgins

Cochrane

Duże jeziora polodowcowe występują także na przedpolu Andów:

Fagnano na Ziemi Ognistej

Cardiel na wyżynie Patagońskiej

Rauco i Villarica

Drobne jeziora polodowcowe występują w Andach pospolicie, podobnie jak liczne są jeziora pochodzenia rzecznego na Nizinie Amazonki.

Lodowce - współczesne zlodowacenie w Ameryce Południowej zajmuje 33 000 km ²

lodowce górskie i płaty wiecznych śniegów występują na całej długości Andów

Największe pola lodowe (ponad 20 000 km 2 ) rozwinęły się w Andach Patagońskich, między 46 a 53 ^o S. Nazywane są one lądolodem patagońskim i daję początek ponad 300 lodowcom dolinnym

W strefie zwrotnikowe lodowce rozwinęły się w szczytowych partiach najwyższych pasm i masywów górskich. Najsilniej zlodowaconym pasmem górskim jest Kordyliera Biała.

Regiony fizycznogeograficzne

Andy - ciągną się wzdłuż północnego i zachodniego wybrzeża kontynentu na długości około 9000 km

góry składają się z kilku równoległych łańcuchów górskich, zwanych kordylierami

najdłuższym łańcuchem jest Kordyliera Zachodnia, ciągnąca się od wybrzeża M. Karaibskiego do przylądka Horn, ze szczytami (często wulkanami) przekraczającymi 6000 m wysokości

poszczególne łańcuchy górskie są oddzielone od siebie podłużnymi, głębokimi dolinami oraz śródgórskimi wyżynami.

młode góry fałdowe, z dużym udziałem struktur zrębowych, zajmują zachodnia i północno - zachodnią część kontynentu. Andy są najbardziej wyrazistym regionem fizycznogeograficznym ameryki południowej. O jego odrębności decydują:

budowa geologiczna i w większości fałdowa struktura górotworu

rzeźba - południkowy układ głównych łańcuchów i pasm górskich, nazywanych kordylierami, przedzielonych podłużnymi dolinami

występowanie potężnych stożków czynnych i wygasłych wulkanów ( w tym pasm gór wulkanicznych)

bardzo duże deniwelacje

silne współczesne zlodowacenia najwyższych masywów górskich (zwłaszcza Andów Patagońskich) i wyraźne ślady (formy, osady) znacznie większego zlodowacenia w plejstocenie

odrębność klimatyczna - klimat górski w stosunku do pozaandyjskiej części kontynentu

Góry dzieli się na 3 człony:

Andy Północne

Andy Środkowe

Andy Południowe

Andy Północne

Andy Karaibskie

Północno - zachodnia część Andów Północnych składa się z czterech łańcuchów:

Cordillera del Choco

Kordyliera Zachodnia

Kordyliera Środkowa

Kordyliera Wschodnia

Najwyższe pasma górskie i ośnieżone wierzchołki wulkanów górują nad znacznie niższą - 2500 - 3500 m - zrównaną szczytową powierzchnią gór nazywaną paramo. To one są najbardziej charakterystyczną cechą rzeźby Andów Północnych

Andy Środkowe

najszersza część Andów, dochodzi do 800 km szerokości

W środkowej części gór występują rozległe, śródgórskie, pustynne płaskowyże nazywane puna, o wysokości 3500 - 4500, częściowo zajęte przez słodko- i słonowodne jeziora oraz solniska. Są one najbardziej charakterystyczną cechą ukształtowania Andów Środkowych

Kordyliera Nadbrzeżna

Kordyliera Zachodnia - w niej Góry Domeyki - wulkaniczne pasmo

Po wschodniej części gór ciągną się rozległe płaskowyże nazywane puna. Tworzą one wyżynę Puna

Kordyliera Wschodnia

Andy Południowe- głębokie doliny poprzeczne

w tych tektonicznie uwarunkowanych obniżeniach przekształconych w plejstocenie przez lodowce utworzyły się wielkie jeziora (np. Argentino).

W południowej części Andów, nazywanej Andami Patagońskimi, rozwinęło się potężne pole lodowe nazywane Lądolodem Patagońskim. Jest ono reliktem plejstoceńskiego zlodowacenia, które pozostawiło ślady na całej długości Andów. W północnej części Andów Południowych wznosi się najwyższy szczyt Andów Aconcagua.

ciągną się od 29 ⁰ aż do Ziemi Ognistej i wyspy Stanów.

Kordyliera Nadbrzeżna - stanowiąca przedłużenie nadbrzeżnego łańcucha górskiego Andów Środkowych

Andy Argentyńsko - chilijskie- kontynuacja Kordyliery Zachodniej. Wznosi się tutaj najwyższy szczyt Andów Aconcagua 6959m. Na południu najwyższe szczyty są przeważnie wulkanami. Tutaj też Lądolód Patagoński.

Wyżyna Patagońska - zajmuje południową część platformy paleozoicznej i pozaandyjskiej Ameryki Południowej, nazywanej platformą patagońską.

powierzchnia wyżyny jest pochylona od Andów ku wybrzeżu Oceanu Atlantyckiego, gdzie urywa się wysokim progiem nad wąskim pasem kamienistej plaży

wyróżnia się dwa rzoległe masywy: Masyw Północnopatagoński i Masyw Południowopatagoński, w których odsłaniają się starsze skały stanowiące fundament platformy.

Południowa część jest podzielona głębokimi dolinami rzek na płaskowyże wyniesione nie wyżej niż 200 - 300 m n.p.m. opadające stopniami ku wybrzeżu morskiemu

Leży w strefie klimatów umiarkowanych, pośrednich u podnóża Andów i kontynentalnych w części wschodniej.

Naturalną roślinność stanowi tam suchy step

Razem z Andami Patagońskimi tworzy Patagonię

Falklandy/Malwiny - leżą na wschód od wyżyny Patagońskiej, w odległości około 500 km od wybrzeża

obejmuje ponad 200 wysp

największe z nich to Falkland Zachodni i Falkland Wschodni przedzielone Cieśniną Falklandzką

znajdują się w obrębie młodej platformy paleozoicznej, w skład której wchodzi również Wyżyna Patagońska

prekambryjskie skały krystaliczne przykryte przez silnie sfałdowane skały paleozoiku poprzecinane intruzjami skał magmowych oraz permskie, triasowe i jurajskie pokrywy skał wulkanicznych

najmłodsza, bardzo cienka jest pokrywa osadów czwartorzędowych, polodowcowych

wyspy są górzyste, lecz formy są zaokrąglone, łagodne, wygładzone przez plejstoceński lodowiec

najwyższy szczyt to Adam - 706 m

wybrzeża są wysokie, skaliste z licznymi fiordami

strefa klimatów okołobiegunowych - klimat podbiegunowy morski

oblewają je zimne prądy (Falklandzki i Dryf Wiatrów Zachodnich)

roczna suma opadów sięga tam 600 mm, a średnie miesięczne temperatury powietrza to wahają się od 4 ^o C w lipcu (zima) do 13 ^o C w styczniu

naturalną roślinność stanowią łąki, torfowiska i wrzosowiska, a ponadto mchy i porosty. Drzew nie ma.

Nizina Orinoko - między łukiem Kordyliery Wschodniej i Andów Karaibskich na północnym zachodzie a Wyżyną Gujańską na południowym wschodzie. Na wschodzie granica niziny jest Wybrzeże Oceanu Atlantyckiego.

równinny charakter

rozcinają ją liczne rzeki spływające z Andów i dzielą równiny na płaskowyże wznoszące się do około 100 m powyżej den dolin.

Sterczą grupy skałek lub izolowane pagórki, nazywane galeras

Leży w strefie klimatów podrównikowych, z wyraźną porą deszczową przypadającą na okres lata na półkuli północnej i porą suchą przypadającą zimą

Nizina Amazonki

leży między Wyżyną Gujańska na północy a Wyżyna Brazylijska na południu i rozwinęła się w obrębie syneklizy Amazonki oddzielającej tarczę gujańską od tarczy zachodniobrazylijskiej i tarczy wschodniobrazylijskiej. Na zachodzie sięga podnóży Andów, a na wschodzie kończy się deltą Amazonki uchodzącej do Oceanu Atlantyckiego.

Największa aluwialna nizina na ziemi - 3,5 mln km ² obejmuje połowę dorzecza Amazonki

Ukształtowanie dość monotonne, ale zawiera najbogatsze na Ziemi i najbardziej zróżnicowane zespoły form rzeźby fluwialnej

Największymi formami są doliny rzek (Amazonki i jej wielkich dopływów ) mające od kilkunastu do 100 -120 km szerokości, a ich głębokość liczona do poziomu terasu zalewowego wynosi 30 -40 m

Zbocza dolina są strome, a niekiedy nawet urwiste, ze śladami obrywów i osunięć. W dnach dolin wycięte są współczesne koryta rzek. Poza Amazonką, w większości są to rzeki bardzo silnie meandrujące

Amazonka (od połączenia Ukajali i Maranon) i niektóre jej dopływy są rzekami anastomozującymi - tworzą w dnie doliny dwa - trzy koryta, czasami kilkanaście koryt - jak Negro, przedzielonych ławicami i aluwialnymi wyspami tworzącymi śródlądowe archipelagi

Liczne starorzecza

Głębokość czynnych koryt rzecznych wielkich rzek wynosi 50 70 m, ale koryto Amazonki przy ujściu Negro ma 140 m głębokości, a w Obidos 135, jest więc długą na dziesiątki kilometrów kryptodepresją

Na Nizinie Amazonki panuje klimat równikowy wybitnie wilgotny, z całorocznymi opadami dochodzącymi do 2500 mm rocznie i przeważnie jednym okresem opadów mniej obfitych

Prawie całą powierzchnię Niziny Amazońskiej porasta wilgotny las równikowy (selva)

Nizina Boliwijska - południowy - zachód Niziny amazońskiej, w dorzeczu Madeiry, miedzy wyżyną Brazylijską a Andami

teren położony na wysokości 300 - 500 m

cechy przejściowe między Niziną Amazonki położonej w strefie równikowej a położonej w strefie zwrotnikowej Niziną La - Platy

jest to równina napływowa podnóży Andów Środkowych, w obrębie przedgórskiego zapadliska Orinoko - La Plata

pod względem klimatycznym i florystycznym nizina Boliwijska jest krainą przejściową między leżącą w strefie równikowej Niziną Amazonki a Niziną La Platy położoną w strefie zwrotnikowej i podzwrotnikowej

naturalną roślinnością tej krainy jest sawannna z lasami galeriowymi w dolinach rzek

na północy sąsiaduje ona z wilgotnymi lasami równikowymi, na południu z widnymi lasami zwrotnikowymi

Nizina La Platy - rozległe, południkowo zorientowane obniżenie między Andami na zachodzie a Wyżyną Brazylijską na wschodzie

zajmuje południową część przedgórskiego zapadliska Orinoko-La Plata

lokalnymi kulminacjami są pasma wzgórz ostańcowych

w obrębie Niziny La Platy wyróznia się kilka regionów:

Pantanal - wzgórza i kręte grzbiety oraz owalne i wydłużone zagłębienia, o nie do końca wyjaśnionej genezie

Gran Chaco - podgórska równina napływowa

Międzyrzecze - obszar płaski, podmokły, częściowo zajęty przez rozlewiska rzeczne i jeziora

Pampa - równinna, Pampa Sucha (tereny wyżynne) i Pampa Wilgotna

Wyżyna Gujańska - jest najwyżej wyniesioną częścią tarczy gujańskiej, a zarazem całej platformy południowoamerykańskiej.

leży między Niziną Orinoko a Niziną Amazonki

od Oceanu Atlantyckiego oddziela ją wąski pas Niziny Gujańskiej

fundament to skały krystaliczne wieku archaicznego i proterozoicznego oraz wielkie batolity granodiorytów przykryte skałami osadowymi

kilka powierzchni zrównania

pasma gór ostańcowych

leży w strefie klimatów równikowych wybitnie wilgotnych

jest to obszar źródłowy licznych rzek: Orinoko i wielu jej dopływów, wielu dopływów Amazonki

w dorzeczu Caura znajduje się najwyższy wodospad na Ziemi - Salto Angel

stoki Wyżyny Gujańskiej porastają wilgotne lasy równikowe, a powierzchnie szczytowe górskie sawanny

Nizina Gujańska - między Wyżyną Gujańską a Oceanem Atlantyckim

1000 km długości i szerokość do 200 km

obejmuje brzeżne partie prekambryjskiej tarczy gujańskiej, zrzucone uskokami oraz wąski pas nadmorskiej, aluwialnej niziny.

Wyżyna Brazylijska - zajmuje wschodnią cześć kontynentu i południową, wyniesioną część prekambryjskiej platformy południowoamerykańskiej

krystaliczne podłoże odsłania się w obrębie tarcz we wschodniej i zachodniej części wyżyny

ukształtowanie powierzchni jest urozmaicone

Płaskowyż Atlantycki - część wschodnia, najwyżej wzniesiona. Charakterystyczne dla rzeźby tej części wyżyny są formy zrębowe tworzące góry stołowe

Płaskowyż Borborema - liczne pasma wzgórz ostańcowych

Serra de Caparao - pasmo z najwyższym szczytem Wyżyny Brazylijskiej - BANDEIRA 2890m. W górach tych wnosza się liczne ostańce denudacyjne w postaci kop skalnych, stożków itp., nazywane głowami cukru (max. 390 m)

Wzdłuż brzegu jest plażowa równina z licznymi mierzejami i wydmami

a) Płaskowyż Centralny - obejmuje północne, łagodnie nachylone stoki Wyżyny Brazylijskiej pocięte dolinami dopływów Madeiry, Amazonki, Paranaiby i Sao Francisco.

izolowane stoiwa i pasma wzgórz twardzielcowych

południowa część Płaskowyżu Centralnego stanowi dział wodny dorzeczy amazonki i Parany

b) Płaskowyż Południowy (Wyżyna Parany) - pokrywa się zasięgiem z tektoniczną niecką Parany

charakterystyczne progi denudacyjne o wysokości dochodzącej do 400 m, utworzone na wychodniach odpornych na erozje skał osadowych i wulkanicznych

wodospad Iguacu na rzece o tej samej nazwie, dopływie Parany

Wyżyna Brazylijska rozciąga się przez kilka stref klimatycznych

jej część położona na północ od zwrotnika ma klimat podrównikowy wilgotny, wyjątkiem jest obszar północno-wschodni (Nordeste) nazywany także poligonem susz, o klimacie równikowym suchym

południowa część Wyżyny Brazylijskiej ma bliżej wybrzeża klimat zwrotnikowy wilgotny, a w głębi lądu pośredni

południowy kraniec wyżyny ma klimat podzwrotnikowy morski

na Wyżynie Brazylijskiej mają źródła liczne wielkie rzeki: Parana + dopływy, Sao Fransisco, dopływy Amazonki, Urugwaj i wiele innych

obszar wyżyny porastają głównie sawanny z lasami galeriowymi. Na północnym skraju występują wilgotne lasy równikowe (selva), na północnym wschodzie widne lasy zrzucające liście w porze suchej (caatinga), a na południu wilgotne lasy zwrotnikowe i podzwrotnikowe, w tym lasy araukariowe.

Australia i Oceania

W całości na półkuli południowej

Poziome ukształtowanie powierzchni

słabo rozwinięta linia brzegowa

Wyspy: Tasmania (wyspa przybrzeżna), Nowa Gwinea oraz setki drobnych, przybrzeżnych wysp: Wyspa Malville'a, Groote, Eylandt, Wellesley, Wielka Wyspa Piaszczysta, Wyspy Furneaux, Wyspa King, Wyspa Kangura i ine

Półwyspy: Jork, ziemia Arnhema, Kimberley, Ziemia Dampiera (północ) oraz Yorke i Eyre na wybrzeżu południowym

Zatoki:Zatoka Karpentaria, Józefa Bonapartego, Van Diemen, Colier i Królewska na północy. Za zachodzie: Exmouth, Denham i Rekinia oraz Zatoka Geografa,

Na południu - Wielka Zatoka Australijska oraz mniejsze: Spencera, Św. Wincentego, Port Philip , a na wschodzie: Zatoka Księżniczki Charlotty, Broad Sound i zatoka Hervey oddzielona od morza Wielką Wyspą Piaszczystą

Wyspy Oceanii dzieli się na 4 grupy:

Nową Zelandię - Wyspy Nowozelandzkie z Wyspą Północną, Wyspą Południową i licznymi wyspami przybrzeżnymi

Melanezję - Nowa Gwinea, Archipelag Bismarca, Wyspy Salomona, Nowa Kaledonia, Nowe Hebrydy i Fidżi

Mikronezja - Mariany, Karoliny, wyspy marshalla, Wyspy Gilberta, Ellice i Nauru

Polinezja: Hawaje, Wyspy Line, Feniks, Tokelau, Samoa, Tonga, Niue, Wyspy Cooka, Wyspy Towarzystwa, Tuamotu, Tubuai i Rapa oraz markizy

Pionowe ukształtowanie powierzchni

Tasmania - szczyt Ossa 1617 m

Zachodnia cześć kontynentu to rozległa, silnie speneplenizowana Wyżyna Australijska wysokości 200 do 600m z pojedynczymi pasmami gór ostańcowych sięgających 1500 m wysokości

Nowa Gwinea jest wyspą górzystą, najwyższe ich szczyty przekraczają 5000 m wysokości, południowa część wyspy jest nizinna.

Budowa geologiczna

leży w południowo - wschodniej części indoaustralijskiej płyty litosfery

większą część kontynentu zajmuje krystaliczna platforma prekambryjska nazywana platformą australijską

na wschodzie sąsiaduje ona z hercyńską strefą fałdową Wielkich Gór Wododziałowych, a na południowym wschodzie ze staropaleozoicznym masywem Gór Flindersa

W obrębie platformy australijskiej wyróżnia się kilka jednostek tektonicznych

tarcza Pilbara i tarcza Yilgarn - krystaliczny fundament, zachodnia część platformy

na wschodzie fundament platformy stanowią zmetamorfizowane skały osadowe i wulkaniczne wielu proterozoiczne z licznymi intruzjami głębinowych skał magmowych

syneklizy: Carnarvon i Pert (zachód), Canning i Józefa Bonapartego (północny - zachód) i rowy tektoniczne: Amadeus i Georgina - młodsze skały osadowe

Wielki Basen Artezyjski - wschodnia część platformy, wypełniają ją mezozoiczne i kenozoiczne skały okruchowe

Góry Flindersa - zbudowane ze sfałdowanych w orogenezie kaledońskiej prekambryjskich łupków ilastych, dolomitów, zlepieńców. W późnym mezozoiku i trzeciorzędzie góry zostały wypiętrzone wzdłuż uskoku Torresa w postaci zrębu

Wielkie Góry Wododziałowe - w przeważającej części są strukturą kaledońska. We wschodniej część gór słabe ruchy fałdowe zachodziły także w orogenezie hercyńskiej doprowadzając m.in. do powstania wielkich śródgórskich zapadlisk.

w trzeciorzędzie krajobraz gór uległ odmłodzeniu dzięki głębokim dyslokacjom i silnemu wypiętrzeniu

od tego czasu podlega erzoji, szczególnie silnej w południowej częsci, najwyższej objętej w plejstocenie przez zlodowacenie

Kontynent australijski jest mało aktywny sejsmicznie. Słabe wstrząsy są notowane w Wielkich Górach Wododziałowych. We wnętrzu kontynentu dominującym procesem morfogenetycznym jest wietrzenie. Lokalnie duże znaczenie mają procesy eoliczne.

Klimat

zwrotnikowe i podzwrotnikowe szerokości geograficzne

klimat jest zróżnicowany

północna część kontynentu leży w strefie klimatów równikowych, charakteryzujących się przede wszystkim wysoką średnią temperaturą powietrza we wszystkich miesiącach i zróżnicowanymi odpadami w zależności od typu klimatu

klimat równikowy wybitnie wilgotny, bez pory bezdeszczowej, z opadami przekraczającymi 3500 rocznie występuje na kilkusetkilometrowym odcinku północno - wschodniego wybrzeża i przylegających do niego stokach górskiego pasma Sea View w Wielkich Górach Wododziałowych

klimat wilgotny, z opadami w granicach 1300 - 1500 mm rocznie, obejmuje Półwysep Jork, nizinę na południowym wybrzeżu zatoki Karpentaria, Ziemię Arnhema oraz Wyżynę Kimberley, przy czym na Ziemi Arnhema i półwyspie Jork jest to monsunowa odmiana klimatu równikowego wilgotnego, w ulewnymi deszczami padającymi od grudnia-stycznia do kwietnia - maja.

Obszar o klimacie równikowym suchym, z opadami 250 - 500 mm rocznie, ciągnie się stosunkowo wąskim pasem od wybrzeża Oceanu Indyjskiego przez północy skraj wielkiej pustyni Piaszczystej i pustyni tanami, Płaskowyż Tanami, Płaskowyż Barkly i wyżynę Selwyn, sięgając osi zatoki Karpentaria daleko na południe od Zwrotnika Koziorożca, aż do 25 - 26^o S.

1. Wyżyna Australijska - obejmuje zachodnią część kontynentu (Wyżyna Zachodnioaustralijska), leżąca w przybliżeniu na zachód od południka 140 ⁰ E.

na wschodzie sąsiaduje ona z Niziną Środkowoaustralijską

podstawową strukturą geologiczną podłoża tej części Australii jest prekambryjska platforma australijska - zbudowana z silnie zmetamorfizowanych i sfałdowanych gnejsów i łupków krystalicznych

ukształtowanie powierzchni wyżyny jest wynikiem długo trwającej denudacji, która zatarła i złagodziła ostrość konturów form i zmniejszyła deniwelacje w rzeźbie, pozostawiając ostańcowe pasma gór i wyżyny noszące ślady zrównania oraz rozległe obniżenia wypełnione produktami denudacji

We wschodniej części Wyżyny Australijskiej znajduje się rozległy obszar górski utworzony przez dwa równoleżnikowo zorientowane łańcuchy górskie. Są to:

Góry Macdonnella (na północy)

Góry Musgrave (na południu)

Oddzielone obniżeniem Rowu Amadeusza. Stanowią one wyniesienia platformy australijskiej.

Góry Macdonnella - prekambryjskie gnejsy i inne skały metamorficzne poprzecinane intruzjami granitoidów. Na północy zalegają utwory osadowe. Góry składają się z kilku równoległych grzbietów.

Góry Musgrave - zbudowane podobnie jak Góry Macdonnella.

W północnej części Rowu Amadeusza występują kratery meteorytowe

Góry środkowej Australii są otoczone przez pustynie:

Tanami na północy

Wielką Pustynię Piaszczystą na północnym zachodzie - wały wydm podłużnych

Pustynię Gibsona na południowym zachodzie

Wielką Pustynię Wiktorii na południu

Pustynię Simpsona - na wschodzie (należąca do Niziny Środkowoaustralijskiej)

Pustynie: wietrzeniowe pokrywy gruzowe, pustynie kamieniste

pustynie żwirowe

pustynie piaszczyste

lokalnie występują iły, zwykle silnie zasolone

misy słonych jezior okresowych bądź solnisk

Wyżyna Kimberly - skały okruchowe i węglanowe

charakterystyczny, promienisty układ sieci rzecznej

Ziemia Arnhema - półwysep między Józefa Bonapartego i Karpentaria

zarówno skały krystaliczne platformy australijskiej jak i osadowe (w tym węglanowe) pokrywy platformowej

szereg grzbietów i płaskowyży

lokalnie występują zjawiska krasowe

Płaskowyż Barkly - przykład inwersji rzeźby

znajduje się w miejscu rowu tektonicznego wypełnionego skałami okruchowymi i węglanowymi. Utwory te są poprzebijane intruzjami młodszych skał magmowych

powierzchnia jest równinna

Wyżyna Zachodnia - zachodnia część Wyżyny Australijskiej

Pobrzeże Oceanu Indyjskiego - charakter nadmorskiej równiny

piaszczysta (wybrzeża mierzejowe, przybrzeżne laguny)

miejscami zabagniona

niezbyt wysokie klify

miejscami skrasowiała

Wyżyna Hamersley - obszar zbudowany z silnie zmetamorfizowanych prekambryjskich skał krystalicznych i magmowych

Płaskowyż Robinsona - ostańcowe grzbiety, powierzchnię płaskowyżu, przede wszystkim na zachodzie, rozcinają doliny rzek. W części środkowej i na wschodzie płaskowyżu występują jeziora okresowe i solniska

Wyżyna Yilgarn - południowa cześć tarczy Yilgarn, liczne zagłębienia bezodpływowe zajęte przez okresowe jeziora i solniska

Równina Swanland - południowo -zachodni kraniec Wyżyny, opada stromym progiem silnie porozcinanym dolinami rzek ku wąskiemu pasowi pobrzeży. Kulminacją Swanlandu jest zrębowy grzbiet Stirling. Równine budują prekambryjskie skały krystaliczne tarczy Yilgarn, z zachowaną lokalnie pokrywą osadową. Utwory te przecinają liczne intruzje granitów tworzące kopulaste wzniesienia.

Nizina Nullarbor - południowa część Wyżyny Australijskiej

rozciąga się między Wielką Pustynią Wiktorii na północy, gdzie osiąga wysokość około 200 m n.p.m. a wybrzeżem Wielkiej Zatoki Australijskiej Oceanu indyjskiego na południu, gdzie tworzy wybrzeże klifowe

zbudowana jest z mezozoicznych i trzeciorzędowych, niezaburzonych tektonicznie skał okruchowych i węglanowych, stanowiących stropowe warstwy osadów pokrywy platformowej

powierzchnię niziny urozmaicają liczne formy krasu powierzchniowego (polja, leje krasowe, pola żłobków krasowych) i krasu podziemnego (ponory, jaksinie, podziemne rzeki i jeziora, wywierzyska)

lokalnie głównie jednak na wschodzie występują jeziora okresowe i solniska oraz pola wydm

Wyżyna Gawler - obejmuje półwysep Eyre wraz z szeroką nasadą. Graniczy ona z niziną Nullarbor na zachodzie, Krainą Wielkich Jezior na północy oraz Górami Flindersa na wschodzie. Południowo - zachodnie i południowo - wschodnie wybrzeża półwyspu obmywają wody Oceanu indyjskiego (Zatoki: Wielka zatoka Australijska i Spencera). Wyżyna Gawler jest wyniesieniem podłoża platformowego. Budują ją prekambryjskie skały krystaliczne odsłaniające się w obrębie płaskowyży i zrębowych grzbietów (Gawler, Punta Hill) nie przekraczających 500 m wysokości. Poza obszarem wzgórz rozpościera się piaszczysta równina, miejscami z wydmami oraz obniżeniami dużych (> 5000 km² ) słonych jezior (Torres, Gairdner i inne)

Góry Flindersa - zajmują południowo - wschodni kraniec platformy australijskiej. Są to góry fałdowo - zrębowe. Ciągną się na długości około 600 km od jeziora Eyre na północy po Wyspę Kangura na południu. Góry zbudowane są z prekambryjskich skał metamorficznych (gnejsy, łupki krystaliczne, migmatyty), a także kwarcytów i granitów oraz paleozoicznych (głównie kambryjskich) skał weglanowych) Przechodziły wielokrotne fałdowania, co najmniej w górnym prekambrze i w orogenezie kaledońskiej, po których ulegały niemal całkowitemu zrównaniu. Po fałdowaniach kaledońskich zostały przykryte utworami górnego paleozoiku i mezozoiku. Ponownemu wypiętrzeniu wzdłuż uskoków (uskok Torresa) uległy na przełomie kredy i trzeciorzędu. W rzeźbie gór dominują równoległe, południkowo zorientowane grzbiety o łagodnych, bezleśnych stokach i wysokości względnej sięgającej kilkuset metrów. Najwyższym szczytem Gór Flindersa jest St. Mary Peak 1166 m

2. Nizina Środkowoeuropejska (Niziny Wewnętrzne)

Rozciąga się z północy na południe od Zatoki Karpentaria i półwyspu Jork po wybrzeże Oceanu Indyjskiego na południu kontynentu oraz między Wyżyną Australijską na zachodzie a Wielkimi Górami Wododziałowymi na wschodzie.

Jej położenie odpowiada młodej platformie paleozoicznej i ciągowi niecek geologicznych w jej obrębie, porozdzielanych poprzecznymi wzniesieniami. W podłożu znajdują się skały paleozoiczne, przykryte utworami mezozoiku i kenozoiku i kenozoiku. Są to skały okruchowe i węglanowe.

Na północy, wokół zatoki Karpentaria, rozpościera się wąskim pasmem nadmorska Nizina Karpentaria. Na zachodzie sięga ona po ujście rzeki Roper, a na wschodzie, gdzie jest dużo szersza, obejmuje także znaczną część półwyspu Jork. Nizina jest płaska, miejscami zabagniona, porozcinana płytkimi, lecz szerokimi dolinami rzek, a w szerokiej strefie pływów jest porośnięta przez lasy namorzynowe. Wyżyna Selwyn oddziela nizinę Karpentaria od leżącej na południu, rozległej Kotliny Jeziora Eyre (basen Jeziora Eyre).

Wschodnia część Kotliny Jeziora Eyre, gęsto porozcinana dolinami rzek okresowych, nazywana jest Krainą Strumieni. Biorą one początek na płaskowyżu Barkly, wyżynie Selwyn, a nawet w Wielkich Górach Wododziałowych i w porze deszczowej spływają ku depresji jeziora Eyre tysiącami odnóg, to łącząc się z innymi, to rozdzielając. W porze suchej wysychają i pozostawiają liczne niewielkie jeziora, które z upływem czasu także zanikają.

Zachodnią część Kotliny Jeziora Eyre, na przedpolu Gór Macdonnella, zajmuje Pustynia Simpsona. Większa jej część ma charakter pustyni piaszczystej, z wydmami różnych typów ( w tym wałami wydmowymi długimi na dziesiątki km), rozwiniętej w obrębie grubej pokrywy drobnoziarnistych aluwiów naniesionych tam przez rzeki. W zachodniej części pustyni, u podnóży gór Macdonnella i Musgrave, spod młodej pokrywy osadowej wynurzają się ostańcowe wzgórza. Na skraju pustyni występują drobne słone jeziora, a pod jej powierzchnią - wody artezyjskie.

Południową część Kotliny Jeziora Eyre, to Kraina Słonych Jezior. Obejmuje ona nisko położone obszary (częściowo depresyjne) w otoczeniu rozległych solnisk i słonych jezior: Blanche, Callabona, Eyre Północne (największe) i Eyre Południowe, Frome i Gregory. Wśród utworów powierzchniowych występują czwartorzędowe żwiry i piaski, z przewarstwieniami iłów gipsowych, noszące ślady działalności eolicznej w postaci wydm (wały wydmowe dochodzące do 100 km długości) oraz pól bruku deflacyjnego. Jest to najsuchszy region kontynentu z opadami rzędu 100 - 150 mm rocznie.

Wschodnią część Niziny Środkowoaustralijskiej, miedzy Kotliną Jeziora Eyre a Wielkimi Górami Wododziałowymi, zajmują Wielkie Równiny. Rozciągają się one na południe od progu łączącego wyżynę Selwyn z Wielkimi Górami Wododziałowymi, aż po wybrzeże Oceanu Indyjskiego. Najniższe ich części, położone blisko osi Niziny Środkowoautralijskiej, to płaska, aluwialna równina, lokalnie podmokła gdy docierają tam wody rzek okresowych. Bliżej gór morfologię równin urozmaicają niezbyt wysokie działy wodne oraz szerokie di kilku km doliny rzek okresowych, prowadzące wodę w porze deszczowej, podczas której zdarzają się ulewy. Na przedpolu Wielkich Gór Wododziałowych rozwijają się natomiast rozległe pedymentu - Wielki Basen Artezyjski i basen artezyjski rzeki Murray. Monotonię równin przerywają pasma niewysokich wzniesień, m.in. pasmo Grey w części środkowej i izolowane wzgórza ostańcowe, zwłaszcza na nizinach Darling i Murray na południu.

3. Wielkie Góry Wododziałowe - zajmują wschodnią część Australii i są najwyżej wyniesioną częścią kontynentu. Ciągną się z północy na południe od przylądka Jork na półwyspie Jork po Cieśninę Bassa, na długości około 4000 km, nie licząc górzystej Tasmanii, także należącej do systemu Wielkich Gór Wododziałowych. Na północy i na południu łańcuch górski jest stosunkowo wąski, osiąga 150 - 200 km, w części środkowej osiąga najwyższą szerokość, rzędu 700 - 800 km. Wschodnie stoki są przeważnie krótkie, strono nachylone i mocno rozczłonkowane dolinami rzek; stoki zachodnie przeciwnie - są słabiej porozcinane, długie i łagodnie nachylone. Na przeważającym obszarze wysokości bezwzględne poszczególnych pasm są wyrównane i wahają się w granicach 1000 - 1500 km, tylko na północy są niższe, a na południu wyższe - w Alpach Australijskich przekraczają 2000 m.

Północny kraniec Wielkich Gór Wododziałowych (na wschodniej stronie półwyspu Jork) to najniższa część łańcucha górskiego, o wysokości do 500 - 700 m. Ku południowi wysokość stopniowo wzrasta. U nasady półwyspu Jork wysokości szczytów sięgają 1300 m, a w obrębie wyżyny Atherton dochodzą do 1600 m. Wyżyna ma urozmaiconą powierzchnię, z licznymi formami wulkanicznymi - stożkami wulkanicznymi, potokami lawy, lawowymi płaskowyżami oraz zrównanymi strukturami fałdowymi. W jej rzeźbie zaznaczają się dwa ciągi pasm górskich (czytelne w całej środkowej części Wielkich Gór Wododziałowych).

na zachodzie wyżyny są to grzbiety GREGORY i NEWCASTLE

a na wschodzie pasmo SEA VIEW, które, mocno rozczłonkowane dolinami, obrywa się wyraźną krawędzią - i opada stromym stokiem ku wąskiej nizinie nadbrzeżnej

Na południe od wyżyny Atherton Wielkie Góry Wododziałowe rozszerzają się ( nieco na południe od Zwrotnika Koziorożca osiągają swą maksymalną szerokość) i dzielą się na szereg pasm i masywów podzielanych dolinami rzek. Pasma górskie, o podobnej wysokości kilkuset metrów, układają się w dwa ciągi, które otaczają mocno rozczłonkowaną dolinami rzek śródgórską wyżynę, odpowiadającą hercyńskiemu, śródgórskiemu zapadlisku.

Ciąg zachodni, bardziej zwarty, stanowi centralną oś gór i zachowuje ich nazwę.

Ciąg wschodni, nadmorski, jest mocno rozczłonkowany i tworzy krótkie, silnie zindywidualizowane pasma: m.in.: CLARKE, DENHAM, CONNORS i CALLIOPPE i wiele innych, stromo opadających ku wybrzeżu Oceanu Spokojnego

Na południe od 25^o S łańcuch górski staje się zwarty i zwęża się do praktycznie jedengo tylko ciągu podłużnych pasm górskich z licznymi pasmami poprzecznymi i bocznymi odgałęzieniami. Są to m.in. pasma: RICHMOND, LIVERPOOL, HASTING, GÓRY BŁĘKITNE, ALPY AUSTRALIJSKIE I GRAMPIAN.

Najwyższym pasmem górskim Wielkich Gór Wododziałowych są Alpy Australijskie ( z Górą Kościuszki 2228 m) - najwyższym szczytem Australii. Góry są zbudowane z wapieni i skał okruchowych starszego paleozoiku sfałdowanych w orogenezie kaledońskiej. Zalegają na nich (niezgodnie) piaskowce i łupki młodszego paleozoiku ( z pokładami węgla), pocięte uskokami i poprzebijane mezozoicznymi intruzjami skał magmowych. Nierównomierne wypiętrzenie poszczególnych bloków doprowadziło do powstania odrębnych pasm górskich o płaskich, zrównanych powierzchniach wierzchowinowych na wysokości 1700 - 1800 m z ostańcami denudacyjnymi dochodzącymi do 2200m wysokości, w najwyższych pasmach gór zachowały się cyrki lodowcowe, żłoby i moreny plejstoceńskich zlodowaceń.

Południowo-zachodnie stoki gór są strome i mocno porozcinane głębokimi dolinami rzek

Stoki północno - zachodnie tworzą szereg stopni morfologicznych opadających ku równinie Murray

Stoki gór do wysokości 1200 - 1500 m porastają wiecznie zielone lasy podzwrotnikowe złożone z różnych gatunków eukaliptusów (z paprociami drzewiastymi), przechodzące w zbiorowiska krzewów, głównie krzewiastych eukaliptusów wyżej zastępowanych przez murawy alpejskie

Tasmania - oddzielona od Australii Cieśniną Bassa. Ma skaliste wybrzeża i dobrze rozwiniętą linię brzegową. Wnętrze wyspy jest górzyste - stanowi ona przedłużenie Wielkich Gór Wododziałowych. W części środkowej wznosi się Płaskowyż centralny (Ossa 1617 m) zbudowany ze sfałdowanych skał osadowych wieku paleozoicznego, zrównanych, przykrytych jurajskimi wylewnymi skałami magmowymi, głównie bazaltami. Płaskowyż obcięty jest na północy i wschodzie uskokami i urywa się tam stromymi stokami uskokowymi. Na północnym wschodzi (za rowem tektonicznym) wznosi się zrębowy masyw Ben Lomond. W wyższych pasmach gór Tasmanii powszechne są widoczne ślady plejstoceńskiego zlodowacenia, w tym cyrki lodowcowe, doliny przekształcone przez lodowce, moreny i liczne jeziora polodowcowe. Prawię połowę powierzchni wyspy zajmują lasy złożone głównie z eukaliptusów i buków południowych. Powyżej 1000 - 1200 m występują łąki alpejskie.

Wielka Rafa Koralowa - w północno - wschodniej Australii jest najbardziej osobliwym regionem tego kontynentu. Obejmuje on pas płytkiego morza szelfowego (Morze Koralowe) z przybrzeżnymi wyspami oraz wyrastające z dna morza rafy koralowe. Wielka Rafa Koralowa ciągnie się wzdłuż północno - wschodnich wybrzeży Australii (10 do 250 km od brzegu), między Cieśniną Torresa a Zwrotnikiem Koziorożca, na długości około 2000 km. Składa się z kilkudziesięciu tysięcy podwodnych raf koralowych wynurzających się podczas odpływu i ponad 500 drobnych, koralowych wysp (także atoli). Powstała w czwartorzędzie, przede wszystkim po zakończeniu plejstoceńskiej epoki lodowej, wraz z podnoszeniem się poziomu oceanu. Najstarsze wapienie rafowe datowane sa na miocen. Wielka Rafa Koralowa jest siedliskiem unikatowej fauny.

EUROPA

Nazwa kontynentu:

Europa swą nazwę zawdzięcza starożytnym grekom. Używał jej już Homer w VII w. p.n.e., ale przede wszystkim posługiwał się nią Herodot. Europa z Azją tworzy największy la nazywanym Eurazją. Europa, Azja i blisko położona Afryka określane są mianem Starym Światem. Ameryka Północna i Ameryka Południowa obejmująca lądy półkuli zachodniej nazywana jest Nowym Światem.

Kontynent Europejski jest:

Mocno rozczłonkowany ( najbardziej ze wszystkich kontynentów)

Długa i silnie urozmaicona linia brzegowa

Liczne wyspy

Obecność dużej ilości zatok i wewnętrznych mórz

Zróżnicowana budowa geologiczna

Większość kontynentu leży w zlewisku oceanu Atlantyckiego

Klimat umiarkowany, kształtowany przez masy powietrza napływającego znad oceanu.

Położenie geograficzne:

Przylądek Północny (Nordkapp) wyspa Magerøy

Przylądek Południowy (Marroquì na Półwyspie Iberyskim i wyspa Gàvdos leżąca koło Krety.

Przylądek Roca - najbardziej wysunięty na zachód punkt Europy.

Najdalej na wschód Europa sięga w ujściu rzeki Bajdarata do Morza Karskiego.

Największa rozciągłość południkowa Europy mierzona od Przylądka Północnego do południkowego skaju Peloponezu wynosi 3800km.

Rozciągłość równoleżnikowa 5500km.

Morskie granice kontynentu.

Europa oddzielona jest od Ameryki Północnej Oceanem Atlantyckim. Na Północ Europy wyróżniamy morze szelfowe: Morze Barentsa z małym, płytkim Morzem Białym, głebokie Morze Grenlandzkie (5527m) i Morze Norweskie.

Od zachodu oblewa Europę szelfowe Morze Północne, które przez cieśniny Skagerrak, Kattegat, Mały Bełt, Wielki Bełt łączy się z wewnątrzkontynentalnym Morzem Bałtyckim. Dalej na zachodzie znajduje się międzywyspowe Morze Irlandzkie oraz Morze Celtyckie. Głęboką bruzdę Oceanu Atlantyckiego tworzy Zatoka Biskajska. Największą cieśniną jest Cieśnina Duńska między Islandią a Grenlandią. O szerokości 300km.

Na południu oblewa Europę i oddziela od Afryki Morze Śródziemne, które jest silnie rozczłonkowane i wąskie. Cieśnina Gibraltarska łączy Morze Śródziemne z Oceanem Atlantyckim. Odległość Między Gibraltarem a Afryką wynosi 14km. Od południowego wschodu Europę oblewa Morze Egejskie i Morze Czarne połaczone wąskimi cieśninami: Dardanele, Bosfor ( 0,75km) oraz bardzo płytkie Morze Azowskie połaczone z Morzem czarnym Cieśniną Kerczeńską.

Granice lądowe

Wschodnia lądowa granica kontynentu ma długość 3000km. Biegnie ona od Morza Azowskiego dalej brzegiem Morza Kaspijskiego ku północy i wschodu aż do ujścia Emby. Dalej wzdłuż rzeki aż do źródeł w Mugodżarach gdzie potem skręca ku północy wzdłuż biegu rzeki Ural a dalej podnóżem gór Ural aż do Zatoki Bajdarackiej.

Poziome ukształtowanie powierzchni

38000 km - długość linii brzegowej

70% - Zwarty trzon kontynentu

23% - Półwyspy

7% - Wyspy

Największy półwyspem jest Półwysep Skandynawski 800tys.km²

Pozostałe półwyspy to : Kolski, Kanin, Jutlandzki, Iberyjski, Bałkański, Apeniński, Krymski, Bretoński

Duża obecność wysp i archipelagów: Nowej Ziemii, Ziemi Franciszka Józefa, Svalbardu, Lofotów, tysięcy wysp fiordowego wybrzeża Półwyspu Skandynawskiego, Wysp Duńskich, Alandzkich, Gotlandii, Olandii i innych drobnych wysp przybrzeżnych.

Do Europy zalicza się większość wysp Morza Śródziemnego: Baleary, Korsykę i Sardynię zamykające od zachodu Morze Tyrreńskie. Wyspy Liparyjskie, Sycylię (największa wyspa Morza Śródziemnego), Malta, Wyspy Dalamtyńskie na Morzu Adriatyckim, Wyspy Jońskie, Wyspy Egejskie i Kreta.

Największe wyspy Europy:

Wielka Brytania

Islandia

Irlandia

Nowa Ziemia

Spitsbergen Zachodni ( Archipelag Svalbard)

Sycylia

Sardynia

Korsyka

Kreta

Typy wybrzeży:

Wybrzeża Fiordowe: zatopione przez morze głębokich żłobów lodowcowych

( dolin U-kształtnych); Norwegia, Nowa Ziemia, Islandia, północne Wyspy Brytyjskie

Wybrzeża Fierdowe: zatopienie przez morze płytkich dolin polodowcowych; Zatoka Botnicka

Wybrzeża Szkierowe: sterczące ponad powierzchnią wody roje małych skalistych wysp garby barańców,(mutony); Wyspy Alandzkie, w pobliżu Sztokholmu i Geteborga.

Wybrzeża Föhrdowe: zatopienie obszarów akumulacji lodowcowej o zróżnicowanej rzeźbie ( wzgórza morenowe, wysoczyzny, pradoliny, rynny polodowcowe); Półwysep jutlandzki, Wyspy Duńskie.

Wybrzeża Limanowe; Morze Czarne

Wybrzeża Dalmatyńskie; Półwysep Bałkański

Wybrzeża Riasowe; wiele klifów, Południowo-zachodnia część Wielkiej Brytanii, Półwysep Bretoński, Północno zachodnia część Półwyspu Iberyjskiego

Wybrzeża Limanowo - Lagunowe

Wybrzeża Mierzejowo -Zatokowe; Mierzeja Wiślana

Wybrzeża Wulkaniczne; Islandia, Wyspy Liparyjskie, Cyklady ( Santoryn)

Pionowe ukształtowanie powierzchni Europy

Średnia jej wysokość 292m. n.p.m.

¾ powierzchni europy zajmują niziny.

¼ powierzchni to wyżyny i góry.

Najwyższym punktem Europy jest szczyt Mont Blanc 4807m.n.p.m.

Najniższy punkt to depresja Nadkaspijska

Najbardziej nizinna część europy to Nizina Wschodnioeuropejska.

Północna Europa jest najbardziej kontrastowa krajobrazowo. Góry Skandynawskie Galdhøpiggen 2469m. Łańcuch liczy długość 1800km.

Wyspy Brytyjskie: mają bardzo urozmaiconą rzeźbę; Góry Grampian, Góry Kaledońskie, Basen Londyński, Wyżyna Południowoszkocka, Nizina Środkowoszkocka, Nizina Środkowoirlandzka. Liczne wyspy: Hebrydy, Orkady, Szetlandy.

Środkowa część to Nizina Francuska, Niemiecka, Polska

Południowa Europa to obszar wyżyn i gór: Góry Betyckie, Kantabryjskie, Iberyjskie. Wyżynne Kotliny: Stara Kastylia, Nowa Kastylia, Kotlina Aragońska. Góry Apeniny

( Corno Grande 2912m), Półwysep Bałkański: Góry Dynarskie, Stara Płanina, Rodopy, Pindos.

Klimat

O klimacie Europy decyduj:

położenie geograficzne w umiarkowanych szerokościach geograficznych

duże rozczłonkowanie przy jego niewielkich rozmiarach

równoleżnikowy układ nizin i gór

sąsiedztwo oceanu na zachodzie i wielkiego kontynentu na wschodzie

Na pas wybrzeży istotne znaczenie mają prądy morskie: Ciepły Prąd Północnoatlantycki, który omywa zachodnie i północne wybrzeża Wysp Brytyjskich, Wyspy Owcze a jako Prąd Norweski i Prąd Przylądka Północnego - wybrzeży Półwyspu Skandynawskiego.

Zimny Prąd Kanaryjski oddziałuje na zachodnie wybrzeża Półwyspu Iberyjskiego.

Ośrodkami barycznymi jest Wyż Azorski rozbudowujący się latem oraz Niż islandzki pogłębiający zasięg zimą. Latem pogoda w północnej Europie jest kształtowana pod wpływem Wyżu Arktycznego, natomiast południowo-wschodnia Europa pod wpływem Niżu Południowoazjatyckiego. Wiatry wieją w południowo wschodniej Europie w kierunku południowym i południowo-wschodnie. Latem na północy europy przeważają wiatry północno-wschodnie a w Europie Centralnej i Zachodniej wieją wiatry zachodnie i południowo-zachodnie.

Według Wincentego Okołowicza Europa leży w zasięgu trzech stref klimatycznych.

Północno-wschodnia Europa (za kołem polarnym), północno-wschodni skraj Skandynawii, Islandia, Wyspa Jan Mayen, wyspa Niedźwiedzia, Nowa Ziemia, Svalbard, Ziemia Franciszka Józefa leżą w strefie klimatu okołobiegunowego. Średnia temperatura powietrza w najcieplejszym miesiącu to 10˚C a roczna suma opadów nie przekracza 500mm. Na północ Islandii, Skandynawii, Jan Mayen , Wyspie Niedźwiedziej i w zachodniej części Svalbardu panuje klimat podbiegunowy morski z dużą ilością wilgotnego powietrza, dużym zachmurzeniem, częstymi mgłami i silnymi wiatrami. Wschodnia część Svalbardu, Ziemia Franciszka Józefa, Nowa Ziemia ma klimat podbiegunowy kontynentalny (surowa zima)

Przeważająca Europa ma klimat umiarkowany. Charakterystyczna jest tutaj cyrkulacja zachodnia i rosnący ku wschodowi kontynentalizm klimatu. W klimatach morskich, głównie w zachodniej Europie, dobowe i roczne amplitudy są niewielkie, roczne sumy opadowe 650mm równomiernie rozłożone w ciągu roku. Wszystko związane jest z obecnością niżów.

Klimat umiarkowany chłodny - na północ od 60˚N . Średnia temperatura powietrza w najcieplejszym miesiącu wynosi 10-15˚C. Zima w najchłodniejszym miesiącu spada do -10˚C a nawet do -20˚C w klimacie kontynentalnym: Skandynawia, Islandia.

Klimat umiarkowany ciepły - latem średnia temperatura od około 15˚C do 20˚C w wschodniej części Europy. Zimą najchłodniej jest na wschodzie poniżej -10˚C i więcej. Klimat wybitnie morski ma Wielka Brytania, Irlandia, Półwysep Bretoński.

Klimat przejściowy dominuje w środkowej Europie w tym Polska.

Południowa Europa leży w strefie klimatów podzwrotnikowych. Średnia temperatura powietrza w najchłodniejszym miesiącu wynosi od około 10˚C w obszarach morskich do 0˚C w obszarach o klimacie kontynentalnym suchym. Najwięcej opadów przypada na jesień i zimę 70-75% rocznej sumy. Lata są przeważnie upalne, suche, ciepłe i słoneczne. Klimat morski panuje z Zatoce Biskajskiej, Lwiej, Genueńskiej, na wybrzeżu adriatyckim Półwyspu Apenińskiego i Bałkańskiego. Klimat kontynentalny jest w środkowej części Półwyspu Iberyjskiego, wschodniej części Półwyspu Bałkańskiego.

Wody

81% - zlewisko Oceanu Atlantyckiego

19% - zlewisko bezodpływowe Morza Kaspijskiego

Jeziora:

165 tys.m² - łączna powierzchnia jezior

Największe jeziora pochodzenia tektoniczno-polodowcowe Ładoga, Onega, Wener

Najliczniejsze są jeziora polodowcowe( największe skupisko jezior na Pojezierzu Fińskim), Pojezierze Wileńskie, Maurskie, pomorskie i Meklemburskim.

Największe jeziora polodowcowe piedmntowe: Maggiore, Garda, Como, Genewskie, Bodeńskie.

Liczne cyrki polodowcowe: Morskie Oko, Staw Smereczyński, Czarny Staw Gąsienicowy.

Roślinność Europy:

Arktyczne wyspy Europy liczba gatunków naczyniowych nie przekracza 150.

Strefowy układ formacji roślinnych nawiązujący do stref klimatycznych.

Północny skraj Skandynawii i pas wybrzeża Morza Arktycznego Az po Ural to tundra

Tundra mszysta i porostowa. Formacje krzewinkowe które tam występują tworzą lasotundrę.

Północna część Niziny Wschodniosyberyjskiej i środkową Skandynawię tworzy tajga (świerk, modrzew, jodła) z dużą ilością torfowisk.

Strefa centralnej i zachodniej Europy na południe od Półwyspu Skandynawskiego formację tworzy las mieszany: brzoza, wierzba, leszczyna, dąb, buk, grab lipa, itd. Na Wyspach Brytyjskich i Nizinie Francuskiej naturalną roślinnością stanowią lasy jesionowo-dębowe. Na nizinie Polskiej stanowią tu buczyny, graby i dąbrowy.

Na wschodzie mamy do czynienia z stepem. W zależności od uwilgotnienia środowiska mamy kilka odmian stepów. Najbogatszy to step kwietny. Przy gorszym zaopatrzeniu w wodę mamy step ostnicowy. Przy opadach 250mm rocznie występuje na glebach zasolonych step piołunowy.

Obszar Śródziemnomorski tworzy formacja roślinna o nazwie makia śródziemnomorska. Spotykamy też nazwę roślinność twardolistna lub zimozielona. Stanowiły tutaj wcześniej dęby ostrolistne i korkowe, oliwki - dziś zachowane we fragmentach. Do maki zimozielona formacja należą: drzewo poziomkowe, laur, pistacje, jałowce, pnącza. Uboższa formacja nazywa się „garig”

W górach charakterystyczny jest piętrowy układ roślinności ( regiel dolny, regiel górny, piętro subalpejskie - kosodrzewina, piętro alpejskie - hale, turnie.)

Europa

zachodnia część eurazjatyckiej płyty litosfery

wulkaniczne archipelagi: Azory, Islandia, Jan Mayen

aktywność sejsmiczna w całym europejskim łańcuchu alpidów oraz zjawiska wulkaniczne (aktywne wulkany Wezuwiusz, Stromboli, Etna i inne)

Podział tektoniczny

Prekambryjska platforma wschodnioeuropejska - zajmuje wschodnią część Europy.

Jest to najstarsza część lądu, istniejąca pod koniec archaiku. Współcześnie nazywany jest przez geologów Baltiką. Fundament platformy wschodnioeuropejskiej budują prekambryjskie skały krystaliczne. Na powierzchni odsłaniają się one w obrębie tarczy bałtyckiej i tarczy ukraińskiej. Poza tarczami podłoże krystaliczne jest przykryte młodszymi wiekowo skałami i tworząc pokrywę platformową. Najstarsze skały liczące 3,8-2,7mld lat to archaiczne gnejsy, granitognejsy, łupki krystaliczne, kwarcyty żelaziste poprzecinane intruzjami granitowymi.

Paleozoiczna platforma zachodniej i środkowej Europy - obejmuje kaledonidy północnej i pólnocno-zachodniej Europy, utworzone w orogenezie kaledońskiej pod koniec starszego paleozoiku, miejscami silnie zdenudowane i przykryte utworami młodszymi, oraz hercynidy uformowane pod koniec paleozoiku, zdenudowane i przykryte utworami permskimi i młodszymi. Mniejszą jednostką tego rodzaju jest paleozoiczna platforma scytyjska leżąca na północ od Kaukazu, między morzami Azowskim i Kaspijskim.

Alpidy - strefę fałdowań alpejskich powstałych w orogenezie alpejskiej od środkowej kredy po miocen, a praktycznie do dziś podlegającą procesom orogenicznym.

Kaledonidy - północna i północno - zachodnia część kontynentu

od archipelagu Svalbard po Wyspę Niedźwiedzią

zachodni skraj Półwyspu skandynawskiego (Góry Skandynawskie)

Wyspy Brytyjskie - Grampian, Kaledońskie, Kambryjskie, Hebrydy, płn. część Irlandii

Hercynidy - na północy graniczą z kaledonidami, a na południu z alpidami

masywy w Kornwalii

Płw. Iberyjski

Sardynia i Korsyka

Pireneje

Bretania

Masyw Centralny

Wogezy

Schwarzwald

Ardeny

Reńskie Góry Łupkowe

Harz

Masyw Czeski

Alpidy

Góry Betyckie

Sycylia

Apeniny

Pireneje

Alpy

Karpaty

Stara Płanina

Góry Krymskie

Góry Dynarski i Pindos

Rzeki Europy

największe systemy rzeczne - niziny Europy Wschodniej

zachodnia Europa - duże systemy rzeczne to Dunaj i Ren

Rzeki uchodzące do południowej części kontynentu

Wołga, Dunaj, Ural, Dniepr, Don, Dniestr, Ebro, Boh, Rodan i Pad

Rzeki uchodzące do Oceanu Atlantyckiego i mórz północnych:

Peczora, Ren, Łaba, Wisła, Dźwina, Dwina, Loara, Tag, Duero, Niemen, Moza

Największe dorzecze :

Wołga, Dunaj, Dniepr, Don, Dwina, Peczora, Ren, Ural i Wisła

Typy ustroju rzecznego

Typ wschodnioeuropejski - zimą zamarzają na 3 - 4 miesiące, a wiosną mają duże wezbrania spowodowane tajaniem śniegu. Niskie stany przypadają pod koniec lata i wczesną jesienią

Wołga, Dniepr, Don, Peczora, Niemen i inne rzeki wschodniej Europy

Typ atlantycki - rzeki zimą nie zamarzają, najważniejszą rolę odgrywają deszcze równomiernie rozłożone w ciągu roku. Najwyższe stany osiągają w styczniu i lutym, a najniższe w sierpniu i wrześniu.

Saona, Sekwana, Tamiza

Typ przejściowy między wschodnioeuropejskim a atlantyckim zamarzają na 1- 2 miesiące podczas surowych zim, ale w czasie zim łagodnych zlodzenie w ogóle nie występuje. Wezbrania zdarzają się dwukrotnie w ciągu roku - podczas wiosennych roztopów i w okresie letnich opadów. Niskie stany przypadają na jesień.

Wisła, Odra, Łaba i Wezera

Typ alpejski - nie zamarzają zimą, mają wówczas także niskie stany wód. Późną wiosną i latem, gdy w górach topnieją śniegi i lodowce, w rzekach występują maksymalne stany wody.

Ren, Rodan, Garonna, Pad, Dunaj

Typ północnoeuropejski - z zasilaniem śnieżno-deszczwo-lodowcowym. Zimą rzeki te z reguły zamarzają. Latem mają przepływy umiarkowane, wyrównywane dzięki licznym jeziorom przez które przepływają

Glomma, Muonio, Kemmi, Torne, Skellefte i inne rzeki Skandynawii

Typ śródziemnomorski - przewaga zasilania deszczowego. Głównie w okresie jesienno-zimowym, na który przypada pora deszczowa i największe wezbrania rzek. Podczas letniej pory suchej stany wód są najniższe, a niektóre rzeki wysychają

Tag, Gwadiana, Gwadalkiwir, Arno, Tyber, Wardar

Jeziora i bagna

Geneza jezior:

tektoniczne - reliktowe jezioro Balaton w Kotlinie Panońskiej

tektoniczno - polodowcowe - Ładoga, Onega, Wetter i Wener

polodowcowe - występują one zarówno w górach (niekiedy na przedgórzu) - górskie jeziora polodowcowe (jeziora piedmontowe), jak i na nizinach - znacznie liczniejsze nizinne bądź niżowe jezior polodowcowe różnych typów.

piedmontowe jeziora - południowa strona Alp: Magiore, como, Garda, a po północne stronie Jezioro Genewskie i jezioro Bodeńskie

cyrkowe jeziora polodowcowe (występują w Pirenejach, Alpach, Karpatach, Górach Skandynawskich) - Czarny Staw nad Morskim Okiem w Tatrach

jeziora dolinne w przegłębieniach żłobów lodowcowych - - jeziora w Dolinie Pięciu Stawów Polskich w Tatrach

jeziora w zagłębieniach morenowych - Staw Smreczyński w Tatrach

Najwięcej jezior polodowcowych różnych typów znajduje się w południowej części Półwyspu Skandynawskiego, na pojezierzach: Fińskim, Wileńskim, Mazurskim, Pomorskim i Meklemburskim

pochodzenia wulkanicznego - Oskju, My na Islandii, Bracciano i Bolsena w Apeninach, liczne jeziora w Owernii, Szwabii, w górach Eifel, a także w Karpatach

jeziora krasowe - w Górach Dynarskich i Alpach

jeziora nadbrzeżne - (mierzejowe, lagunowe, limanowe, deltowe) - np. południowe wybrzeże Morza Bałtyckiego, nad morzami: Czarnym, Adriatyckim i Tyrreńskim

Bagna

związane z obszarami polodowcowymi, powstały na działach wodnych w miejscach nie do końca zorganizowanej sieci odpływu powierzchniowego

Polesie

Bagna Biebrzańskie

w miejscach zasypanych osadami i zarastających jezior i w ujściach rzek; delta Wisły

Lodowce

obejmuje 90 tys km ²

największe obszary zlodowacone znajdują się w północnej Europie na wsypach arktycznych, gdzie granica wiecznego śniegu znajduje się na wysokości około 100 m n.p.m. Czoła lodowców schodzą tam nierzadko aż do poziomu morza

Svalbard - czasze lodowe (pokrywy lodowe typu lądolodu) oraz zlane ze sobą lodowce piedmontowe, a także oddzielne lodowce górskie zajmują ponad 50 % powierzchni archipelagu, czyli około 35 tys. km²

Wyspa Północna Nowej Ziemi - lodowce zajmują ponad połowę, czyli około 24 tys. km ²

Ziemia Franciszka Józefa - prawie 90 % powierzchni (około 24 tys. km²)

Jan Mayen - lodowce zajmują 1/3 wyspy, czyli około 117 km ²

Islandia - zlodowacenie zajmuje nieco więcej niż 10 % powierzchni - prawie 12 tys. km ², z czego na czasze lodową Vatna przypada około 9 tys. km ²

Z części lądowej Europy największą powierzchnię zajmują lodowce w Górach Skandynawskich - około 2,9 tys. km ² , ze względu na stosunkowo niskie położenie granicy wiecznego śniegu (od 1800 m n.p.m. na południu do około 700 m n.p.m. na północy) Są to przede wszystkim rozległe lodowce fieldowe (największy - Jostendalsbreen 470 km² ), z których spływają liczne lodowce dolinne, lodowce typu norweskiego.

W Alpach, mimo znacznie wyższego położenia granicy wiecznego śniegu (2500 - 3200), lodowce zajmują powierzchnię podobnej wielkości co w Górach Skandynawskich - 2,8 tys km²

lodowce dolinne, często rozgałęzione, zasilane z kilku pól firnowych (lodowce typu alpejskiego)

Do największych należą;

Aletsch - 87 km² i 25 km długości

Gomer 69 km ² i 14 km długości

Mer de Glace - 34 km ² i 12 km długości

Małe lodowce górskie występują w Pirenejach - w sumie zajmują one tam 30 km² i północnym Uralu - również 30 km²

Gdzie indziej można napotkać płaty wieloletniego śniegu, zlodowaciałego śniegu - śnieżniki, np.

Góry Betyckie (Sierra Nevada) i Apeniny (Gran Sasso d'italia)

Tatry Wysokie, w Kotle Mięguszowieckim

Zróżnicowanie warunków środowiska, a przede wszystkim budowa geologiczna, ukształtowanie powierzchni, geneza rzeźby i warunki klimatyczne są podstawą podziału Europy na regiony fizyczno geograficzne. Najogólniejsze podział pozwala rozróżnić:

Europę Północną

Europę Wschodnią

Europę Zachodnią

Europę Południową

Europa Północna

Płw. Skandynawski

Półwysep Kolski wraz z nasadą nazywaną Masywem Fińsko-Karelskim

Islandia

Wyspy Owcze

Wyspę Jan Mayen

Archipelagi Europy na Morzu Arktycznym, bez Półwyspu Kanin i wyspy Kołgujew

Półwysep Skandynawski

powierzchnia 800 tys. km²

największy półwysep Europy

leży między morzem Barentsa na północy, morzem Norweskim na zachodzie, morzem Północnym na południu i Morzem Bałtyckim na wschodzie

silnie urozmaicona linia brzegowa dominują wybrzeża fiordowe (Hardangefjorden, Sognefjorden)

wschodnia część wybrzeża fierdowe i szerowe

Półwysep Skandynawski obejmuje północno-zachodnią część tarczy bałtyckiej, najstarszej struktury Europy-fragmentu prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej (prakontynentu Baltika) z pasmem fałdowań kaledońskich (Góry Skandynawskie). W plejstocenie, w północnej części półwyspu (masyw Kebnakaise) znajdował się jeden z najważniejszych ośrodków zlodowacenia, które ogarnęło znaczną część Europy (dziś lodowce w Górach Skandynawskich zajmują niespełna 3 tys. km² .

Występują ruchy epejrogeniczne natury izostatycznej

Góry Skandynawskie

Galdhopiggen 2649 m n.p.m.

Zachodnia cześć Półwyspu Skandynawskiego o zrównanej, wygładzonej przez lodowce (zmutonizowanej) powierzchni szczytowej, tworzącej faliste płaskowyże, nazywane fieldami; np. Dovre, Jotunheimen, Hardanger, Telemark

Lokalne lodowce typu norweskiego (fieldowe) - kilkanaście jęzorów lodowcowych - Jostedal

Zachodnią część rozcinają głębokie żłoby lodowcowe przechodzące w fiordy, o głębokości przekraczające niekiedy 1000 m.

Jeziora polodowcowe i rzeki - Glomma, Logen, Klar, Dal

Południowa część Gór Skandynawskich - Sörland, ma charakter wyżyny (Wyżyna Południowonorweska) mocno rozczłonkowanej szerokimi dolinami polodowcowymi

część wschodnia Półwyspu Skandynawskiego to:

Wyżyna Lapońska [Lappmark] (na północ od Zatoki Botnickiej, z jeziorem Inari na wschodzie)

Wyżyna Północnoszwedzka [Norrland] - na północny zachód od Zat. B

Botnickiej.

Są to obszary o wysokości 300 - 400 m n.p.m. urozmaicone dominującymi w krajobrazie twardzielcowymi wzgórzami (tunturi) sięgającymi nawet 800 m n.p.m.

Nizina Południowobotnicka [Norrbotten] rozpościera się przy północno-zachodnim krańcu Zatoki Botnickiej

Nizina Zachodniobotnicka (Vasterbotten) sięga dalej na południe, po Obniżenie Środkowoszwedzkie

Obniżenie Środkowoszwedzkie leży na południe od Norrlandu , jest to równoleżnikowy pas tektonicznych zapadlisk i zrębów, z wielkimi jeziorami tektoniczno-lodowcowymi (Wener, Wetter, Melar) i z tej racji nazywane także Pojezierzem Środkowoszwedzkiem

Wyżyna Południowoszwedzka [Smaland] o wysokości do 400 m n.p.m.

Nizinna Skania, nie leżąca już na tarczy bałtyckiej

Półwysep Kolski

Leży między Morzem Barentsa a Morzem Białym.

Zachodnia część - zrębowe góry i obniżenia tektoniczne wypełnione jeziorami (Imandra)

Wschodnia część ma rzeźbę mniej zróżnicowaną, a obszary przylegające do zatoki Kandałakasza są pagórkowatą niziną, silnie zabagnioną

Brzegi tego półwyspu są wysokie, klifowe

Międzymorze Fińsko - Karelskie

leży między Zatoką Botnicką i Zatoką Fińską Morza Bałtyckiego a zatokami Kandałakasza i Oneską Morza Białego

Na północy region ten graniczy z Wyżyną Lapońską a na południowym wschodzie sięga po skraj tektonicznego obniżenia (Obniżenie Południowokarelskie) zajętego częściowo przez wielkie jeziora Ładoga i Onega

Cechuje go młoda rzeźba polodowcowa

Pojezierze Fińskie między wałami morenowymi Salpausselka na południu i Soumenselka na północy. Posiada około 60 tysięcy jezior polodowcowych (największe Saimaa - 4400 km^2. Od wschodu zamyka je wyżyna Maanselka i Góry Karelskie stanowiące dział wód między Morzem Bałtyckim i Morzem Białym

Pojezierze Karelskie znajduje się po wschodniej części Gór Karelskich, rozciąga się do brzegów Morza Białego

Wyspy Morza Bałtyckiego

zróżnicowana budowa geologiczna i pochodzenie

pewne wspólne cechy nadało zlodowacenie plejstoceńskie

Wyspy Alandzkie

są częścią tarczy bałtyckiej

archipelag drobnych, granitowych wysp

wybrzeże szerowe

barańce, mutony uformowane przez poruszający się ku południowi lodowiec

Bornholm

granity i gnejsy

cześć tarczy bałtyckiej

Olandia

silnie skrasowaniałe wapienie sylurskie

Gotlandia

silnie skrasowaniałe wapienie sylurskie

Arktyczne archipelagi Europy

Svalbard

Ziemia Franciszka Józefa

Wyspa Niedźwiedzia

Wyspy te leżą na szelfie Europy, na Morzu Barentsa.

Svalbard leży w północno - zachodniej części morza Barentsa. Tworzą go cztery duże wyspy: SPITSBERGEN (Spitsbergen Zachodni), ZIEMIA PÓŁNOCNO-WSCHODNIA,

WYSPA EDGE'A i WYSPA BARENTSA oraz blisko 100 wysp mniejszych. Wyspy są górzyste, struktury fałdowe wieku kaledońskiego, później odmłodzone, o wysokości do 1717m n.p.m. silnie zlodowacone współcześnie Lodowce pokrywają ponad połowę powierzchni archipelagu. Wybrzeża mają charakter fiordowy

Ziemia Franciszka Józefa leży w północno - wschodniej części Morza Barentsa

Obejmuje niespełna 200 wysp, z których Ziemia Jerzego i Ziemia Wilczka są największe. Wyspy, mimo niewielkich obszarów są górzyste i silnie zlodowacone. Prawie 90 % Powierzchni wysp zajmują lodowce schodzące do morza i tworzące u wybrzeży potężne bariery lodowe.

Wyspa Niedźwiedzia leży w zachodniej części Morza Barentsa, w połowie odległości między Svalbardem a północnym krańcem Półwyspu Skandynawskiego. Górzysta, trudnodostępna i pokryta płatami zlodowaciałego śniegu wyspa należy do kaledonodów

Nowa Ziemia wyznacza wschodnia granicę Morza Barentsa. Obejmuje dwie duże wyspy

Północną

Południową oraz kilkanaście mniejszych

Powierzchnia wysp jest górzysta (orograficzne przedłużenie hercyńskich struktur Uralu), a wysokości sięgają 1575 m n.p.m. Niemal 30% powierzchni archipelagu pokrywają lodowce - wyspa Północna jest nimi pokryta prawie całkowicie.

Jan Mayen - w odróżnieniu od arktycznych wysp leżących na szelfie Europy jest wyspą oceaniczną. Leży na M. Grenlandzkim, ok. 1000 km na zachód od Płw. Skandynawskiego i 500 km od Grenlandii.

lokalna kulminacja Grzbietu Północnoatlantyckiego (Grzbiet Islandzki)

oceaniczna wyspa wulkaniczna

górzysta

czynne wulkany

najwyższy szczyt 2277 m. n.p.m. Beerenberg

współcześnie silnie zlodowacona - 33%

Islandia - leży na oceanie Atlantyckim, w odległości ok. 1000 km od brzegów Płw. Skandynawskiego

wyspa wulkaniczna

skały trzeciorzędowe, czwartorzędowe oraz współczesne skały wulkaniczne (bazalty, bazaltowe tufy, brekcje i popioły)

stanowi nadwodną część Grzbietu Śródatlantyckiego, z aktywnym ryftem

ciągi wulkanów utworzonych wzdłuż szczelin (szczelinowy wulkan Laki)

podłużne obniżenia przekształcone w plejstocenie w żłoby lodowcowe, obecnie wykorzystywane przez rzeki i częściowo zajęte przez jeziora

współcześnie powstające rozłamy, którym towarzyszą trzęsienia ziemi i erupcje wulkanów

w rzeźbie dominują wyżyny i płaskowyże lawowe o wys. 700 - 1000 m n.p.m. pokryte zakrzepłymi potokami lawy i popiołami wulkanicznymi

20 czynnych (niektóre pod czaszami lodowców) i kilkadziesiąt wygasłych wulkanów

Katla 1363 m

Grimsvotn 1719 m

Hekla 1491 m

Hvannadalshnukur 2119

wulkany stołowe (wulkany działające w plejstocenie pod czaszą lodową) - Herdhubreidh 1682 m

niewielkie niziny występują jedynie na południu i południowym zachodzie - przeważnie sandry

wybrzeża są zróżnicowane - na południu płaskie, aluwialne. Pozostałe są wysokie, fiordowe

12 % to lodowce, w tym największy w europie Vatna - 9000 km ²

liczne ślady zlodowacenia: moreny, cyrki, wygłady lodowcowe, sandry...

Wyspy Owcze

niewielki archipelag (ok. 20 wysp, z największą Stromo)

na południowym skraju M. Norweskiego, między Płw. Skandynawskim, Wlk. Brytanią i Islandią

wyspy wulkaniczne

brak śladów współczesnej działalności wulkanów

podobnie jak Islandia związane ze strefą ryftową Grzbietu Śródatlantyckiego

górzyste (do 900 m n.p.m.)

strome, klifowe brzegi

1.2 Europa Wschodnia

Prawie w całości znajduje się na prekambryjskiej platformie wschodnioeuropejskiej, z pokrywą skał osadowych od kambru po czwartorzęd, o zróżnicowanej miąższości, otoczona od wschodu i południa górami fałdowymi:

hercyńskim Uralem

alpejskimi Karpatami, Górami Krymskimi i Kaukazem

Zachodnia granica to linia Teisseyre'a - Tornquista

Obszar:

mało zróżnicowany hipsometrycznie

przeważnie równinny

wyraźnie zaznaczona strefowość elementów środowiska przyrodniczego; głównie klimatu, roślinności i gleb

klimat oceaniczny/kontynentalny

tundra / tajga / lasy mieszane / lasy liściaste / stepy / półpustynie

Nizina Wschodnioeuropejska - rozwinęła się na pokrywie osadowej prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej.

podłoże krystaliczne na różnych głębokościach

na południowym zachodzie odsłania się jako tarcza ukraińska, a na Nizinie Nadkaspijskiej leży na głębokości 10 tys. m

najważniejszy czynnik to lodowiec skandynawski - pozostawił on pokrywę osadów lodowcowych - glin morenowych i wodnolodowcowych - piaski i żwiry

formy rzeźby: równiny moreny dennej, wysoczyzny morenowe, wały moren czołowych, jeziora polodowcowe, ozy, sandry, kemy itp.

a) Nizina Północnorosyjska - zajmuje północno - wschodnią część Niziny Wschodnioeuropejskiej, strefa tundry i tajgi północnej, jest płaska i monotonna

rozciąga się na południe od wybrzeża Morza Barentsa i obejmuje:

Płw. Kanin

Wyspę Kołgujew

Oraz nadmorskie równiny: Tundrę Małoziemielską i Tundrę Bolszeziemielską aż po długi na ponad 1000 km wał morenowy Uwałów Północnych włącznie

na wschodzie nizina sięga po łańcuch górski Uralu Polarnego, a na zachodzie przez Pojezierze Onesko - Dwińskie graniczy z Międzymorzem Fińsko - Karelskim

jest zabagnioną niziną, porośniętą na północy tundrą, a na południu tajgą. Stare, zniszczone góry Timan dzielą Nizinę Północnorosyjską na Nizinę Dwińską na zachodzie i Nizinę Peczory na wschodzie

b) Nizina Wschodniobałtycko-Białoruska - leży w zachodniej części niziny Wschodnioeuropejskiej, częściowo nad Morzem Bałtyckim, w strefie lasów mieszanych

leży na prekambryjskiej platformie wschodnioeuropejskiej, z paleozoiczną, mezozoiczną i kenozoiczną pokrywą osadową.

Północna część to obszar młodoglacjalny, uformowany w trzech głównych fazach zlodowacenia Wisły. Obejmuje wąski pas nadmorskich nizin oraz równiny moreny dennej , urozmaicone wzniesieniami czołowomorenowymi, czyli Pobrzeża Wschodniobałtyckie oraz obszary o rzeźbie bardziej urozmaiconej, z licznymi zagłębieniami bezodpływowymi i jeziorami i równinami sandrowymi, czyli Pojezierza Wschodniobałtyckie . Największe jeziora w północnej części: Pejpus i Jez. Pskowskie

Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie - znajdują się na południe od pasa Pojezierzy Wschodniobałtyckich, wysoczyzny morenowe i wały moren czołowych związane ze zlodowaceniem Wisły

Nizina Środkoworosyjska - leży w strefie tajgi południowej, nad górnym, równoleżnikowym odcinkiem Wołgi

Nizina Pejpusko - Ilmeńska

Pojezierze Wałdajskie

Grzęda Smoleńsko - Moskiewska - kulminacja całej Niziny Środkoworosyjskiej

Wyżyna Wiacko - Kamska

Płaskowyż Ufijski

Nizina Poleska (Polesie) - region równinny i zabagniony, torfowiska. Osią hydrograficzną Polesia jest Prypeć (dopływ Dniepru), płynący bardzo szeroką doliną.

Wyżyny Ukraińskie -są dźwigniętą w czwartorzędzie i nierównomiernie wypiętrzoną częścią prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej, bez pokrywy osadów lodowcowych, z płytko zalegającymi skałami paleozoicznymi

częsta pokrywa lessowa

doliny rzek głęboko wcięte (jary)

maksymalne wysokości nie przekraczają 500 m n.p.m.

Nizina Czarnomorska - szeroki pas wzdłuż wybrzeży Morza Czarnego i Azowskiego

trzeciorzędowe wapienie, przykryte grubymi seriami aluwiów rzecznych, a miejscami lessem

na wybrzeżu występują wydmy, a w ujściach dolin rzecznych powstały limany

jej częścią jest delta Dunaju

Nizina Naddnieprzańska - równina pochylona ku południowemu wschodowi, w kierunku Morza Azowskiego

przecięta szeroką, asymetryczną doliną Dniepru (prawy brzeg wysoki do 100 m i stromy) i dolinami jego dopływów

na północy regionu zachowały się osady i formy polodowcowe związane z maksymalnym zasięgiem lądolodu plejstoceńskiego, który utworzył tzw. Lob Dniepru

na południu dominują lessy

w miejscu, gdzie Dniepr skręca na poł-zach i wpływa na Niż. Czarnomorską w jego korycie odsłoniły się w wyniku erozji krystaliczne skały tarczy ukraińskiej, tworząc porohy (katarakty), obecnie ukryte pod wodami jez. zaporowego

Wyżyna Środkoworosyjska - pas wyniesień, nie przekraczający wysokości 300 m n.p.m.

północ - w budowie dominują utwory paleozoiczne, głównie dewońskie

środek - skały kredowe

południe - skały trzeciorzędowe

Nizina Ocko - Dońska - rozległe obniżenie

lob Donu - wypełniony przez plejstoceński lodowiec

na północy jest to obszar płaski

na południu, gdzie lodowiec nie dotarł występują lessy, a nizina jest głęboko rozczłonkowana dolinami Donu, Chopioru i ich dopływami

Nizina Nadazowska i Wyżyna Doniecka - stary zniszczony górotwór hercyński, związany ze starym rowem tektonicznym - aulakogenem dnieprowsko - donieckim

falista powierzchnia ze wzgórzami ostańcowymi, miejscami silnie skrasowiała

maksymalne wysokości nie przekraczają 400 m n.p.m.

Wyżyna Nadwołżańska - jej wschodnia granicę wyznacza asymetryczna dolina Wołgi, wyróżniana niekiedy jako Nizina Zawołżańska

zbudowana głównie ze skał kredowych i trzeciorzędowych (wapienie, margle, piaskowce)

w północnej części odsłaniają się starsze, silnie skrasowiałe węglanowe utwory triasu i kredy

maksymalne wysokości nieznacznie przekraczają 300 m n.p.m.

pętla Wołgi - dzikie, strome, skalne urwiska o wys. 370 m n.p.m.

południkowo biegnący ciąg wzgórz (już w obrębie platformy scytyjskiej) nazywanych Jergeni

Wyżyna Bugułmijsko - Belebejska - przylega do południowego Uralu, oddzielona jest od niego jedynie doliną rzeki Białej

lekko wypiętrzone i zdyslokowane tektoniczne przedgórze Uralu

zbudowana z piaskowców, wapienie margli i gipsów wieku permskiego i młodszych, pochodzących z niszczonych gór i kryjących duże złoże ropy naftowej i gazu ziemnego

sąsiaduje z nią Wielki Syrt i Wyżyna Przeduralska o podobnej genezie, zbliżonej budowie i ukształtowaniu powierzchni

Nizina Nadkaspijska - na północno - zachodni brzegiem M. Kaspijskiego

swym zasięgiem odpowiada zapadlisku tektonicznemu (zapadlisko nadkaspijskie), które jest wypełnione seriami osadów morskich i lądowych paleozoiku, mezozoiku i kenozoiku o łącznej miąższości ok. 10 000 m, kryjących złoża ropy naftowej i gazu ziemnego

powierzchnia jest równinna

niekiedy izolowane wzniesienia - kopuły wysadów (diapirów) solnych o wys. względnej do 150 m

misy jezior słodko i słonowodnych

lokalne wydmy

południowa część jest depresją, leży do 28 m p.p.m.

Nizina Kubańska - nisko położona, na zachodzie zabagniona, równinna (do 150 m n.p.m.)

obejmuje zachodnią część platformy scytyjskiej

wschodnia granica to wzgórza Jergeni

szerokie doliny rzek

Wyżyna Stawropolska - leży w obrębie platformy scytyjskiej

złoża węgla kamiennego, metali kolorowych oraz ropy naftowej i gazu ziemnego

porozcinana dolinami rzek (np. Manycz i Kuma)

liczne płaskowyże w wys. od 300 do 600 m n.p.m.

Krym - półwysep wysunięty na południe w Morze Czarne

z drugorzędnym Płw. Kerczeńskim oddziela Morze Azowskie

północna część jest nizinna

na południu wznoszą się Góry Krymskie - młode góry wieku alpejskiego, zbudowane z wapieni, piaskowców i łupków ilastych, z intruzjami skal magmowych

najwyższy szczyt - Romankosz 1545 m n.p.m.

Ural - powstał w orogenezie hercyńskiej, w następstwie likwidacji Oceanu Uralskiego i sfałdowania w nim osadów podczas kolizji kontynentu Euroameryki z kontynentem syberyjskim

w osi tego wielkiego antyklinorium występują sfałdowane i zmetamorfizowane skały prekambryjskie i staropaleozoiczne

na wschodzie - grube serie głębokomorskich utworów syluru i młodszego paleozoiku poprzecinane intruzjami skał magmowych

na zachodzie - płytkomorskie, węglanowe utwory paleozoiku

koniec ery mezozoicznej zrównany już wówczas górotwór został zalany przez płytkie morze

ponowne wypiętrzenie gór (wzdłuż uskoków) i odmłodzenie rzeźby nastąpiło w orogenezie alpejskiej

Dzisiejszy Ural ma ponad 2000 km długości i do 150 km szerokości

W przekroju jest asymetryczny

Wschodnie stoki gór są krótki i strome

Zachodnie stoki są długie i łagodne

W obrębie Uralu, ze względu na rzeźbę, klimat, roślinność wyróżnia się kilka regionów

a) Ural Polarny - wysunięty najdalej na północ, (częściowo poza koło polarne)

tworzy on łuk otwarty ku zachodowi

b) Ural Subpolarny - z najwyższym szczytem Uralu - Narodnaja (1894 m n.p.m.)

tak jak Ural polarny ma typową rzeźbę alpejską, z lodowcami zajmującymi ok. 30 km²

Na południe od przełomu rzeki Szczugor Ural przybiera kierunek południkowy. Formy rzeźby są tam bardziej dojrzałe, szczyty gór zaokrąglone, a szerokie grzbiety z rumowiskami na stokach rozdzielają równie szerokie, podłużne doliny. Wyróżnia się tam

c) Ural Północny

d) Ural Środkowy

e) Ural Południowy

Na południe od doliny Uralu ciągną się z północy na południe Mugodżary, uznawane za przedłużenie Uralu.

1.3 Europa Zachodnia

Rozciąga się na zachód od linii Teisseyre'a - Tornquista. Między śródlądowymi morzami na północy i na południu, obejmuje zwężający się ku zachodowi trzon kontynentalny oraz leżące na szelfie Europy Wyspy Brytyjskie. W budowie geologicznej Europy Zachodniej można wyróżnić 3 elementy:

młodą paleozoiczną platformę obejmującą średniogórza zachodniej i środkowej Europy z osadowymi pokrywami wieku mezozoicznego

nizinną część tej platformy, z osadowymi pokrywami trzeciorzędowymi i czwartorzędowymi

alpidy zachodniej i środkowej Europy obejmujące Alpy i Karpaty wraz z podgórskimi i śródgórskimi zapadliskami.

Cała Europa leży w strefie klimatów umiarkowanych. Na większości Wysp Brytyjskich i na Półwyspie Bretońskim panuje klimat umiarkowanie ciepły, wybitnie morski, a w pozostałej części europy Zachodniej klimat umiarkowanie ciepły, morki i przejściowy. Strefowość geograficzne praktycznie nie występuje. Dostrzegalny jest natomiast słabnący w kierunku wschodnim wpływ Oceanu Atlantyckiego na klimat Europy Zachodniej.

Wyspy Brytyjskie - są najbardziej na zachód wysuniętym regionem Europy Zachodniej.

leżą na Oceanie Atlantyckim, na szelfie stanowiącym część paleozoicznej platformy środkowej i zachodniej europy

archipelag ten obejmuje około 5500 wysp, największymi są: Wielka Brytania i Irlandia. Obie wyspy mają bardzo rozwiniętą linię brzegową i zróżnicowane morfologicznie wybrzeża.

Mniejszymi archipelagami wchodzącymi w skład wysp Brytyjskich są: Hebrydy, Orkady i Szetlandy

a) Wielka Brytania - największa i najbardziej zróżnicowana pod względem geologicznym i morfologicznym

północna jej część - Szkocja, także północna część Irlandii oraz Hebrydy, Orkady i Szetlandy, jest kaledońskim masywem górskim, częściowo (między Wlk. Brytanią a Irlandią, Hebrydami, Orkadami i Szetlandami) zatopionym przez morze

Szkocja to zarazem najbardziej górzysty region Wysp Brytyjskich. Znajdują się tam:

Góry Kaledońskie (Carn Eige 1182 m)

Góry Grampian (Ben Nevis 1343 m. najwyższy na Wyspach Brytyjskich)

Wyżyna Południowoszkocka (do około 900 m n.p.m.)

Oddzielone od siebie wąskim rowem tektonicznym Glen More i szerokim zapadliskiem Niziny Środkowoszkockiej

Ten stary kaledoński górotwór, pocięty uskokami w orogenezie alpejskiej i nierównomiernie wypiętrzony, został w plejstocenie silnie przekształcony przez lodowce, czego świadectwem są w górach cyrki lodowcowe, doliny u-kształtne, wygłady lodowcowe, moreny, jeziora polodowcowe (zwykle tektoniczno-lodowcowe, np. Loch Ness) a nad morzami wybrzeża fiordowe

* Hebrydy - mają podobny charakter, zwłaszcza Hebrydy Zewnętrzne, z fiordowym wybrzeżem, a w mniejszym stopniu Hebrydy Wewnętrzne

* Orkady - też górzyste, ale niższe od Hebrydów, oddzielone są cieśniną Pentland od Szkocji.

potężne klify Ward Hill 499 m n.p.m.

* Szetlandy - też górzyste

W środkowej części wyspy Wielka Brytania (Anglia) znajdują się hercyńskie Góry Kumbryjskie (Scafell Pike, 978 m n.p.m.).

silnie przekształcone w plejstocenie przez lodowce (Lake District)

Oraz południkowo biegnące Góry Pennińskie (Cross Fell, 893 m n.p.m.)

Przylegają do nich niziny:

Fennland (na północnym wschodzie)

Midland (na południe od Gór Pennińskich)

Eastern (na wschodzie)

Urozmaicone wzgórzami morenowymi i wapiennymi grzędami - wychodniami utworów jurajskich i kredowych (progi jurajskie, kredowe)

Na południowym wschodzie Anglii wyróżnia się Basen Londyński, otoczony kredowymi wapiennymi progami (np. White Horse, Chiltern, East Anglian)

Zachodnia część Wielkiej Brytanii to Walia zajęta przez Góry Kambryjskie. Północna ich część należy do systemu kaledońskiego, południowa do system hercyńskiego. Najwyższym szczytem tych gór jest Snowdon (1085 m n.p.m. / w północnej części), silnie przekształcony przez lodowce w plejstocenie

Wyżynny charakter ma natomiast leżący na południowym zachodzie Półwysep Kornwalijski

kopulaste wzniesienia zbudowane z granitów tworzących labirynty skałek (Dartmoor, Bodmin moor) tkwiące wśród torfowisk

linia brzegowa jest silnie rozczłonkowana

wybrzeża są przeważnie skaliste, wysokie, typu riasowego

b) Irlandia - oddzielona od Wielkiej Brytanii Morzem Irlandzkim i dwiema cieśninami: Kanałem św. Jerzego i Kanałem Północnym

stanowi z Wlk. Brytanią geologiczną całość

podobnie jak Wlk. Brytania wchodzi w skład paleozoicznej platformy Europy

środkową jej część zajmuje Nizina Środkowoirlandzka (Nizina Centralna)

na północy i północnym zachodzie wznoszą się góry: Antrim, Sperin, które są przedłużeniem struktur kaledońskich występujących w południowej Szkocji

południowa część - góry Kerry z najwyższym szczytem Corraan Tuathail 1041 m

w plejstocenie wyspa była pokryta lodem, obecnie typowe ślady zlodowacenia

Nizina Środkowoeuropejska - część paleozoicznej platformy zachodniej i środkowej Europy, która nie uległa wypiętrzeniu podczas orogenezy alpejskiej. Stare struktury hercyńskie, niekiedy także kaledońskie, ukryte są tam pod grubą pokrywą platformą utworów mezozoicznych, trzeciorzędowych i czwartorzędowych

w zasięgu zlodowaceń plejstoceńskich

w użyciu jest wiele różnych nazw odnoszących się do części tego wielkiego regionu. Od zachodu są to:

Nizina Flandryjska, Nizina Holenderska, Nizina Niemiecka (Niż Niemiecki), Nizina Polska (Niż Polski), a także Półwysep Jutlandzki i Wyspy Duńskie

a) Nizina Holenderska wraz z Nizina Flandryjską

płaski region (lokalnie z depresjami)

zbudowany z młodych osadów

w podłożu platforma paleozoiczna

w utworach wieku permskiego i triasowego sól kamienna

w utworach kredowych ropa naftowa

lądolód tylko raz i pozostawił morenę denną i niskie wzgórza moren czołowych, nie przekraczające 100 m wysokości

b) Nizina Niemiecka i Nizina Polska

w ich obrębie: stosunkowo wąski pas pobrzeży (Pobrzeża Południowobałtyckie), Pojezierza Południowobałtyckie oraz Niziny Środkowopolskie

Pobrzeża Południowobałtyckie - niskie równiny morenowe, z nielicznymi wzgórzami morenami przekraczającymi 100m wysokości, poprzecinane małymi pradolinami i ujściami rzek

Pojezierza Południowobałtyckie - mają typowy krajobraz młodoglacjalny, z dużą liczą jezior polodowcowych, wałów morenowych, sandrów, pradolin itp. Wyróżnia się tam m.in.

Pojezierza Wschodniopomorskie, Zachodniopomorskie, Iławskie, Południowopomorskie, Lubuskie, Wielkopolskie, Leszczyńskie

A po zachodniej części Odry : Pojezierze Meklemburskie, Brandenburskie i inne

Niziny Środkowopolskie i Niziny Środkowoniemieckie rozciągają się miedzy granicą ostatniego zlodowacenia (Wisły) a Wyżynami Polskimi, Sudetami (w Masywie Czeskim) i Średniogórzem Niemieckim.

W ich krajobrazie dominują równiny denudacyjne zbudowane z glin morenowych, piasków, z ostańcami morenowymi, ozów i kemów starszych zlodowaceń, porozdzielane szerokimi dolinami rzek i nieregularnymi obniżeniami

c) Półwysep Jutlandzki i Wyspy Duńskie - znajdują się miedzy morzem Północnym a Morzem Bałtyckim. Najstarsze ze skał budujących ten region i odsłaniających się na powierzchni, to utwory kredowe występujące na północy oraz na wyspach Lolland, Falster, Møn i południowym krańcu Zelandii.

Na przeważającym obszarze występują utwory polodowcowe i lodowcowo - rzeczne, budujące charakterystyczne formy rzeźby (moreny czołowe, wysoczyzny morenowe, sandry, zagłębienia jezior) ukształtowane w plejstocenie

Wzgórza moren nierzadko przekraczają 100 m wysokości, a najwyższe Yding Skovhøj ma 173 m n.p.m.

d) Średniogórze zachodniej i środkowej Europy - szeroka strefa złożona ze starych hercyńskich górotworów wypiętrzonych w postaci zrębów w orogenezie alpejskiej, bądź pogrążonych stanowiących podłoże basenów, niecek, obniżeń, rowów tektonicznych wypełnionych młodszymi osadami. Niektóre z tych struktur są terranami - stopniowo odrywanymi od kontynentu Gondwany i „wbudowanymi” w fałdujące się hercynidy

obejmuje południowa część paleozoicznej platformy zachodniej i środkowej europy, między pasem Niziny Środkowoeuropejskiej na północy a stref ą fałdowań alpejskich na południu.

Na zachodzie struktury hercyńskie sięgają szerokim frontem do wybrzeża Oceanu Atlantyckiego

A na wschodzie ich zasięg ulega zwężeniu do postaci klina wciśniętego miedzy prekambryjską platformę wschodnioeuropejską a Karpaty

Do hercyńskich masywów poza Wyspami Brytyjskimi należą:

Masyw Armorykański

Masyw Centralny

Wogezy

Schwarzwald

Ardeny

Reńskie Góry Łupkowe

Harz

Masyw Czeski z Sudetami

Wyżyny Polskie z Górami Świętokrzyskimi

Basenami i obniżeniami w tej strefie są :

Basen Akwitański

Basen Paryski

Basen Szwabsko - Frankoński

Basen Turyński

Rów Renu

Niecka Nidziańska itp.

Masyw Armorykański - rozległe, nierównomiernie wydźwignięty podczas orogenezy alpejskiej fragmentem paleozoicznej platformy zachodniej i środkowej Europy i wysuniętym najdalej na zachód (nie licząc Wysp Brytyjskich) hercyńskim górotworem Europy Zachodniej. Obejmuje

Półwysep Bretoński

Wyspy Normandzkie

Południowo - zachodnią część półwyspu Cotentin ze Wzgórzami Normandzkimi

Zbudowany z prekambryjskich i paleozoicznych skał metamorficznych i osadowych, pociętych intruzjami skał magmowych oraz, lokalnie zachowanych, pokrywowych utworów mezozoiku i trzeciorzędu

Jest to typowa, niewysoka peneplena, porozcinana wzdłuż wychodnia skał o mniejszej odporności

Masyw Centralny - na południowy wschód od Masywu Armorykańskiego. Oddzielony od niego obniżeniem zw. Brama Poitou. Podobnie jak M. Armorykański jest wypiętrzoną, odsłoniętą częścią paleozoicznej platformy zachodniej i środkowej Europy, a zarazem najwyżej wydźwigniętym fragmentem Średniogórzy Zachodnio i Środkowoeuropejskich

zrąb otoczony ze wszystkich stron nizinami, średnia wysokość wynosi około 800 m n.p.m.

budujące skał to zmetamorfizowane skały protezoiku, paleozoiczne skały osadowe, zostały sfałdowane podczas orogenezy hercyńskiej, z którą związane były potężne intruzje skal magmowych (granitoidy0

Powstałe struktury fałdowe uległy zrównaniu pod koniec ery paleozoicznej

W orogenezie alpejskiej Masyw Centralny został silnie dźwignięty i uległ spękaniu, które doprowadziło do powstania drobnych zrębów i rowów tektonicznych, zwłaszcza na północy i w części środkowej

Ruchom tektonicznym towarzyszył ożywiony wulkanizm, który trwał jeszcze w starszym czwartorzędzie i doprowadził do powstania dziesiątków stożków wulkanicznych oraz pokryw lawowych i potoków zastygłej lawy (Płaskowyż Owernii)

Wygasłymi wulkanami są najwyższe wzniesienia Masywu Centralnego

Południowa część Masywu ma cechy wyżyny

Wapienna wyżyna Causses ma krajobraz krasowy

Basen Akwitański - Nizina Akwitańska. Jest to niecka paleozoicznej platformy Europy wypełniona morskim i utworami mezozoicznymi (jurajskie i kredowe wapienie), odsłaniającymi się jedynie na północy i osadami trzeciorzędowymi (iły i margle) wypełniającymi środkową część basenu

Na południu, u podnóża Pirenejów, utwory trzeciorzędowe są przykryte potężnymi stożkami napływowymi usypanymi w plejstocenie przez rzeki wypływające z lodowców pirenejskich.

Na zachodzie, nad Zatoką Biskajską osady trzeciorzędowe są zasypane piaskami wydmowymi

Główna rzeką Niziny Akwitańskiej jest Garonna, z jej prawym dopływem Dordogne, zbierająca wody z Pirenejów i Masywu Centralnego

Basen Paryski - obszar nizinny, który wraz z nizinnym Basenem Akwitańskim bywa nazywany Niziną Francuską

jest to wschodnia część rozległej niecki w paleozoicznej platformie zachodniej i środkowej Europy

w poprzek kanału La Manche łączy się ona z Basenem Londyńskim tworząc jedną strukturę nazywaną Basenem Parysko - Londyńskim

w orogenezie alpejskiej brzegi Basenu Paryskiego zostały lekko podniesione wraz z dźwiganiem się sąsiadujących z nim masywów, co sprzyjało zachowaniu wewnątrz niecki pokrywy skał osadowych

są to przede wszystkim węglanowe utwory mezozoiczne i trzeciorzędowe

wychodnie odpornych na erozje skał tworzą wokół środka basenu koncentryczne progi denudacyjne (kuesty)

najstarsze skały, należące do triasu odsłaniają się na powierzchni wśród Wogezów

najmłodsze osady wypełniające nieckę - trzeciorzędowe wapienie, zajmują środek Basenu Paryskiego

Wogezy i Schwarzwald

Stary masyw hercyński, nazywany Masywem Górnoreńskim

jest to fragment paleozoicznej platformy Europy

silnie speneplenizowany, został wypiętrzony w postaci zrębu w orogenezie alpejskiej

największy udział mają skały krystaliczne (gnejsy, granity, łupki krystaliczne)

w północnej, niższej części Wogezów - Haardt i Schwarzwaldu (Odenwald) zachowały się fragmenty pokrywy mezozoicznej, w południowej, wyższej części masywu, widoczne są ślady plejstoceńskiego zlodowacenia: cyrki lodowcowe, jeziora, moreny.

Ardeny i Reńskie Góry Łupkowe

Podobnie jak Wogezy i Schwarzwald są częściami jednego, silnie rozczłonkowanego dolinami rzek masywu hercyńskiego.

Jest on wypiętrzonym fragmentem paleozoicznej platformy zachodniej i środkowej Europy, silnie speneplenizowanym pod koniec ery paleozoicznej i przykrytym osadami młodszymi, głównie mezozoicznymi

Hercyński masyw Ardenów jest uznawany za zachodnią, słabiej wypiętrzoną część Reńskich Gór Łupkowych. Góry te zostały sfałdowane zarówno w orogenezie kaledońskiej, jak i hercyńskiej.

Ardeny Wysokie - część południowa i Ardeny Niskie - część północna

Góry zbudowane są z paleozoicznych łupków ilastych, piaskowców, kwarcytów i wapieni ( w utworach karbońskich występuje węgiel kamienny)

Reńskie Góry Łupkowe - są częścią Średniogórza Niemieckiego. Zbudowane są ze sfałdowanych sylurskich łupków ilastych, dewońskich szarogłazów i kwarcytów, karbońskich piaskowców z węglem kamiennym

Charakterystyczne są maary

Pozostała część Średniogórza Niemieckiego obejmuje mniejsze masywy i obniżenia paleozoicznej

platformy Europy.

Harz - najbardziej na północ wysunięty, zbudowany z kwarcytów, wapienie, łupków krystalicznych i skał magmowych . Brocken - 1142 m n.p.m.

Basen Turyńskie (Kotlina Turyńska) - progi denudacyjne

Las Turyński - budowa podobna do Harzu

Las Frakoński - na przedłużeniu Lasu Turyńskiego

Basen Szwabsko - Frankoński (Progi Szwabsko - Frankońskie) - basen wypełniają mezozoiczne skały osadowe, są one lokalnie poprzebijane trzeciorzędowymi intruzjami wulkanitów. Powierzchniową serię osadów stanowią aluwia rzeczne i lessy. Liczne progi denudacyjne.

Masyw Czeski - obszar wyżynno - górski. Wnętrze zajmują niewielkie wyżyny, grzbiety i kotliny, obramowane potężnymi zrębami:

Sudetami - od północnego wschodu

Rudawami - od północnego zachodu

Lasem Czeskim, Szumawą i Lasem Bawarskim - od południowego zachodu

Wyżyna Czesko - Morawska - od południowego wschodu

Masyw Czeski ma skomplikowaną budowę geologiczną. Powstał w orogenezie hercyńskiej, stanowi wypiętrzony w orogenezie alpejskiej fragment platformy paleozoicznej, zawiera jednak sfałdowane i zmetamorfizowane utwory prekambryjskie; struktury kaledońskie, intruzje paleozoicznych skał magmowych, pocięte uskokami i zdyslokowane.

Sudety - najwyżej wyniesiona część Masywu Czeskiego. Są to stare góry zrębowe. Do ich powstania przyczyniły się orogenezy prekambryjskie i paleozoiczne, którym z reguły towarzyszył silny magmatyzm i metamorfizm. Ostatniemu sfałdowaniu u usztywnieniu Sudety uległy podczas orogenezy hercyńskiej. Następnie zostały zrównane i przykryte wapieniami i skałami okruchowymi. W trzeciorzędzie, w następstwie orogenezy alpejskiej, nastąpiło dźwignięcie środkowej części gór wzdłuż uskoków brzeżnych: uskoku SUDECKIEGO na południu i uskoku PRZEDSUDECKIEGO na północy. Dwa zlodowacenia dotarły do Sudetów i pozostawiły tam osady lodowcowe. Sudety składają się z oddzielnych bloków (często zrębów) otaczających tektonicznie uwarunkowane kotliny i niecki śródgórskie.

SUDETY ZACHODNIE - Góry Łużyckie, Karkonosze (śnieżka 1602 m n.p.m.), Góry Izerskie, Góry Kaczawskie i Rudawy Janowickie otaczające tektoniczną Kotlinę Jeleniogórską

SUDETY ŚRODKOWE - prekambryjskie masywy Gór Sowich i Orlickich, Góry Stołowe wycięte w kredowych piaskowcach wypełniających nieckę środkowosudecką, Kotlinę Kłodzką, Góry Kamienne, Góry Wałbrzyskie, Góry Bardzkie i Góry Bystrzyckie

SUDETY WSCHODNIE - Masyw Śnieżnika, Jesioniki, Góry Bialskie, Góry Złote,

Góry Opawskie i Góry Odrzańskie

Rudawy - asymetrycznie wypiętrzony zrębowy blok (zrąb jednostronny) zbudowany ze skał krystalicznych (głównie granity i skały metamorficzne). Powierzchnia szczytowa gór, wysokości około 1000 m n.p.m. ma cechy penepleny. Na południowym zachodzie wznoszą się stożki wulkanów

Szumawa - zrąb zbudowany z granitów, gnejsów i łupków krystalicznych o silnie zrównanej powierzchni szczytowej - peneplena. Stoki gór są głęboko porozcinane dolinami rzek, a w górnych odcinkach dolin ślady zlodowacenia plejstoceńskiego. Przedłużeniem jest Las Czeski - granitowo - gnejsowy zrąb, natomiast równolegle do Szumawy ciągnie się Las Bawarski. Jest to, podobnie jak Rudawy, zrębowe pasmo górskie, zbudowane z kwarcytów, łupków krystalicznych, gnejsów i granitów.

Wyżyna Czesko - Morawska - wgięta, relatywnie słabiej wypiętrzona ( w porównaniu z Szumawą, Rudawami czy Sudetami) część Masywu Czeskiego. Zbudowana głównie z granitów i łupków krystalicznych.

Wyżyny Polskie - obejmują najdalej na wschód wysunięty fragment paleozoicznej platformy zachodniej i środkowej Europy. Obszar mało wypiętrzony. Zachowały się lokalnie, w dolinach, mocno zmienione, utwory polodowcowe, a na wierzchowinach pokrywy lessowe.

Wyżyna Śląsko - Krakowska - tektoniczna elewacja, zawierająca w podłożu paleozoiczne struktury fałdowe, w tym karbońską nieckę węglową. Na zachodzie progi denudacyjne sięgają na Nizinę Śląską

Wyżyna Małopolska - wypiętrzona w trzeciorzędzie. Składa się z dwóch części:

paleozoicznych (hercyńskich i starszych) struktur fałdowych Wyżyny Kieleckiej, obejmującej między innymi Góry Świętokrzyskie i ich mezozoiczną otoczkę

synklinorium Niecki Nidziańskiej

Młode góry fałdowe zachodniej Europy

Obejmują łańcuchy alpidów uformowane głównie w trzeciorzędzie - Alpy i Karpaty oraz związane z nimi zapadliska i obniżenia przedgórskie i śródgórskie. Ich powstanie wiąże się z likwidacją Oceanu Tetydy.

ALPY - zbudowane głównie z mezozoicznych i trzeciorzędowych skał osadowych, wśród których tkwią bloki prekambryjskich i paleozoicznych skal krystalicznych. Warstwy skał są silnie sfałdowane, odcięte od podłoża i nasunięte od siebie oraz na przedpole w postaci wielkich płaszczowin.

kilkakrotne zlodowacenia

rzeźba alpejska - cyrki i doliny lodowcowe, wąskie granie, wygłady lodowcowe, moreny, jeziora polodowcowe.

Pozostałością po lodowcach piedmontowych są największe współczesne jeziora Alp. W większości są to jeziora tektoniczno - lodowcowe, zamknięte potężnymi wałami moren czołowych:

Como, Maggiore, Garda (na południu) oraz Genewskie i Bodeńskie (na północy)

Współczesne zlodowacenie (3000 km ²): Alpy Berneńskie, Pennińskie, masywy Mont Blanc i Pelvoux, Wysokie Taury

kras, szczególnie w Północnych Alpach Wapiennych

dział wód między zlewiskami Morza Śródziemnego, Czarnego i Północnego

są także wyraźną granicą między strefą klimatów umiarkowanych i podzwrotnikowych

Klimat - w obrębie gór panuje górska odmiana klimatu umiarkowanego, charakteryzująca się dużymi kontrastami termicznymi i wysokimi opadami atmosferycznymi ( 2500 - 4000 mm rocznie). Na PÓŁNOCY jest to klimat umiarkowany ciepły, morski i przejściowy, na WSCHODZIE umiarkowany pośredni, na POŁUDNIOWYM ZACHODZIE podzwrotnikowy morski, a na POŁUDNIOWYM WSCHODZIE - pośredni.

Roślinność- piętra wysokościowe

Pogórze Alp - do wys. 700 - 900 m - lasy liściaste

Wyżej lasy górskie - początkowo lasy bukowo - jodłowe, następnie świerkowe z udziałem sosny, jeszcze wyżej modrzewiowe i limbowe

Ponad granica lasu - piętro alpejskich zarośli

Piętro muraw alpejskich, piętro turniowe z porostami i piętro niwialne z polami firnowymi i lodowcami bez roślinności

Alpy dzieli się na:

Alpy Zachodnie

Alpy Wschodnie

Alpy Zachodnie - bardziej zwarte, węższe, wyższe i współcześnie silniej zlodowacone, bardziej rozczłonkowane dolinami. Wyróżnia się strefę wewnętrzną (pennińska) i zewnętrzną (helwecką)

strefa wewnętrzna - osady mezozoiczne, skały węglanowe i osady o cechach fliszu. Tworzą one potężne płaszczowiny

strefa zewnętrzna - skały metamorficzne - łupki krystaliczne i gnejsy poprzebijane intruzjami granitoidów tworzących krystaliczne masywy, np. Mont Blanc.

Alpy Wschodnie - wyróżnia się strefę krystaliczną w części osiowej oraz dwie strefy wapienno - fliszowe. Strefa osiowa zbudowana jest ze zmetamorfizowanych skał paleozoicznych i mezozoicznych oraz skał magmowych.

Północne Alpy Wapienne - skały węglanowe mezozoiku, niezmetamorfizowane,

Południowe Alpy Wapienne - też zbudowane z mezozoicznych skał węglanowych.

Regiony przyalpejskie

Obniżenie Rodanu i Saony - rów tektoniczny o cechach nieaktywnego już ryftu . Wyznacza granicę między strefą fałdowań alpejskich (na wschodzie) i platformą paleozoiczną na zachodzie

Jura - zbudowane z osadowych skał wieku mezozoicznego. Charakterystyczną cechą ukształtowania ich powierzchni jest zgodność rzeźby z tektoniką: bardzo regularne grzbiety wysokości około 1600 m odpowiadają antyklinom, a szerokie doliny synklinom.

Wyżyna Szwabsko - Bawarsko - Austriacka- wyżynny region odpowiadający przedgórskiemu zapadlisku, rozciąga się od Jez. Genewskiego na zachodzie po przełom Dunaju miedzy Alpami a Karpatami na wschodzie. Wyżynę budują głównie neogeńskie osady morskie i lądowe - molasa. Moreny czołowe i stożki napływowe.

Nizina Padańska- typowe zapadlisko przedgórskie. Jest to aluwialna nizina z utworami i formami polodowcowymi . Osią hydrograficzną jest rzeka Pad

Karpaty

Orogeneza alpejska. Tworzą szerokie, nieregularny łuk górski, długości około 1300 km i szerokości 100 - 350 km. Góry składają się z wielu pasm i masywów o zróżnicowanych wysokościach, oddzielonych od siebie głębokimi dolinami, kotlinami i przełęczami. Najwyższym szczytem Karpat jest Gerlach, 2655 m n.p.m. W budowie Karpat wyróżnia się dwie strefy ciągnące się wzdłuż niemal całego łuku gór. Są to:

Karpaty Wewnętrzne

Karpaty Zewnętrzne

Karpaty Wewnętrzne - wewnętrzna strona łuku, tworzą dwa segmenty:

zachodnie Karpaty Wewnętrzne

południowe Karpaty Wewnętrzne

Oddzielone od siebie zapadliskiem panońskim.

Zbudowane są ze zróżnicowanych litologicznie mezozoicznych skał osadowych uformowanych w płaszczowiny. Pod nimi występują, także włączone w ruchy tektoniczne, paleozoiczne skały metamorficzne i magmowe odsłonięte w oknach tektonicznych, w wypiętrzonych masywach. Ruchy tektoniczne, które doprowadziły do uformowania Karpat Wewnętrznych, zachodziły pod koniec kredy i w trzeciorzędzie, do młodszego neogenu włącznie. Ruchom tektonicznym i głębokim rozłamom towarzyszył wulkanizm - wylewy andezytów na północy (Pieniny) i bazaltów na południu zachodnich Karpat Wewnętrznych

Karpaty Zewnętrzne - czyli tzw. Karpaty Fliszowe, tworzą zewnętrzną część łuku Karpat. Są zbudowane z mezozoicznych (górnojurajskich i kredowych),a przede wszystkim trzeciorzędowych utworów fliszowych: piaskowców, mułowców, łupków ilastych tworzących tzw. flisz karpacki..

Układ pasm i masywów górskich w Karpatach uwarunkowany jest tektoniką, odpornością skał na procesy denudacyjne. Wulkanizm i kras. Ponadto szczególną rolę odegrało zlodowacenie plejstoceńskie. W Karpatach powszechne są zjawiska krasowe, głównie na skałach węglanowych. Obszary krasowe występują w:

Karpatach Zachodnich (m.in.: Wielka i Mała Fatra, Tatry, Pieniny)

Karpatach Wschodnich, Karpatach Południowych i Górach Zachodniorumuńskich.

Jaskinie - 20 000, najgłębsza - Wielka Jaskinia Śnieżna, jaskinie lodowe - Lodowa Jaskinia Dobszyńska - 100 tys m³ lodu

Klimat - strefa klimatów umiarkowanych. Większy kontynentalizm niż w przypadku Alp, zwłaszcza w kotlinach śródgórskich, gdzie zimą występują często inwersje termiczne i znaczne amplitudy powietrza. W górach wyraźna piętrowość klimatyczna. Opady występują we wszystkich miesiącach roku, najobfitsze są wiosną i na początku lata. Średnia suma opadów w Karpatach Zachodnich, w najwyższych partiach gór wynosi 1500 - 1800 mm, w Karpatach Południowych - 1000 mm; na stokach zawietrznych - 1000 mm na północy i 500 mm na południu.

Normalnym zjawiskiem jest występowanie wiatrów typu fenu: od Tatr wieje halny, z Karpat Południowych na nizinę Rumuńską spada crivet, a do doliny Maruszy - austrul.

Karpaty należą w większości (około 90 %) do zlewiska Morza Czarnego. Pozostała część do zlewiska Morza Bałtyckiego. Rzeki: Wisła (Raba ,Dunajec, San), Dunaj, Dniestr (Strwiąż, Łomnica, Bystrzyca). Rzeki karpackie mają ustrój śniegowo - deszczowy z dwoma wezbraniami w ciągu roku: wiosennym (tajanie śniegu) i letnim (obfite opady)

Jeziora - około 500, w większości polodowcowe. Największe - Morskie Oko w Tatrach (34,5 ha), najgłębsze - wielki Staw (79 m) także w Tatrach. Ponadto wulkaniczne, osuwiskowe i krasowe.

Roślinność- piętra wysokościowe.

Piętro pogórza - lasy dębowo - grabowe, ale są rzadkie, ustąpiły miejsca polom uprawnym i łąkom.

Regiel dolny - lasy bukowe i bukowo - jodłowe, miejscami świerkowo - jodłowe (1200 / 1400m)

Regiel górny - bory świerkowe z domieszką limby i modrzewia (1500 - 1800m)

Piętro subalpejskie - kosodrzewina, w K. Wschodnich - olsza zielona, murawy i borówczyska

Piętro muraw alpejskich - hal

Karpaty dzieli się na 3 człony:

Karpaty Zachodnie

Karpaty Wschodnie

Karpaty Południowe

Do Karpat zalicza się Wyż. Transylwańską i Góry Zachodniorumuńskie leżące wewnątrz łuku Karpat.

1) Karpaty Zachodnie - najbardziej zróżnicowane tektonicznie, litologicznie i morfologicznie. Dzieli się na: ZEWNĘTRZNE, CENTRALNE, WEWNĘTRZNE

Zewnętrzne Karpaty Zachodnie: skały fliszowe, góry średnie. Babia Góra 1725 m n.p.m.

Centralne Karpaty Zachodnie: skały węglanowe i krystaliczne. Najwyższe - Tatry o rzeźbie typowo lodowcowej. Trzon Tatr jest zbudowany ze skał krystalicznych, po jego północnej stronie utwory węglanowe ze zjawiskami krasowymi.

Wewnętrzne Karpaty Zachodnie: pospolite formy wulkaniczne

2) Karpaty Wschodnie - Dzieli się na Zewnętrzne Karpaty Wschodnie i Wewnętrzne Karpaty Wschodnie.

3) Karpaty Południowe- nie mają pasa fliszowego i wulkanicznego. Ich trzon stanowią paleozoiczne masywy krystaliczne i metamorficzne, przykryte w części zachodniej seriami utworów mezozoicznych.

Góry Zachodniorumuńskie - łupki metamorficzne i granity, otoczone triasowymi i jurajskimi wapieniami, kredowym fliszem.

Wyżyna Transylwańska - Wyżyna / Kotlina Siedmiogrodzka.

Regiony przykarpackie

Podkarpacie Zachodnie

Północne Podkarpacie - Kotlina Ostrawska i Kotlina Oświęcimska / Kotlina Sandomierska

Podkarpacie Wschodnie - też dzieli się na szereg kotlin

Wyżyna Mołdawsko - Besarabska - less

Nizina Rumuńska

Kotlina Panońska - śródgórskie zapadlisko tektoniczne

Europa Południowa

Na Europę Południową składają się półwyspy i wyspy Morza Śródziemnego, które dzieli Europę od Afryki, a wraz cieśniną Dardanele, morem Marmara, Bosforem i Morzem Czarnym oddziela od Europy Azję Mniejszą. Jest to obszar ukształtowany w przeważającej mierze w orogenezie alpejskiej. Nie brakuje tam jednak elementów starszych struktur.

Półwysep Iberyjski - zwarty kształt i słabo rozwinięta linia brzegowa. Wyjątkiem jest urozmaicone wybrzeże riasowe na północnym zachodzie. Od Afryki oddziela go Cieśnina Gibraltarska, z lądowym trzonem Europy łączy go przesmyk (około 450 km) zajęty prze młode góry fałdowe - Pireneje. Drugim pasmem alpejskim są leżące na południu Góry Betyckie.

Klimat - strefa podzwrotnikowa, na północy i na północnym zachodzie panuje klimat morski o niewielkiej rocznej amplitudzie temperatury powietrza, dużej wilgotności i obfitych (do 1000 mm rocznie) opadach. W część środkowej półwyspu - wyżynnej - panuje klimat suchy (opady 300 mm) o dużych amplitudach temperatury powietrza, a na południu i południowym wschodzie śródziemnomorski, z łagodną, deszczową zimą i gorącym, suchym latem.

- Meseta Iberyjska - rozległy płaskowyż na większej części półwyspu. Zbudowany z prekambryjskich i paleozoicznych skał osadowych. Jest to fragment paleozoicznej platformy Europy. Pokrywę platformową tworzą skały okruchowe i węglanowe osadzone w płytkim morzu na zrównanym masywie hercynidów. We wnętrzu Mesety Iberyjskiej wyróżniają się kotliny o krajobrazie zdecydowanie wyżynnym, co podkreśla płytowa budowa tych obszarów. Hercyńskie: Góry Kantabryjskie (silnie skrasowiałe) na północy oraz góry krawędziowe Sierra Morena na południu

- Stara Kastylia - wyżyna w północnej części, jej wschodnią granicę stanowi północna część zrębowych Gór Iberyjskich, a południową, również zrębowe Góry Kastylijskie.

- Kotlina Aragońska- przedgórskie, w stosunku do Pirenejów, a jednocześnie śródgórskie zapadlisko tektoniczne utworzone w trzeciorzędzie.

- Nowa Kastylia - wyżyna. Na południu urywa się mocno rozczłonkowaną erozyjnie, tekoniczną krawędzią Sierra Morena ku Nizinie Andaluzyjskiej.

Inne niziny: Nizina Portugalska, Nizina Walencka.

Pireneje: oddzielają Półwysep Iberyjski od europy Zachodniej. Jest to młody łańcuch górski uformowany w orogenezie alpejskiej, zbudowany ze skał paleozoicznych, w tym skał krystalicznych, częściowo zmetamorfizowanych oraz utworów mezozoicznych i trzeciorzędowych (wapieni i fliszu)

Granitowe Pireneje Środkowe - są najwyższą częścią łańcucha górskiego ANETO 3040 m n.p.m.. Mają rzeźbę alpejską, z graniami, turniami, cyrkami i dolinami lodowcowymi. Współcześnie występują tam niewielkie lodowce, zajmujące w sumie około 30 km²

Wapienne Pireneje Zachodnie - są wąskie, nie przekraczają 2500 m wysokości. W ich budowie duży udział mają mezozoiczne wapienie, co sprzyjało rozwojowi krasu - wapienne bezwodne płaskowyże usiane lejami, krasowe wąwozy itp. Znajduje się tam znana jaskinia Pierre-Saint-Martin, jedna z najgłębszych na świecie.

Pireneje Wschodnie - nie przekraczają 3000 m wysokości. Ku wschodowi dzielą się na pasma, rozwidlają i opadają szeregiem stopniu morfologicznych ku Zatoce Lwiej.

Góry Betyckie - zajmują południową część Półwyspu Iberyjskiego wzdłuż Morza Śródziemnego. Uformowały się w orogenezie alpejskiej. Trzon gór stanowią skały paleozoiczne, częściowo zmetamorfizowane w orogenezie alpejskiej. Otoczone są utworami mezozoicznymi i trzeciorzędowymi. Całość jest silnie sfałdowana oraz mocno potrzaskana uskokami. Góry tworzą kilka pasm, izolowanych bloków i kotlin. Najwyższym pasmem jest Sierra Nevada o rzeźbie alpejskiej MULHACEN 3478 m, najwyższym szczytem pozaalpejskiej Europy

Półwysep Apeniński

Mocno wydłużony Półwysep Apeniński zajmuje środek śródziemnomorskiej Europy. Wcina się głęboko w Morze Śródziemne i wraz z Sycylią dzieli je na dwa akweny: zachodni, obejmujący m.in. Morze Tyrreńskie i Liguryjskie, oraz wschodni z Morzem Adriatyckim i Morzem Jońskim i pozostałymi. Za północną granicę Półwyspu Apenińskiego przyjmuje się północne podnóża Apeninów Północnych - nie włączą się do półwyspu Niziny Padańskiej, traktowanej jako zapadlisko przedgórskie Alp. Do regionu Półwyspu Apenińskiego zalicza się ponadto wyspy, z których największe, to Sycylia oraz Sardynia i Korsyka otaczające (wraz z półwyspem) zapadlisko Morza Tyrreńskiego. Wybrzeża Półwyspu Apenińskiego są mało urozmaicone. Na południu dzieli się on na dwa półwyspy drugorzędne: Kalabryjski i Saletyński, rozdzielone Zatoką Tarencką. Na wschodzie, nad Morzem Adriatyckim, jest jeszcze niewielki, lecz wysoki (ponad 1000m) półwysep Gargano oddzielający od Morza Adriatyckiego zatokę Manfredonia. Poza tym na wybrzeżu zachodnim występują niewielkie półwyspy przyrostkowe i drobne wyspy oraz nieduże otarte zatoki, np.: Gaeta, Neapolitańska, Salerno, Policastro, a na Półwyspie Kalabryjskiem: Santa Eufemia, Gioia, Squillace.

Wzdłuż półwyspu ciągnie się łańcuch górskie Apeninów o urozmaiconej rzeźbie (formy polodowcowe, formy krasowe). Od zachodu przylega do gór Wyżyna Preapeninu Tyrreńskiego, z wulkanicznym masywem Gór Albańskich (wulkany wygasłe) i Wezuwiuszem nad Zatoką Neapolitańską, jedynym czynnym wulkanem na stałym lądzie Europy. Wyżynny charakter ma także południowo - wschodnia część półwyspu, zwana Przedgórzem Apulijskim. Niziny są nieliczne. Ciągną się wzdłuż wybrzeży, występują u nasady wysokiego półwyspu Gargano i na Półwyspie Saletyńskim.

Cały Półwysep leży w obrębie alpejskiej strefy fałdowej, a ruchy tektoniczne, które w trzeciorzędzie doprowadziły do jego uformowania - wypiętrzenia Apeninów, powstania zapadlisk i rowów tektonicznych, wulkanizmu - trwają o dziś. Półwysep jest zbudowany głównie z mezozoicznych i kenozoicznych skał osadowych. W ich podłożu występują utwory starsze (paleozoiczne), przeważnie zmetamorfizowane. Znaczący udział w budowie półwyspu mają skały wulkaniczne.

Półwysep Apeniński leży w strefie klimatów podzwrotnikowych. Na przeważającym obszarze panuje klimat pośredni miedzy morskim a kontynentalnym; na południu - morski , z łagodną zimą i ciepłym, lecz nieupalnym latem. Średnia roczna suma opadów atmosferycznych, przypadających głównie jesienią, wynosi od 500 - 700 mm po wschodniej stronie półwyspu do ponad 1000 mm na zachodnich stokach Apeninów (miejscami - Apenin Liguryjski - 2000 - 3000 mm0. Na lato przypada pora sucha z opadami sporadycznymi.

Rzeki są dość liczne, lecz krótkie, o zmiennym przepływie, z jesienno - zimowym maksimum, latem wiele z nich wysycha. Najdłuższą rzeka jest Tyber. Jeziora są rzadkością. Największe z nich to Jezioro Trazymeńskie pochodzenia tektonicznego oraz jeziora: Bolsena, Bracciani i Albano pochodzenia wulkanicznego - wszystkie w środkowej części półwyspu po zachodniej stronie Apeninów.

Wnętrze Półwyspu Apenińskiego zajmuje wąski, alpejski łańcuch górski Apeninów. Góry ciągną się od przełęczy Cadibona na północy, gdzie łączą się z Alpami, do cieśniny Mesyńskiej na południu, na odcinku około 1200 km. Ich przedłużeniem na zachód, poza Cieśninę Mesyńska , są Góry Sycylijskie i górzyste wyspy Egady, gdzie Apeniny się kończą. Daje to łańcuch górski długości około 1500 km. Powstał on w kilku fazach orogenezy alpejskiej. Wiązały się one z likwidacją Oceanu Tetydy, naporem afrykańskiej płyty litosfery na ówczesną Europę (platformę paleozoiczną Europy) i kolizją z nią kilku terranów. Tym ruchom i kolizjom towarzyszył metamorfizm skał starszych (paleozoicznych), sfałdowanych już w orogenezie hercyńskiej i tkwiących współcześnie w osiowej (wewnętrznej) strefie gór). Strefa zewnętrzna, zbudowana głównie z mezozoicznych i kenozoicznych skał okruchowych i węglanowych, nie uległa procesom metamorfizmu. Ruchy tektoniczne (trwające także i współcześnie) doprowadziły do powstania wielu zapadlisk, rowów tektonicznych i zrębów, a także pocięcia młodego górotworu uskokami podłużnymi i poprzecznymi. Duże części łańcucha Apeninów znalazły się na dnie zapadliska Morza Tyrreńskiego; miejscami pojawiły się zjawiska wulkaniczne i trwają do dziś (Wezuwiusz) a gdzie indziej plutonizm (np. masywy granitoidowe Toskanii). Apeniny obrębie Półwyspu Apenińskiego dzieli się na trzy człony:

1) Apeniny Północne tworzą łuk otwarty ku południowi. Rozciągają się od granicy z Alpami (przełęcz Cadibona) po tektonicznie uwarunkowanie doliny rzeki Arno i Metauro na południu. W plejstocenie góry te były zlodowacone. Zachodnią ich część stanowi Apenin Liguryjski zbudowany ze skał okruchowych i wapieni; część wschodnią: Apenin Toskańsko - Emiliański, zbudowany z fliszu.

2) Apeniny Środkowe -ciągną się na południe do doliny rzeki Tringo i dolnego biegu Sacco w najwęższym miejscu półwyspu. Tworzą pasma górskie i masywy zbudowane ze skał osadowych, głównie węglanowych, biegnących niemal w linii prostej z północnego zachodu na południowy wschód, m.in. Apenin Umbryjski, Apenin Marchijski i najwyższy Apenin Abruzyjski (Corno Grande 2912 m). W górach silnie są rozwinięte zjawiska krasowe (liczne jaskinie). Powszechnie widoczne są ślady plejstoceńskiego zlodowacenia, a w masywie Gran Sasso współczesnie występują wieloletnie płaty wieloletniego śniegu.

3) Apeniny Południowe - ciągną się na południowy zachód od Cieśniny Mesyńskiej. Tworzą szeroki łuk otwarty ku zachodowi, obejmujący Apenin Neapolitański i Apenin Lukański - zbudowane ze skal osadowych oraz Apenin Kalabryjski, zbudowany ze skał krystalicznych, silnie zdyslokowany tektonicznie, podzielony na zrębowe masywy i zapadliska.

Wyspy Morza Śródziemnego

Sycylia - największa wyspa Morza Śródziemnego. Powierzchnia jest górzysta na północy, a niemal na całym pozostałym obszarze wyżynna. Wyspy Egady po zachodniej stronie Sycylii są górzyste. Góry Sycylii są przedłużeniem Apeninów Południowych. We wschodniej części wyspy wznosi się masyw czynnego wulkanu Etna (3323 m). Nieliczne niziny wzdłuż wybrzeży.

Wyspy Liparyjskie - 13 wysp, z których Stomboli i Vulcano są czynnymi wulkanami.

Malta - zbudowane podobnie jak południowa Sycylia z wapieni i piaskowców z dobrze rozwiniętą rzeźbą krasową

Sarydnia i Korsyka - hercyńskie, Sardynia jest większa, ma urozmaiconą linię brzegową. Na Korsyce rzeźba krasowa, klify, wybrzeże riasowe.

Morza oblewające Antarktydę:

- Morze Weddella- jest największym morzem od strony Oceanu Atlantyckiego. Znajduje się ono między ziemią Grahama na półwyspie Antarktycznym na zachodzie ma ziemią Coatsów na wschodzie. Na południu uchodzi do niego lodowiec szelfowy Filchnera.

- Morze Łazariewa - leży na wschód od Morza Weddella.

- Morze Riiser - Larsena- obmywa brzegi Ziemi Królowej Maud.

- Morze Kosmonautów-od strony Oceanu Indyjskiego

- Morze Wspólnoty/MacKenziego

- Morze Davisa

- Morze Mawsona

- Morze Dumont d'Urville'a

- Morze Rossa- od strony Oceanu Spokojnego

- Morze Amundsena- Przylega do Ziemi Mary Byrd

- Morze Bellinghausena- obmywa brzegi Ziemi Ellswortha i zachodnie brzegi Półwyspu Antarktycznego.

Podział regionalny Europy Południowej

Na Europę Południowa składają się półwyspy i wyspy Morza Śródziemnego, które dzieli Europę od Afryki. Jest to obszar ukształtowany w przeważającej mierze w orogenezie alpejskiej. Nie brakuje tam jednak elementów starszych struktur.

Półwysep Iberyjski

Meseta Iberyjska

Stara Kastylia

Kotlina Aragońska

Nowa Kastylia

Sierra Morena

Nizina Andaluzyjska

Nizina Portugalska

Nizina Walencka

Góry Betyckie

Pireneje

Półwysep Apeniński

Apeniny Północne

Apeniny Środkowe

Apeniny Południowe

Wyspy Morza Śródziemnego

Sycylia

Egady

Wyspy Liparyjskie

Ustica

Wyspy Pelagijskie

Malta

Sardynia i Korsyka

Półwysep Bałkański

Góry Dynarskie

Góry Albańskie

Góry Pindos i góry Epiru

Tesalia

Macedonia

Wyspy Jońskie

Peloponez

Wyspy Morza Egejskiego

Kreta

Cyklady

Rodopy

Wyżyna Strandży

Stara Płanina Wyżyna Połnocnobułgarska

Dobrudża

Półwysep Bałkański leży między M. Śródziemnym a Morzem Czarnym. Od Azji Mniejszej oddziela go morze Marmara oraz cieśniny Dardanele i Bosfor. Linię brzegowa urozmaicają liczne zatoki, półwyspy i przybrzeżne wyspy. Wybrzeża są tam przeważnie wysokie, cofające się (dalmatyńskie, riasowe), miejscami występują wybrzeża akumulacyjne, narastające - deltowe w ujściu Dunaju.

- półwysep Bałkański niemal w całości należy do alpejskiej strefy fałdowej południowej Europy i ma złożoną budowę geologiczną. Zachodnia i południową część półwyspu zajmują alpejskie łańcuchy górskie. Są to Góry dynarskie, góry Pindos oraz pasma górskie Peloponezu. Ich przedłużeniem są góry Krety. Północno - wschodnią część Półwyspu Bałkańskiego zajmuje stara Płanina (Bałkany) - góry wieku alpejskiego, stanowiące orograficzne przedłużenie Karpat Południowych, oddzielone od nich przełomem Dunaju w Żelaznej Bramie

- północny skraj Półwyspu ma klimat umiarkowany ciepły. Na zachodzie ma on cechy klimatu pośredniego miedzy morskim a kontynentalnym , z roczną sumą opadów do 1000 mm, na wschodzie nabiera cech kontynentalnych, z opadami do 500 mm rocznie. Pozostała część półwyspu ma klimat podzwrotnikowy . Na wybrzeżach mórz Adriatyckiego i Jońskiego jest to klimat podzwrotnikowy morski z opadami rzędu 2000 mm rocznie, na wybrzeżach Morza Egejskiego ma cechy kontynentalne z opadami do 500 mm rocznie

- zimą najwyższe temperatury powietrza wynoszą od 10 ⁰ C na północy do 15 ^o C na południu, najniższe spadają do kilku stopni poniżej zera. Latem najwyższe temperatury przekraczają 25 ^o C

- charakterystyczne dla regionu jest występowanie chłodnych wiatrów północnych: bora odczuwanego na wybrzeżu Morza Adriatyckiego oraz podobnej natury boreasza wiejącego dolinami Wardanu, Strumy i Nestos.

- Północna część Półwyspu Bałkańskiego leży w zlewisku Morza Czarnego i odwadniana jest przez Dunaj i jego odpływy.

- Jeziora nie są liczne. Największe z nich to tektonicznej genezy Jezioro Szkoderskie oraz Jeziora Ochrydzkie i Prespa w Górach Dynarskich, również tektonicznego pochodzenia. W Górach Dynarskich i Pirinie występują też niewielkie jeziora polodowcowe.

Rodopy - zajmują wschodnią część Półwyspu Bałkańskiego. Są to typowe góryzrębowe, mocno rozczłonkowane, potrzaskane licznymi uskokami i nierównomiernie wypietrzone. Ich granice stanowią tektoniczne rowy i obniżenia doliny Strumy na zachodzie oraz Maricy na północy. Południową granicę stanowi brzeg zapadliska Mora Trackiego.

Wyżyna Strandży - zbudowana z prekambryjskich i paleozoicznych skał krystalicznych i metamorficznych, sfałdowanych w orogenezie hercyńskiej. Podczas orogenezy alpejskiej Wyżyna Strandży została wydźwignięta do około 1000 m n.p.m. Na jej połogiej powierzchni zalegają skały osadowe trzeciorzędu oraz trzeciorzędowe pokrywy bazaltowe z lokalnie zachowanymi wulkanicznymi nekami.

Stara Płanina - (Bałkany) - jest to górotwór wieku alpejskiego, ciągnący się na przedłużeniu Karpat. Zbudowana jest z prekambryjskich skał metamorficznych oraz paleozoicznych skal osadowych i magmowych - części starego masywu tracko - macedońskiego. Góry otworzą łuk otwarty ku północnemu wschodowi. Ciągną się od przełomu Dunajca w Żelaznej Bramie do wybrzeża morza Czarnego. Wyróżnia się w nich, od zachodu:

GÓRY WSCHODNIOSERBSKIE, ZACHODNIA STARA PŁANINĘ, WYSOKĄ STARĄ PŁANINĘ I STARĄ PŁANINĘ WSCHODNIĄ o cechach wyżyny pociętej szerokimi dolinami rzek. Góry, mimo znacznych wysokości, mają cechy rzeźby gór średnich, o łagodnych stokach i połogich grzbietach.

Wyżyna Północnobułgarska - nazywana także Płytą Naddunajską. Przez Dunaj sąsiaduje ona z Nizina Rumuńską. W podłożu tej wyżyny znajduje się południowa część płyty mezyjskiej zbudowanej ze skał paleozoicznych, stanowiącej także podłoże Niziny Rumuńskiej. Na niej zalegają płytowo utwory mezozoiczne i węglanowe utwory trzeciorzędowe przykryte przez czwartorzędowe aluwia rzek i grubą pokrywę lessu. Rzeźba wyżyny jest urozmaicona. Rozcinają ją głębokimi dolinami (jarami) rzeki spływające ze Starej Płaniny do Dunaju. Wyżyna Północnobułgarska sięga Morza Czarnego i tworzy tam urwiste, klifowe wybrzeże.

Dobrudża - wyżyna zbudowana z trzeciorzędowych wapieni pokrytych lessem. W podłożu występują utwory paleozoiczne. Dobrudża najwyżej wznosi się w części północnej, gdzie odsłania się hercyński zrąb silnie sfałdowanych wapieni dewońskich. Wzdłuż zachodniej i północnej krawędzi Dobrudży płynie Dunaj.

Na północny wschód od Dobrudży znajduje się Delta Dunaju - płaska, zabagniona, usiana rozległymi jeziorami. Miejscami występują wydmy. Dunaj na obszarze delty tworzy trzy główne ramiona: Kilia, Sulina i Św. Jerzego.

Góry Dynarskie - zachodnia część półwyspu. Łańcuch ten uformował się miedzy dwoma terrami . Zachodnia, czyli zewnętrzna część gór, ciągnie się wzdłuż Morza adriatyckiego i ma strukturę płaszczowinową. Zbudowana jest z grubych serii mezozoicznych i paleogeńskich wapieni i dolomitów, a ich pas nadmorski, wliczając także wyspy Dalmacji, to sfałdowane utwory neogeńskiego fliszu z przewastwieniami skal węglanowych. Na dużych powierzchniach zwłaszcza na płaskowyżach w północnej części Gór Dynarskich występuje bardzo zróżnicowana rzeźba krasowa ( Dynarskie Kras) z typowymi formami:

polja, wielkie lapazy, głębokie doliny i dzikie wąwozy krasowe, leje i jeziora krasowe, ponory, podziemne rzeki, wywierzyska

tysiące jaskiń : Dula - Medvedica, Postojna

Wschodnia, czyli wewnętrzna część Gór Dynarskich obejmuje liczne, choć krótkie pasma górskie i masywy, np. Vranica. Góry są zbudowane z silnie sfałdowanych (miejscami zmetamorfizowanych) paleozoicznych i mezozoicznych piaskowców, łupków oraz margli, wapieni i dolomitów. Lokalnie występują pokrywy skal wylewnych. Rzeźba tej część gór jest zdecydowanie odmienna od krasowej rzeźby zachodniej części Gór Dynarskich - formy są łagodniejsze, bardziej zaokrąglone, a doliny rzek szersze i płytsze.

Góry Albańskie - na przedłużeniu Gór Dynarskich ku południowo ciągną się Góry Albańskie. Tworzą one zorientowane południkowo fałdowo - zrębowe pasma i masywy górskie zbudowane ze skał krystalicznych, metamorficznych, węglanowych i fliszowych. Ich kulminacją są silnie zlodowacone w plejstocenie Alpy Albańskie

na dużych powierzchniach tam również rzeźba krasowa

Góry Pindos i góry Epiru - zbudowane z łupków ilastych, rogowców i wapieni. Na zachód od Gór Pindos , lecz równolegle do nich, wzdłuż wybrzeża Morza Jońskiego, ciągną się fliszowo - wapienne góry Empiru. Tworzą kilka, silnie skrasowiałych masywów górskich i rozległych kotlin, w największej z nich znajduje się jezioro Janina

Tesalia - nazywana również Kotliną Tesalską. Kraina obejmuje w rzeczywistości kilka kotlin. Kotliny są odwadniane przez rzekę Pinios i jej dopływy. W dolnym biegu, między masywem Olimpu i Ossy, pokonuje ona przełomem nadbrzeżne góry i uchodzi do morza Egejskiego. Tesalię budują trzeciorzędowe aluwia wynoszone przez rzeki z dźwigających się wówczas gór i osadzane w postaci stożków napływowych w zbiorniku wodnym na ich przedpolu. W północno - zachodniej Tesalii występują niezwykle malownicze, ostańcowe skałki o wysokości 100 - 150 m (do 550 m n.p.m.)

Macedonia - w podłożu regionu występują prekambryjski i paleozoiczne granitoidy oraz skały metamorficzne masywu tracko - macedońskiego, sfałdowane w orogenezie hercyńskiej. W orogenezie alpejskiej skały masywu zostały silnie zdyslokowane i nierównomiernie wypiętrzone w postaci zrębów. Najwyższe z nich noszą ślady plejstoceńskiego zlodowacenia; miejscami pogrążone w postaci zapadlisk, tektonicznie uwarunkowanych mis jezior (Ochrydzkiego, Prespa) oraz dolin rzek

Wyspy Jońskie - do regionu Pindos i do Epiru zalicza się także górzyste w większości Wyspy Jońskie (są wierzchołkami wynurzającego się łańcucha górskiego. O współczesnych ruchach tektonicznych świadczą bardzo częste trzęsienia ziemi.). Ten przybrzeżny archipelag liczy kilkadziesiąt wysp zbudowanych z mezozoicznych i trzeciorzędowych wapieni oraz fliszu, z silnie rozwiniętą rzeźbą krasową. Największe z wysp to:

Kefalinia, Kerkira (Korfu), Itaka i Paksi

Kefalinia jest najwyższa - szczyt Enos ma 1628 m

Peloponez - połączony jest z pozostałą częścią Półwyspu Bałkańskiego wąskim Przesmykiem Korynckim. Prawie cały Peloponez jest górzysty. Zbudowane w większości z wapieni góry, należą do Hellenidów. Mają budowę fałdowo - zrębową, a główne linie tektoniczne - kierunek niemal południkowy. Najbardziej wypiętrzona jest północna część Peloponezu. Rzeźba najwyższych gór nosi wyraźne ślady zlodowacenia plejstoceńskiego, powszechne są natomiast zjawiska krasowe i związane z nimi formy. Niziny na Peloponezie znajdują się na północnym zachodzie oraz na przedłużeniu zatok morskich.

Wyspy Morza Egejskiego - są lądowym pomostem między Europą a Azją. Na przedłużeniu struktur Peloponezu w stronę Azji Mniejszej znajduje się łuk wysp zamykający od południa Morze Egejskie. Te górzyste wyspy zbudowane przeważnie ze skał węglanowych są wierzchołkami gór zaliczanych do Hellenidów.

Kreta - największa z tych wysp, o urozmaiconej, zwłaszcza na północy linii brzegowej, z licznymi zatokami i półwyspami. Kretę budują sfałdowane mezozoiczne i paleogeńskie wapienie leżące na odsłaniających się miejscami zmetamorfizowanych skałach górnego paleozoiku. Wnętrze wyspy jest górzyste. Najwyższe szczyty przekraczają 2000 m n.p.m. - Leuka Ore 2452. W rzeźbie pospolite są formy krasy powierzchniowego (krasowe płaskowyże pokryte lapiazem, leje krasowe, polja, ponory, wywierzyska, wąwozy krasowe) i podziemnego, w tym liczne jaskinie z bogatą szatą naciekową (także jaskinie podmorskie)

Cyklady - znajdują się w południowej części Morza Egejskiego. Archipelag obejmuje około 100 wysp. Wsypy są górzyste, lecz tylko na Andros i Naksos wzniesienia osiągają i przekraczają 1000 m wysokości. Zbudowane są ze zmetamorfizowanych mezozoicznych skał osadowych (m.in. marmurów) i młodych skal wulkanicznych - na wsypie Thira (Santoryn) znajduje się czynny wulkan Kajmeni.

TEORIA

Miejsce geografii regionalnej w rozwoju historycznym nauk geograficznych

Kierunek opisowy - okres bardzo intensywny, informacje zbierano przy różnych okazjach, ale zbierana informacja była bardzo chaotyczna, brak określonej koncepcji, nie wiadomo, czy były wiarygodne

Kierunek systematyzujący - też duże znaczenia. Było to uporządkowanie, usystematyzowanie zebranej informacji geograficznej o świecie. Przedstawiono też propozycje klasyfikacji zebranej informacji. Jednym z kryteriów było podania podziału świata na części, na regiony.

Kierunek ten uwypuklił, zindywidualizował jaj przedmiot badań przedstawiono metody klasyfikacji świata na części, regiony.

Kierunek wyjaśniający - interpretacja, wyjaśnianie zebranej informacji geograficznej. Formułowano prawidłowości naukowe dotyczące przestrzennego rozmieszczenia regionów. Kierunek sprzyjał rozwojowi teorii naukowej geografii regionalnej

Kierunek porównawczy - (okres międzywojenny, twórcą był Ritter). Kierunek ten wyeksponował metodę porównawczą w naukach geograficznych. Porównywanie, określenie różnic i podobieństw i na tej podstawie określanie prawidłowości.

metoda porównawcza opiera się na badaniach ilościowych

stwierdzone prawidłowości o charakterze jakościowym mogą być przyjęte tylko wtedy, gdy są poparte badaniami ilościowymi

po raz pierwszy został określony termin, przedmiot geografii regionalnej

Kierunek krajobrazowy - (Hetter, Pawłowski). Przedmiot badań to jednostka przestrzenna.

Jeżeli przyjmiemy, że krajobraz został wydzielony w oparciu o kryterium genetyczne, a nie fizjonomiczne możemy uznać, że jest to jednostka przestrzenna . Synonim regionu fizyczno- geograficznego

Kierunek ten przyczynił się do rozwoju teorii naukowej w następującym zakresie

przyjęcie koncepcji krajobrazu jako jednostki przestrzennej

przedstawienie propozycji podstaw klasyfikacji krajobrazów

przedstawienie propozycji podziału powierzchni ziemi na krajobrazy

przedstawienie propozycji i koncepcji monografii krajobrazowych

Krajobraz część powierzchni ziemi, różniąca się jakościowo od innych, posiadające naturalne granice oraz wewnętrzną całość elementów, obiektów i zjawisk.

Analiza słowna

Część powierzchni ziemi- jednostka przestrzenna różniąca się od innych - element fizjonomiczny

Granice - wydzielone o poszczególne kryteria

Wewnętrzna całość - traktowanie krajobrazu jako system

Elementy - rzeźba, geologia, wody, klimat

Obiekty - urządzenia wprowadzone do środowiska przez człowieka

Zjawiska - procesy fizyczne i społeczno - ekonomiczne w krajobrazie

Czas zawarty jest w słowie „różniące się”, „system”

Przestrzeń - części powierzchni ziemi

Człowiek - obiekty

Podstawy klasyfikacji krajobrazu możemy wykorzystać dla regionalizacji fizyczno - geograficznej

branżowe - jeden element

kompleksowe - 2,3 elementy

Podziały świata na krajobrazy możemy uznać za podział na fizyczno - geograficzne regiony

Koncepcja progów - związana z kierunkiem krajobrazowym, ma bardzo duże znaczenie dla charakterystyki regionu geograficznego z różnych punktów widzenia (np. turystyki)

Progi są to określone uwarunkowania środowiska geograficznego (regionu geograficznego), które ograniczają lub uniemożliwiają włączenie środowiska do użytkowania przez człowieka

Ograniczenia progowe w krajobrazie

- temperatura - gleby

- ukształtowanie terenu - mgły

- wody powierzchniowe - powodzie

- pokrywa śnieżna - huragany

- opady

Progi oznaczają odporność badanego terenu na działające bodźce zewnętrzne lub wewnętrzne

Krajobraz to bio i geo-różnorodność, tak samo jak region fizyczno - geograficzny

Bioróżnorodność oznacza rozpoznanie zróżnicowania powierzchni ziemi pod względem przyrody ożywionej (rośliny, zwierzęta) oraz przedstawienie do zachowania i ochrony gatunków o charakterze wyjątkowym i niepowtarzalnym

Georóżnorodność - oznacza rozpoznania zróżnicowania powierzchni ziemi w zakresie przyrody nieożywionej (rzeźba, klimat, gleby, woda) oraz przedstawienie do zachowania i ochrony elementów o charakterze wyjątkowym i niepowtarzalnym. Stanowi nową koncepcję opisu regionu fizyczno - geograficznego

Geo i bioróżnorodność może być podstawą klasyfikacji regionu fizyczno - geograficznego, decyduje ona o wyglądzie i zróżnicowaniu regionu

Kierunek ekologiczny - Ziemie należy traktować jako siedzibę człowieka - wszystkie badania powierzchni ziemi należy prowadzić z punktu widzenia i obecności człowieka. Wymóg metodologiczny opisu regionu.

Kierunek antropogeniczny - zakładał, że przedmiotem badań geografii jest badanie relacji, związków między człowiekiem a środowiskiem na zasadzie sprzężeń zwrotnych. Regionalna geografia ekonomiczna. Zwrócił uwagę na opis człowieka, skutków jego działalności w regionie fizyczno -geograficznym

Kierunek regionalny - Jako przedmiot swoich badań przyjmuje region geograficzny. Geografia regionalna jako samodzielna nauka. Przedmiotem badań jest region geograficzny, który pod względem jakościowym różni się od przedmiotu badań innych nauk.

2. Ocena krytyczna geografii regionalnej

jest zbyt trudny dostęp do materiałów dokumentacyjnych

materiał bezpośredni może być cechą wielu gałęzi naukowych

w geografii regionalnej dominują badania pośrednie, bezpośrednie są bardziej wartościowe

badania w zbyt dużym stopniu są ograniczone subiektywizmem badacza

opracowania geografii regionalnej w zbyt dużym stopniu są ograniczone uwarunkowaniami społecznymi, politycznymi, religijnymi, gospodarczymi, światopoglądowymi

w geografii regionalnej dominują opracowania o charakterze opisowym i jakościowym, opis ilościowy powinien dominować

w geografii regionalnej jest zbyt mały zasób bibliografii, piśmiennictwa naukowego, ostatnio ten zasób się zwiększa

geografia regionalna nie ma własnych metod badawczych

opracowania geografii regionalnej w zbyt małym stopniu wykorzystywane są dla celów praktycznych

geografia regionalna ma zbyt mały zasób teorii naukowej - świadczy to o słabym i powolnym rozwoju

geografia regionalna nie ma własnego przedmiotu badań

geografia regionalna ma jednak dobrze zaznaczone pole badawcze - przedmiot badań - region

3. Wiarygodność

Ocena wiarygodności obejmuje:

określenie, czy zastosowanie zostały prawidłowe metody badawcze

stwierdzenie, czy prawidłowo uwzględniono w materiale funkcję czasu (czy jest właściwa sekwencja)

stwierdzenie, czy prawidłowo uwzględniono w materiale funkcję przestrzeni

stwierdzenie, czy konkretne uwarunkowania środowiskowe miały wpływ na uzyskane wyniki badań

stwierdzenie, czy materiał dokumentacyjny i wyniki badań odpowiadają aktualnemu postępowi wiedzy

4. Definicja geografii wg Leszczyckiego a geografia regionalna

Geografia jest nauka o zróżnicowaniu przestrzennym, o zróżnicowaniu struktur fizyczno - geograficznych i społeczno - ekonomicznych i ich wzajemnych powiązaniach

jest wiarygodna - czas i przestrzeń

przedmiot badań - struktura - region geograficzny, to jednostka przestrzenna wydzielona w oparciu o przyjętą klasyfikację

w definicji jest też podział geografii regionalnej na geografię fizyczną i społeczno - ekonomiczną

powiązania - stosowanie metod jakościowych i ilościowych w analizie regionalnej

5. Kierunki integracyjne i dezintegracyjne w naukach geograficznych a geografia regionalna

Integracyjny	Dezintegracyjny
Badanie środowiska przyrodniczego o charakterze syntetyzującym, badania integracyjne sprzyjały rozwojowi dyscyplin geograficznych o charakterze syntetycznym	Rozwój badań analitycznych poszczególnych elementów środowiska geograficznego rozwijają się dyscypliny geograficzne o charakterze analitycznym
Rozwój geografii regionalnej (synteza regionu geograficznego) i geografii fizycznej świata	Rozwój dyscyplin szczegółowych - hydrologia, geomorfologia

6. Współczesne cechy rozwoju nauk geograficznych a geografia regionalna

nauki geograficzne w postępowaniu badawczym powinny uwzględniać funkcję czasu - geografia podaje etapy rozwoju regionu geograficznego

nauki geograficzne w postępowaniu badawczym powinny uwzględniać funkcję przestrzeni - geografia zajmuje się badaniami regionu

nauki geograficzne powinny zajmować się oceną zasobów przyrodniczych świata - geografia regionalna zajmuje się oceną zasobów w skali regionalnej

nauki geograficzne powinny stosować metodę porównawczą - jest ona podstawowa metodą geografii regionalnej

geografia regionalna powinna uwzględnia badania w ujęciu globalnym, regionalnym i lokalnym - geografia regionalna realizuje ten aspekt (regiony - obszary polarne, pustynie itp.)

nauki geograficzne w postępowaniu badawczym powinny uwzględniać problematykę kształtowania i ochrony środowiska geograficznego - musi realizować podejście geo-ekologiczne

nauki geograficzne powinny stosować metody ilościowe, najczęściej są to jednak opisy jakościowe, należy dążyć do parametryzacji regionu geograficznego

nauki geograficzne powinny służyć praktyce

nauki geograficzne powinny rozwijać bibliografię - liczą się efekty pracy utrwalone wydawnictwem

nauki geograficzne powinny rozwijać swą teorię naukową - o randze nauki (w tym geografii regionalnej) decyduje zasób zgromadzonej teorii naukowej

Geografia regionalna ma pełno możliwości realizowania wszystkich cech nauk geograficznych, jeśli tego nie robi to jest jej własne zaniedbanie

7. Realizacja podejść badawczych w geografii regionalnej

Geografia regionalna realizuje następujące podejścia badawcze;

horologiczne - podział przestrzeni na regiony

chronologiczne - podaje kolejne etapy rozwoju

porównawcze - stosuje metodę porównawczą

ewolucyjne - wychodzi z założenia, że region geograficzny znajduje się w stałym rozwoju

homotetyczne - polega na formułowaniu prawidłowości naukowych

idiograficzne - zajmuje się badaniem regionu geograficznego jako jednostki o charakterze wyjątkowym i niepowtarzalnym

8. Funkcje nauk geograficznych a geografia regionalna

Realizuje funkcję merytoryczną (rozwój teorii naukowej) i funkcję aplikacyjną (wykorzystanie wyników badań dla celów praktycznych)

Uszczegółowiając funkcje merytoryczną i aplikacyjną można powiedzieć, że geografia regionalna realizuje również funkcje:

F. diagnostyczna - opis, ocena aktualnego stanu regionu geograficznego i na tej podstawie sformułowanie diagnozy (problem) regionu, studia diagnostyczne są uznawane za studia o charakterze inwentaryzacyjnym ( np. inwentaryzacja zniszczeń po powodzi), są one jednak szybko wykonywane i upowszechniane

F. teoretyczno - wyjaśniająca - sformułowanie teorii naukowej i wyjaśnianie faktów

F. planistyczno - decyzyjna - polega na przedstawianiu koncepcji (propozycji wykorzystania zasobów przyrodniczych regionu, czyli dotyczących koncepcji różnych sposobów zagospodarowania regionu

F. prognostyczna - polega na przedstawianiu krótko i długoterminowych prognoz rozwoju regionu geograficznego

Geografia regionalna ma możliwości realizacji tych funkcji

9. Przestrzeń w geografii regionalnej

Przestrzeń przyrodnicza - obiektywnie otaczająca nas rzeczywistość z przyrodą ożywioną i nieożywioną

Przestrzeń geograficzna - obiektywnie otaczająca nas rzeczywistość z przyrodą ożywioną i nieożywioną rozpatrywaną z punktu widzenia obecności i potrzeb człowieka

Przestrzeń ekonomiczna - część przestrzeni geograficznej, w której żyje i działa człowiek

Przestrzeń geodezyjna - przestrzeń wyznaczona kształtem ziemi

10. Monografie w geografii regionalnej

monografie, które ujmują indywidualność środowiska geograficznego badanego regionu

monografie, które uwypuklają typ gospodarowania człowieka w danym regionie w powiązaniu z uwarunkowaniami środowiska geograficznego

opracowania monograficzne, które eksponują indywidualność kulturową badanego obszaru

monografie, które eksponują zasoby przyrodnicze środowiska, ich ocenę i sposób wykorzystania (lasy, jeziora)

monografie, które eksponują tematykę, problematykę kształtowania i ochrony środowiska geograficznego

monografie na specjalne zapotrzebowanie, np. dla celów turystyki górskiej, pieszej, rowerowe, kajakowej

monografie, które są tradycyjnym opisem regionu geograficznego. Przedstawiają budowę geograficzną, rzeźbę, klimat, roślinność, wody, podział na regiony .

Jest syntezą opisu. Koncepcje monografii możemy w geografii regionalnej sporządzać z różnych punktów widzenia

11. Kierunki badań w geografii regionalnej

indywidualizacja przedmiotu badań geografii regionalnej na tle innych badań nauk geograficznych

systematyczna stała weryfikacja założeń metodologicznych i metodycznych geografii regionalnej

rozwój teorii naukowej

rozwój bibliografii

rozwój badań o charakterze aplikacyjnym

rozwój badań o charakterze ilościowym (parametryzacja)

12. Zastosowanie koncepcji funkcjonowania systemu w opisie regionu

Przyjmujemy koncepcje systemu otwartego w którego strukturze wewnętrznej występują subregiony, czyli: elementy (rzeźba, klimat, wody) obiekty (elementy wprowadzone przez człowieka) oraz interesujemy się systemami sąsiednimi

System otwarty - następują związki, zależności, oddziaływania między subregionami i elementami

Region geograficzny jest systemem otwartym, o charakterze heterogenicznym. Stały dopływ, krążenie wewnątrz, odpływ energii i materii dążący do stanu równowagi dynamicznej

Takie ujęcie możliwe jest poprzez określenie źródeł dostawy energii i materii, ilościowej oceny krążenia energii i materii, odprowadzania energii i materii w systemie

Region geograficzny - stały rozwój na zasadzie anizotropowości. Cecha anizotropowego (asymetrycznego) rozwoju regionu geograficznego polega na stałym różnicowaniu struktury wewnętrznej regionu, co w procesie rozwoju oznacza często zanik określonych elementów i powstawanie nowych

Anizotropowy rozwój jest cechą regionu geograficznego i decyduje o jego budowie

Funkcjonowanie systemu - obejmuje wykrycie, rozpoznanie związków, zależności, współodziaływań, jakie zachodzą miedzy elementami, obiektami, subregionami oraz regionami sąsiednimi

Podstawowe właściwości system i ich zastosowanie w opisie regionu geograficznego

energia

materia

informacja

łańcuch przemian energetycznych i materialnych

stan aktualny

wartości progowe takie jak:

obszar stanów dozwolonych

obszar stabilności

odporność

czas relaksacji

historia regionu

cecha ekwifinalistyczna

Nizina Boliwijska zaliczana jest do Amazonii -regionu szerszego niż Nizina Amazonki, obejmującego niższe partie stoków Wyżyny Gujańskiej, Wyżyny Brazylijskiej i Andów, porośnięte przez wilgotne lasy równikowe

Pobrzeża Wschodniobałtyckie:Pobrzeża Estońskie, Nizina Estońska, Pobrzeże Ryskie, Pobrzeże Zmudzko-Kurońskie, Nizina Staropruska, Nizina Środkowolitewska, wysoczyzny Żmudzko-Kurońskie i Nizina Semigalska

Pojezierza Wschodniobałtyckie: Pojezierze Widzemsko-Estońskie, Równina Ekwiszty, Pojezierze Łatgalskie,Poj.Brasławskie, Równina Połocka, Poj. Białoruskie, Poj. Litewskie i Poj. Mazurskie

---