EUROPA

I CECHY SZCZEGÓLNE - INDYWIDUALNOŚĆ

- kontynent jest mocno rozczłonkowany

- silnie urozmaicona linia brzegowa (z licznymi wyspami, zatokami, wewnętrznymi morzami)

- zróżnicowana budowa geologiczna ; mocno urozmaicona - rzeźba pełna kontrastów

- większość pow. Europy leży w zlewisku jednego oceanu Atlantyckiego

-klimat umiarkowany na przeważającym obszarze (kształtowany powietrzem znad O. Atlantyckiego)

II POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE

- Europa leży w całości na półkuli północnej i w większości na półkuli wschodniej

PUNKTY SKRAJNE

1) Ląd stały

a)na północ - Przylądek Nordkyn (na pn Półwyspu Skandynawskiego) 71°08' N

b)na południe - przylądek Marraqui (Półwysep Iberyjski) 35°38' N

c)na zachód - przylądek Roca 9°30' W

d)na wschód - ujście rzeki Bajdarata do M. Kaspijskiego 68°18' W

2) ląd wyspowy

a)na północ - przylądek Knivskjeloddem (Wyspa Mageroy) 71°11'08'' N , przylądek Północny - 80°31'N, brzeg Wyspy Rudolfa - 81°51'N

b)na południe - wyspa Gavados koło Krety - 34°48' N

c)na zachód - brzeg wyspy Flores (archipelag Azorów) 31°16' W

III GRANICE MORSKIE

a)od północy i zachodu : Ocean Atlantycki (oddziela Europę od Ameryki Pn.) wyodrębniające się akweny : M. Barentsa (szelfowe), M. Białe (małe i płytkie), M. Grenlandzkie (głębokie), M. Norweskie (część M. Arktycznego)

b) od zachodu : M. Północne (łączy się z M. Bałtyckim przez Cieśniny Skagerrak , Kattegat , Duńskie), M. Irlandzkie,

M. Celtyckie, Zatoka Biskajska (bruzda O. Atlantyckiego), Cieśnina Duńska (oddziela Islandię od Grenlandii)

c)od południa : M. Śródziemne (międzykontynentalne) mocno rozczłonkowane ale wąskie, Cieśnina Gibraltarska, Cieśnina Sycylijska (oddziela Sardynię od Afryki)

d)od południowego wschodu : M. Egejskie i M. Czarne połączone są ze sobą Cieśninami Dardanele i Kerczeńską, zapadlisko M. Marmara, M. Azowskie (połączone z M. Czarnym Cieśniną Kerczeńską)

IV GRANICE LĄDOWE

granica wschodnia wynosi ok. 3 tys. km i przebiega

wariant 1 : M. Azowskie na wsch. wzdłuż rzek Donu, Manyczy i dolnego biegu Kumy brzeg M. Kaspijskiego (ku pn i wschodowi aż do ujścia Emby) w górę Emby (do źródeł w Mugodżarach) skręca ku pn. wzdłuż górnego biegu rzeki Ural wsch./podłożem gór Ural rzeką Bajdarata do zatoki Bajdarackiej M. Karskiego

wariant 2 : u pn podnóży Kaukazu do wybrzeża M. Kaspijskiego i dalej jak w wariancie 1 - taki przebieg nie dzieli Niziny Nadkaspijskiej między kontynenty, Kaukaz pozostawia całkowicie w Azji, włącza do Europy pd. część platformy scytyjskiej (Nizinę Kubańską, Wyżynę Stawropolską, Step Nagajski i deltę Tereku

V POZIOME UKSZTAŁTOWANIE POWIERZCHNI

-długość linii brzegowej (bez linii brzegowej wysp) wynosi ok. 38 tys. km

- zwarty trzon zajmuje 70 % pow. kontynentu (6,9 mln km²)

- półwyspy to ok. 23% pow. (2,8 mln km²)

- wyspy obejmują 7 % pow. Europy (0,8 mln km²)

- średnia odległość od morza w Europie to 340 km (maksymalna 1500 km)

*PÓŁWYSPY -największy : Półwysep Skandynawski 800 tys. km²

Inne półwyspy wg wielkości : Iberyjski 580 tys. km ², Bałkański 500 tys. km², Apeniński 150 tys. km², Kolski 120 tys. km², Krymski 25 tys. km², Jutlandzki 24 tys. km², Bretoński 24 tys. km²

*WYSPY - Archipelag Wysp Brytyjskich (ponad 5 tys. wysp z Wielką Brytanią i Irlandią), Hybrydy, Orkady, Szetlandy/

Wyspy Owcze, Islandia, Jan Mayen, Azory (leżą na otwartym oceanie daleko od cokołu kontynentalnego Europy)

Wyspy M. Śródziemnego : Baleary, Korsyka, Sardynia (zamyka od zach. M. Tyrreńskie), Wyspy Liparyjskie, Sycylia (największa wyspa M. Śródziemnego, zamyka M. Tyrreńskie od południa), Malta, Wyspy Pelagijskie, Wyspy Jońskie, Dalmatyńskie - Dalmacja, Kreta, Wyspy Egejskie

VI TYPY WYBRZEŻY

- wybrzeża bardzo zróżnicowane (młode i intensywnie rozwijające się )

- pochodzenie lodowcowe mają wybrzeża w północnej części Kontynentu

- WYBRZEŻE FIORDOWE - utworzone poprzez czesiowe zatopienie przez morze głębokich żlebów lodowcowych

występuje : w zach. i pn. części Półwyspu Skandynawskiego, w pn części Wysp Brytyjskich, na Islandii, Svalbardzie

- WYBRZEŻE FIERDOWE - powstałe w skutek zalania przez morze płytkich dolin polodowcowych - występuje nad Zatoką Botnicką

* Fiodrom i Fierdom towarzyszą SZERY (skjery) roje małych skalistych wysp - sterczące ponad pow. wody wygładzone garby (mutonów) - tworzą one WYBRZEŻE SZEROWE - SZKIEROWE - występuje ono u wejścia do Zatoki Botnickiej (Wyspy Alandzkie), w pobliżu Sztokholmu i Geteborga

- WYBRZEŻE FÖHRDOWE - powstałe na skutek zatopienia obszarów akumulacji lodowcowej o zróżnicowanej rzeźbie -wzgórza, wysoczyzny morenowe, pradoliny, rynny polodowcowe - charakteryzują się występowaniem płytkich zatok w miejscach obniżeń oraz wysokich klifów - którymi urywają się ku morzy morenowe wysoczyzny - występuje : we wsch. części Płw. Jutlandzkiego oraz na Wyspach Duńskich

-WYBRZEŻE MIERZEJOWO- ZALEWOWE - powstają na skutek rozwoju wybrzeży föhrdowych - stopniowego zasypywania zatok, zamykania ich mierzejami występuje na pd. i wsch. wybrzeżu M. Bałtyckiego

-WYBRZEŻE LIMANOWE - powstaje w wyniku zalania ujściowych odcinków dolin rzecznych i odcięcia ich mierzejami usypanymi przez przybrzeżne prądy morskie - występuje nad M. Czarnym, między deltą Dunaju a płw. Krym

- WYBRZEŻE TOMBOLOWE (PRZYROSTKOWE) - powstaje przy udziale prądów morskich transportujących osady - ma ono ząbkowaty kształt nadany przez przybrzeżne wyspy połączone z lądem mierzejami - tombolą tworzące w ten sposób półwyspy przyrostkowe => występują nad M. Tyrreńskim, w zach. części płw. Apenińskiego, na pd. od ujścia rzeki Arno aż po zatokę Gaeta

-WYBRZEŻE (LIDOWO- LAGUNOWE) - WATTOWE - jego powstawaniu sprzyja duża amplituda pływów morskich u wybrzeży nizinnych/ mają wysokie wały lidowe odcinające od morza zatoki (laguny) / wybrzeża wattowe są nadbudowywane wydmami, pocięte są lejkowatymi ujściami rzek - występują : nad M. Północnym (zach. wybrzeża Płw. Jutlandzkiego), u zach. wybrzeży Płw. Iberyjskiego oraz u jego nasady nad Zatoką Biskajską i Zatoką Lwią (M. Śródziemne)

- WYBRZEŻE RIASOWE - tworzy się gdy morze wkroczyło na obszary o rzeźbie górskiej zalewając doliny i obniżenia wcięte w zrównane i odmłodzone masywy starych gór -> tworzy wąskie zatoki między skalistymi półwyspami występuje: pn-zach. części Wielkiej Brytanii, Irlandii, na Płw. Bretońskim, pn-zach. części Płw. Iberyjskiego na Korsyce, na Sardynii i Peloponezie

-WYBRZEŻE DALMATYŃSKIE - rozwijają się gdy pasma górskie i obniżenia między nimi są równoległe do linii brzegowej, mają podłużne wyspy i dobrze osłonięte długie zatoki - występuje w wsch. części M. Adriatyckiego

-WYBRZEŻE WULKANICZNE - z zatokami w kraterach i kalderach wygasłych wulkanów między skalistymi półwyspami utworzonymi przez potoki zakrzepłej lawy - występuje : na Wyspach Liparyjskich, Cykladach, Azorach, Wyspach Owczych i Islandii

VII PIONOWE UKSZTAŁTOWANIE POWIERZCHNI

-Europa jest najniższa ze wszystkich kontynentów średnia wys. 292 m n.p.m.

- ¾ pow. zajmują niziny położone poniżej 300 m n.p.m.
- ¼ pow. zajmują wyżyny i góry

- najwyższy punkt - szczyt Mount Blanc (4807 m n.p.m.) w Alpach Zachodnich

- najniższy punkt - linia brzegowa M. Kaspijskiego (27 m p.p.m. - stan na rok 2000)

- największe depresje : Nizina Nadkaspijska, Schieland nad M. Północnym i Żuławy Wiślane nad M. Bałtyckim - > depresje zajmują 1,5 % pow. Europy

* NIZINA WSCHODNIOEUROPEJSKA - NIŻ WSCHODNIOEUROPEJSKI

- znajduje się we wsch. części Europy

- położona między morzami : Bałtyckim, Barentsa, Czarnym i Kaspijskim

- rozwinęła się na prekambryjskiej platformie wschodnioeuropejskiej

- najszersza jest w części wschodniej - gdzie opiera się o Ural i sięga M. Kaspijskiego - rozciągłość pd. w tym m-cu 2500 km

-ku południowi zwęża się do ok. 1400 km na linii dolnego i środkowego biegu Wisły i przechodzi w Niziny Środkowoeuropejskie

- wys. bezwzględne (urozmaicone ) układają się w porządku zbliżonym do strefowego :

pn-wsch. część Niziny Wschodnioeuropejskiej (rozciągnięta wzdłuż M. Białego i M. Barentsa) - odpowiada STREFIE TUNDRY I STREFIE TAJG I PN. - to Nizina Północnorosyjska

STREFA LASÓW MIESZANYCH I STREFA TAJGI PD. - Nizina Wschodniobałtycka- Białoruska z pojezierzami na pn i bagnami na Polesiu na pd. + pas nizin i wyżyn środkowej Rosji sięgających aż po Ural leżących poza zasięgiem ostatniego zlodowacenia

STREFA LEŚNO-STEPOWA - tworzą ją niziny i wyżyny Ukrainy i pd. Rosji - na zach. nawiązują do wychodni skał budujących tarczę ukraińską, na wsch. odpowiadają wyniesieniom o obniżeniom podłoża platformowego

STREFA STEPOWO-PÓŁPUSTYNNA - pd. część Niziny Wschodnioeuropejskiej, między M. Czarnym a M. Kaspijskim, u stóp Kaukazu -> występuje mozaika nizin i wyżyn (Niziny i Wyżyny Czarnomorsko- Kaspijskie oraz Przedkaukaskie)

Ukształtowanie pionowe Europy Północnej

-wyodrębniają się : Góry Skandynawskie - stary łańcuch gór fałdowych, które ciągną się na dł. 1800 km zachodnie stoki gór rozcięte są głębokimi fiordami, wschodnie przechodzą w falistą wyżynę

CHARAKTER WYŻYNNY - cała pn. część Półwyspu Skandynawskiego, Płw. Kolski (powszechne ślady zlodowacenia)

CHARAKTER WYŻYNNO-GÓRZYSTY -Islandia, (liczne czynne i wygasłe wulkany, płaskowyże lawowe) z największym lodowcem w Europie - Vatna

RZEŹBA GÓRSKA (SUROWA) - drobne wyspy - Lafoty, Wyspa Niedźwiedzia, Archipelag Svalbard , obszar międzymorza (masywu) Fińsko- Karelskiego - znajduje się w obrębie tarczy bałtyckiej, przeważają niziny urozmaicone formami polodowcowymi

Ukształtowanie pionowe Europy Wschodniej

- CZĘŚĆ WYSPOWA - bardzo urozmaicona rzeźba - mozaika starych gór - niskich i średnich (np. G. Grampian, G. Kaledońskie) wyżyn (Południowoszkocka) i nizin (Środkowoszkocka, Midlans, Basen Londyński, Niz. Środkowoirlandzka)

Hebrydy, Orkady, Szetlandy, W-y Owcze zdecydowanie górzyste ale niezbyt wysokie/ w rzeźbie niemal powszechnie widoczne są ślady plejstoceńskiego zlodowacenia

-CZĘŚĆ LĄDOWA - pasowość w ukształtowaniu powierzchni => wzdłuż wybrzeży M. Bałtyckiego i M. Północnego, Kanału La Manche i Zatoki Biskajskiej ciągnie się łukiem ze wsch. ku południowemu zachodowi pas nizin Nizina Środkowoeuropejska (Środkowopolskie, Niemiecka), Nizina Francuska / niziny urozmaicone obniżeniami ( w strefie ostatniego zlodowacenia) zajętymi przez jeziora oraz wzgórzami morenowymi o wys. >300 m / od pd. niziny sąsiadują z pasem wyżyn oraz niskich i średnich gór (ciągnie się od Masywu Centralnego + Ardenów przez Wogezy, Schwarzwald, Reńskie, Góry Łupkowe, Harz, Masyw Czeski z Sudetami po Wyżynę Małopolską z G. Świętokrzyskimi na wsch./ dalej na pd. młode góry fałdowe gł. Alpy (najwyższe góry w Europie) + Karpaty (silnie przekształcone w plejstocenie przez lodowce)/ u stóp gór od pn i pd. występują obniżenia podgórskie , śródgórskie , zapadliska Nizina Padańska, Kotlina Sandomierska, Nizina Rumuńska

Ukształtowanie pionowe Europy Południowej

- dominują góry i wyżyny , niziny występują podrzędnie

-Płw. Iberyjski : pn - G. Kantabryjskie, Pireneje, pd. G. Betyckie (najwyższe na półwyspie) , G. Kastylijskie i G. Iberyjskie dzielą płw. na wyżynne kotliny : Starą Kastylię, Nową Kastylię, Kotlinę Aragońską

-Płw. Apeniński - Apeniny

-Płw. Bałkański - G. Dynarskie, Stara Płanina, Rodopy, G. Pindos

-W-y M. Śródziemnego - górzyste ! Baleary, Korsyka, Sardynia, Sycylia, Kreta

IX BUDOWA GEOLOGICZNA I ROZWÓJ RZEŹBY

- Europa leży w zachodniej części eurazjatyckiej płyty litosfery

- część wschodnia (o budowie kontynentalnej) na zach. i pn. przykryta jest szelfowymi morzami na O. Atlantyckim przechodzi w litosferę oceaniczną / na pd. płyta eurazjatycka sąsiaduje z pogrążającą się pod nią litosferą oceaniczną
Morza Śródziemnego => zbieżny ruch płyty eurazjatyckiej i afrykańskiej =>fałdowanie i nasuwanie osadów we wsch. części M. Śródziemnego , aktywność sejsmiczna w całym europejskim łańcuchu alpidów i zjawiska wulkaniczne (Wezuwiusz, Stromboli, Etna)

- W Europie wyróżnia się 3 podstawowe jednostki tektoniczne

1) Prekambryjska platforma wschodnioeuropejska

2)Paleozoiczna platforma zachodniej i środkowej Europy (obejmuje kaledonidy i hercynidy)

3)Alpidy - strefa fałdowań alpejskich

1) PREMAKBRYJSKA PLATFORMA WSCHODNIOEUROPEJSKA

- najstarsza część lądu istniejąca już pod koniec archaiku jako odrębny kontynent Baltika

- Baltica była oddzielona od innych kontynentów oceaniami : od Laurencji Oceanem Iapetus/ od kontynentu syberyjskiego i kazaskiego Oceanem Uralskim/ od Gondwany Oceanem Paleotetydy

*sylur w następstwie zaniku O. Iapetus Baltika z Laurencją utworzyły rozległy kontynent Euroamerykę

*perm po zaniku O. Uralskiego Euroameryka połączyła się z kontynentem syberyjskim i kazaskim tworząc Laurazję

*trias rozpad Laurazji i powstanie O. Atlantyckiego

FUNDAMENT :

-tworzą prekambryjskie skały krystaliczne - na pow. odsłaniają się w obrębie tarczy bałtyckiej i tarczy ukraińskiej / poza tarczami podłoże krystaliczne jest ukryte na różnej gł. pod warstwą skał młodszych tworzących pokrywę platformową

-najstarsze skały - 3,8 -2,7 mld lat (archaiczne gnejsy, granitognejsy, łupki krystaliczne i kwarcyty żelaziste) odsłaniają się na Płw. Kolskim / 3-2,7 mld lat - gnejsy - tarcza ukraińska

- lokalnie wśród utworów archaicznych występują kompleksy ofiolitowe - pozostałości dawnej litosfery typu oceanicznego

-skały prekambryjskie - występują także w archipelagu Hebrydów

- utwory paleozoiku (2,5-1,7 mld lat) - mają szerszy zasięg niż utwory archaiczne są reprezentowane przez gnejsy i łupki krystaliczne

ROZWÓJ :

- pod koniec proterozoiku na sztywnej już platformie (wcześniej kilkakrotnie objętej orogenezami) zaczęła tworzyć się pokrywa platformowa w rozległych obniżeniach (syneklizach) krystalicznego fundamentu platformy np. synekliza perybałtycka, moskiewska/ pokrywa platformowa ma do kilku tys. metrów miąższości - największe miąższości spotyka się w zapadliskach i rowach tektonicznych a najmniejsze nad wyniesieniami fundamentu - ledwie kilkaset metrów grubości

najstarsza część pokrywy platformowej powstawała od kambru po dewon

*w starszym paleozoiku były to morskie skały okruchowe i węglanowe (wapienie i margle) -osiągają w syneklizie perybałtyckiej ok. 4 tys. metrów miąższości

*dewon i karbon - na pn osadzały się skały okruchowe pochodzenia morskiego i lądowego / na pd. i wsch. skały węglanowe

W wielkich rowach tektonicznych przecinających platformę (dnieprowsko- donieckim, prypeckim) oraz w zapadlisku nadkaspijskim tworzyły się grube pokłady soli kamiennej znajdujące się dziś na gł. ok. 10 tys. m.

W syneklizie moskiewskiej, rowie dnieprowsko- donieckim i rowie lubelskim występują pokłady węgla

-era mezozoiczna i kenozoiczna - na obszarze platformy wschodnioeuropejskiej osadzały się utwory węglanowe (wapienie i margle) i skały okruchowe (piaski, iły) - najgrubsze serie tych osadów powstały w pd. części platformy wschodnioeuropejskiej

- czwartorzęd (plejstoceńska epoka lodowa) w tym okresie powstały najmłodsze osady pokrywy platformowej / Wielokrotne zlodowacenia pozostawiły w pn. części platformy osady lodowcowe i wodnolodowcowe osiągające nawet kilkaset metrów miąższości/ na pd.-zachodzie tworzyły się w tym czasie kilkudziesięciometrowej grubości pokrywy lessowe

2) PLATFORMA PALEOZOICZNA

- obejmuje środkową i zachodnią część Europy

- jest to część Europy uformowana gł. na zachodnim przedpolu Baltiki oraz na jej pn-zachodnim i wsch. skraju.

-platforma w geologicznej skali czasu jest młodą platformą

-wyróżniającymi się elementami jej struktury są : kaledonidy (utworzone w orogenezie kaledońskiej pod koniec straszego paleozoiku) i hercynidy (uformowane pod koniec paleozoiku)

- platforma scytyjska - jest jednostką podobną do platformy paleozoicznej leży w południowo-wschodniej Europie między M. Azowskim a M. Kaspijskim na pn od Kaukazu .- jej fundament tworzą słabo sfałdowane struktury kaledońskie i hercyńskie a pokrywę platformową stanowią osady mezozoiczne i kenozoiczne

*KALEDONIDY

- powstały w sylurze na skutek zaniku O. Iapetus oraz kolizji Beltiki i Laurencji

- w momencie powstwania kaledoniy stanowiły rodzaj szwu kontynentalnego spajającego odrębne wcześniej lądy

- we współczesnej Europie kaledonidy występują gł. w północnej , północno-zachodniej części kontynentu

Ciągną się od archipelagu Svalbard przez Wyspę Niedźwiedzią, zachodni skraj Płw. Skandynawskiego (G. Skandynawskie) po Wyspy Brytyjskie (G. Grampian, Kaledońskie, Kambryjskie, Hebrydy, pn część Irlandii)

-są one zbudowane ze skał okruchowych (piaskowców, kwarcytów, mułowców, łupków ilastych i krystalicznych) rzadziej skał węglanowych utwory te zwykle są silnie zmetamorfizowane poprzecinane intruzjami skał magmowych

-warstwy skał są silnie sfałdowane i tworzą wielkie płaszczowiny nasunięte w G. Skandynawskich ku południowemu wschodowi na skraj platformy wschodnioeuropejskiej / w pn części Wielkiej Brytanii i na Hebrydach ku północnemu zach.

- struktury kaledońskie występują również poza obszarem gór: w podłożu platformy paleozoicznej , w zachodniej i środkowej Europie przykryte młodszą (górnopaleozoiczną, mezozoiczną i kenozoiczną ) pokrywą platformową => Ciągną się od Wysp Brytyjskich i M. Północnego wzdłuż zachodniej krawędzi platformy wschodnioeuropejskiej po Góry Świętokrzyskie i północno-wschodni węglowej niecki Górnego Śląska

*HERCYNIDY (waryscydy)

- tworzyły się pod koniec karbonu i na początku permu w następstwie zwężania Oceanu Paleotetydy i subdukcji jego litosfery oceanicznej pod kontynentalną litosferę istniejącej od syluru Euroameryki.

-Hercynidy na pn graniczą z kaledonidami a na pd. z alpidami

- tworzą szeroki pas ciągnący się od Irlandii i Płw. Iberyjskiego ku wschodowi gdzie klinem wciskają się między platformę wschodnioeuropejską i Karpaty.

* WYPIĘTRZONE CZĘŚCI :

-masywy w Kornwalii

-na Płw. Iberyjskim

-Sardynii i Korsyce

- w Pirenejach

-Bretanii

-Masywie Centralnym

- Wogezach

- Schwarzwaldzie

-Ardenach

- Górach Łupkowych

- Harzu

- Masywie Czeskim wraz z Sudetami i w Górach Świętokrzyskich

-Obecne są także w Alpach i Karpatach (masyw krystaliczny Tatr)

-Niektóre masywy hercyńskie są terranami stopniowo odrywanymi od kontynentu Gondwany i dobudowywanymi do wschodniej (europejskiej) części Euroameryki.

-Pomiędzy wypiętrzonymi masywami struktury hercynidów zapadają utwory młodsze (permskie, mezozoiczne, kenozoiczne) wypełniające rozległe baseny i niecki : basen akwitański, paryski i londyński, nieckę niemiecko-polską (basen niemiecki, basen polski).

- W hercynidach występują utwory od późnego prekambru (późny proterozoik) do kambru włącznie w postaci skał okruchowych (piaskowce, kwarcyty, łupki) i węglanowych (wapienie, dolomity, margle) sfałdowane w kilku fazach orogenezy hercyńskiej (waryscyjskiej) - skały te są często zmetamorfizowane, poprzecinane intruzjami granitoidów i pokładami skał wulkanicznych.

-przeważająca część strefy objętej orogenezą hercyńską jest przykryta współcześnie osadami permu , mezozoiku, trzeciorzędu i czwartorzędu tworzącymi pokrywę platformy paleozoicznej środkowej i zach. Europy i platformy scytyjskiej

--> 3) ALPIDY

- obejmują południową część kontynentu

-tworzą równoleżnikowo zorientowany system górski w wielu miejscach o krętym przebiegu

- na zach. przez Cieśninę Gibraltarską łącza się z górami Rif w pn Afryce należącymi do Atlasu a na pd. i wschód od Morza Czarnego łączą się z alpejskimi łańcuchami górskimi Azji.

-utworzyły się w wyniku naporu afrykańskiej płyty litosfery na ówczesną południową część Europy / powstawały w kilku fazach począwszy od triasu

- najsilniejsze ruchy przypadły na kredę i trzeciorzęd

-formowanie tego systemu górskiego jeszcze się nie zakończyło - Alpidy Europy wciąż są aktywne sejsmicznie (trzęsienia ziemi i współczesny wulkanizm) => przesuwa się płyta afrykańska ku północy i napiera na litosferę Europy

-utwory uformowane w orogenezie hercyńskiej i kaledońskiej zostały pocięte uskokami na oddzielne bloki - nabrały w ten

*WYPIĘTRZENIE

-drobne masywy pd. Irlandii i Wielkiej Brytanii

- Meseta Iberyjska

- Masyw Armorykański,

- Masyw Centralny

- masywy Korsyki i Sardynii

- Reńskie Góry Łupkowe

- Wogezy,

- Schwarzwald,

- góry Harz

- Las Turyński,

-Masyw Czeski z Sudetami

-Góry świętokrzyskie

- W sąsiedztwie młodych dźwigających się łańcuchów powstawały zapadliska tektoniczne np. Kotlina Andaluzyjska Sandomierska

- w wielu regionach ożywiły się zjawiska wulkaniczne (ślady niedawnego wulkanizmu widoczne są m.in. w Masywie Centralnym- wulkany Owernii)/ obecnie wulkanizm jest w fazie schyłkowej - Wezuwiusz - jedyny czynny wulkan na lądzie

- w strukturze Alpidów wyróżnia się 3 człony :

*Zachodni - obejmuje Góry Betyckie, oraz Sycylię i Apeniny

*Północny - Pireneje, Alpy, Karpaty, Stara Płanina (Bałkan), Góry Krymskie, Góry Pontyjskie (Azja), Kaukaz, Mały Kaukaz.

*Południowy - Góry Dynarskie i Pindos.

Rozdzielają je wydźwignięte stare masywy śródgórskie (masyw Rodopów), zapadliska śródgórskie (Nizina Padańska), niekiedy zalane przez morze np. baseny mórz : Tyrreńskiego, Jońskiego i Egejskiego.

- na przedpolu Alpidów znajdują się zapadliska i rowy przedgórskie (np. Nizina Andaluzyjska) wypełnione kenozoicznymi skałami okruchowymi dostarczanymi przez rzeki z niszczenia gór

W strefie wewnętrznej Alpidów : (strefa pennińska Alp, Karpaty Wewnętrzne, pn-wschodnia część G. Dynarskich, góry Pindos) występują silnie sfałdowane, zmetamorfizowane skały mezozoiczne i skały magmowe (powszechne są wulkanity)

W strefie zewnętrznej (Pireneje, Szwajcarka strefa Alp, Karpaty Zewnętrzne, Stara Płanina, część G. Dynarskich, Góry Krymskie, Kaukaz) - przeważają skały osadowe (gł. mezozoiczne i trzeciorzędowe) wapienie i dolomity.

Pod koniec trzeciorzędu klimat na Ziemi zaczął się ochładzać - zbliżała się plejstoceńska epoka lodowa. Wywarła ona znaczący wpływ na budowę geologiczną kontynentu i ukształtowanie jego powierzchni. W plejstocenie kilkakrotnie ogromne obszary Europy zostały przykryte przez lądolody rozpływające się z kilku centrów w pn. Europie. Połączone podczas maksymalnego zasięgu czasz lodowe zajmowały 23,5 mln km², nie licząc lodowców pływających i lodowego paku na Oceanie Atlantyckim. Obejmowały całą tarczę bałtycką, obszar dzisiejszego Morza Bałtyckiego, większość M. Północnego, prawie całe Wyspy Brytyjskie, znaczną część kontynentalnej zachodniej Europy

Zakończone około 10 tys. lat temu ostatnie zlodowacenie miało mniejszy zasięg objęło : tarczę bałtycką, Płw. Jutlandzki, Pojezierza Bałtyckie oraz pn- zachodnią część Niziny Wshocdnioeuropejskiej. Mniejsze czasze pokrywały północny Ural, Nową Ziemię, Ziemię Franciszka Józefa, Svalbard, Wyspę Niedxwiedzia, Jan Mayen, Islandię

Lokalne zlodowacenia obejmowały wyższe pasma górskie poza zasięgiem lądolodu : Alpy - gdzie wytworzyły się lodowce piedmontowe zasilane potężnymi lodowcami dolinnymi.

X KLIMAT

* o klimacie Europy decyduje :

-jej położenie geogr. w umiarkowanych szerokościach geograficznych

- duże rozczłonkowanie lądu przy niewielkich jego rozmiarach

- równoleżnikowy układ nizin i gór oraz sąsiedztwo oceanu na zachodzie i wielkiego kontynentu na wschodzie

PAS WYBRZEŻY

- istotne znaczenie ma oddziaływanie prądów morskich : ciepłego Prądu Północnoatlantyckiego ( jego jedna ze strug w postaci Prądu Kanaryjskiego oddziałuje na zach. wybrzeże Płw. Iberyjskiego)

*ośrodki baryczne kształtujące cyrkulację atm. nad Europą: Wyż Azorski (umacniający się i rozbudowujący latem daleko na północny wschód), Niż Islandzki ( pogłębiający się i rozszerzajmy zimą).

Latem pogoda e Europie północnej kształtowana jest pod wpływem Wyżu Arktycznego a w południowo-wschodniej jest pod wpływem Niżu Południowoazjatyckiego.

Zimą : Europa wschodnia - wpływ Wyżu Azjatyckiego, Europa pd. - niże powstające nad M. Śródziemnym

Taki układ baryczny powoduje, że zimą na pn od Pirenejów Alp i Karpat przeważają wiatry północno-zachodnie a na południe od granicy która stanowią góry południowo-zachodnie i zachodnie

*Równoleżnikowy ( w przybliżeniu) pas nizin w Europie Zachodniej i Środkowej oraz równoległy do nich pas wyżyn i gór chronią Europę Pd. przed wzmożonym napływem z pn mas zimnego powietrza arktycznego, ale jednocześnie utrudniają przepływ na pn mas ciepłego powietrza zwrotnikowego/ nie ma większego problemu w przemieszczaniu się mas powietrza z zachodu na wschód

*Wg klasyfikacji W. Okołowicza Europa leży w zasiągu trzech stref klimatycznych, w obrębie których wydziela się regiony klimatyczne

STREFA KLIMATÓW OKOŁOBIGUNOWYCH

-PÓŁNOCNO-WSCHODNIA EUROPA (za kołem polarnym) => północno- wsch. skraj Skandynawii, pn część Islandii, wyspa Jan Mayen, Wyspa Niedźwiedzia, Nowa Ziemia, Svalbard i Ziemia Franciszka Józefa

- średnia temp. w miesiącu najcieplejszym nie przekracza 10°C , roczna duma opadów (gł. śnieg) <500 mm

- pn Islandii, Skandynawii, Jan Mayen, Wyspa Niedźwiedzia, zach. część Svalbardu - klimat podbiegunowy morski (duża wilgotność powietrza, duże zachmurzenie, częste mgły, silne wiatry),

- w pn-wschodniej kontynentalnej cz. Europy - klimat podbiegunowy kontynentalny

-wsch. część Svalbardu , Ziemia Franciszka Józefa i Nowa Ziemia - klimat biegunowy o cechach kontynentalnych

STREFA KLIMATÓW UMIARKOWANYCH

-leży w niej przeważająca część Europy

-przeważa tu cyrkulacja zachodnia i rosnący ku wschodowi kontynentalizm klimatu

- w klimatach morskich (gł. w zachodniej Europie) dobowe i roczne amplitudy temp. są mniejsze niż e kontynentalnej odmianie klimatu / roczne sumy opadów są wyższe a opady bardziej równomiernie rozłożone w ciągu roku

-w klimatach kontynentalnych opady atm. koncentrują się gł. w ciepłej połowie roku / wyróżnia się dwie grupy klimatów - ciepłe i chłodne

STREFA KLIMATÓW PODZWROTNIKOWYCH

-w tej strefie leży południowa część Europy

-średnia temp. w miesiącu najchłodniejszym wynosi od 10 ( w klimacie morskim) do 0 w klimacie kontynentalnym suchym

-większość opadów przypada na chłodne półroczne od jesieni do wiosny)

-lata są przeważnie suche, ciepłe i słoneczne

*klimat morski - na wybrzeżach zatoki Biskajskiej, Lwiej, Genueńskiej, na adriatyckim wybrzeżu płw. Apenińskiego i Bałkańskiego i w zach. części Sycylii

*klimat pośredni - pd. część Płw. Iberyjskiego, zach. część Płw. Apenińskiego, na Sardynii, na Korsyce, we wsch. części Sycylii,

*klimat kontynentalny i kontynentalny suchy - środkowa część Płw. Iberyjskiego, środkowa i wsch. część Płw. Bałkańskiego, Nizina Padańska

W górach we wszystkich wymienionych strefach klimatycznych występują górskie odmiany poszczególnych klimatów (zwykle chłodniejsze i wilgotniejsze niż na nizinach)

XI WODY

-wilgotny klimat na większości terytorium Europy sprzyja istnieniu gęstej i zróżnicowanej sieci wód powierzchniowych, obejmuje one wody płynące, jeziora, bagna, wody uwięzione w lodowcach.

- większa część terytorium Europy (81%) leży w zlewisku Oceanu Atlantyckiego pozostałe 19% należy do zlewiska bezodpływowego Morza Kaspijskiego.

-główny dział wodny kontynentu pomiędzy O. Atlantyckim i morzami północnymi (Północne, Bałtyckie, Norweskie, Barentsa i Białe a morzami południowymi (Śródziemne, Czarne, Kaspijskie) niegnie krętą linią od Cieśniny Gibraltarskiej po Ural .

*RZEKI

- największe systemy rzeczne rozwinęły się na nizinach Europy Wschodniej/ w zach. Europie do dużych systemów rzecznych zalicza się Dunaj i Ren.

- wśród rzek uchodzących do południowej części kontynentu największe są :

1)Wołga 3530 km 2) Dunaj 2859 km 3)Ural 2428 km 4) Dniepr 2201 km 5 -10 : Don, Dniestr, Ebro, Boh, Rodan i Pad

- - wśród rzek uchodzących do O. Atlantyckiego i mórz północnych :

1) Peczora 1809 km 2) Ren 1320 km 3) Łaba 1165 km 4) Wisła 1047 km 5) Dźwina 1020 km 6-11 : Dwina, Loara, Tag, Duero, Niemen i Moza.

-największe dorzecze wśród rzek Europy ma Wołga ! 1360 tys. km²

-rzeki Europy reprezentują różne typy ustroju rzecznego :

1)TYP WSCHODNIO-EUROPEJSKI : m.in. :

- Wołga, Dniepr, Don, Peczora, Niemen,

- rzeki o takim ustroju zimą zamarzają na 3-4 miesiące a wiosną mają duże wezbrania spowodowane tajaniem śniegu.

-niskie stany wody przypadają na koniec lata i wczesną jesienią

2)TYP ATLANTYCKI :

- Saona, Sekwana i Tamiza

-rzeki te zimą nie zamarzają / w ich zasilaniu największą rolę odgrywają deszcze równomiernie rozłożone w ciągu roku

-największe stany osiągają w styczniu i lutym a najniższe w sierpniu i wrześniu.

3)TYP PRZEJŚCIOWY (między wschodnio-europejskim a atlantyckim)

- Wisła, Odra, Łaba

-zamarzają na 1-2 miesiące podczas surowych zim (w czasie łagodnych zlodzenie nie występuje)

- wezbrania : podczas wiosennych roztopów i w czasie letnich opadów

- niskie stany -jesień

4) TYP ALPEJSKI

- Ren, Rodan, Garonna, Pad, Dunaj

-rzeki te nie zamarzają zimą - mają wtedy niskie stany wody

- maksymalne stany wody - wiosna /lato kiedy w górach topnieją śniegi i lodowce

5)TYP PÓŁNOCNOEUROPEJSKI

- Glomma, Muönio, Kemi, Torne, Skellefte i inne rzeki Skandynawii

-mają zasilanie śnieżno- deszczowo-lodowcowe

-rzeki te z reguły zamarzają / latem mają przepływy umiarkowane (wyrównane dzięki licznym jeziorom przez które przepływają)

6) TYP ŚRÓDZIEMNOMORSKI

- Tag, Gwadiana, Gwadalkiwir, Arno, Tyber, Wardar

- przewaga zasilania deszczowego gł. w okresie jesienno- zimowym, na który przypada pora deszczowa i największe wezbrania

-podczas letniej pory suchej stany wód są najniższe a niektóre rzeki wysychają

*JEZIORA I BAGNA

- łączna pow. jezior (bez M. Kaspijskiego) wynosi ok. 165 tys. km² - 1,6% pow. kontynentu/ mają one różną genezę

- tektoniczne - reliktowe jezioro Balaton w Kotlinie Panońskiej / największe jeziora mają pochodzenia tektoniczno-lodowcowe => Ładoga, Onega, wypełniające obniżenia w południowo-wschodnim skraju tarczy bałtyckiej oraz jeziora Wener i Wetter w pd. części Płw. Skandynawskiego.

- najliczniejsze w Europie są jeziora polodowcowe występują one zarówno w górach - górskie jeziora polodowcowe - piedmontowe jak i na nizinach

-największe jeziora polodowcowe - piedmontowe : po pd. stronie Alp =>Maggiore, Como, Garda, po pn stronie => J. Genewskie i J. Bodeńskie.

-w górach bardzo liczne są cyrkowe jeziora polodowcowe => np. Czarny Staw nad Morskim Okiem , jeziora dolinne w przegłębieniach żlebów lodowcowych np. jeziora w Dolinie Pięciu Stawów Polskich , i w zagłębieniach morenowych - Staw Smreczyński w Tatrach.

- na nizinach w zasięgu ostatniego zlodowacenia jeziora występują niekiedy masowo o tworzą pojezierza => najwięcej jezior polodowcowych różnych typów znajduje się w : pd. części Płw. Skandynawskiego oraz na pojezierzach : Fińskim, Wileńskim, Mazurskim, Pomorskim i Maklemburskim.

- jeziora pochodzenia wulkanicznego => np. Öskju, My na Islandii Bracciano i Bolsena w Apeninach, liczne jeziora w Owernii, Szwabii, w górach Eifel a także w Karpatach / jeziora krasowe np. w G. Dynarskich i Alpach/ jeziora nadbrzeżne (mierzejewe, lagunowe, limanowe, deltowe ) - pd. wybrzeże M. Bałtyckiego nad M. Czarnym, Adriatyckim, Tyrreńskim

*Bagna

-w większości związane z obszarami polodowcowymi

-powstały na działach wodnych w miejscach o nie do końca zorganizowanej sieci odpływu powierzchniowego (Polesie, Bagna Biebrzańskie), w miejscach zsypanych osadami i zarastających jezior i ujściach wielki rzek : np. delta Wisły

-wiele bagien w zach. i pd. Europie istniejących w przeszłości zostało z czasem osuszone i zamienione w pola uprawne

*LODOWCE

-współczesne zlodowacenie w Europie to zaledwie 0,5% pow. lodowców europejskich w plejstocenie

-obecnie zajmują ok. 90 tys. km² i od połowy XX wieku coraz wyraźniej zmniejsza swój zasięg

- największe obszary zlodowacone znajdują się w pn Europie a wyspach arktycznych gdzie granica wieloletniego śniegu znajduje się na wys. 100 m n.p.m. Czoła lodowców schodzą tam nierzadko do poziomu morza

- Na Svalbardzie - czasze lodowe , zlane ze sobą lodowce piedmontowe i oddzielne lodowce górskie zajmują ponad 50 % powierzchni archipelagu czyli ok. 35 tys. km² / pokrywają też ponad połowę Wyspy Północnej Nowej Ziemi - ok. 24 tys. km² i prawie 90% pow. Ziemi Franciszka Józefa oraz ⅓ wyspy Jan Mayen

-Na Islandii współczesne zlodowacenie zajmuje ok 10 % pow. - prawie 12 tys. km² z czego na czasze lodową Vanta przypada 9 tys. km²

- w części lądowej Europy największą pow. zajmują lodowce w Górach Skandynawskich - ok. 2,9 tys. km², ze względu na stosunkowo niskie położenie granicy wieloletniego śniegu ( od 1800 m n.p.m. na pd. do 700 m n.p.m. na pn). Są to przede wszystkim rozległe lodowce fieldowi (największy - Jostendals 470 km²) z których spływają liczne lodowce dolinne. W Alpach mimo wyżej przebiegającej granicy wieloletniego śniegu od 2500-3200 m n.p.m. lodowce zajmują podobną pow. co w Górach Skandynawskich 2,8 tys. km². Przeważają tam lodowce dolinne często rozgałęzione i zasilane z kilku pól firnowych (lodowce typu alpejskiego). Do największych należą : Aletsch 87 km² i 25 km dł./ Gomer 69 km² i 14 km dł. / Mer de Glace 34 km² i 12 km dł.

-małe lodowce górskie występują także w Pirenejach (ok. 30 km² łącznie) i pn Uralu (ok. 30 km² łącznie)

XII GLEBY

-pokrywa glebowa (ze względu na różnorodność skał, z których powstają gleby i znaczne zróżnicowanie warunków klimatycznych, w których się rozwijają) ma na przeważającym obszarze układ mozaikowy/ w Europie wsch. przybiera układ strefowy

- tundrowe gleby kriogeniczne (utworzone ze zwietrzelin i osadów lodowcowych poddawanych współcześnie mrozowej segregacji/ gleby słabo wykształcone i inicjalne o nieustabilizowanym profilu) - pokrywają archipelagi leżące w strefie polarnej : Svalbard, Ziemie Franciszka Józefa, Nową Ziemię, Wyspę Niedźwiedzia, wyspę Koługujew

- zmarzlinowe gleby tundrowo- glejowe i torfowo- glejowe (wytworzyły się z osadów lodowcowych i wodnolodowcowych - obfitują one w struktury poligonalne i inne deformacje kopczykowate) - występują na równinach na północnym wsch.

- tundrowe gleby górskie (torfowe i kamieniste) - w północnej Skandynawii pośród wychodzi skał pozbawionych zwietrzeliny

-młode skały wulkaniczne - Islandia

*PÓŁNOCNA I WSCHODNIA EUROPA

-gleby bielicowe - pod lasami iglastymi (tajga) / rankery bielicowe - (utworzone ze zwietrzelin skał krystalicznych) -na Płw. Skandynawskim i Kolskim/ bielice iluwialno-żelaziste - na obszarze Międzymorza (Masywu) Fińsko-Karelskiego

- Wschodnia część kontynentu - tu skałę macierzystą stanowią utwory polodowcowe : gliny morenowe, piaski, utwory pylasto-piaszczyste => wytworzyły się z nich glejobielice porzechodzące stopniowo ku południowi (w pd. tajdze) w gleby darniowo- bielicowe. Tworzą one szeroką 50-1000 km strefę ciągnącą się od wsch. wybrzeży M. Bałtyckiego po Ural.

*NIZINY ŚRODKOWEJ I ZACHODNIEJ EUROPY (od Nizin Środkowopolskich po Nizinę Francuską), Płw. Jutlandzki, W-y Brytyjskie

- gleby płowe i gleby brunatne leśne - (wytworzyły się ze zwietrzelin, gliniastych skał czwartorzędowych oraz utworów pyłowych porośniętych pierwotnie przez lasy liściaste )

-czarne ziemie i gleby torfowe - lokalnie w miejscach podmokłych

WYŻYNY ŚRODKOWEJ I ZACHODNIEJ EUROPY

- gleby brunatne kwaśne - pod lasami iglastymi i mieszanymi

-gleby bielicowe - pod lasami iglastymi

- gleby łąkowe górskie - w piętrze łąk alpejskich (hal)

-płaty gleb stepowych =>czarnoziemy lub gleby czarnoziemnopodobne wytworzone z lessów i utworów lessopodobnych - niewielkie płaty u stóp Harzu, większe na Nizinie Węgierskiej, w Kotlinie Czeskiej, na Wyżynie Małopolskiej i Lubelskiej, u podnóży Sudetów i pn Karpat na Wyżynie Rumuńskiej i Nizinie Naddunajskiej

-czarnoziemy właściwe- z grubym poziomem próchniczym bogatym w materię organiczną występują : na Wyżynie Wołyńskiej, Środkoworosyjskiej, Nadwołżańskiej i w ich otoczeniu zbliżają się do strefy tajgi ustępują miejsca czarnoziemom wyługowanym i szarym glebom leśnym

- gleby kasztanowe - wokół Niziny Nadkaspijskiej, nad dolnym Donem, Dońcem i środkowym biegiem Uralu

-gleby pustynne z płatami sołońców i sołonczaków - na Nizinie Nadkaspijskiej

EUROPA POŁUDNIOWA

-brązowe (cynamonowe ) gleby śródziemnomorskie - gł. na Płw. Iberyjskim Apenińskim i Bałkańskim

*rędziny - utworzone ze zwietrzelin skał węglanowych

XIII ROŚLINNOŚĆ

-Roślinność Europy należy do państwa roślinnego Holarktydy - jest jednak uboższa florystycznie w porównaniu a współtworzącą to państwo Azją i Ameryką Pn. zwłaszcza w gatunki drzewiaste

- różnorodność gatunkowa rośnie z północy na południe - na wyspach arktycznych europy liczba gatunków roślin naczyniowych nie przekracza 150, w Europie Środkowej 2500-3100 gatunków a w Europie Pd. 4000-5000 gatunków

- gatunki endemiczne występują niemal wyłącznie na pd. od ostatniego maksymalnego zasiągu zlodowacenia

- w Europie czytelny jest (choć w zachodniej Europie słabiej wykształcony) strefowy układ formacji roślinnych nawiązujący do przebiegu stref klimatycznych i charakterystyczna ich zmienność z zachodu na wschód wynikająca ze słabego w tym kierunku oddziaływania Oceanu Atlantyckiego.

TUNDRA

- obejmuje pn część Europy tzn. Islandię, wyspę Jan Mayen, arktyczne archipelagi Europy , pn skraj Skandynawii, pas wybrzeża Morza Arktycznego aż po Ural

- na pn tego obszaru jest to tundra mszysta i porostowa/ na pd. tundra krzewinkową przechodząca w luźne lasy określane mianem lasotundry

*OBSZAR EUROSYBERYJSKI (wyróżnia się tu kilka stref roślinności) obejmuje większą część Europy

TAJGA (lasy iglaste)z dużym udziałem torfowisk - zajmują pn część Niziny Wschodnioeuropejskiej i środkową Skandynawię

-gatunek lasotwórczy - świerki, brzozy, osiki, wierzby

STREFA LASÓW MIESZANYCH

-rozpościerają się : w pd. część Płw. Skandynawskiego (bez Skanii), wokół Zatoki Fińskiej, wzdłuż wschodnich wybrzeży M. Bałtyckiego -skąd ciągną się na wsch. przez środek Niziny Wschodnioeuropejskiej aż do Uralu

STREFA LASÓW LIŚCIASTYCH ZRZUCAJĄCYCH LIŚCIE NA ZIMĘ

- ciągnie się od wybrzeża O. Atlantyckiego po Ural, przez całą Europę, i od Skanii na pn po Alpy i Karpaty na pd.

*LASY JESIONOWO-DĘBOWE - ( z dużym udziałem torfowisk) stanowiły naturalną roślinność na Wyspach Brytyjskich i Nizinie Francuskiej

*LASY DĘBOWO-BRZOZOWE I BUKOWE - w Skanii i zach. części Niziny Środkowoeuropejskiej, wzdłuż Morza Bałtyckiego aż po ujście Wisły

STREFA BEZLEŚNA (STEPOWA)

-rozciąga się przez pd. część Niziny Wschodnioeuropejskiej od delty Dunaju po Ural od strefy lasów liściastych jest oddzielona roślinnością o cechach przejściowych (lasostep)

*PŁATY LASOSTEPÓW - występują po wew. stronie łuku Karpat na Wielkiej Nizinie Węgierskiej, Wyżynie Transylwańskiej, Nizinie Rumuńskiej/ w zależności od uwilgotnienia wyróżnia się kilka odmian stepów :

-step kwietny - najbogatsza forma stepu (występująca przy dużym zaopatrzeniu w wodę) żłożony z traw i dużej liczby gatunków kwitnących bylin.

-step ostnic owy - (występuje przy gorszym zaopatrzeniu w wodę) z przewagą traw gł. ostnic

-step suchy piołunowy - przy opadach rzędu 250 mm, często na glebach zasolonych

*OBSZAR ŚRÓDZIEMNOMORSKI

STREFA ROSLINNOŚCI TWARDOLISTNEJ

-związana jest z klimatem podzwrotnikowym typu śródziemnomorskiego w pd. części kontynentu

- pierwotną roślinność na obszarze śródziemnomorskim stanowiły lasy dębu ostrolistnego i korkowego ,w miejscach cieplejszych dzikie oliwki zastąpiła je roślinność wtórna, krzewiasta nazywana „roślinnością śródziemnomorską” - najpowszechniej spotykana jako „makia” - zwarta zimozielona formacja krzewiasta z pojedynczymi drzewami,

W górach charakterystyczny jest piętrowy układ roślinności / w środkowej Europie piętro pogórza zajmują wielogatunkowe lasy liściaste / w reglu dolnym rosną lasy bukowe a w górnym lasy świerkowe/ Piętro subalpejskie porasta kosodrzewina, kosa olcha i różanecznik/ W piętrze alpejskim dominują murawy/ w Piętrze śnieżnym w górach bez lodowców i wieloletnich śniegów występują pionierskie zbiorowiska roślinne

REGIONY FIZYCZNOGEOGRAFICZNE

- Podstawą podziału Europy na regiony jest : zróżnicowanie warunków środowiska w tym budowa geologiczna, ukształtowanie powierzchni, geneza rzeźby i warunki klimatyczne

- Podział : Europa Północna, Europa Wschodnia, Europa Zachodnia, Europa Południowa

I EUROPA PÓŁNOCNA

-obejmuje : Płw. Skandynawski i Płw. Kolski nasadą nazywaną Masywem Fińsko-Karelskim, Islandię, Wyspy Owcze, Jan Mayen i arktyczne archipelagi Europy na Morzu Arktycznym (bez płw. Kanin i wyspy Kołgujew)

- jest to obszar mocno rozczłonkowany i bardzo zróżnicowany pod względem budowy geologicznej (skały od najstarszych w Europie skał prekambryjskich do młodych skał wulkanicznych), rzeźby i jej genezy (góry o rzeźbie alpejskiej, wyżyny, pow. zrównania, płaskowyże i niziny, powszechne ślady zlodowacenia plejstoceńskiego), klimatu (od biegunowego na pn po umiarkowanie chłodny na pd.) i roślinności (od pustyń polarnych po nizinne lasy bukowe na pd.)

* 1) PÓŁWYSEP SKANDYNAWSKI

-o pow. 800 tys. km², - największy półwysep Europy

-leży między M. Barentsa na pn, M. Norweskim na zach., M. Północnym na pd .a M. Bałtyckim na wschodzie

- linia brzegowa płw. jest silnie rozwinięta nad morzami : Północnym (począwszy od wód Kattegatu), Norweskim i Barentsa dominują wybrzeża fiordowe / po wsch. stronie płw. rozwinęły się wybrzeża fiordowe i szerowe

- obejmuje pn.-zachodnią część tarczy bałtyckiej (najstarszej struktury Europy) z pasmem fałdowań kaledońskich ciągnących się wzdłuż zachodniej części płw.

- w plejstocenie w pn części płw. (masyw Kebnekaise) znajdował się jeden z najważniejszych ośrodków zlodowacenia, które ogarnęło znaczną część Europy. / od momentu ustąpienia lodowców trwają do dziś ruchy epejrogeniczne natury izostatycznej

>Góry Skandynawskie

- zajmują zach. część Płw. Skandynawskiego o zrównanej, wygładzonej przez lodowce (zmutonizowanej) powierzchni szczytowej, tworzącej faliste płaskowyże nazwane fieldami np. Dovre./ na ich powierzchni lokalnie występują lodowce typu norweskiego (fieldowe), z których spływa niekiedy kilkanaście jęzorów lodowcowych np.Jostedal.

-zach. część gór rozcinają gł. żleby lodowcowe przechodzące w fiordy o gł. >1000 m. - znajdują się tam liczne jeziora polodowcowe - np. Glomma, Klar, Dal.

-pd. część Gór Skandynawskich - Sörland - ma charakter wyżynny - Wyżyna Południowonorweska

>Wyżyna Lapońska - wyróżnia się w części wschodniej Płw. Skandynawskiego (na pn od Zatoki Botnickiej)

>Wyżyna Północnoszwedzka- na pn-zachód od Zatoki Botnickiej

Są to obszary o wys.300-400 m n.p.m. urozmaicone twardzielowymi wzgórzami (tunturi) sięgającymi nawet 800 m n.p.m.

Obie te wyżyny przylegające od zach. do G. Skandynawskich sąsiadują z nabrzeżnymi nizinami nad Zatoką Botnicką : Niziną Północnobotnicką, Zachodniobotnicką,

Na pd. od Wyżyny Północnoszwedzkiej leży Obniżenie Środkowoszwedzkie (równoleżnikowy pas tektonicznych zapadlisk i zrębów z wielkimi jeziorami tektoniczno-polodowcowymi np. Wetter, Wener) nazywane jest też Pojezierzem Środkowoszwedzkim. Dalej na pd. znajduje się Wyżyny Południowoszwedzka o wys. 400 m n.p.m. oraz nizina Skania nie leżąca już na tarczy bałtyckiej

* 2) PÓŁWYSEP KOLSKI

- leży między M. Barentsa a M. Białym/zajmuje pn-wschodnią część tarczy bałtyckiej

- w zach. części płw. występują zrębowe góry (Chibiny 1191 m n.p.m.) i obniżenia tektoniczne wypełnione jeziorami / wschodnia część ma rzeźbę mniej zróżnicowaną

- brzegi płw. są wysokie, klifowe (co wiąże się z jego izostatycznym dźwiganiem)

- wszędzie występują ślady ostatniego zlodowacenia

* 3) MIĘDZYMORZE FIŃSKO-KARELSKIE

- leży między Zatoką Botnicką i Zatoką Fińską M. Bałtyckiego a zatokami Kandałaksza i Oneską Morza Białego/ obejmuje nizinną część tarczy bałtyckiej

- na pn region ten graniczy z Wyżyną Lapońską a na pd.-wschodzie sięga po skraj tektonicznego obniżenia (Południowokarelskiego) zajętego częściowo przez jeziora Ładoga i Onega

-cały obszar międzymorza charakteryzuje się młodą rzeźbą polodowcową

- w pd. jego części znajduje się Pojezierze Fińskie z ponad 6 tys. jezior polodowcowych od wschodu zamyka je wyżyna Maanselka i Góry Karelskie (stanowią dział wodny między M. Bałtyckim a Białym). Po ich wsch. stronie znajduje się Pojezierze Karelskie

* 4) WYSPY MORZA BAŁTYCKIEGO

- charakteryzują się zróżnicowaną budową geologiczną i pochodzeniem

a)Wyspy Alandzkie - (są częścią tarczy bałtyckiej zbudowane z granitów i gnejsów) to archipelag drobnych, granitowych wysp zamykających od pd. Zatokę Botnicką i tworzących wybrzeże szerowe

z morfologicznego punktu widzenia Wyspy Alandzkie są barańcami (mutonami) uformowanymi przez poruszający się ku południowi lodowiec.

b)Bornholm - zbudowana z granitów i gnejsów jest częścią tarczy bałtyckiej,

# Wszędzie widoczne są ślady działalności lodowców

Olandia i Gotlandia znajdują się na skraju tarczy bałtyckiej na ich pow. odsłaniają się paleozoiczne skały osadowe

*5)ARKTYCZNE ARCHIPELAGI EUROPY

- obejmują : Svalbard, Ziemię Franciszka Józefa i Wyspę Niedźwiedzia.

- wszystkie te archipelagi leżą na szelfie Europy na M. Barentsa

>Svalbard - leży w pn-zachodniej części M. Barentsa / tworzą go 4 duże wyspy : Spitsbergen, Ziemia Północno- Wschodnia, Wyspa Edge'a i Wyspa Barentsa oraz blisko 100 mniejszych wysp./ wyspy są górzyste o wys. do 1717 m n.p.m. silnie zlodowacone współcześnie - lodowce pokrywają ponad połowę pow. archipelagu/część lodowców zwłaszcza czasza lodowa na Ziemi Północno- Wschodniej schodzi do poziomu morza jako lodowce szelfowe /wybrzeża wysp mają charakter fiordowy

>Ziemia Franciszka Józefa -leży w północno-wschodniej części M. Barentsa/ obejmuje niespełna 200 wysp z których największe są : Ziemia Jerzego i Ziemia Wilczka / wyspy są górzyste i silnie zlodowacone (granica wieloletniego śniegu przebiega na wys. 100-150 m n.p.m./ prawie 90% pow. pokrywają lodowce schodzące do morza tworząc u wybrzeży potężne bariery lodowe

>>Wyspa Niedźwiedzia - leży w zach. części M. Barentsa w połowie odległości między Svalbardem a pn. krańcem Płw. Skandynawskiego / jest górzysta do 536 m n.p.m. / trudnodostępna i pokryta płatami zlodowaciałego śniegu / wyspa należy do kaledonidów

>Nowa Ziemia - wyznacza wschodnią granicę M. Barentsa / obejmuje 2 duże wyspy : Północną i Południową i kilkanaście mniejszych / pow. wysp jest górzysta - orograficzne przedłużenie hercyńskich struktur Uralu/ wys. sięgają 1575 m/ niemal 30 % pow. archipelagu pokrywają lodowce .

*5) JAN MAYEN - jest wyspą oceaniczną / leży na M. Grenlandzkim ok. 1000 km na zach. od Płw. Skandynawskiego / stanowi lokalną kulminację Grzbietu Północnoatlantyckiego/ jest to wulkaniczna wyspa , górzysta z czynnymi wulkanami o wys. do 2277 m n.p.m. współcześnie silnie zlodowacona - lodowce pokrywają 117 km² z 372,5 km² pow. całkowitej

*6) ISLANDIA - leży na O. Atlantyckim w odległości ok. 1000 km od brzegów Płw. Skandynawskiego /jest to wyspa wulkaniczna/ zbudowana z trzecio - czwartorzędowych i współcześnie powstających skał wulkanicznych gł. bazaltów i bazaltowych tufów brekcji, popiołów. / stanowi nadwodną część Grzbietu Śródatlantyckiego z aktywnym ryftem - zaznacza się on ciągami wulkanów utworzonych wzdłuż szczelin (szczelinowy wulkan Laki) , podłużnymi obniżeniami obecnie wykorzystywanych przez rzekę i częściowo zajętymi przez jeziora / w rzeźbie Islandii dominują wyżyny, płaskowyże lawowe do wys. 700-1000 m n.p.m. pokryte zakrzepłymi potokami lawy i popiołami wulkanicznymi urozmaicone ponad 20 czynnych kilkudziesięciu wygasłych wulkanów o wys. <1000 m n.p.m. np. Hekla/ kształt gór stołowych mają wulkany działające w plejstocenie pod czaszą lodową / niewielkie niziny występują tylko na pd. i południowym wschodzie wyspy / wybrzeża wyspy są zróżnicowane - na pd. płaskie , aluwialne pozostałe są wysokie, fiordowe / około 12% pow. zajmują lodowce w tym największy w Europie lodowiec Vatna 9 tys. km² -współczesne lodowce to pozostałości zlodowacenia plejstoceńskiego które objęło całą wyspę i wykraczało poza jaj kontury / ślady zlodowacenia widoczne są w postaci moren, cyrków i wygładów lodowcowych .

*7) WYSPY OWCZE

- są niewielkim archipelagiem - (ok. 20 wysp z największą Strømø ) na pd. skraju Morza Norweskiego między Płw. Skandynawskim, Wielką Brytanią a Islandią.

- są to wyspy pochodzenia wulkanicznego -(współcześnie brak działalności wulkanicznej) - związane ze strefą ryftową Grzbietu Śródatlantyckiego / górzyste do 900 m n.p.m. o stromych klifowych brzegach

II EUROPA WSCHODNIA

- prawie w całości znajduje się na prekambryjskiej wschodnioeuropejskiej z pokrywą skał osadowych od kambru po czwartorzęd o zróżnicowanej miąższości, otoczona od wsch. i pd. górami fałdowymi : hercyńskim Uralem i alpejskimi Karpatami, G. Krymskimi i Kaukazem

- zach. granicę Europy Wschodniej wyznacza linia środkowej Wisły

-obszar Europy Wschodniej jest mało zróżnicowany hipsometrycznie w przewadze równinny z wyraźnie zaznaczaoną strefowością elementów środowiska przyrodniczego (gł. klimatu, roślinności i gleb) zmieniających swe cechy wraz ze zmianą szerokości geograficznej

-równie wyraźne są krajobrazie Europy Wschodniej - malejące w kierunku wschodnim wpływy O. Atlantyckiego i narastający w tym kierunku kontynentalizm klimatu

-większa część Europy Wschodniej leży w strefie klimatów umiarkowanych chłodnych na pn i ciepłych na pd./ tylko pn-wschodnia część tego obszaru ma klimat podbiegunowy kontynentalny

- na skrajnej pn występują różne odmiany tundry, / większa część Europy leży jednak w strefie lasów iglastych na pn (tajga) oraz mieszanych i liściastych

*1) NIZINA WSCHODNIOEUROPEJSKA (NIŻ WSCHODNIOEUROPEJSKI)

- zajmuje większą część Europy Wschodniej/ rozwinęła się na pokrywie osadowej prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej

-rozpościera się od M. Arktycznego i skraju tarczy bałtyckiej (na pn pn-zachodzie) po Karpaty na pd.-zachodzie, M. Czarne, Azowskie i Kaukaz na pd., M. Kaspijskie a pd.-wschodzie i góry Ural na wsch.

- w pn. - pn-zachodniej części Niziny Wschodnioeuropejskiej w kenozoiku najważniejszym czynnikiem rzeźbotwórczym był lodowiec skandynawski

*Nizina Wschodnioeuropejska obejmuje :

1)Nizinę Północnorosyjską -(pn-wsch. część Niziny Wschodnioeuropejskiej/ rozciąga się na pd. od wybrzeża M. Barentsa w jej skład wchodzi : płw. Kanin, wyspę Kołgujew, Tundrę Małoziemielską, Tundrę Bolszeziemielską, Uwały Północne) / formy akumulacji lodowcowej są mocno rozmyte / współcześnie jest to zabagniona nizina porośnięta na pn tundrą a na pd. tajgą /poprzez góry Timan jest podzielona na Nizinę Dwińską na zach. i Nizinę Peczory na wsch.

2) Pojezierze Onesko-Dwińskie

3)Nizinę Wschodniobałtycko- Białoruską - znajduje się w zach. części Niziny Wschodnioeuropejskiej / na pn sięga doZatoki Fińskiej a na pd. po krawędź Wyżyny Wołyńsko-Podolskiej / na zach. bez wyraźnej granicy przechodzi w Niziny Środkowopolskie/ pn część Niziny jest obszarem młodo glacjalnym -uformowanym w 3 głównych fazach zlodowacenia Wisły/ obejmuje : Pobrzeża Wschodniobałtyckie i Pojezierza Wschodniobałtyckie

4)Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie - znajdują się na pd. od pasa Pojezierzy Wschodniobałtyckich

5)Nizinę Środkoworosyjską - znajduje się na wsch. od Niziny Wschodniobałtycko-Białoruskiej w strefie tajgi pd./na pn graniczy z Niziną Północnorosyjską a na pd. z pasem Nizin i Wyżyn Ukraińsko- Południoworosyjskich/ obejmuje : Nizinę Pejpusko- Ilmeńską (przylegającą na pn do Zatoki Fińskiej), Pojezierze Wałdajskie -uformowane podczas zlodowacenia Wisły/ Grzędę Smoleńśko-Moskiweską - stanowi kulminacje całej Niziny

6)Nizinę Poleską - leży między Wysoczyznami Podlasko-Białoruskimi na pn a Wyżyną Wołyńsko-Podolską na pd./ na zach. sięga poza Bug a na wsch. poza dolinę Dniestru / jest to region równinny i zabagniony/miejscami ponad powierzchnię bagien sterczą niewysokie wydmy i pagórki nie do końca rozmytych moren i innych form akumulacji lodowcowej/

-pd. część Niziny Wschodnioeuropejskiej w plejstocenie znajdowała się w większości poza zasięgiem lądolodu skandynawskiego - znajduje się tu szereg uwarunkowanych tektonicznie niezbyt wysokich wyżyn i starych gór oraz oddzielających je nizin =>

Są to m.in. : Wyżyny Ukraińskie, Nizina Naddnieprzańska, Wyżyna Środkoworosyjska, Nizina Czarnomorska, Nizina Ocko-Dońska, Wyżyna Doniecka, Wyżyna Nadwołżańska, Wyżyna Bogułmijsko-Belebejska i Nizina Nadkaspijska

1)Wyżyny Ukraińskie - znajdują się pomiędzy Niziną Poleską na pn a łukiem Karpat na pd.- zachodzie/wyżyny są dźwigniętą w czwartorzędzie i nierównomiernie wypiętrzoną częścią prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej bez pokrywy osadów lodowcowych/ na dużych obszarach występuję pokrywa lessowa / wyżyny mają bardzo urozmaiconą rzeźbę/ doliny rzek są gł. wcięte płyną gł. jarami/ maksymalne wys. <500 m n.p.m.

2)Nizina Czarnomorska - ciągnie się szerokim pasem wzdłuż wybrzeży M. Czarnego i Azowskiego / jest zbudowana z trzeciorzędowych wapieni przykrytymi grubymi seriami aluwiów rzecznych/ na wybrzeżu występują wydmy/ częścią Niziny jest delta Dunaju

3)Nizina Naddnieprzańska - znajduje się na wsch. od Wyżyn Ukraińskich/ jest to równina pochylona ku pd.- wschodowi w kierunku M. Azowskiego pocięta asymetryczną doliną Dniepru/ na pn regionu zachowały się osady i formy polodowcowe zw. z maksymalnym zasięgiem lądolodu skandynawskiego / w miejscu gdzie Dniepr wpływa na Nizinę Czarnomorską w jego korycie w wyniku erozji odsłoniły się krystaliczne skały tarczy ukraińskiej tworząc katarakty - obecnie są one ukryte pod wodami jeziora zaporowego

4) Wyżyna Środkoworosyjska - rozciąga się na wsch. od Niziny Naddnieprzańskiej po dolinę Donu/ jest południkowo zorientowanym szerokim ok. 500 km pasem wyniesień <300 m n.p.m./ w budowie dominują utwory paleozoiczne gł. dewońskie- osłaniają się one na pn / w środkowej części na pow. odsłaniają się skały kredowe

5)Nizina Ocko-Dońska - jest rozległym obniżeniem między Wyżyną Środkoworosyjską na zach. a Wyżyną Nadwołżańską ba wsch./ nizina jest szeroko otwarta ku pn, ku pd. zwęża się/ w plejstocenie wypełniał ją częściowo lodowiec/ - na pd. gdzie lądolód nie dotarł występują lessy a nizina jest głęboko rozczłonkowana dolinami Donu, Chopioru i ich dopływami

6)Wyżyna Nadazowska i Wyżyna Dobniecka - obie wyżyny stanowią stary, zniszczony górotwór hercyński związany z wielkim rowem tektonicznym -aulakogenem dnieprowsko-donieckim/osady wypełniające aulakogen zostały lekko sfałdowane i wypiętrzone z końcem paleozoiku / współcześnie wyżyny mają falistą pow. ze wzgórzami ostańcowymi miejscami silnie skrasowiałą/ maksymalne wys. <400 m n.p.m.

7)Wyżyna Nadwołżańska - rozciąga się na wsch. od Niziny Ocko-Dońskiej/ jej granicę wschodnią i pn wyznacza asymetryczna dolina Wołgi (wyróżniana jako Nizina Zawołżańska , pd. granica jest niewyraźna/ jest zbudowana gł. ze skał kredowych i trzeciorzędowych / w pn części odsłaniają się silnie skrasowiałe węglanowe utwory triasu i jury/ max wys. nieznacznie przekraczają 300 m n.p.m./morfologicznym przedłużeniem wyżyny jest południkowo biegnący ciąg wzgórz nazywanych - Jergeni - ciągną się one na pd. po Wyżynę Stawropolską u stóp Kaukazu, są zbudowane z trzeciorzędowych piaskowców

8)Wyżyna Bugułmijsko-Belebejska - to najdalej na wsch. wysunięta część pasa Nizin i Wyżyn Ukraińsko-Południoworosyjskich/przylega na pd. Uralu /stanowi lekko wypiętrzone i zdyslokowane przedgórze Uralu/jest zbudowana z piaskowców, wapieni, gipsów pochodzących z niszczonych gór i kryjących duże złoża ropy naftowej i gazu ziemnego.

9)Nizina Nadkaspijska - leży nad północno-zachodnim brzegiem Morza Kaspijskiego/ rozciąga się między Kaukazem na zach. a Uralem na wschodzie/ swym zasięgiem odpowiada zapadlisku tektonicznemu które jest wypełnione grubymi seriami osadów morskich i lądowych paleozoiku, mezozoiku i kenozoiku o łącznej miąższości 10 tys. m kryjących złoża ropy naftowej i gazu ziemnego/pow. niziny jest równinna urozmaicają ją : izolowane wzniesienia -kopuły wysadów solnych o wys. do 150 m, szerokie doliny Uralu, Wołgi, Kumy i Tereku kończące się deltami w M. Kaspijskim/pd. część niziny jest depresją leży do 28 m p.p.m.

10)Wyżyna Stawropolska - leży w obrębie platformy scytyjskiej/ budują ją sfałdowane skały paleozoiczne i słabo zaburzone skały mezozoiczne i kenozoiczne w których występują złoża węgla kamiennego, metali kolorowych, ropy naftowej i gazu ziemnego/wyżyna jest porozcinana dolinami : Kubania, Manyczy i Kumy oraz ich dopływów/ max wys. 831 m n.p.m. / od pd. wyżyna sąsiaduje z grzbietem Kaukazu

*2) KRYM

-jest wysunięty na pd. w M. Czarne

-na pn płw. Krymski łączy się z wąskim Przesmykiem Perekopskim z Niziną Czarnomorską

-północna część półwyspy jest nizinna na pd. wznoszą się Góry Krymskie (wieku alpejskiego zbudowane z wapieni, piaskowców i łupków ilastych) - najwyższym szczytem jest Romankosz 1545 wznoszący się w paśmie pd.

*3)URAL

-znajdują się na wsch. skraju Niziny Wschodnioeuropejskiej i wsch. skraju prekambryjskiej platformy europejskiej

- powstały w orogenezie hercyńskiej w następstwie likwidacji Oceanu Uralskiego i sfałdowania nagromadzonych w nim osadów podczas kolizji kontynentu Euroameryki z kontynentem syberyjskim

- w osi tego antyklinorium występują m.in. sfałdowane i zmetamorfizowane skały prekambryjskie i staro paleozoiczne

- zrównany w erze mezozoicznej i powtórnie wypiętrzony w trzeciorzędzie

- dzisiejszy Ural ma >2000 km, dł. i do 150 km szerokości

-w przekroju jest asymetryczny- wsch. stoki są krótkie i strome a zach. długie i łagodne

- ze wzgl. na rzeźbę, klimat, roślinność wyróżnia się w obrębie Uralu kilka regionów :

1)Ural Polarny - wysunięty najdalej na pn. częściowo poza koło polarne/ tworzy on łuk otwarty ku zachodowi/ dzieli się na dwa ramiona północne i południowe/ południowe (wyższe) na 66°N przechodzi w Ural Subpolarny

2)Ural Subpolarny - z najwyższym szczytem Uralu - Narodnaja (1894 m) sięgający po przełom rzeki Szczugor

* Ural Polarny i Subpolarny mają typową rzeźbę alpejską z lodowcami zajmującymi ok. 30 km²/ na pd. od przełomu rzeki Szczugor Ural przybiera układ południkowy i wyróżnia się tu Ural Północny

3)Ural Północny - - formy rzeźby są bardziej dojrzałe, szczyty gór zaokrąglone, ciągnie się w przybliżeniu do 61°N

4)Ural Środkowy - sięgający do 56°N gdzie kończy się Grzbiet Ufijski i płynie źródłowy odcinek Ufy

5)Ural Południowy - sięgający na pd. po dolinę rzeki Ural

*na pd. od ujścia rzeki Ural ciągną się Mugodżary uznawane za przedłużenie Uralu

III EUROPA ZACHODNIA

-rozciąga się na zachód od linii środkowej Wisły tzw. linii Teisseyre'a - Tornquista w stronę O. Atlantyckiego

- między śródlądowymi morzami na on i na pd. obejmuje zwężający się trzon kontynentalny oraz leżące na szelfie Europy Wyspy Brytyjskie

- w budowie geologicznej wyróżnia się 3 człony :

1)młodą paleozoiczną platformę obejmującą średniogórza zachodniej i środkowej Europy z osadowymi pokrywami wieku mezozoicznego

2)nizinną część tej platformy a osadowymi pokrywami trzeciorzędowymi i czwartorzędowymi

3)alpidy zachodniej i środkowej Europy obejmujące : Alpy i Karpaty (z podgórskimi i śródgórskimi zapadliskami)

-cała Europa Zachodnia leży e strefie klimatów umiarkowanych

-na większości Wysp Brytyjskich i na Płw. Bretońskim - klimat umiarkowanie ciepły wybitnie morski/ pozostała część ma klimat umiarkowany ciepły morski lub przejściowy

-strefowość geograficzna właściwie nie występuje

*1) WYSPY BRYTYJSKIE

- są regionem Europy Zachodniej najbardziej wysuniętym na zachód / leżą na O. Atlantyckim w pn-zachodnich wybrzeży kontynentu na szerokim w tym miejscu szelfie

-jest to archipelag obejmujący ok. 5500 wysp największe : Wielka Brytania, Irlandia - obie wyspy mają bardzo rozwiniętą linię brzegową i zróżnicowane morfologicznie wybrzeża/mniejsze: Hebrydy, Orkady, Szetlandy

>Wielka Brytania

- największa i najbardziej zróżnicowana pod względem geologicznym i morfologicznym

-jej pn część = Szkocja jest kaledońskim masywem górskim częściowo zatopionym przez morze / Szkocja to najbardziej górzysty region Wysp Brytyjskich ,znajdują się tu Góry Kaledońskie, Grampian, oraz Wyżyna Południowoszkocka - oddzielone od siebie wąskim rowem tektonicznym - Glen More i szerokim zapadliskiem Niziny Środkowoszkockiej

-górotwór pocięty jest uskokami ( w orogenezie alpejskiej ) i nierównomiernie wypiętrzony został w plejstocenie silnie przekształcony przez lodowce - cyrki lodowcowe, doliny U-kształtne, moreny, jeziora polodowcowe, wybrzeża fiordowe nad morzem

-w środkowej części wyspy (Anglia) znajdują się hercyńskie Góry Kumbryjskie (silnie przekształcone przez lodowiec w plejstocenie) oraz Góry Pennińskie (biegnące południkowo) / do nich przylegają niziny : Fennland, Midland, Eastern urozmaicone wzgórzami morenowymi i wapiennymi grzędami (wychodniami utworów jurajskich i kredowych)

- na pd. wschodzie Anglii wyróżnia się Basen Londyński otoczony wapiennymi progami np. White Horse.

-zachodnia część wyspy (Walia) zajęta jest przez Góry Kambryjskie (pn ich część należy do systemu kaledońskiego a pd. do hercyńskiego) / charakter wyżynny na Płw. Konrwalijski (leży na pd.-zachodzie )z kopulastymi wzniesieniami zbudowanymi z granitów , linia brzegowa płw. jest silnie rozczłonkowana wybrzeża są przeważnie skaliste, wysokie typu riasowego.

>Irlandia

-oddzielona jest od Wielkiej Brytanii Morzem Irlandzkim i dwiema cieśninami : Kanałem św. Jerzego i Kanałem Północnym - stanowi a nią jednak geologiczną całość.

-wchodzi w skład paleozoicznej platformy Europy

-środkową część zajmuje Nizina Środkowoirlandzka (Nizina Centralna)

-na pn i północnym zachodzie wznoszą się góry :Antrim, Sperrin, Sliabh Damh, Sleibhte Chonamara - są one przedłużeniem struktur kaledońskich występujących w pd. Szkocji

- w plejstocenie cała wyspa pokryta byłą lodem a centrum zlodowacenia znajdowało się w pn-zachodniej części wyspy

*2) NIZINA ŚRODKOWOEUROPEJSKA

- jest to część paleozoicznej platformy środkowej i zachodniej Europy, która nie uległa wypiętrzeniu podczas orogenezy alpejskiej

- cała nizina znalazła się w zlodowaceń plejstoceńskich

-części tego regionu : Nizina Flandryjska, Nizina Holenderska, Nizina Niemiecka, Nizina Polska, Płw. Jutlandzki i W-y Owcze

-Nizina Flandryjska + Nizina Holenderska są zachodnim członem Niziny Środkowoeuropejskiej / to płaski obszar zbudowany z młodych osadów gł. plejstoceńskich/ w podłożu występują skały i struktury platformy paleozoicznej/ w utworach pokrywowych wieku permskiego i triasowego występuje sól kamienna, w utworach kredowych - ropa naftowa i gaz ziemny / lądolód tylko raz pokrył Nizinę Holenderską.

-Nizina Niemiecka - znajduje się na wsch. od Niziny Holenderskiej

-Nizina Polska - znajduje się na wsch. od Odry i Nysy Łużyckiej

* w ich obrębie wyróżnia się : Pobrzeża Południowobałtyckie, Pojezierza Południowobałtyckie, Niziny Środkowoniemieckie, Niziny Środkowopolskie

Pobrzeża Południowobałtyckie - obejmują niskie równiny morenowe, poprzecinane małymi pradolinami i ujściami rzek

Pojezierza Południowobałtyckie - mają krajobraz młodo glacjalny z dużą liczbą jezior polodowcowych, wałami morenowymi, sandrami, pradolinami/wyróżnia się tam na terenie Polski: Pojezierza Wschodniopomorskie, Zachodniopomorskie, Iławskie, Południowopomorskie, Lubuskie, Wielkopolskie, Leszczyńskie i na ternie Niemiec: Pojezierze Maklemburskie, Brandenburskie

Niziny środkowopolskie i Środkowoniemieckie - rozciągają się między granicą ostatniego zlodowacenia (Wisły) a Wyżynami Polskimi, Sudetami i Średniogórzem Niemieckim/ w krajobrazie dominują równiny denudacyjne zbudowane z glin morenowych, pisaków z ostańcami moren, ozów i kemów starszych zlodowaceń poprzedzielane szerokimi dolinami rzek

Półwysep Jutlandzki i Wyspy Duńskie - znajdują się między Morzem Północnym a Morzem Bałtyckim/ najstarszymi skałami budującymi ten region są utwory kredowe występujące na północy ,na wyspach Lolland, Falster, Møn i pd. krańcu Zelandii/ na przeważającym obszarze występują utwory polodowcowe i lodowcowo-rzeczne budujące m.in. : moreny czołowe, wysoczyzny morenowe / wzgórza morenowe przekraczają 100 m n.p.m

*3) ŚREDNIOGÓRZE ZACHODNIEJ I ŚRODKOWEJ EUROPY

- szeroka strefa złożona ze starych hercyńskich górotworów wypiętrzonych w postaci zrębów w orogenezie alpejskiej / bądź pogrążonych - stanowiących podłoże basenów, niecek, obniżeń, rowów tektonicznych wypełnionych młodszymi osadami

- obejmuje pd. część paleozoicznej platformy zachodniej i środkowej Europy (między pasem Niziny Środkowoeuropejskiej na pn a strefą fałdowań alpejskich na pd.

-do hercyńskich masywów należą : Masyw Armorykański, Masyw Centralny, Wogezy i Schwarzwald, Ardeny, Reńśkie Góry Łupkowe, Harz, Masyw Czeski z Sudetami i Wyżyny Polskie z G. Świętokrzyskimi/basenami i obniżeniami w tej strefie są : Basen Akwitański, Paryski, Szwabsko-Frankoński, Turyński, Rów Renu, Niecka Nidziańśka,

>Masyw Armorykański

- jest najdalej na zachód wysuniętym hercyńskim górotworem Europy Zachodniej

-obejmuje : Płw. Bretoński, Wyspy Normandzkie, południowo-zach. część płw. Cotentin ze Wzgórzami Normandzkimi

- na pd. struktury górotworu sięgają nieco poza ujście Loary

- jest zbudowany z prekambryjskich i paleozoicznych skał metamorficznych i osadowych pociętych intruzjami skał magmowych

-stanowi niewysoką peneplenę do 400 m n.p.m. porozcinaną wzdłuż wychodni skał o mniejszej odporności

>Masyw Centralny

- leży na pd.- wschód od Masywu Armorykańskiego

-jest (podobnie jak Masyw Armorykański) wypiętrzoną i odsłoniętą częścią paleozoicznej platformy zachodniej i środkowej Europy. - najwyżej wydźwigniętym fragm. Średniogórzy Zachodnio i Środkowoeuropejskich

- średnia wys. masywu - 800 m n.p.m.

-jest to ogromny zrąb otoczony ze wszystkich stron nizinami

-masyw jest zbudowany ze zmetamorfizowanych skał proterozoiku i paleozoicznych skał osadowych - które zostały sfałdowane podczas orogenezy hercyńskiej następnie zrównane pod koniec ery paleozoicznej a w trzeciorzędzie silnie dźwignięte uległy wtedy spękaniu, które doprowadziło do powstania drobnych zrębów i rowów tektonicznych

- ruchom tektonicznym towarzyszył ożywiony wulkanizm który doprowadził do powstania dziesiątków stożków wulkanicznych, pokryw lawowych i potoków zakrzepłej lawy.

-wygasłymi wulkanami są najwyższe wzniesienia Masywu Centralnego : Puy de Sancy w Monts Dore (1886 m n.p.m.)

>Basen Akwitański

-znajduje się między Pirenejami na pd., Masywem Armorykańskim na pn-wschodzie a Masywem Centralnym na wsch.

- jest niecką paleozoicznej platformy Europy wypełnioną morskimi utworami mezozoicznymi i osadami trzeciorzędowymi wypełniającymi środkową część basenu

- na pd. u podnóży Pirenejów utwory trzeciorzędowe są przykryte potężnymi stożkami napływowymi (o promieniu do 100km) usypanymi w plejstocenie przez rzeki wypływające z lodowców pirenejskich

- na zach. nad Zatoką Biskajską osady trzeciorzędowe zasypane są piaskami wydmowymi

-gł. rzekę basenu jest Garonna z jej prawym dopływem Dordogne zbierająca wody z Pirenejów i Masywu Centralnego

>Basen Paryski

- znajduje się między Masywem Armorykańskim, Masywem Centralnym, Wogezami i Ardenami a wybrzeżem Kanału LA Manche,

-jest to obszar nizinny który wraz z Basenem Akwitańskim bywa nazywany Niziną Francuską

- jest wschodnią częścią rozległej niecki w paleozoicznej platformy zachodniej i środkowej Europy

- w poprzek Kanału La Manche łączy się z Basenem Londyńskim tworząc Basen -Parysko-Londyński

- w orogenezie alpejskiej brzegi basenu zostały lekko podniesione

-pokrywę osadową stanowią : węglanowe utwory mezozoiczne i trzeciorzędowe

- najstarsze skały (triasowe) odsłaniają się na pow. wzdłuż Wogezów

>Wogezy i Schwarzwald

-stary masyw hercyński

-stanowi fragment paleozoicznej platformy Europy , który został wypiętrzony w postaci zrębu w orogenezie alpejskiej

- w górnym trzeciorzędzie południkowo zorientowany rów tektoniczny podzielił masyw na dwa zręby : zachodni - Wogezy i Haardt i wschodni Schwarzwald i Odenwald - towarzyszył temu wulkanizm

-budowa obu zrębów jest podobna - największy udział mają skały krystaliczne (gnejsy, granity, łupki krystaliczne), rzadziej spotyka się kwarcyty i piaskowce (tworzące kopulaste wzniesienia)

- w pn części Wogezów i Schwarzwaldu zachowały się fragmenty pokrywy mezozoicznej w części pd. widoczne są ślady plejstoceńskiego zlodowacenia: cyrki lodowcowe, jeziora, moreny

- najwyższym szczytem Wogezów jest Grand Ballon de Guebwiller 1423 m a Schwarzwaldu Feldberg - 1493 m

- zrąb Schwarzwaldu jest południową, najwyższą częścią Średniogórza Niemieckiego

>Ardeny

- są uznawane za zachodnią (słabiej wypiętrzoną ) część Reńskich Gór Łupkowych

-góry te zostały sfałdowane w orogenezie kaledońskiej i hercyńskiej/ silnie zrównane pod koniec paleozoiku / w trzeciorzędzie nastąpiło ponowne wydźwignięcie (bardzo nierównomierne) i silne zdyslokowanie masywu

-współcześnie najwyżej wznosi się pd. część masywu - zwana Ardenami Wysokimi / część pn to Ardeny Niskie

-góry są zbudowane z paleozoicznych łupków ilastych, piaskowców, kwarcytów i wapieni ( w utworach karbońskich występuje węgiel kamienny)

>Reńskie Góry Łupkowe

-leżą na pn od Wogezów i Schwarzwaldu o na wsch. od Ardenów

- ciągną się po obu stronach przełomowej doliny środkowego Renu

- zbudowane ze sfałdowanych sylurskich łupków ilastych dewońskich szarogłazów i kwarcytów, karbońskich piaskowców z węglem kamiennym

- masyw dźwignął się w orogenezie alpejskiej w górnym trzeciorzędzie najsilniej na południu

- trzeciorzędowe ruchy wypiętrzające doprowadziły do gł. spękań górotworu

- wzdłuż linii gł. dyslokacji wystąpiły zjawiska wulkaniczne - w górach Eifel wulkany działały jeszcze w holocenie / w wielu miejscach zachowały się maary świadczące o erupcjach typu eksplozywnego niektóre z nich wypełnione są wodą tworząc jeziora kraterowe np. Laacher See o średnicy ok. 2 km

>Harz

-to najdalej na pn wysunięty hercyński zrąb zbudowany z kwarcytów, wapieni, łupków krystalicznych i skał magmowych

-pow. szczytowa gór jest dobrze zachowaną penepleną a ich najwyższe wzniesienie - Brocken 1142 m jest kopułą ostańcową

-od pd. Harz graniczy z Basenem Turyńskim (Kotliną Turyńską)

Basen Turyński - wypełnionym węglanowymi skałami triasu i płatami młodszych skał/ na pd. od niego znajduje się zrąb o nazwie Las Turyński - osiągający do 1000 m n.p.m. na jego przedłużeniu znajduje się Las Frankoński

>Basen Szwabsko-Frankoński

-leży między Schwarzwaldem, Odenwaldem i Masywem Reńskim na zach. Lasem Turyńskim na północnym wschodzie i przedgórzem Alp na pd.

-basen wypełniają mezozoiczne skały osadowe są one lokalnie poprzebijane trzeciorzędowymi intruzjami wulkanitów

-powierzchniową serię osadów stanowią aluwia rzeczne i lessy

-wychodnie piaskowców i skał węglanowych (odpornych na erozję) dały początek progom denudacyjnym wyniosły jesy próg Wyżyny Szwabskiej i Frankońskiej zbudowane z wapieni górno jurajskich silnie skrasowiałych o wys. względnej 300-500 m i bezwzględnej 600-1000 m n.p.m

>Masyw Czeski

-znajduje się na wsch. od Lasu Turyńskiego i Wyżyny Frankońskiej

- ma kształt zbliżony do czworokąta , całość jest obszarem wyżynno-górskim

-wnętrze zajmują niewielkie wyżyny, grzbiety, kotliny, obramowane potężnymi zrębami : od północnego wschodu są to Sudety, od północnego zachodu Rudawy, od południowego zachodu Las Czeski, Szumawa i Las Bawarski

-powstał w orogenezie hercyńskiej-stanowi wypiętrzony w orogenezie alpejskiej fragment platformy paleozoicznej zawiera jednak sfałdowane i zmetamorfizowane utwory prekambryjskie, struktury kaledońskie, intruzje paleozoicznych skał magmowych- pocięte uskokami i zdyslokowane.

>>Sudety - to najwyżej wyniesiona część Masywu Czeskiego / stanowią ją stare góry zrębowe

-do ich powstania przyczyniły się orogenezy prekambryjskie i paleozoiczne którym towarzyszył silny magmatyzm i metamorfizm

-ostatniemu sfałdowaniu i usztywnieniu uległy podczas orogenezy hercyńskiej / następnie zostały zrównane i przykryte wapieniami, skałami okruchowymi górnego permu, triasu, kredy i starszego trzeciorzędu.

- w trzeciorzędzie nastąpiło dźwignięcie środkowej części gór wzdłuż uskoków - powstawaniu zrębu towarzyszył wulkanizm

- w plejstocenie co najmniej dwa zlodowaceniu dotarły do Sudetów i wdarły się w śródgórskie kotliny pozostawiając tam osady lodowcowe /w Karkonoszach wystąpiło wówczas lokalne zlodowacenie górskie, którego ślady (cyrki lodowcowe) doskonale widoczne są na północnych stokach gór

-Sudety składają się z oddzielnych bloków otaczających tektonicznie uwarunkowane kotliny i niecki

*Sudety Zachodnie obejmują : Góry Łużyckie, Karkonosze (najwyższy szczyt Sudetów - Śnieżka 1602 m n.p.m.), Góry Izerskie, Góry Kaczawskie, Rudawy Janowickie,

*Sudety Środkowe obejmują : Góry Sowie i Orlickie, Góry Stołowe (wcięte w kredowych piaskowcach), Kotlinę Kłodzką, Góry Kamienne, Góry Wałbrzyskie, Góry Bardzkie i Góry Bystrzyckie

*Sudety Wschodnie obejmują : masyw Śnieżnika, Jesioniki, Góry Bielskie, G. Złote, G. Opawskie i G. Odrzańskie

>>Rudawy

-stanowią asymetrycznie wypiętrzony zrębowy blok zbudowany ze skał krystalicznych (gł. granity i skały metamorficzne)

-pow. szczytowa gór wynosi ok. 1000 m n.p.m. ma cechy penepleny

- na pd.- wschodzie (gdzie góry są niższe) wznoszą się trzeciorzędowe stożki wulkanów (Špičák 1115 m)

-najwyższym szczytem jest Klinovec 1244 m

>>Szumawa

-stanowi południowo-zachodnie obrzeżenie Masywu Czeskiego

-tworzy zrąb zbudowany z granitów, gnejsów i łupków krystalicznych o silnie zrównanej pow. szczytowej - peneplena

- stoki gór są gł. porozcinane dolinami rzek (Wełtawa i jej dopływy)

-w górnych odcinkach dolin widoczne są ślady zlodowacenia plejstoceńskiego

-najwyższym szczytem jest Grosser Arber - 1457m

- przedłużenie Szumawy ku północnemu zachodowi jest Las Czeski (granitowo-gnejsowy zrąb) a równolegle do Szumawy ciągnie się Las Bawarski - jest to zrębowe pasmo zbudowane z kwarcytów, łupków krystalicznych, gnejsów i granitów najwyższym szczytem jest Einödriegel 1126m , południowe stoki Lasu Bawarskiego opadają stromo ku dolinie Dunaju

>>Wyżyna Czesko-Morawska

- zamyka Masyw Czeski od południowego wschodu / stanowi wygiętą , mniej wypiętrzoną część Masywu Czeskiego / zbudowana gł. w granitów i łupków krystalicznych / najwyższym wzniesieniem jest Javoriřce 837 m

>Wyżyny Polskie

- obejmują one najdalej na wsch. wysunięty fragment paleozoicznej platformy zachodniej i środkowej Europy

- na zach. sąsiadują z Wyżyną Wołyńsko-Podolską na pn z Niżem Polskim/ od Masywu Czeskiego oddziela je Nizina Śląska a od Karpat tektoniczne obniżenie przedkarpackie

- obszar mało wypiętrzony , wys. <500 m /500 m przekracza tylko na Wyżynie Śląsko-Krakowskiej i Wyżynie Kieleckiej

-pomiędzy obiema wyżynami znajduje się tektoniczna Niecka Nidziańska

-wyniesienia podłoża zawierają sfałdowane struktury paleozoiczne, na których zachowała się pokrywa osadów mezozoicznych a w obniżeniach nawet osady trzeciorzędowe

*Wyżyna Śląsko-Krakowska

-zawiera w podłożu paleozoiczne struktury fałdowe w tym karbońską nieckę węglową

-podłoże pokrywa monoklinalna płyta skał mezozoicznych tworząca klika progów denudacyjnych i obniżeń

- wyżyna obniża się ku pn. / starsze formacje geologiczne chowają się pod utwory Nizin Środkowopolskich

- na wschodzie sąsiaduje z wypiętrzoną w trzeciorzędzie Wyżyną Małopolską (składa się ona z 2 części : Wyżyny Kieleckiej -i Nieckę Nidziańską na pd. i wsch. w obu tych regionach występują morskie osady miocenu i piaski rzeczno-lodowcowe zlodowacenia odrzańskiego / przez Wisłę Wyżyna Małopolska sąsiaduje z Wyżyną Lubelsko-Lwowską

*Wyżyna Lubelsko-Lwowska

-obszar jest niecką dźwigniętą do wys. 200-400 m n.p.m. opadającym stromym progiem ku zapadlisku przedkarpackiemu

-w rzeźbie zaznaczają się pasy wzniesień i obniżeń nawiązujące do zróżnicowanej odporności skał na erozję.

-występują miąższe pokrywy lessu

*4)MŁODE GÓRY FAŁDOWE ZACHODNIEJ EUROPY

-obejmują łańcuch alpidów - uformowanych gł. w trzeciorzędzie Alp i Karpat i związane genetycznie z nimi zapadliska i obniżenia podgórskie i śródgórskie

- oba łańcuchy stanowią obszerne łuki : Alpy - otwarte ku południowemu wschodowi Karpaty - łuk otwarty ku południowemu zachodowi

-ich powstanie wiąże się z likwidacją O. Tetydy i subdukcją jego litosfery pod płytę europejską

-niemal symetryczne położenie obu tych łańcuchów jest wynikiem wgniecenia brzegu Europy przez adriatycko-apullijski półwysep Afryki i rozepchnięcie przez niego na boki sąsiednich bloków skorupy ziemskiej

>Alpy

- są najwyższym łańcuchem górskim w Europie

-ciągną się łukiem od Zatoki Geneńskiej Morza Liguryjskiego na pd.-zachodzie do Dunaju, Kotliny Wiedeńskiej i Małej Niziny Węgierskiej (Góry Litawskie) na północnym wschodzie i wschodzie,

- mają ok. 1200 km dł. / szerokość łuku waha się od 150-250 km

-są zbudowane gł. z mezozoicznych i trzeciorzędowych skał osadowych a także mezozoicznych ofiolitów

-warstwy skał są silnie sfałdowane oddzielone od podłoża i nasunięte na siebie oraz na przedpole w postaci wielkich płaszczowin

-sfałdowanie i wypiętrzenie gór nastąpiło podczas orogenezy alpejskiej / proces ten nadal trwa

- zasadnicze rysy rzeźby Alp zarysowały się pod koniec trzeciorzędu podczas powstawania górotworu i procesów erozji i denudacji

- swoje piętno na Alpach odcisnęły w czwartorzędzie kilkakrotne zlodowacenia - wynikiem działalności lodowców jest rzeźba alpejska - cyrki lodowcowe, wąskie granie, wygłady lodowcowe, moreny, jeziora polodowcowe

-w pełni zlodowacenia na przedpole gór wysunęły się lodowce piedmontowe - ich pozostałością są największe współczesne jeziora Alp - Como, Maggiore, Garda

- współczesne zlodowacenie gł. w Alpach Berneńskich, Pennińskich, masywach Mount Blanc, Pelvoux, w Wysokich Taurach obejmuje niespełna 3000 km²,

-w skałach węglanowych rozwijają się procesy krasowe / w Północnych Alpach Wapiennych - występują potężne systemy jaskiniowe -np. Holloch dł. korytarzy 175 km,

-Alpy są działem wód między zlewiskami M. Śródziemnego, M. Czarnego, / rozdzielają dorzecza wielu dużych rzek Europy np. Renu, Dunaju (na pn), Padu i Adygi na pd. oraz Rodanu na zach.

-są wyraźną granicą między strefą klimatów umiarkowanych a podzwrotnikowych

- w obrębie gór panuje górska odmiana klimatu umiarkowanego - charakteryzująca się dużymi kontrastami termicznymi i wysokimi opadami atm.2500-4000 mm rocznie

*roślinność Alp wykazuje duże zróżnicowanie - dzieli się na piętra wysokościowe odpowiadające piętrowemu zróżnicowaniu klimatu

- do wys. 700-900 m -występują lasy liściaste na pd., lasy mieszane na pn i zbiorowiska leśno-stepowe na wschozie.

- wyżej rozciągają się lasy górskie (najniżej lasy bukowo-jodłowe, świerkowe z udziałem sosny, modrzewiowe, limbowe, sięgające górnej granicy lasy czyli 2000-2400 m n.p.m. w środkowej części gór

- ponad górną granicą lasu utrzymuje się piętro alpejskich zarośli : różaneczników na zach. i kosodrzewiny na wsch.

**Alpy dzieli się na Alpy Zachodnie i Alpy Wschodnie - rozgranicza je południkowe obniżenie biegnące od Jeziora Bodeńskiego na pn doliną górnego Renu przez przełęcz Splugen, dolinę San Giacomo do jeziora Como - jest to szew tektoniczny po zamkniętej w dolnym trzeciorzędzie strefie subdukcji

*Alpy Zachodnie są bardziej zwarte, węższe, wyższe i silniej współcześnie zlodowacone niż Alpy Wschodnie

Wyróżnia się w nich strefę wewnętrzną (pennińską) i zewnętrzną (helwecką)

*Strefa wewnętrzna - zbudowana ze zmetamorfizowanych osadów mezozoicznych i dolnopaleogeńskich, a także z mezozoicznych ofiolitów, skał magmowych i osadów o cechach fliszu z przełomu kredy i trzeciorzędu poprzecinane intruzjami skał magmowych tworzą one potężne płaszczowiny

W pd. części tej strefy wystęoują wewnątrzalpejskie masywy krystaliczne, - utwory te budują pasma - Alp Zachodnich : Alpy Nadmorskie, Kotyjskie, wschodnie Alpy Delfinackie, Graickie, wschodnie Alpy Sabudzkie, Alpy Pennińskie, Alpy Lapontyńskie, Berneńskie i Alpy Glarneńskie

*strefa zewnętrzna - od strony pd. budują skały metamorficzne prekambru i paleozoiku poprzebijane intruzjami granitoidów tworzących krystaliczne masywy np. Mount Blanc

Na skałach metamorficznych zalegają wapienie, margle i utwory fliszowe - budują one francuskie Alpy Wapienne,

*Alpy Wschodnie - wyróżnia się strefę krystaliczną w części osiowej oraz dwie strefy wapienno-fliszowe (na pn i pd.)

*strefa osiowa jest zbudowana ze zmetamorfizowanych skał paleozoicznych i mezozoicznych oraz skał magmowych - skały te budują : pasma Alp Retyckich, Wysokich Taurów, Niskich Taurów, Alp Noryckich i Gór Litawskich

Strefa osiowa Alp Wschodnich jest obcięta od pd. wielką równoleżnikową dyslokacją Tonale , wzdłuż której w orogenezie alpejskiej zachodziły na szeroką skalę zjawiska wulkaniczne i plutoniczne

*5)REGIONY PRZEDALPEJSKIE

>Obniżenie Rodanu i Saony - to wąskie, południkowe obniżenie dł. 450 km znajdujące się między Alpami na wsch. a Masywem Centralnym na zachodzie/ jest to rów tektoniczny o cechach nieaktywnego już ryftu/ powstał prawdopodobnie w starszym trzeciorzędzie na skraju paleozoicznej platformy Europy i przedpolu formujących się Alp./ wyznacza granicę między strefą fałdowań alpejskich (na wsch.) i platformą paleozoiczną (na zach.)/ obniżenie odwadniane jest przez Saonę (dopływ Rodanu) i Rodan / stanowi też drogę napływu na pn późną wiosną i latem mas ciepłego powietrza znad Morza Śródziemnego oraz spływu na pd. zimą i wczesną wiosną mas powietrza chłodnego w postaci gwałtownego północnego - nazywanego mistral

>Góry Jura - zbudowane z osadowych skał wieku mezozoicznego (gł. wapieni jurajskich i kredowych)/ od Alp oddziela je dolina rzeki Aare z jeziorem Neuchâtel, częściowo dolina Rodanu i Jezioro Genewskie / góry uległy sfałdowaniu w ostatniej fazie alpejskich ruchów górotwórczych / charakterystyczną cechą ukształtowania ich pow. jest zgodność rzeźby z tektoniką : bardzo regularne grzbiety wysokości 1600 m n.p.m. odpowiadają antyklinom a szerokie doliny synklinom/ najwyższym szczytem gór jest Crêt de la Neige 1717 m n.p.m.

>Wyżyna Szwajcarsko- Bawarsko- Austriacka - obejmuje pn. przedpole Alp/ ten wyżynny region odpowiada przedgórskiemu zapadlisku/ rozciąga się od Jeziora Genewskiego na zach. po przełom Dunaju między Alpami a Karpatami na wsch./ wyżynę budują gł. neogeńskie osady morskie i lądowe - molasa/ Młodszą serią osadów są utwory plejstoceńskie : gliny zwałowe budujące wały moren czołowych u wylotu zlodowaconych dolin alpejskich oraz potężne stożki napływowe usypane przez wypływające z lodowców rzeki : Rodan, Aar, Limnat, Ren, Inn, Salzach./ podczas ostatniego zlodowacenia utworzyły się wyżynie niezbyt miąższe pokrywy lessowe/ wysokości od 700-1500 m n.p.m.

>Nizina Padańska (Nizina Północnowłoska) - leży po wewnętrznej pd. stronie łuku Alp, między Alpami na pn i zach. a Apeninami Północnymi na pd./ na zach. nizina sięga po stromo wypiętrzone Alpy Zachodnie/ stanowi typowo zapadlisko przedgórskie jego gł. podłoże stanowi mikropłytka litosfery Adria-Apuila/ współcześnie jest to aluwialna nizina z utworami i formami polodowcowymi w części przylegającej do Alp/ osią hydrograficzną niziny jest rzeka Pad otrzymująca dopływy z Alp i Apeninów/ w ujściu Par wraz z Adygą i Reno buduje szybko narastającą deltę z lidami i lagunami

>Karpaty

-są jednym z najdłuższych i najdalej na pn wysuniętych orogenów alpejskich w Europie

-tworzą szeroki, nieregularny łuk górski, otwarty ku południowemu zachodowi dł. ok. 1300 km i szerokości 100-350 km

- ciągną się od doliny Dunaju i od Bramy Morawskiej (oddzielającej północne Karpaty od Sudetów)po przełom Dunaju nazywany Żelazną Bramą (oddzielający południowe Karpaty od Starej Płaniny- Bałkanów)

-góry składają się z wielu pasm i masywów o zróżnicowanych wysokościach, oddzielonych od siebie gł. dolinami, kotlinami i przełęczami

-najwyższym szczytem Karpat jest Gerlach 2655 m n.p.m.

- są zbudowane gł. z mezozoicznych i kenozoicznych skał osadowych - utwory te zostały sfałdowane, pocięte uskokami, ponasuwane na siebie oraz na przedpole w postaci płaszczowin (w późnej kredzie i trzeciorzędzie) na osady neogeńskie wypełniające przedgórskie zapadliska

-utwory paleozoiczne występujące w Karpatach wchodzą prawdopodobnie w skład mikrokontynentów : Karnik, Dacja i Mezja - ternarów oderwanych od Gondwany i włączonych w struktury fałdowe Karpat

- w budowie Karpat wyróżnia się dwie strefy : Karpaty Wewnętrzne i Karpaty Zewnętrzne

*Karpaty Wewnętrzne - rozciągają się po wewnętrznej stronie łuku gór i tworzą dwa segmenty : zachodnie Karpaty Wewnętrzne i pd. Karpaty Wewnętrzne oddzielone od siebie śródgórskim zapadliskiem

-Segment Zachodni - obejmuje zwartą grupę masywów górskich ciągnących się od Małych Karpat nad Dunajem na zach. po Tatry Wysokie na pn-zachodzie.

-Segment południowy - łączy w sobie Karpaty Południowe oraz Góry Zacohdniorumuńskie

-Karpaty Wewnętrzne są zbudowane ze zróżnicowanych litologicznie mezozoicznych skał osadowych (wapienie, dolomity, margle) uformowanych w płaszczowiny

-ruchy tektoniczne, które doprowadziły do uformowania Karpat Wewnętrznych zachodziły pod koniec kredy i w trzeciorzędzie do młodszego neogenu włącznie

-ruchom tektonicznym towarzyszył wulkanizm : wylewy andezytów na pn ( w Pieninach) i bazaltów na pd. zachodnich Karpat Wewnętrznych oraz w Górach Zachodniorumuńskich

*Karpaty Zewnętrzne - Karpaty fliszowe - tworzą zewnętrzną część łuku Karpat

-ciągną się od północnego krańca Kotliny Wiedeńskiej po dolinę Dymbowicy na pd.-wschodzie

- są one zbudowane z mezozoicznych (górno jurajskich i kredowych), trzeciorzędowych utworów fliszowych : piaskowców, mułowców, łupków ilastych - tworzących tzw. flisz karpacki - naprzemianległe grube warstwy tych utworów budują płaszczowiny nasunięte w miocenie na osady przedgórskiego zapadliska wypełnionego utworami neogenu : skałami okruchowymi, gipsami, solami/ na pd. serie neogeńskie został włączone w strefę fałdową i wypiętrzone do 1000 m n.p.m.

Układ pasm i masywów górskich w Karpatach , ich wysokość, układ kotlin i dolin jest uwarunkowany przede wszystkim tektoniką - cechy te w dużym stopniu zależą też od odporności skał na procesy denudacyjne

-w niektórych częściach Karpat dominującym czynnikiem w kształtowaniu rzeźby gór były zjawiska wulkaniczne , gdzie indziej zjawiska krasowe/ szczególną rolę w kształtowaniu odegrała plejstoceńska epoka lodowa

-zlodowacenie plejstoceńskie objęło wyższe pasma górskie (dostatecznie chłodne i otrzymujące opady wystarczająco obfite by utworzyły się w nich lodowce

-najsilniej zlodowacone były : Tatry, Niżne Tatry, Czarnohora, G.Rodniańskie, G. Fogarskie, góry Retezat i Godean

- w niższych górach na szeroką skalę zachodziły w epoce lodowej procesy peryglacjalne -tworzyły się pokrywy gruzowe, odbywało się spełzywanie zwietrzeliny, powstawały osuwiska, zacierające stopniowo pierwotną rzeźbę gór uwarunkowaną tektoniką i litologią skał

- w Karpatach powszechne są zjawiska krasowe gł. w skałach węglanowych, także w gipsach, piaskowcach i soli kamiennej

-obszary krasowe występują w Karpatach Zachodnich (m.in. w G.Strażowskich, Wielkiej i Małej Fatrze, Tatrach, Pieninach, Niżnych Tatrach, Rudawach Słowackich, Krasie Słowackim ) , Karpatach Wschodnich , Karpatach Południowych, Górach Zachodniorumuńskich

-spośród 20 tys. jaskiń karpackich do najdłuższych należą m.in.: Pesterã Vîntului (42 km dł.), Sistemul Hempleu (37 km dł.), Demenowska (32 km), Wielka Jaskinia Śnieżna (22km)

*Karpaty znajdują się w strefie klimatów umiarkowanych, cechuje je większy kontynentalizm niż Alpy (zwłaszcza w kotlinach - występują częste inwersje)

-w górach zaznacza się piętrowość klimatyczna przejawiająca się spadkiem temp. wraz z wzrostem wys. i rosnącą wraz ze wzrostem wys. średnią roczną sumą opadów atm.

-normalnym zjawiskiem jest występowanie wiatrów typu fenu : od Tatr na Podhale wieje halny, z Karpat Południowych na Nizinę Rumuńską spada crivet , od Karpat na Nizinę Węgierską wieje czasami koszawa - wiatr typu bora -chłodny, silny, suchy, porywisty

*Karpaty należą w większości do zlewiska M. Czarnego - ok. 90 % ich pow.. pozostałą część należy do zlewiska M. Bałtyckiego

- Północny skłon Karpat odwadniają Wisła i Odra / Gł. karpackimi dopływami Wisły (której źródła znajdują się pod Baranią Góra w Beskidzie Śląskim) są : Raba, Dunajec i San /karpackimi dopływami Odry : Ostrawica i Olza

-największymi karpackimi dopływami Dniestru (odwadniającego pn część Karpat Wschodnich) : Strwiąż, Stryj, Świca, Łomnica i Bystrzyca

-wschodni skłon Karpat Wschodnich odwadnia Prut z dopływem Czeremosz, Seret

-rzeki karpackie mają ustrój śniegowo-deszczowy z dwoma wezbraniami w ciągu roku : wiosennym (spowodowany tajaniem śniegu) i letnim (związanym z obfitymi opadami)

- w górach znajduje się 500 jezior - w większości jeziora polodowcowe / największym z nich jest Morskie Oko w Tatrach (34,5 ha) najgłębszym - Wielki Staw (79 m) w Tatrach

*Roślinność Karpat dzieli się na piętra wysokościowe

-piętro pogórza tylko częściowo zachowały się lasy dębowo-gradowe bo ustępują polom uprawnym i łąkom

- regiel dolny tworzą lasy bukowe i bukowo-jodłowe a miejscami świerkowo-jodłowe sięgające 1200 m n.p.m. na pn i 1400 m n.p.m. na pd.

- regiel górny 1500-1800 m n.p.m. - występują bory świerkowe z domieszką limby i modrzewia w pobliżu górnej granicy lasu

- piętro alpejskie porasta kosodrzewina

-piętro muraw alpejskich (hal)

*Karpaty dzieli się na 3 człony : Karpaty Zachodnie, Wschodnie i Południowe / do Karpat zalicza się Wyżynę Transylwańską i Góry Zachodniorumuńskie

-Karpaty Zachodnie

-zajmują pn-zachodnią część łuku Karpat

-ciągną się od pn skraju Kotliny Wiedeńskiej na zach. po dolinę Laborca, Przełęcz Łupkowską, do liny Soliny i Sanu na wsch.

-to szeroka część Karpat - dochodząca do 300 km i najbardziej zróżnicowana tektonicznie, litologicznie i morfologicznie

-Karpaty Zachodnie dzieli się na Zewnętrzne, Centralne i Wewnętrzne

Podział Zewnętrznych Karpat Zachodnich : Karpaty Austriacko-Morawskie, Karpaty Środkowomorawskie, Białe Karpaty i Beskidy Zachodnie

Podział Centralnych Karpat Zachodnich : Małe Karpaty, Mała Fatra, Góry Choczańskie, Tatry, Wielką Fatrę i Niżnie Tatry

Podział Wewnętrznych Karpat Zachodnich : Rudawy Słowackie, Góry Sztiawnickie, Wyżyna Krupińska, Kras Słowacko-Węgierski, Średniogórze Północnowęgierskie

-Karpaty Wschodnie

-zajmują środkową część łuku Karpat

- ciągną się od Przełęczy Łupkowskiej po przełęcz Predeal i dolinę Prohovy

-góry są zbudowane gł. ze skał fliszowych

- w ich obrębie wyróżnia się Zewnętrzne Karpaty Wschodnie i Wewnętrzne Karpaty Wschodnie

Podział Zewnętrznych Karpat Wschodnich : Beskidy Wschodnie (wyróżnia się Beskidy Lesiste - Bieszczady i Gorgany), Karpaty Mołdawsko-Munteńskie, Subkarpaty Wschodnie

-Zewnętrzne Karpaty Wschodnie - są przedłużeniem Zewnętrznych Karpat Zachodnich

Podział Wewnętrznych Karpat Wschodnich :

-są przedłużeniem Centralnych i Wewnętrznych Karpat Zachodnich

-Karpaty Południowe

- obejmują południową część łuku górskiego

-góry nie mają pasa fliszowego i wulkanicznego

- w plejstocenie najwyższe części Karpat Południowych były zlodowacone - najsilniej pasmo Gór Fogaraskich

>Wyżyna Transylwańska

- znajduje się wewnątrz łuku Karpat Południowo-Wschodnich

-obszar ten stanowił w neogenie otwarty basen sedymentacyjny, w którym gromadziły się skały okruchowe pochodzące z niszczenia piętrzących się dookoła gór

-suchy ciepły klimat sprzyjał tworzeniu się tam złóż soli

-jej środkową część zajmuje Równina Transylwańska

-brzegi wyżyny są gł. porozcinane dolinami rzek Aluty, Maruszy, Samoszu i podzielone na kilka płaskowyży

*6) REGIONY PRZYKARPACKIE

- Konsekwencją wypiętrzenia Karpat było powstanie wokół gór, na ich przedpolu i zapleczu, przedgórskich zapadlisk, w postaci nieregularnych, wydłużonych niecek i kotlin o zróżnicowanych rozmiarach .- mają one charakter nizin np.:

Kotlina Panońska, Nizina Rumuńska bądź wyżyn : Wyżyna Mołdawska czy Wyżyna Besarabska

-wspólnymi cechami tych zapadlisk jest tektoniczna geneza, położenie w stosunku do gór i wypełnienie młodymi trzeciorzędowymi i czwartorzędowymi skałami okruchowymi niekiedy ze złożami soli i bitumitów

- najważniejsze z tych przedgórskich zapadlisk to : Podkarpacie Zachodnie, Podkarpacie Północne, Podkarpacie Wschodnie, Wyżyna Mołdawsko-Besarabska, Nizina Rumuńska i Kotlina Panońska

>Nizina Rumuńska (Nizina Wołoska)

-leży u południowych podnóży Karpat Południowych / na wsch. graniczy z Wyżyną Mołdawską

- stanowi południową część ciągu przedgórskich zapadlisk otaczających Karpaty

-podłoże niziny stanowi tzw. płyta mezyjska (podczas orogenezy alpejskiej miała tendencję do obniżania się)

-współcześnie jest uznawana za terran

-wschodnia (niższa) część to Muntenia (występują tu pokrywy lessowe), zachodnia to Otlenia

- główną rzeką niziny jest Dunaj płynący wzdłuż jej pd. skraju

>Kotlina Panońska

- jest rozległym śródgórskim zapadliskiem tektonicznym

-wypełniają je morskie i jeziorne osady młodszego trzeciorzędu (neogenu) , czwartorzędowe aluwia rzeczne oraz lessy

- w zach. części występują niewysokie góry zrębowe : Pilis, Vértes, Las Bakoński, Mecsek, Papuk, Psunj, Fruška- są to wydźwignięte fragmenty krystalicznego masywy panońskiego przykryte mezozoicznymi wapieniami i dolomitami- w ich otoczeniu występują też skały wulkaniczne zwłaszcza wzdłuż rowu tektonicznego zajętego przez jezioro Balaton

- gł. rzeką niziny jest Dunaj z wielkimi dopływami : Cisą, Drawą i Sawą

- wyróżniające się części niziny to : Wielka Nizina Węgierska, Mała Nizina Węgierska

IV EUROPA POŁUDNIOWA

-składają się na nią półwyspy i wyspy Morza Śródziemnego (dzieli Europę od Afryki)

- obszar ukształtowany w przeważającej mierze w orogenezie alpejskiej

-obejmuje : Półwysep Iberyjski, Półwysep Apeniński, Półwysep Bałkański, Wyspy Morza Śródziemnego

*1) PÓŁWYSEP IBERYJSKI

-znajduje się między M. Śródziemnym a O. Atlantyckim

-ma on zwarty kształt i słabo rozwiniętą linię brzegową (wyjątek : urozmaicone wybrzeże riasowe na pn-zachodzie)

- na wybrzeżu O. Atlantyckiego wyróżnia się estuarium Tagu oraz zatoki : Setúbal i Kadyksu

- na wybrzeżu M. Śródziemnego wyróżnia się zatoki : Ameria, Alicante, Walencka i San Jorge

- od Afryki płw. oddziela Cieśnina Gibraltarska,

-góry : Pireneje, Góry Betyckie - cały płw. leży w strefie klimatów podzwrotnikowych- pn i pn-zachód - klimat morski -duża wilgotność, obfite opady do 1000 mm/ środkowa cz. płw.- klimat suchy - duże amplitudy temp. powietrza, opady do 300 mm rocznie/ pd. i pd.-wschód- klimat śródziemnomorski- łagodna deszczowa zima , gorące suche lato

- większą część pow. płw. zajmuje rozległy płaskowyż (meseta) - Meseta Iberyjska

>Meseta Iberyjska

-zbudowany z prekambryjskich i paleozoicznych skał osadowych częściowo zmetamorfizowanych, poprzecinanych intruzjami skał magmowych i sfałdowanych w orogenezie hercyńskiej

- stanowi fragment paleozoicznej platformy Europy

- pokrywę platformową tworzą skały okruchowe i węglanowe

-hercyńskie struktury odsłaniają się w zach. części Płw. Iberyjskiego - gdzie tworzą zrębowe pasma górskie, mocno rozczłonkowane dolinami rzek

-we wnętrzu mesety wyróżniają się kotliny o krajobrazie wyżynnym

>Stara Kastylia - Wyżyna Starek Kastylii

-wysokość 600-700 m n.p.m.

- częściowo otwarta ku zachodowi i odwadniana w tym kierunku przez rzekę Deuro

- od Zatoki Biskajskiej oddzielają ją hercyńskie Góry Kantabryjskie/wsch. granicę stanowi północna część G. Iberyjskich/ południową G. Kastylijskie

>Kotlina Aragońska

- zajmuje północno-wschodnią część Płw. Iberyjskiego

- leży między Pirenejami, G. Iberyjskimi i G. Katalońskimi

-to przedgórskie (w stosunku do Pirenejów) a jednocześnie śródgórskie zapadlisko tektoniczne utworzone w trzeciorzędzie

- jego dno jest rozcięte przez rzekę Ebro

>Nowa Kastylia - Wyżyna Nowej Kastylii

-rozciąga się na pd. od G. Kastylijskich / od wsch. ogranicza ją pd. część Gór Iberyjskich

- jest odwadniana do Oceanu Atlantyckiego przez Tag i Gwadnianę (są rozdzielone w środkowym biegu przez zręby Gór Toledańskich

- urywa się mocno rozczłonkowaną tektoniczne krawędzią Sierra Morena

>Nizina Andaluzyjska

-zamknięta od pd. Górami Betyckimi / otwiera się szeroko ku południowemu zachodowi- jest tu częściowo zabagniona

- należy do strefy fałdowań hercyńskich ale jednocześnie stanowi przedgórskie zapadlisko Gór Betyckich uformowane w trzeciorzędzie

>Nizina Portugalska - znajduje się na wybrzeżu Oceanu Atlantyckiego

>Nizina Walencka - rozciąga się od ujścia Ebro na pn po przylądek Náo na pd.

>Pireneje

-oddzielają Płw. Iberyjski od Europy Zachodniej

- to młody łańcuch górski uformowany w orogenezie alpejskiej/zbudowany ze skał paleozoicznych w tym skał krystalicznych, mezozoicznych i trzeciorzędowych (wapieni i fliszu)

-w trzeciorzędzie nastąpiło dźwignięcie gór i sfałdowanie osadów oraz częściowe ich nasunięcie w postaci płaszczowin na przedgórskie zapadliska na pn i pd.

- najwyższą częścią łańcucha są Granitowe Pireneje Środkowe - mają one rzeźbę alpejską, z graniami, turniami, cyrkami i dolinami polodowcowymi - współcześnie występują tam niewielkie lodowce zajmujące łącznie ok. 30 km²

-Wapienne Pireneje Zachodnie - są wąskie, nie przekraczają 2500 m / w ich budowie duży udział mają mezozoiczne wapnienie - sprzyjało to rozwojowi krasu - znajduje się tam znana jaskinia Pierre-Saint- Martin jedna z najgłębszych na świecie

- Pireneje Wschodnie - nie przekraczają 3000 m ku wschodowi dzielą się na pasma , rozwidlają i opadają szeregiem stopni morfologicznych ku Zatoce Lwiej

>Góry Betyckie

- zajmują pd. część Płw. Iberyjskiego/ ciągną się wzdłuż M. Śródziemnego od Cieśniny Gibraltarskiej do przylądka Náo - między Zatoką Walencką a Zatoką Alicante

- uformowały się w orogenezie alpejskiej

- trzon gór stanowią skały paleozoiczne , otoczone są utworami mezozoicznymi i trzeciorzędowymi (zlepieńce, piaskowce, wapienie, margle) - całość jest silnie sfałdowana ujęta w płaszczowiny nasunięte na utwory wypełniające przedgórskie zapadlisko Niziny Andaluzyjskiej

-góry tworzą kilka pasm, izolowanych bloków i kotlin

-najwyższym pasmem jest Sierra Nevada o rzeźbie alpejskiej ze szczytem Mulhacén (3478 m n.p.m.) najwyższym szczytem Europy pozaalpejskiej

- stanowią środkową część znacznie większego orogenu -och przedłużeniem są góry Rif w Afryce Pn oraz Baleary - wyspy w zachodniej części M. Śródziemnego

>Azory

- mocno oddalone (ok. 1500 km) na zachód od Płw. Iberyjskiego

-oceaniczne wyspy pochodzenia wulkanicznego

-archipelag jest wynurzonym fragmentem skorupy oceanicznej O. Atlantyckiego- budują go neogeńskie i czwartorzędowe bazalty i tufy wulkaniczne

-archipelag składa się z 9 dużych wysp - São Miguel (największa 759 km²), Pico, Terceira, São Jorge, Faial i Flores oraz kilkunastu mniejszych

- powierzchnia wysp jest górzysta

- najwyższy szczyt - na wyspie Pico - wulkan Punta do Pico - 2351 m / ostatnie przejawy aktywności wulkanicznej - 1963 rok na wyspie Pico

- częste są trzęsienia ziemi, pospolite są gorące źródła

- na Azorach panuje klimat podzwrotnikowy pośredni

*2) PÓŁWYSEP APENIŃSKI

-mocno wydłużony / zajmuje środek śródziemnomorskiej Europy /wcina się głęboko w M. Śródziemne i wraz z Sycylią dzieli je na dwa akweny : zachodni (M. Tyrreńskie i Liguryjskie) i wschodni (M. Adriatyckie, Jońskie i pozostałe)

- za pn granicę Płw. Apenińskiego przyjmuje się pn podnóża Apeninów Północnych (nie włącza się do płw. Niziny Padańskiej)

- do płw. zalicza się wyspy : Sycylię, Sardynię, Korsykę

-wybrzeża Płw. Apenińskiego są mało urozmaicone/ na pd. dzielą się on na dwa drugorzędne półwyspy : Kalabryjski i Salentyńskki rozdzielone Zatoką Tarencką

-na wybrzeżu zachodnim występują niewielkie półwyspy przyrostkowe i drobne wyspy oraz nieduże zatoki np. Gaeta, Neapolitańska, Salerno, Policastro/ a na Płw. Kalabryjskim : Santa Eufemia, Gioia, Squillance

- wzdłuż płw. ciągnie się łańcuch górski Apeninów o urozmaiconej rzeźbie (formy polodowcowe i krasowe) / od zach. do gór przylega wyżyna Preapeninu Tyrreńskiego z wulkanicznym masywem Gór Albańskich i Wezuwiuszem nad Zatoką Neapolitańską

-wyżynny charakter ma także pd.-wschodnia część półwyspu -Przedgórze Apulijskie

-niziny są nieliczne - ciągną się wzdłuż wybrzeży

- cały płw. leży w obrębie alpejskiej strefy fałdowej a ruchy tektoniczne trwają tam do dziś

-płw. jest zbudowany głównie z mezozoicznych i kenozoicznych skał osadowych - w ich podłożu występują utwory paleozoiczne przeważnie zmetamorfizowane / znaczący udział w budowie mają skały wulkaniczne

- płw. leży w strefie klimatów podzwrotnikowych na przeważającym obszarze pośredni, na pd. morski

-średnia roczna suma opadów(przypadających gł. jesienią) wynosi : 500-700 mm (po wsch. stronie płw.), 1000 mm (zachodnie stoki Apeninów)/ na lato przypada pora sucha ze sporadycznymi opadami

-rzeki są dość liczne lecz krótkie o zmiennym przepływie ( z jesienno-zimowym maksimum) - latem wiele z nich wysycha

- najdłuższą rzeką jest Tyber

-jeziora są rzadkością - największe z nich to jez. Trazymeńskie pochodzenia tektonicznego

Apeniny

-zajmują wnętrze Płw. Apenińskiego/ jest to wąski alpejski łańcuch górski

- ciągną się od przełęczy Cadibona na pn. do Cieśniny Mesyńśkiej na pd. / ich długość to ok. 1200 km

-powstały w kilku fazach orogenezy alpejskiej - wiązały się one z likwidacją O. Tetydy, naporem afrykańskiej płyty litosfery na ówczesną Europę i kolizją z nią kilku ternarów/ tym ruchom i kolizjom towarzyszył metamorfizm skał paleozoicznych , sfałdowanych już w orogenezie hercyńskiej i tkwiących współcześnie w osiowej strefie gór

-strefa zewnętrzna -zbudowana zbudowana gł. z mezozoicznych i kenozoicznych skał okruchowych i węglanowych nie uległa procesom metamorfizmu

-ruchy tektoniczne doprowadziły do powstania wielu zapadlisk, rowów tektonicznych i zrębów

-Apeniny w obrębie Płw. Apenińskiego dzieli się na 3 człony : Apeniny Północne, Środkowe i Południowe

>Apeniny Północne

-tworzą łuk otwarty ku pd. /rozciągają się od granicy z Alpami po doliny rzek Arno i Metáuro na pd.

- góry były zlodowacone w plejstocenie /część zach. to Apenin Liguryjski a wsch. Apenin Toskańsko-Emiliański

>Apeniny Środkowe

- sięgają na pd. do doliny rzeki Trigno i dolnego biegu Sacco

-tworzą pasma górskie i masywy biegnące z pn-zachodu na pd.-wschód : Apenin Umbryjski, Apenin Marchijski, Apenin Abruzyjski (najwyższy) /w górach silnie rozwinięte są zjawiska krasowe

>Apeniny Południowe

- ciągną się na pd.-zachód do Cieśniny Mesyńskiej

-tworzą szeroki łuk otwarty ku zachodowi obejmujący : Apenin Neapolitański i Apenin Lukański, Apenin Kalabryjski

*3) WYSPY MORZA ŚRÓDZIEMNEGO

-obejmują : Sycylię, Sardynię, Korsykę, Maltę,/są to wyspy pochodzenia lądowego

>Sycylia

-oddzielona wąską (3 km) Cieśniną Mesyńską od Płw. Kalabryjskiego /jest największą wyspą Morza Śródziemnego

- pow. wyspy jest górzysta na pn. a niemal na całym obszarze wyżynna / na pn znajdują się G. Pelorytańskie i Nebrodi, Madonie, Busambra, Sparagio

-we wsch. części wyspy wznosi się masyw czynnego wulkanu Etna

-niziny zajmują niewielkie pow./ występują na zach., na pd. nad zatoką Gela ,oraz na wsch. nad Zatoką Katańską

>Egady - znajdują się po zach. stornie Sycylii, są górzyste

>Wyspy Liparyjskie

- znajdują się na pn od Sycylii/ jest to archipelag wulkaniczny obejmujący 18 wysp (Stromboli i Vulcano są czynnymi wulkanami)

>Ustica - ma pochodzenie wulkaniczne, położona na zach. od Wysp Liparyjskich

>Wyspy Pelagijskie , Pantelleria, Malta

-Sardynia i Korsyka

-są oddzielone od Płw. Apenińskiego Morzem Tyrreńskim

-pod względem geologicznym stanowią część hercyńskiego masywu korsykańskiego współcześnie uznawanego za mikropłytkę litosfery Korso-Sardynię

>Sardynia - ma urozmaiconą linię brzegową z kilkoma zatokami (Asinara) wysuniętymi w morze przylądkami drobnymi wyspami przybrzeżnymi/ wnętrze wyspy jest górzyste/góry pn-wschodniej części wyspy tworzą izolowane bloki i płaskowyże pocięte głębokimi dolinami rzek/ zbudowane gł. ze skał paleozoicznych, poprzecinanych intruzjami granitoidów/ w pd.-zachodniej części wyspy występują bazaltowe płaskowyże utworzone podczas plejstoceńskich /holoceńskich erupcji

>Korsyka - jest oddzielona od Sardynii Cieśniną Św. Bonifacego / zach. i pd. część wyspy jest przedłużeniem hercyńskich struktur występujących na Sardynii - granitowe masywy pocięte gł. dolinami rzek z 50 szczytami powyżej 2000 m ze śladami zlodowacenia plejstoceńskiego/ najwyższe z nich to Monte Padre, Monte Cinto 2710 - najwyższy na Korsyce/ góry urywają się nad morzem stromymi klifami w wybrzeże ma charakter riasowy/ pn-wschodnia część wyspy ma wybrzeże wyrównane z wieloma lagunami

*4) PÓŁWYSEP BAŁKAŃSKI

-leży między Morzem Śródziemnym (Adriatyckim, Jońskim, Egejskim) a Morzem Czarnym

-od Azji Mniejszej oddziela go morze Marmara oraz cieśniny Dardanele i Bosfor

-pn granica półwyspu jest umowna - biegnie od Zatoki Triesteńskiej na pn-wschód od doliny Sawy - na wschód doliną Sawy i Dunaju do Morza Czarnego

- linię brzegową urozmaicają liczne zatoki, półwyspy i przybrzeżne wyspy (także te na Morzu Egejskim - stanowiące rodzaj lądowego pomostu między Europą a Azją)

- na zach. u nasady płw. jest to Zatoka Triesteńska i Kvarner rozdzielone płw. Istria dalej aż po Zatokę Drińską ciągną się wyspy Dalmacji

-na pd. od cieśniny Otranto na Morzu Jońskim znajdują się Wyspy Jońskie / a w ląd wrzynają się głęboko zatoki : Patraska i Koryncka, które wraz z Zatoką Sarońską (na M. Egejskim)niemal odcinają od lądy Peloponez.

-dalej na pn znajduje się górzysta wyspa Eubea, zatoki : Salonicka, Orfańska, przedzielone Płw. Chalcydyckim wreszcie Morze Trackie wybrzeża tam są przeważnie wysokie, cofające się np. dalmatyńskie nad Morzem Adriatyckim, riasowe nad Morzem Egejskim

-miejscami występują wybrzeża akumulacyjne, narastające np. deltowe w ujściu Dunaju i Zatoce Drińskiej nad wschodnim Adriatykiem

- Płw. Bałkański niemal w całości należy do alpejskiej strefy fałdowej południowej Europy i ma złożoną budowę geologiczną

-zachodnią i pd. część płw. zajmują alpejskie łańcuchy górskie (Dynarydy, Hellenidy) są to G. Dynarskie, Pindos, oraz pasma górskie Peloponezu - ich przedłużeniem są góry Krety

- Dynarydy i Hellenidy zbudowane są ze skał osadowych i krystalicznych wieku paleozoicznego, mezozoicznego i kenozoicznego poprzecinanych intruzjami skał magmowych głębinowych i wylewnych - występują tam również kompleksy ofiolitowe

-na wschód od G. Dynarskich, G. Albańskich znajduje się śródgórski masyw tracko-macedoński -(jest on prawdopodobnie terranem oderwanym od Gondwany tkwiącym we wnętrzu struktur alpejskich) budują go skały prekambryjskie i paleozoiczne sfałdowane i zmetamorfizowane w orogenezie hercyńskiej - cały masyw w wyniku trzeciorzędowych ruchów tektonicznych uległ silnemu rozczłonkowaniu / w jego obrębie powstały zapadliska tektoniczne : Nizina Tracka, Morze Trackie i zrębowe masywy : Strandża, Riła, Pirin, Rodopy, Olimp.

-innej mikropłycie - Egei - odpowiada zapadlisko Morza Egejskiego usianego rojami wysp

-pn-wschodnią część Płw. Bałkańskiego zajmuje Stara Płanina (Bałkany)

- pn skraj Płw. Bałkańskiego (wzdłuż doliny Sawy i Dunaju) ma klimat umiarkowanie ciepły / na zachodzie ma on cechy klimatu pośredniego z roczną sumą opadów do 1000 mm/ na wschodzie nabiera cech kontynentalnych z opadami do 500 mm/ pozostała część na klimat podzwrotnikowy

-na wybrzeżach mórz Adriatyckiego i Jońskiego - klimat podzwrotnikowo morski z opadami rzędu 2000 mm rocznie / na wybrzeżach Morza Egejskiego ma cechy kontynentalne z opadami do 500 mm rocznie

- zimą najwyższe temp. wynoszą od 10 na pn do 15°C na pd. najniższe spadają do kilku stopni poniżej 0

- latem najwyższe temp. >25°C

-charakterystyczne dla obszaru jest występowanie chłodnych wiatrów północnych : bora odczuwanego na wybrzeżu Morza Adriatyckiego

- pn. część Płw. Bałkańskiego leży w zlewisku Morza Czarnego i odwadniana jest przez Dunaj i jego dopływy m.in. Sawę i Morawę. Do Morza Adriatyckiego uchodzi m.in. Neretwa, Drin, Semani i Vjosa; do Jońskiego - Acheloos i Alfeiós (na Peloponezie) a do Egejskiego - Pinios, Wardar, Struma, Nestos, Marica

-jeziora nie są liczne -największe z nich to tektonicznej genezy Jezioro Szkoderskie na pn od zapadliskowej Zatoki Drińśkiej oraz jeziora Ochrydzkie i Prespa w Górach Dynarskich/ w G. Dynarskich i Pieinie występują też niewielkie jeziora polodowcowe

>Góry Dynarskie

- zajmują zachodnią część Płw. Bałkańskiego

-ciągną się od doliny rzeki Soča która oddziela je od Alp Julijskich po dolinę rzeki Morača uchodzącej do jeziora Szkoderskiego i masyw Jelasica

- G. Dynarskie uformował się między dwoma terranami (mikropłytkami litosfery)

-zachodnia (zewnętrzna) część gór ciągnie się wzdłuż M. Adriatyckiego i ma strukturę płaszczowinową - zbudowana jest z grubych serii mezozoicznych i paleogeńskich wapieni i dolomitów a ich pas nadmorski (wliczając także wyspy Dalmacji) to sfałdowane utwory neogeńskiego fliszu z przewarstwieniami skał węglanowych

-na dużych pow. (zwłaszcza w płaskowyżach w pn części gór) występuje bardzo zróżnicowana rzeźba krasowa (Dynarski Kras) z typowymi formami : polja, wielkie lapiazy, głębokie doliny i dzikie wąwozy krasowe, leje i jeziora krasowe, tysiące jaskiń np. Dula- Medvedica 16,5 km dł., Postojna, Lukina Jama -Trojama, podziemne rzeki, wywierzyska

-wschodnia (wewnętrzna) część G. Dynarskich - obejmują liczne (choć krótkie) pasma górskie i masywy np. Čvrstnica, Vranica, Lubišnja, - góry są zbudowane z silnie sfałdowanych paleozoicznych i mezozoicznych piaskowców, łupków, margli, wapieni i dolomitów przecinają je liczne intruzje skał magmowych - lokalnie występują pokrywy skał wylewnych oraz ofiolity/ rzeźba - formy są łagodniejsze, bardziej zaokrąglone a doliny rzek szerokie i płytkie

>Góry Albańskie

-tworzą one zorientowane południkowo fałdowo-zrębowe pasa i masywy górskie zbudowane ze skał krystalicznych, metamorficznych, węglanowych i fliszowych

-na wschód sięgają one po tektoniczne obniżenie dolin Drinu Białego i Czarnego

-pn część Gór Albańskich na pn od doliny Drinu wchodzi w skład Dynarydów - ich kulminacją są silnie zlodowacone w plejstocenie Alpy Bałkańskie /na dużych pow. występuje tam również rzeźba krasowa

-środkowa i pd. część Gór Albańskich (na pd. od doliny Drinu) zaliczana jest do Hellenidów - góry tworzą tam skomplikowany układ fałdowo-zrębowych grzbietów, zrębowych wyżyn (Cermenika), zapadliskowych kotlin (kotlina Korczy) i tektonicznie uwarunkowanych dolin przechodzących na wybrzeżu w nadmorskie niziny (niz.Myyzequeja)

-na wsch. G. Albańskie sąsiadują z zapadliskami tektonicznymi zajętymi przez jeziora i zrębowymi, krystalicznymi masywami należącej do tzw. strefy pelagońśkiej Hellenidów ciągnącej się na pd.-wschód aż do Morza Egejskiego

>Góry Pindos

- ciągną się na pd. od Gór Albańskich i masywów Dynarydów

-zbudowane z łupków ilastych, rogowców i wapieni

-mają kierunek południowo- południowo- wschodni a od masywu Wardusja przyjmują kierunek południowo-wschodni równoległy do zapadliska zatok Patras i Korynckiej

-stanowią oś południowej części Płw. Bałkańskiego tworząc wysokie, zlodowacone w plejstocenie masywy i grupy górskie- od pn są to : Ghrammos, Smolikas, Timfristos, Wardusja, Giona i Parnas

-na wsch. od gór Pindos ciągną się fliszowo-wapienne góry Epiru -są one mocno rozczłonkowane tektonicznie, tworzą kilka silnie skrasowiałych masywów górskich np. Mykrynoros i rozległych kotlin w największej z nich znajduje się jezioro Janina

>Tesalia

-rozciąga się na wsch. od gór Pindos

-kraina obejmuj w rzeczywistości kilka kotlin, z których największe to kotlina Trikali i Kotlina Larissy

-kotliny są odwadniane przez rzekę Pindos i jej dopływy / w dolnym biegu pokonuje one przełomem nadbrzeżne góry i uchodzi do Morza Egejskiego

-Tesalię budują trzeciorzędowe aluwia wynoszone przez rzeki z dźwigających się wówczas gór i osadzone w postaci stożków napływowych w zbiorniku wodnym

>Macedonia

-sąsiaduje na pn z Tesalią/ leży między Górami Albańskimi i pn częścią gór Pindos na zach. a Morzem Egejskim i Rodopami (na wschodzie)

-w podłożu regionów występują prekambryjskie i paleozoiczne granitoidy oraz skały metamorficzne masywu tracko-macedońskiego

- w orogenezie alpejskiej skały masywu zostały silnie zdyslokowane i nierównomiernie wypiętrzone w postaci zrębów np. Osogowskiej Płaniny /najwyższe z nich noszą ślady plejstoceńskiego zlodowacenia; miejscami pogrążone w postaci zapadlisk np. Kotliny Skopskiej, tektonicznie uwarunkowanych mis jezior np. Ochrydzkiego

-inną grupą zrębów jest Płw. Chalcydycki - sięgający 1200 m wys. / z rowem tektonicznym w nasady zajętym przez jeziora Lakkada i Volve

>Wyspy Jońskie

-zalicza się je do regionu gór Pindos i do Epiru / archipelag liczy kilkadziesiąt wysp zbudowanych z mezozoicznych i trzeciorzędowych wapieni i fliszu z silnie rozwiniętą rzeźbą krasową

-największe z wysp to : Kefalinia (najwyższa z wysp), Kerkira, Zakinthos, Lefkas, Itaka i Paksi

-wyspy są wierzchołkiem wynurzającego się łańcucha górskiego

-współcześnie trwają ruchy tektoniczne - częste trzęsienia ziemi

>Peloponez

-znajduje się na pd. od zatok Patras i Korynckiej

- prawie cały Peloponez jest górzysty /góry zbudowane w większości z wapieni należą do Hellenidów / mają budowę fałdowo-zrębową

-najbardziej wypiętrzona jest on część Peloponezu - góry Erimanthos, Aroania, Kilini / z której biegną grzbiety górskie głęboko wrzynające się w morze w postaci półwyspów przedzielonych wąskimi zatokami np. Płw. Meseński (oddzielony Zatoką Meseńską od płw. z górami Tajget i Sagias)

- rzeźba najwyższych gór nosi wyraźne ślady zlodowacenia plejstoceńskiego, powszechne są zjawiska krasowe

-niziny na Peloponezie znajdują się na Eliadzie na pn-zachodzie oraz na przedłużeniu zatok morskich : np. Nizina Spartańska na przedłużeniu Zatoki Lakońskiej, Nizina Agrolidzka

>Wyspy Morza Egejskiego

-są lądowym pomostem między Europą a Azją

- na przedłużeniu struktur Peloponezu w stronę Azji Mniejszej znajduje się łuk wysp zamykających od pd. M. Egejskie - ten łuk wysp tworzy =>Kithira, Kreta, Kasos, Karpathos i Rodos oraz wiele mniejszych

-są to wyspy górzyste zbudowane przeważnie ze skał węglanowych są wierzchołkami gór zaliczanych do Hellenidów

>Kreta

-największa z wysp Morza Egejskiego

-ma urozmaiconą (zwłaszcza na pn) linię brzegową z licznymi zatokami i półwyspami

- wyspa zbudowana jest ze sfałdowanych mezozoicznych i paleogeńskich wapieni

-wnętrze wyspy jest górzyste / blokowe masywy górskie przeplatają się z zapadliskami

-najwyższe szczyty > 2000 m

- w rzeźbie pospolite są formy krasu powierzchniowego (leje krasowe, polja, ponory, wywierzyska, wąwozy krasowe) i podziemnego - jaskinie z bogatą szatą naciekową

>Cyklady

-znajdują się w pd. części Morza Egejskiego

- archipelag obejmuje ok. 100 wysp / 8 z nich ma pow. powyżej 100 km² -Naksos, Andros, Tinos, Paros, Milos, Kea, Amorgos i Ios

- wyspy są górzyste / tylko na Andros i Naksos wyniesienia przekraczają 1000 m

- zbudowane ze zmetamorfizowanych mezozoicznych skał osadowych (m.in. marmurów) i młodych skał wulkanicznych - na wyspie Thira znajduje się czynny wulkan Kajmeni

>Rodopy

- masyw zajmuje wschodnią część Płw. Bałkańskiego

-stanowią główną część masywu tracko-macedońskiego

- są to typowe góry zrębowe, mocno rozczłonkowane, potrzaskane licznymi uskokami i nierównomiernie wypiętrzone

- ich granice stanowią tektoniczne rowy i obniżenia doliny Strumy na zach. i Maricy na pn (Nizina Górnotracka) i wsch.

- pd. granicę stanowi brzeg zapadliska Morza Trackiego

-zach. część masywu stanowią góry Riła, i Pirin silnie zlodowacone w plejstocenie

- na wsch. od doliny Mesty wznoszą się Rodopy o dojrzałych zaokrąglonych formach wierzchowin górskich, łagodnych stokach porozcinanych wąskimi dzikimi dolinami

>Wyżyna Strandży

-jest zbudowana z prekambryjskich i paleozoicznych skał krystalicznych i metamorficznych sfałdowanych w orogenezie hercyńskiej

- podczas orogenezy wyżyna została dźwignięta do 1000 m

- na jej połogiej pow. zalegają skały osadowe trzeciorzędu oraz trzeciorzędowe pokrywy bazaltowe

>Stara Płanina

- wznosi się na on od Niziny Górnotrackiej i Wyżyny Strandży

-jest to górotwór wieku alpejskiego ciągnący się na przedłużeni Karpat

Stara Płanina uformowała się między płytą mezyjską na pn i masywem tracko- macedońśkim na pd.

-zbudowana jest z prekambryjskich skał metamorficznych i paleozoicznych skał osadowych i magmowych - części starego masywu tracko-macedońskiego

- góry ciągną się od przełomu Dunaju w Żelaznej Bramie do wybrzeża Morza Czarnego => wyróżnia się wśród nich „

Góry Wschodnioserbskie, Zachodnią Starą Płaninę, Wysoką Starą Płaninę, Starą Płaninę Wschodnią,

-góry mimo znacznych wys. mają cechy rzeźby gór średnich - o łagodnych stokach i połogich grzbietach

>Wyżyna Północnobułgarska

- przez Dunaj sąsiaduje z Niziną Rumuńską,

-w podłożu wyżyny znajduje się pd. część płyty mezyjskiej zbudowanej ze skał paleozoicznych/ na niej zalegają płytowo utwory mezozoiczne (gł. wapienie kredowe) i węglanowe utwory trzeciorzędowe przykryte przez czwartorzędowe aluwia rzek i grubą pokrywę lessu

- rzeźba wyżyny jest urozmaicona - rozcięta gł. dolinami rzek spływających ze Starej Płaniny do Dunaju m.in. Ogosta, Iskyr,

Osam i Jantra

-wyżyna sięga M. Czarnego i tworzy tam urwiste, klifowe wybrzeże

>Dobrudża

- leży na pn od wschodniego krańca Wyżyny Północnobułgarskiej (między doliną Dunaju a Morzem Czarnym)

- wyżyna jest zbudowana z trzeciorzędowych wapieni pokrytych lessem

- w podłożu występują utwory paleozoiczne

-wyżyna najwyżej wznosi się w pn części - Munti Pricopanului (467m) gdzie odsłania się hercyński zrąb silnie sfałdowanych wapieni dewońskich

-ku pd. obniża się i łączy z Wyżyną Północnobułgarską

-wzdłuż zach. i pn krawędzi Dobrudży płynie Dunaj

-na pn-wschód od Dobrudży znajduje się Delta Dunaju - płaska, zabagniona usiana rozległymi jeziorami

- miejscami występują wydmy

-Dunaj na obszarze delty tworzy 3 gł. ramiona : północne -Kilia, środkowe - Sulina, południowe - Św. Jerzego

- na pd. od delty znajdują się przybrzeżne jeziora : Razelm i Sinoe odcięte od morza mierzejami

---