WPROWADZENIE
PSYCHIATRIA JEST DZIEDZINĄ MEDYCYNY, KTÓREJ PRZEDMIOTEM ZAINTERESOWANIA SĄ ZABURZENIA PSYCHICZNE: ICH SYMPTOMY, ETIOLOGIA, PATOGENEZA, PROFILAKTYKA
I LECZENIE.
PSYCHIATRIĘ DZIELI SIĘ TRADYCYJNIE NA:
PSYCHOPATOLOGIĘ OGÓLNĄ, czyli symptomatologię, która wykorzystując wiedzę i pojęcia używane przez ps. ogólną klasyfikuje i definiuje objawy zaburzeń psychicznych.
PSYCHOPATOLOGIĘ SZCZEGÓŁOWĄ (CZYLI PSYCHIATRIĘ WŁAŚCIWĄ), która zajmuje się opisem różnych zespołów objawów i jednostek zaburzeń psychicznych.
TU WYODRĘBNIA SIĘ WIELE DZIAŁÓW NP. PSYCHIATRIĘ KLINICZNĄ DOROSŁYCH ORAZ DZIECI I MŁODZIEŻY, SPOŁECZNĄ, SĄDOWĄ, GERIATRYCZNĄ, KRYMINALNĄ.
PROBLEMATYKĄ PSYCHOPROFILAKTYKI ZAJMUJE SIĘ HIGIENA PSYCHICZNA.
PSYCHOPATOLOGIĘ OKREŚLA SIĘ JAKO NAUKĘ ZAJMUJĄCĄ SIĘ ZABURZENIAMI PSYCHICZNYMI - OBJAWAMI I ZESPOŁAMI OBJAWÓW ORAZ CZYNNIKAMI ETIOLOGICZNYMI I PATOMECHANIZMAMI ZABURZEŃ, której obszar definiowany jest na wiele różnych sposobów:
B. Zeigarnik (1983) ujmuje ją jako dziedzinę psychologii, znajdującą szerokie zastosowanie zarówno w psychologii jak i psychiatrii.
T. Bilikiewicz (1973) plasuje psychopatologię jednocześnie w ramach psychiatrii. Wyróżnia on podobnie jak inni psychiatrzy: psychopatologię ogólną, oraz psychopatologię szczegółową,
PSYCHOPATOLOGIA JEST DZIEDZINĄ PODSTAWOWĄ ZARÓWNO DLA PSYCHIATRII JAK I PSYCHOLOGII KLINICZNEJ
MOŻNA WIĘC PRZYJĄĆ, ŻE PSYCHOPATOLOGIA JEST NAUKĄ Z POGRANICZA PSYCHOLOGII I PSYCHIATRII
ZABURZENIA PSYCHICZNE TO utrudnienia funkcjonowania społecznego lub psychicznego jednostki, noszące znamiona cierpienia zlokalizowane wokół objawu osiowego; posiadają określoną dynamikę, etiologię, patogenezę, symptomatologię.
POJĘCIE ZABURZENIA WIĄŻE SIĘ Z POJĘCIEM ZDROWIA PSYCHICZNEGO, NORMALNOŚCI ZACHOWANIA, ORAZ JEGO PATOLOGII.
ZDROWIE PSYCHICZNE
Zdrowie negatywne to brak zaburzeń psychicznych.
Zdrowie pozytywne to pełny rozwój osobowości z odpornością na frustrację i stres, umiejętnością rozwiązywania konfliktów i radzenia sobie w życiu.
Według Marii Jahody zdrową psychicznie jest jednostka:
aktywnie przystosowująca się do otoczenia, usiłująca spełniać wymagania otoczenia bez utraty indywidualności,
charakteryzująca się spójną, zintegrowaną osobowością,
postrzegająca siebie i świat adekwatnie do sytuacji i własnych możliwości, czasami niezależnie od własnych potrzeb (brak egoizmu z zachowaniem egocentryzmu).
Według Kazimierza Dąbrowskiego:
Zdrowie psychiczne to zdolność do rozwoju w kierunku wszechstronnego rozumienia, przeżywania, odkrywania i tworzenia coraz wyższej hierarchii rzeczywistości i wartości, aż do konkretnego ideału indywidualnego i społecznego.
NORMA
NORMA STATYSTYCZNA - oznacza wartość przeciętną, średnią, cechę typową lub reprezentatywną, wyznaczoną na podstawie częstości jej występowania; stosujemy ją wówczas, gdy chcemy określić rozmiar i głębokość zaburzeń (na ile wynik dziecka odbiega od wyniku jego rówieśników).
Ilustrujemy ja za pomocą krzywej rozkładu normalnego (Gaussa). (szczegółowo na ten temat - treści wykładowe z psychologii klinicznej)
NORMA SPOŁECZNO-KLINICZNA - oznacza brak symptomów sygnalizujących stan patologiczny.
symptomy mogą być:
subiektywne (przykre uczucia przezywane przez człowieka, a nie ujawniane na zewnątrz (mogą towarzyszyć symptomom obiektywnym lub występować samodzielnie);
obiektywne (obserwowalne na zewnątrz np. wysoka temperatura, płacz, złe oceny...
Posługujemy się nią opisując symptomy zaburzeń
NORMA NORMATYWNA (TEORETYCZNA) - określa jak dane zjawisko powinno przebiegać, oznacza pewien ideał, wzór do osiągnięcia, punkt odniesienia; warunkiem uznania jednostkę za normalną jest w tym znaczeniu posiadanie cech pozytywnych, które składają się na idealny wzorzec osobowości.
W znaczeniu potocznym statystyczne znaczenie normy pokrywa się z normatywnym.
Normę tę wykorzystujemy w procesie terapeutycznym, ustalając cele terapii oraz sprawdzając jej efekty.
GRANICA MIĘDZY ZDROWIEM A CHOROBĄ PSYCHICZNĄ
Z punktu widzenia stanu zdrowia psychicznego dokonuje się podziału ludzi na zdrowych i chorych.
Czasem jednak bardzo trudno wyraźnie określić, kto jest zdrowy a kto chory. Można więc mówić o różnych stopniach zdrowia, zamiast o jego posiadaniu lub braku.
Jednostka zajmuje na tym kontinuum określone położenie, które ulega zmianom (w zależności od doświadczanych wydarzeń np. traumatycznych, aktualnej odporności, wieku, wsparcia....).
TA WIELOWARTOŚCIOWOŚĆ ZDROWIA I CHOROBY (PATOLOGII) UTRUDNIA ZAKLASYFIKOWANIE KOGOŚ DO OKREŚLONEJ KATEGORII.
U każdego z nas można znaleźć cechy podobne do objawów pacjentów psychiatrycznych, zaś u chorych cechy zdrowych. Ta granica jest więc bardzo rozmyta.
Są to zjawiska, których nieprawidłowość jest widoczna, a mimo to nie są one wyrazem procesu chorobowego lub trwałych jego następstw.
Drobne nieprawidłowości (przypominających objawy psychopatologiczne), które nie świadczą o chorobie psychicznej:
zmienność nastroju u małego dziecka, kobiety w okresie napięcia przedmiesiączkowego...;
złudzenia w procesie spostrzegania
przelotne natręctwa (wraca np. nieustannie do przykrego wydarzenia);
zaburzenia pamięci;
bezsenność (u człowieka zaabsorbowanego problemami);
człowiek czuje się nieswojo w pustym mieszkaniu;
uleganie przesądom przez ludzi wykształconych;
przejściowe obniżenie sprawności intelektualnej;
zaburzenia sprawności działania w stanie zaburzenia emocjonalnego.
ELEMENTY NIENORMALNOŚCI
CIERPIENIE
NIEPRZYSTOSOWANIE
IRRACJONALNOŚĆ
NIEPRZEWIDYWALNOŚC I BRAK KONTROLI
RZADKOŚĆ I NIEKONWENCJONALNOŚĆ
DYSKOMFORT OBSERWATORA
NARUSZANIE NORM
Im więcej elementów jest obecnych i im są one bardziej wyraźne, tym większe prawdopodobieństwo, że zachowanie lub osoba są nienormalne. Co najmniej jeden z elementów musi być obecny, aby można było mówić o nienormalności. Żaden jednak z elementów nie musi występować w każdym przypadku i prawie nigdy nie występują wszystkie jednocześnie.
CIERPIENIE
Jesteśmy skłonni nazywać ludzi nienormalnymi, jeśli cierpią psychicznie, a im bardziej cierpią, tym większą mamy pewność.
Cierpienie jest jednym z warunków nienormalności, nie jest jednak warunkiem koniecznym i wystarczającym. Jest zjawiskiem występującym powszechnie, jako normalna kolej losu.
NIEPRZYSTOSOWANIE
Zachowanie, które zdecydowanie zakłóca dobrostan jednostki (zdolność do pracy, utrzymywania satysfakcjonujących kontaktów z innymi ...) uniemożliwia osiąganie zamierzonych celów. Np. zaburzenia lękowe czy depresyjne odbierają radość życia, utrudniają kontakty z innymi, zaburzając zdolność przystosowania się.
IRRACJONALNOŚĆ
Jeśli zachowanie danej osoby zdaje się nie mieć racjonalnego znaczenia, wytłumaczenia, skłonni jesteśmy nazwać je nienormalnym. Jednym z rodzajów irracjonalności, który zdecydowanie wskazuje na nienormalność są zaburzenia myślenia (urojenia).
NIEPRZEWIDYWALNOŚĆ I BRAK KONTROLI
Zachowanie można ocenić jako niekontrolowane, gdy spełnione są dwa warunki:
nagle łamie się przyjęte reguły zachowania (np. wybuchy gniewu, brutalności);
brak możliwości uzasadnienia takiego zachowania.
RZADKOŚĆ I NIEKONWENCJONALNOŚĆ
Z wyjątkiem zachowań wymagających specjalnych zdolności lub odwagi, jesteśmy skłonni oceniać nienormalność zachowania innych osób wg własnej miary (jeżeli sami coś byśmy zrobili, uznajemy takie zachowanie za konwencjonalne i normalne).
Sama rzadkość nie jest koniecznym warunkiem nienormalności (depresja, stany lękowe występują często, a mimo to uznaje się je za nienormalne). Często jako nienormalne traktuje się zachowania, które są zarówno rzadkie jak i społecznie niepożądane.
DYSKOMFORT OBSERWATORA
Nieokreślony dyskomfort obserwatora pojawia się wówczas, gdy ktoś narusza niepisane reguły zachowania w danej kulturze. Naruszenie tych reguł stwarza nieprzyjemne wrażenie, które przyczynia się do uznania, że jest to zachowanie nienormalne.
NARUSZANIE NORM
Gdy zachowania są niezgodne z obowiązującymi w danej kulturze normami moralnymi uznaje się je za nienormalne. Normalne jest np. to, że dorosły człowiek pracuje, darzy miłością, jest lojalny, nie jest ani zbyt uległy ani zbyt agresywny itp.
Niemożność dokładnego zdefiniowania nienormalności nie oznacza jednak, że samo zjawisko nie istnieje lub, że nie można go rozpoznać.
KLASYFIKACJE ZABURZEŃ PSYCHICZNYCH
Dwa najbardziej rozpowszechnione systemy klasyfikacji diagnostycznej zaburzeń psychicznych to:
Międzynarodowa statystyczna klasyfikacja chorób i problemów zdrowotnych (International Classification of Diseases and Related Health Problems - ICD), która od roku 1992 ma już swoje 10 wydanie.
Podręcznik diagnostyczny i statystyczny zaburzeń psychicznych (Diagnostic and statistical manual of mental disorders - DSM), wprowadzony przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne. Począwszy od 1952 roku jest to już IV poprawiona edycja (1994) (w przygotowaniu V).
Klasyfikcje te różnią się między sobą tym, że DSM-IV ma charakter symptomatyczny (miernik objawowy), a ICD-10 oprócz miernika objawowego uwzględnia też kryterium etiologiczne (czyli ma charakter opisowo- wyjaśniający, ponieważ wyodrębnia klasy zaburzeń uwzględniając też ich genezę).
MIĘDZYNARODOWA STATYSTYCZNA KLASYFIKACJA CHORÓB I PROBLEMÓW ZDROWOTNYCH (International Classification of Diseases and Related Health Problems ICD-10)
Wyodrębnione klasy zaburzeń psychicznych:
Organiczne zaburzenia psychiczne, włącznie z zespołami objawowymi (głównie zespoły otępienne, zaburzenia nastroju i funkcji poznawczych spowodowane uszkodzeniem mózgu i chorobą somatyczną).
Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane używaniem substancji psychoaktywnych.
Schizofrenia, zaburzenia typu schozofrenii (schizotypowe) i urojeniowe.
Zaburzenia nastroju (afektywne) - epizody maniakalne, epizody i nawracające zaburzenia depresyjne i zaburzenia afektywne dwubiegunowe.
Zaburzenia nerwicowe (fobie, nerwice lękowe i natręctw), związane ze stresem pod postacią somatyczną (somatoform).
Zaburzenia behawioralne związane z zaburzeniami fizjologicznymi i czynnikami fizycznymi - zaburzenia odżywiania, snu, seksualne i związane z połogiem.
Zaburzenia osobowości i zachowania dorosłych - specyficzne i niespecyficzne zaburzenia osobowości, zaburzenia nawyków i popędów (impulsów), identyfikacji płciowej i preferencji seksualnych.
Upośledzenia umysłowe.
Zaburzenia rozwoju psychicznego - rozwoju mowy i języka, umiejętności szkolnych, funkcji motorycznych oraz całościowe zaburzenia rozwojowe (autyzm).
Zaburzenia zachowania i emocji rozpoczynające się zwykle w dzieciństwie i wieku młodzieńczym.
Wg DSM-IV zaburzenia psychiczne oznaczają wzorce behawioralne lub psychologiczne, które powodują złe samopoczucie lub utrudniają funkcjonowanie w jednym lub kilku ważnych obszarach.
Wszystkie zaburzenia psychiczne w DSM-IV przedstawia się na 5 osiach
Oś I - zespoły kliniczne (np. zaburzenia nastroju, schizofrenie, stany lękowe, zaburzenia psychiczne na tle organicznym. Na tej osi mieszczą się również stany nie będące zaburzeniami umysłowymi, lecz wymagające terapii. Należą do nich problemy szkolne, małżeńskie, zawodowe niespowodowane zaburzeniami psychicznymi.
Oś II - zaburzenia osobowości, zaburzenia rozwojowe, występujące po raz pierwszy w okresie niemowlęcym, dziecięcym i adolescencji oraz upośledzenie umysłowe.
Oś III - stany ogólnomedyczne, czyli takie zaburzenia somatyczne, które mogą okazać się ważne dla zrozumienia istoty zaburzenia bądź mogą znacząco wpływać na przebieg leczenia. (czyli wszystkie problemy medyczne, które mogą mieć znaczenie dla problemów psychicznych).
Oś IV - problemy psychospołeczne i środowiskowe - są to wszystkie potencjalne przyczyny zaburzeń zaistniałe w ostatnim roku lub przewidywane w najbliższej przyszłości (np. przejście na emeryturę).
Oś V - poziom przystosowania - ocenie podlega ogólny stan zdrowia u pacjenta na podstawie Skali Ogólnej Oceny Funkcjonowania. W ocenie na osi V uwzględnia się trzy obszary: kontakty społeczne z rodziną i przyjaciółmi, funkcjonowanie zawodowe oraz wykorzystanie wolnego czasu, które szacuje się w skali od 1 (poziom najniższy) do 100.
PSYCHOPATOLOGIA OGÓLNA
Orientacja w otaczającym świecie jest możliwa dzięki zdolności organizmu do odbioru i analizowania docierających do niego bodźców. Jest to możliwe dzięki procesom poznawczym, do których zalicza się: wrażenia, spostrzeżenia, uwagę, pamięć i myślenie.
WRAŻENIE
Polega na odzwierciedlaniu pojedynczej cechy przedmiotu działającego na receptor (np. lekkie dotknięcie szpilką - wrażenie dotyku, mocne - wrażenie bólu, dotknięcie ciepłym przedmiotem - wrażenie ciepła, potrącenie struny skrzypiec - wrażenie słuchowe itp.).
Każde wrażenie odzwierciedla więc tylko jedną właściwość przedmiotu np. jego ciężar, temperaturę, zapach, natężenie dźwięku).
Rodzaje wrażeń: wzrokowe, słuchowe, węchowe, smakowe, bólowe, dotykowe, ciepła i zimna, równowagi, organiczne, mięśniowo-ruchowe.
SPOSTRZEŻENIE
Polega na odzwierciedlaniu całego przedmiotu działającego na receptor(y).
Spostrzeżenie nie jest prostą sumą wrażeń (to wrażenie + wyobrażenia).
CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA TREŚĆ SPOSTRZEŻEŃ
Doświadczenie i wiedza (znajomość przedmiotów podobnych, widzianych poprzednio i zapamiętanych);
Nastawienie - kształtuje się na podstawie wcześniejszych doświadczeń;
Uwaga - to wybiórcze nastawienie analizatorów na odbiór ściśle określonych bodźców. Kierowanie uwagi na dany bodziec zależy od właściwości tego bodźca oraz od właściwości osoby spostrzegającej (jej stanu fizycznego i psychicznego). Naszą uwagę przyciągają bodźce: silne, niespodziewane, znajdujące się w ruchu, nieoczekiwane, nowe.
Poglądy;
Potrzeby i emocje (stan emocjonalny w chwili spostrzegania);
Zainteresowania.
ZABURZENIA SPOSTRZEGANIA
Złudzenia (iluzje)
Omamy (halucynacje)
ZŁUDZENIA
Zniekształcone spostrzeganie (bądź odbieranie wrażeń) przedmiotów działających na receptor; (czyli odbiera się wrażenia, spostrzeżenia rzeczywistego przedmiotu, ale w sposób zniekształcony).
RODZAJE ZŁUDZEŃ:
FIZJOLOGICZNE
PATOLOGICZNE (nie korygowane przez chorego, pomimo dostarczenia mu dowodów błędności)
ZŁUDZENIA FIZJOLOGICZNE:
UWARUNKOWANE STRUKTURĄ SPOSTRZEGANEGO PRZEDMIOTU (ZŁUDZENIA GEOMETRYCZNE)
UWARUNKOWANE PRZEZ NASTAWIENIE
OMAMY
Spostrzeżenia przedmiotów, które nie znajdują się w otoczeniu chorego lub w ogóle nie istnieją, a które on umiejscawia w otaczającej go rzeczywistości. Towarzyszy im poczucie realności;
chory jest przekonany o ich prawdziwości.
PODZIAŁ OMAMÓW:
ELEMENTARNE - polegają na przeżywaniu doznań typu wrażeń np.. błyski, migotania, pojedyncze dźwięki.
PROSTE - dotyczą jednego analizatora np. wzrokowego (chory widzi postać) lub słuchowego (słyszy głosy).
ZŁOŻONE - dotyczą dwóch lub więcej analizatorów (np. chory ma poczucie, że uczestniczy w jakimś wydarzeniu np. widzi ludzi, słyszy, czuje).
OMAMY WZROKOWE
Mogą być elementarne lub proste.
Chory widzi postacie ludzkie, zwierzęta, przedmioty:
realnej wielkości,
pomniejszone (mikropsje),
powiększone (makropsje).
Doznania wzrokowe mogą dotyczyć pojedynczych obiektów lub układać się w sceny.
Różna jest wyrazistość obiektów - od ledwo zarysowanych do bardzo wyraźnych obrazów, bogatych w szczegóły.
Obserwowane obiekty mogą pozostawać nieruchome (statyczne) lub znajdować się w ruchu.
W pojedynczych przypadkach schizofrenii i stanów zaburzeń świadomości występuje tzw. objaw sobowtóra) chory dostrzega i wyczuwa własną postać obok siebie).
OMAMY SŁUCHOWE
Mogą być elementarne (trzaski, szmery) lub proste (głosy, śpiewy, dialogi, dzwony kościelne).
Różnią się możliwością ich zlokalizowania (z konkretnego pokoju lub miejsca, które chory nie jest w stanie określić).
Mają różna intensywność (od cichych, ledwo słyszalnych do głośnych, wyraźnych słów).
Różnią się treścią (pogróżki, zakazy, nakazy, plecenia). Mogą popchnąć chorego do dokonania czynów skierowanych przeciwko sobie lub innym (tzw. omamy imperatywne).
OMAMY SMAKOWE
Łączą się najczęściej z węchowymi.
Chory odczuwa zmieniony smak potraw, płynów, czuje zapach gazu, zgnilizny, trupie zapachy.
Najczęściej omamy węchowe mają nieprzyjemny i „dziwny” charakter, który trudno choremu określić, niż przyjemny.
Często interpretuje doznania w sposób urojeniowy.
OMAMY DOTYKOWE
Polegają na odczuwaniu przez chorego różnych doznań z powierzchni skóry.
Chory odczuwa na skórze obecność owadów lub większych zwierząt (typowe głównie dla alkoholowej psychozy majaczeniowej).
Inne doznania zgłaszane przez chorych to przykry świąd, nagrzewanie lub oziębianie skóry, a także poruszanie się mrówek, robaków pod skórą.
OMAMY CZUCIA USTROJOWEGO
To doznania napływające w odczuciu chorego z jego narządów wewnętrznych lub z różnych części ciała.
Omamy te występują często z dotykowymi.
Chory odczuwa często ściskanie mózgu, przemieszczanie serce, żołądka lub niszczenie promieniami różnych narządów itp.
ZABURZENIA MYŚLENIA
Myślenie lub rozumowanie to złożony ciągły proces zachodzący w mózgu, polegający na asocjacjach i wnioskowaniu. Miarą efektywności myślenia jest inteligencja. Ludzkie myślenie jest realizowane przez procesy psychiczne opierające się na systemie pojęć o różnym stopniu konkretności łączone w mniej lub bardziej świadomy sposób.
RODZAJE ZABURZEŃ MYŚLENIA:
ZABURZENIA TREŚCI:
UROJENIA
IDEE NADWARTOŚCIOWE
NATRĘCTWA MYŚLOWE
ZABURZENIA TOKU:
PRZYSPIESZENIE
ZWOLNIENIE
ZAHAMOWANIE
ROZKOJARZENIE
SPLĄTANIE
UROJENIA
Fałszywe sądy o rzeczywistości, które chory wypowiada z głębokim przekonaniem o ich prawdziwości
i których nie koryguje mimo oczywistych dowodów błędności.
UROJENIA PRZEŚLADOWCZE
Przekonanie chorego, że jest się prześladowany.
Chory wskazuje (lub nie) osoby, które chcą pozbawić go życia (rodzina, znajomi, obcy, siły tajemne np. szatan).
Liczba osób objętych kręgiem urojeniowym jest różna.
Urojenia łączą się z omamami.
UROJENIA ZAZDROŚCI
Przekonanie, że jest się zdradzanym przez partnera; interpretacja wydarzeń rzeczywistych, zwykle drobnych, codziennych jako dowodów zdrady.
UROJENIA HIPOCHONDRYCZNE
Polegają na nieuzasadnionym przeświadczeniu o chorobie niszczącej organizm (np. chory oznajmia, że jego przewód pokarmowy nie funkcjonuje od lat, żołądek jest zniszczony, a ciało ulega rozpadowi).
UROJENIA GRZESZNOŚCI I WINY
Polegają na przypisywaniu sobie różnych przestępstw i zbrodni (chorzy czują się ludźmi niegodnymi, którzy nie zasługują na nic innego oprócz kary).
UROJENIA PONIŻENIA
Polegają na przeświadczeniu chorego, że jego ciało jest zniszczone, pozbawione narządów, że niczego nie posiada, ani rzeczy (urojenia zubożenia), ani zdrowia ani nawet własnego ciała (urojenia nihilistyczne).
UROJENIA WIELKOŚCIOWE
Przekonanie chorego, że jest kimś wielkim, mądrym, zna kilka lub kilkanaście języków, skupia władzę w swoich rękach, piastuje wysokie stanowiska; uderza fantastyczność urojeń - np. przewodniczący Trójcy św., Napoleon, Aleksander Wielki itp.
UROJENIA ODNOSZĄCE (KSOBNE)
Chory odnosi wszystkie wydarzenia rozgrywające się wokół niego - do siebie
UROJENIA ODDZIAŁYWANIA
Przeświadczenie chorego, że na jego ciało lub umysł ktoś oddziałuje - bezpośrednio lub pośrednio
(np. za pomocą jakichś aparatów - naświetlanie, hipnotyzowanie, elektryzowanie).
UROJENIA OWŁADNIĘCIA
Odczucie, że na chorego działa jakaś siła, którą jest owładnięty; myśli i wyobrażenia są narzucone przez coś lub kogoś.
IDEE NADWARTOŚCIOWE (myśli nadwartościowe)
Przekonania, które człowiek uważa za szczególnie ważne, słuszne, z którymi jest silnie związany emocjonalnie i dlatego żarliwie je propaguje. Mogą dotyczyć wiary, sekt religijnych, zasad filozoficznych, planów życiowych, wytyczonych celów i ich realizacji.
Nieraz też charakteryzuje je pewna dziwaczność treści.
Poglądy te są niekiedy słuszne, w innych przypadkach okazują się błędne i szkodliwe.
Fanatyczne działanie w imię nadwartościowej idei (nieraz długie lata) i wiara w jej prawdziwość (co m.in. odróżnia ją od natręctw), a co za tym idzie nikła podatność na korygujące wpływy otoczenia, upodabnia IN do urojeń (w odróżnieniu od nich nie zawsze zawierają jednak sądy fałszywe i są częściowo dostępne krytycznej perswazji).
IN w części przypadków świadczą o zaburzeniach osobowości, mogą jednak charakteryzować także ludzi zdrowych psychicznie (działaczy społecznych, niestrudzonych podróżników, naukowców, zapalonych kolekcjonerów, poszukiwaczy skarbów).
Należy dokonać pewnego rozróżnienia, by nie mylić objawu psychopatologicznego z nieco przejaskrawioną właściwością człowieka zdrowego. Mając na myśli objaw psychopatologiczny wskazane wydaje się dodanie przymiotnika „skrajna” idea nadwartościowa.
Każda IN odgrywa rolę czynnika silnie motywującego, ukierunkowującego na osiągnięcie celu.
Jeżeli nie przekracza pewnej miary okazuje się korzystną właściwością osobowości.
W przypadku skrajnej (patologicznej) IN obserwuje się jej nadmierne nasilenie, co zawęża krytycyzm i uniemożliwia harmonijne funkcjonowanie osobowości, jak w przypadku fanatyków, którzy ze ślepym uporem dążą do krańcowo wyolbrzymionego celu.
NATRĘCTWA I FOBIE
to myśli lub wyobrażenia uporczywie narzucające się lub czynności ruchowe wielokrotnie wykonywane, mimo przeświadczenia o ich niedorzeczności.
Przeświadczenie o niedorzeczności lub chorobliwości natręctw odnosi się do ich wszystkich postaci (człowiek, który doznaje natręctw ocenia je krytycznie).
Chory próbuje odsunąć od siebie natrętne myśli, czynności, co kończy się zwykle niepowodzeniem lub nawet nasila przykre uczucie wewnętrznego napięcia, które opada i rozładowuje się na pewien czas dopiero po wykonaniu czynności natrętnych.
Rodzaje natręctw
Natrętne myśli - to np. uporczywie doznawane przez chorego wątpliwości, czy nie zaniedbał swoich obowiązków, czy jego wypowiedzi są dobrze zrozumiane przez otoczenie, czy podjętą czynność doprowadził do końca, czy właściwie zrozumiał wyjaśnienia lekarza. Należą to również długotrwałe poszukiwania zapomnianego nazwiska, nazwy miejscowości, odliczanie przed podjęciem konkretnej czynności itp.
Natrętne wyobrażenia - np. scen o treści erotycznej, które nasuwają się na widok obrazów świętych, posągów ..., które chory bezskutecznie stara się od siebie odsunąć.
Natrętne czynności - np. sprawdzanie wiele razy, czy drzwi mieszkania zostały zamknięte, żelazko wyłączone, krany zakręcone - mimo, że chory wykonuje te czynności z pilną uwagą, przewidując pojawienie się wątpliwości.
„Chory np. zamyka drzwi ostrożnie, bez pośpiechu, najpierw pierwszy zamek - przekręca klucz raz, dwa razy, potem drugi zamek, przekręcając klucz również 2-krotnie. Z kolei chory sprawdza, czy zamknął drzwi dobrze, ujmując silnie klamkę i dla pewności kładąc jeszcze raz rękę na kluczu tkwiącym w zamku. Jednak już wkrótce po opuszczeniu mieszkania może pojawić się pytanie: czy sprawdzając nie otworzył przypadkiem drugiego zamka, a klucz pierwszy - czy na pewno przekręcił w prawo 2-krotnie, czy może tylko raz, a potem w lewo, tak że w końcu drzwi są otwarte? W myśli analizuje pilnie poszczególne etapy działania, ale równocześnie przypomina sobie analogiczne czynności wykonywane co dnia; w końcu nie wie już nic: „Lepiej wrócić do domu i sprawdzić dobrze niż dręczyć się cały dzień”.
Czasem działania natrętne np. mycie rąk w obawie przed bakteriami przyjmują postać pewnego rytuału:
„Chory np. najpierw „odkaża” spirytusem lub innym płynem brzegi wanny, kran, klamkę od drzwi i dopiero potem przystępuje do mycia rak, mydląc dłonie określoną liczbę razy - 5, 10, 20, zachowując z kolei określony sposób odkładania mydła, zakręcania kranu itp..”
Występowanie natręctw
nerwice (głównie z natręctwami, lękowe);
stany depresyjne (rzadziej);
schizofrenia (rzadziej).
ZABURZENIA TOKU:
PRZYSPIESZENIE toku myślenia
Osiąga różny stopień, od stosunkowo nieznacznego do gonitwy myślowej (stany maniakalne, zaburzenia świadomości).
ZWOLNIENIE toku myślenia
Bywa nieznaczne (np. przygnębienie) lub wykazuje wyraźnie zwolniony bieg (np. depresja). Zwolnienie toku myślenia występuje również w niektórych przypadkach padaczki i chorobach uwarunkowanych organicznym uszkodzeniem mózgu.
ZAHAMOWANIE toku myślenia
Polega na zatrzymaniu się wolno przesuwającego się wątku myślowego (myśl niejako zastyga), czemu jak w głębokiej depresji towarzyszy poczucie głębokiego smutku oraz spowolnienie lub zahamowanie ruchowe.
ROZKOJARZENIE toku myślenia
Polega na braku logicznego związku między poszczególnymi dłuższymi fragmentami wypowiedzi lub pomiędzy zdaniami.
SPLĄTANIE toku myślenia
Polega na rozerwaniu związków myślowych; przejawia się zupełnym porwaniem wątku myślowego, skojarzeniami powierzchownymi, przypadkowymi przy przyspieszonym na ogół biegu myśli. Tempo myślenia może jednak ulegać wyraźnym zmianom, tj. narastać lub zwalniać. Obok bezładnie nagromadzonych słów, pojawiają się wypowiedzi złożone z kilku słów, ale zwykle o strukturze niezgodnej
z gramatyczną budową zdania.
ZABURZENIA PAMIĘCI
PAMIĘĆ to właściwość psychiczna, umożliwiająca kształtowanie się i funkcjonowanie doświadczenia człowieka. Dzięki niej nabywamy różnorodne informacje, umiejętności i sprawności, przyswajamy wiedzę o świecie.
FAZY PROCESÓW PAMIĘCIOWYCH:
W procesach pamięci wyróżnia się trzy kolejno po sobie występujące fazy: zapamiętywanie, przechowywanie i przypominanie.
ZAPAMIĘTYWANIE - postrzegane przedmioty wywołują zmiany w komórkach nerwowych
w postaci śladów pamięciowych.
PRZECHOWYWANIE - zmiany te utrzymują się, chociaż wywołujące je bodźce przestały działać
PRZYPOMINANIE - dzięki owym zmianom rozpoznajemy przedmioty jako znane i reprodukujemy je.
ZAPAMIĘTYWANIE - może trwać bardzo krótko i ograniczać się do jednorazowego spostrzeżenia jakiegoś bodźca, pozostawiającego ślad pamięciowy w komórkach nerwowych, albo też stanowi złożoną czynność człowieka, np. przy opanowywaniu materiału szkolnego przez ucznia lub nabywaniu sprawności w posługiwaniu się jakimś narzędziem czy umiejętności ruchowych (np. jazda na nartach, prowadzenie samochodu itp.)
Zapamiętywanie mimowolne - dokonuje się bez specjalnego wysiłku ze strony człowieka. Nie stawia on sobie celu utrwalenia w pamięci jakiegoś zjawiska czy informacji, lecz zapamiętuje je samorzutnie. Pomimo spontanicznego charakteru zapamiętywanie mimowolne jest w pewnej mierze wybiórcze. Na ogół człowiek zapamiętuje mimo woli to, co ma dla niego jakieś znaczenie, jak również to, co przyciąga jego uwagę.
Zapamiętywanie dowolne, zamierzone - jest procesem świadomym i celowym, skierowanym na to, aby utrwalić w pamięci dane zjawisko, sposób zachowania czy też materiał (włącza się w ten sposób w proces uczenia).
PRZECHOWYWANIE - polega na utrzymywaniu się określonych bodźców w postaci śladów pamięciowych w układzie nerwowym człowieka, chociaż przestają one bezpośrednio oddziaływać na jego narządy zmysłowe. Czas trwania tej fazy waha się od krótkiego momentu do wielu lat, a pamięć niektórych faktów i zdarzeń zachowujemy przez całe życie.
Faza przechowywania jest utajona, wnioskujemy o niej na podstawie tego, jaki zakres doświadczeń potrafimy zaktualizować w razie potrzeby.
Czynniki warunkujące zapamiętywanie i przechowywanie:
Związek z działaniem - istotnym warunkiem skutecznego zapamiętywania jest włączenie danego przedmiotu lub zjawiska w działanie człowieka. Im większe znaczenie dla naszej działalności ma przedmiot lub jakaś jego cecha, tym szybciej utrwala się w pamięci. Nie pamiętamy więc dobrze szczegółów i własności przedmiotów codziennego użytku, które nie mają bezpośredniego związku z posługiwaniem się nimi.
Nastawienie - jeżeli człowiek koncentruje świadomie uwagę na danym przedmiocie lub postawi przed sobą wyraźne zadanie zapamiętania jakiegoś materiału, pamięta go potem lepiej i bardziej trwale. Materiał przechowywany jest również znacznie dłużej w pamięci przy nastawieniu na to, żeby zapamiętać go „na zawsze” lub „na długo”, a nie tylko na krótki czas.
Emocje - doznania i przeżycia przyjemne pamięta się lepiej i dłużej od przykrych, wypieranych przez człowieka ze świadomości.
Przekonania - łatwiej zapamiętuje się i trwalej przechowuje informacje zgodne z postawami i przekonaniami.
Motywacja - na wpływ motywacji na zapamiętywanie wskazuje „zjawisko Zeigarnik”. Badani wykonujący różnego rodzaju zadania, których część po pewnym czasie przerwano w toku czynności, przechowywali lepiej w pamięci zadania, nie dokończone, niż te, jakie zdołali już rozwiązać. Zjawisko to można wyjaśnić tym, że napięcie motywacyjne w przypadku zadań przerwanych nie zostało rozładowane, a utrzymując się nadal sprzyjało lepszemu zapamiętaniu treści zadania.
Organizacja materiału i czynności mnemicznych - organizacja ta polega np. na odpowiednim rozłożeniu powtórzeń w czasie, dokonywaniu w miarę długich przerw na wypoczynek, dobraniu sposobu zapamiętania zgodnego z charakterem materiału - jego długością i stopniem złożoności.
PRZYPOMINANIE (odtwarzanie, odpamiętywanie) - polega na aktualizowaniu nabytego doświadczenia w rozmaitej formie. To, co człowiek potrafi odtworzyć po pewnym czasie z zasobów swojej pamięci, jest zarazem miernikiem tego, co zapamiętał i przechował w swojej świadomości.
ZAPOMINANIE. Wiele informacji, faktów i zdarzeń zostaje zapomnianych wraz z upływem czasu. Wyróżniamy zapominanie całkowite i częściowe, przejściowe i trwałe.
ZABURZENIA PAMIĘCI
NADCZYNNOŚĆ PAMIĘCI (HYPERMNESIA)
Zdolność szybkiego zapamiętywania obszernego materiału oraz odtwarzania zapamiętanych treści w sposób dokładny i szybki.
Hypermnesia może występować razem z ogólną sprawnością intelektualną, dotyczy także osób niedorozwiniętych umysłowo, które wykazują np. jednostronne uzdolnienie wykonywania w pamięci wielocyfrowych działań rachunkowych i zapamiętywania długich szeregów cyfr.
Nadczynność pamięci uwarunkowana zmianami chorobowymi zaznacza się głównie w stanach hipomaniakalnych.
NIEDOCZYNNOŚĆ PAMIĘCI (HYPOMNESIA)
może być czynnościowa i organiczna:
czynnościowa - upośledzenie zapamiętywania i przypominania na skutek rozproszenia uwagi wywołanego stanem wzruszenia (o patologii mówimy wówczas, gdy zaburzenia są efektem zmian chorobowych);
organiczna - upośledzenie zapamiętywania, przypominania i przechowywania, przy nieraz względnie dobrej pamięci wydarzeń odległych; chory po chwili zapomina, co sam mówił, co jadł na śniadanie, czy ktoś go odwiedził itp.
NIEPAMIĘĆ (AMNESIA)
Tj. luka pamięciowa - może obejmować krótki okres czasu (minuty, godziny), albo trwać miesiącami i latami.
Luki pamięciowe chorzy wypełniają nieraz treścią fałszywą, przypadkową, czasem nieprawdopodobną (konfabulacje).
Niepamięć wsteczna - rozciąga się na okres poprzedzający utratę lub zaburzenie świadomości.
Okres niepamięci stopniowo ulega skróceniu, tzn. odżywają w pamięci wydarzenia odległe, potem coraz to bliższe chwili pojawienia się zaburzeń świadomości lub jej utraty.
Występuje po urazie czaszki połączonym ze wstrząsem mózgu, po próbach samobójczych przez powieszenie lub zatrucie gazem, napadach padaczkowych lub elektowstrząsach.
Niepamięć następcza - niepamięć zdarzeń występujących po urazie.
np. chory doznał uraz u czaszki w wypadku samochodowym, stracił przytomność, ale odzyskał ją w drodze do szpitala. Odpowiadał na pytania i interesował się losem innych. Po pewnym czasie, będąc w szpitalu nie potrafił odtworzyć tego okresu - nie pamiętał drogi do szpitala.
Tego rodzaju luka może zmniejszyć się i wypełnić stopniowo fragmentarycznymi wspomnieniami.
ZAFAŁSZOWANIE PAMIĘCI (PARAMNESIA)
Do paramnezji zalicza się:
konfabulacje
złudzenia i omamy pamięciowe
zjawiska typu deja vu.
ZŁUDZENIA PAMIĘCIOWE - mają miejsce wówczas, gdy treść czynności psychicznej np. myślenia lub spostrzeżenia ulega zniekształceniu w okresie przechowywania lub odtwarzania „śladów pamięciowych”. Osoba spostrzega trafnie, ale przypomina sobie w sposób zniekształcony.
Złudzenia pamięciowe utożsamiające - polegają na poczuciu znajomości sytuacji nowej, a więc nie przeżytej nigdy poprzednio. Objawy te noszą nazwę:
„ już widzianego” - deja vu
„już przeżytego” - deja vecu
„już pomyślanego” - deja pensee
„już słyszanego” - deja entendu
„nigdy nie widziałem” - jamais vu - poczucie obcości w sytuacji znanej.
Deja vu - uczucie, że zupełnie nowe doświadczenie miało już kiedyś miejsce w przeszłości.
Często pojawia się i znika bez poważnego wpływu na spostrzeganie rzeczywistości (występuje u ludzi zdrowych).
W przypadku ostrej formy deja vu trwa dłużej i może zostać na stałe włączone do nowej, fałszywej wersji rzeczywistości. Ostrzejsze objawy tego zaburzenia mogą być symptomem schizofrenii, depresji maniakalnej, organicznego uszkodzenia mózgu (epilepsja płata skroniowego).
OMAMY PAMIĘCIOWE - polegają na przeświadczeniu chorego o realności przeżyć, których nie doznał lub, które wystąpiły jedynie w wyobraźni. np. pacjentka skarży się, że jest w nocy napastowana przez grupę mężczyzn, została awansowana na wysokie kierownicze stanowisko itp.
KONFABULACJE - luki pamięciowe są wypełnianie przez pacjentów treścią fałszywą, przypadkową, czasem wręcz nieprawdopodobną, bądź też podsuniętą w sugestywnie zadanym pytaniu. Robi to wrażenie zmyślania, mówienia co bądź. Towarzyszy temu przeświadczenie, że odpowiedź jest trafna i właściwie umiejscawia fakty w czasie (np. gdy spytamy przykutą do łóżka kobietę, co robiła poprzedniej nocy, może ona stwierdzić, że przebiegła wiele km., by dostarczyć skradzione dokumenty agentowi obcego państwa).
Typowe dla zespołu psychoorganicznego (zwanego zaspołem anamnestycznym Korsakowa, choroby Alzheimera, schizofrenii).
ZABURZENIA UWAGI
UWAGA polega na skierowaniu czynności poznawczych w określonym kierunku.
Uwaga jest mechanizmem redukcji nadmiaru informacji, dzięki któremu spostrzegamy tylko część bodźców docierających do organów zmysłowych, przypominamy sobie tylko część informacji zakodowanych w pamięci, uruchamiamy tylko jeden z wielu możliwych procesów myślenia
i wykonujemy tylko jedną z wielu możliwych do wykonania reakcji.
FUNKCJE UWAGI:
Selektywność - to zdolność do wyboru jednego bodźca, źródła stymulacji lub ciągu myśli, kosztem innych np. odbiór informacji podczas głośnego i tłumnego przyjęcia. Nie słyszymy wtedy większości wypowiedzi, tylko koncentrujemy się na tym, co mówią do nas najbliżsi sąsiedzi. Pozostałe dźwięki są aktywnie ignorowane.
Czujność - jest to zdolność do długotrwałego oczekiwania na pojawienie się ściśle określonego bodźca, (zwanego sygnałem), a ignorowanie pozostałych bodźców (zwanych szumem) np. żołnierz na warcie musi być zdolny do natychmiastowego zareagowania na najmniejszy sygnał zagrożenia, mimo, że wcześniej przez kilka godzin „nic się nie działo”.
Przeszukiwanie - jest procesem aktywnym (w przeciwieństwie do czujności, która polega na biernym oczekiwaniu na pojawienie się sygnału). Polega na systematycznym badaniu pola percepcyjnego, w celu wykrycia obiektów spełniających założone kryterium. np. przeszukujemy tekst w książce, by stwierdzić czy jest tam konkretna, interesująca nas informacja. Urzędnik pocztowy przeszukuje plik listów, by wyszukać konkretny.
Kontrola czynności jednoczesnych - człowiek prawie zawsze wykonuje wiele czynności w tym samym czasie. W większości wypadków takie działanie nie pociąga za sobą negatywnych skutków, ponieważ czynności są dość proste albo dobrze zautomatyzowane. Problem pojawia się wtedy, gdy przynajmniej jedna z czynności wydaje się bardziej wymagająca np. sporządzenie notatek podczas wykładu może przekraczać nasze możliwości, gdy wykład jest zbyt trudny, źle przygotowany.
RODZAJE UWAGI:
UWAGA DOWOLNA - aktywne skierowanie czynności poznawczych na określony przedmiot i (lub) wzbudzenie gotowości do działania.
UWAGA MIMOWOLNA (SPONTANICZNA) - wywołana jest określonymi właściwościami przedmiotu i występuje w sposób przez jednostkę niezamierzony.
CECHY UWAGI:
ZAKRES (POJEMNOŚĆ) - liczba elementów, które daje się spostrzec (uchwycić) w ciągu krótkiego okresu czasu.
SKUPIENIE (KONCENTRACJA) - ześrodkowanie uwagi na przedmiocie spostrzeganym lub na przedmiocie działania.
TRWAŁOŚĆ - utrzymanie prze dłuższy czas uwagi na określonym przedmiocie lub czynności.
PRZERZUTNOŚĆ - szybkie przenoszenie uwagi z jednego przedmiotu na drugi lub z czynności na czynność.
PODZIELNOŚĆ - jednoczesne wykonywanie dwóch lub więcej czynności, z których każda wymaga uwagi (np. jazda samochodem)
WYBIÓRCZOŚĆ - kierowanie uwagi na niektóre tylko przedmioty (osoby, zjawiska) z pominięciem innych co pozostaje w związku z zainteresowaniami, wiedzą, nastawieniem, potrzebami itp.).
ZABURZENIA UWAGI
NADMIERNA PRZERZUTNOŚĆ UWAGI - chory ma trudności z dłuższym skupieniem uwagi na jakimś obiekcie. Towarzyszy temu przyspieszenie myśli, brak zdolności do wykonywania czynności w sposób uporządkowany; (występuje szczególnie wyraźnie w stanie maniakalnym).
„Przerzutność uwagi traktowana jest jako cecha pozytywna, charakteryzująca ludzi uznanych za bystrych
i inteligentnych.
Przerzutność (nadmierna, patologiczna) jako objaw zmian chorobowych polega na przenoszeniu uwagi na różne przedmioty w sposób bezcelowy, bezproduktywny, nie posuwający działania naprzód.
Różnica polega głównie na tym, że człowiek zdrowy przenosi uwagę zgodnie z działaniem (w sposób kierowany), a chory nie panuje nad przebiegiem swoich procesów psychicznych, nie jest w stanie zwolnić szybkiego biegu myśli, które nasuwają się nieustannie, a treść ich coraz to się zmienia.
TRUDNOŚCI PRZENOSZENIA UWAGI Z JEDNEGO PRZEDMIOTU NA DRUGI - chory nie może oderwać się od jednego tematu; trwa przy nim długo choć zmieniają się okoliczności (mowa jest o czym innym, zadawane są inne pytania) chory ciągle jest przy temacie poruszanym poprzednio (jest efektem zmian organicznych).
ZABURZENIA PROCESÓW EMOCJONALNYCH
Na określenie przeżyć człowieka używa się w psychologii dwóch terminów: emocje i uczucia.
EMOCJE - przeżycia proste, przebiegające często gwałtownie i krótko. Nazywane są też przeżyciami pierwotnymi, związanymi z zaspokajaniem potrzeb biologicznych; aktywizowane przez ośrodki podkorowe.
UCZUCIA - przeżycia bardziej trwałe, utrzymujące się przez dłuższy czas, związane z zaspokajaniem potrzeb wyższego rzędu (specyficznie ludzkich, psychicznych); aktywizowane przez korę mózgu.
U. są jakby wyższym piętrem emocji i występują jako reakcja o zabarwieniu społecznym (miłość, u. patriotyczne, estetyczne, moralne i in.).
CECHY EMOCJI:
TREŚĆ - radość, gniew, smutek, zazdrość, lęk, ...). CECHY EMOCJI
ZNAK - pozytywny, negatywny (dążenie, unikanie).
SIŁA (NATĘŻENIE) - silne emocje przebiegają ze znacznym odczynem wegetatywnym, powodują dezorganizację zachowania i in.
TRWAŁOŚĆ - okres utrzymywania się emocji
GŁĘBOKOŚĆ - wyraża motywacyjne funkcje emocji (emocje głębokie: miłość, zazdrość ... wywierają długotrwały wpływ i ukierunkowują działanie).
EKSPRESJA - zewnętrzny wyraz stanów emocjonalnych; przejawia się w mimice, gestach, oznakach fizjologicznych, werbalizowaniu ...).
PODZIAŁ EMOCJI:
ZE WZGLĘDU NA SIŁĘ I TRWAŁOŚC EMOCJI:
Nastroje - nieznaczne natężenie i stosunkowo długi czas trwania; często bezprzedmiotowe.
Wzruszenia - nagły początek, duże natężenie, krótki czas trwania; reakcje wegetatywne i w części przypadków utrata zdolności logicznego myślenia (gniew, strach, radość, rozpacz i in.)
Afekty (silne wzruszenie) - nagły początek, znaczne natężenie, bardzo krótki czas trwania, wyraźne objawy wegetatywne, często obniżona efektywność spostrzegania, logicznego myślenia, niepamięć. Istotne znaczenie w orzecznictwie sądowo psychologicznym.
ZE WZGLĘDU NA WPŁYW EMOCJI NA ZDOLNOŚĆ DO DZIAŁANIA:
Steniczne - (sthenos-siła) - wzmagają zdolność człowieka do działania, tj. np. walki, obrony, ucieczki. Pojawiają się objawy fizjologiczne świadczące o wydzielaniu dużej ilości adrenaliny.
Asteniczne - obniżają zdolność człowieka do działania, dezorganizują, wręcz uniemożliwiają je (strach, lęk).
Strach - przeżywany jest przede wszystkim w sytuacjach bezpośredniego zagrożenia, przed czymś konkretnym możliwym do nazwania.
Lęk - przeżywany jest wobec sytuacji ocenianych jako bolesne, groźne, przykre, ale, które dopiero mogą lub mają wystąpić. W części przypadków lęk w odróżnieniu od strachu nie łączy się z żadną uchwytną przyczyną (bezprzedmiotowy).
Lęk występuje u ludzi zdrowych, ale jest także objawem psychopatologicznym (np. nerwice, fobie, choroby psychiczne, depresje.
ZABURZENIA PROCESÓW EMOCJONALNYCH
OBNIŻONY NASTRÓJ - (hypothymia) - jest reakcją niewspółmierną do wywołujących ją bodźców (np. nerwice, zespół depresyjny).
PODWYŻONY NASTRÓJ - (hyperthymia) - osiąga różny stopień; nastrój wybitnie podwyższony (zespół maniakalny); umiarkowane podwyższenie nastroju - euforia - zadowolenie, pogoda i beztroska, brak krytycyzmu (np. stwardnienie rozsiane, psychozy miażdżycowe).
DYSFORIA - (nazywana nastrojem „gniewliwym” - obniżenie nastroju, drażliwość tj. wybuchy gniewu
i działania agresywne bez wyraźnej przyczyny (np. padaczka, stany pourazowe, histeria, schizofrenia, zespoły maniakalne).
APATIA - obniżenie zainteresowań i aktywności, przygnębienie i poczucie rezygnacji; chory skarży się na przykrą zmianę nastroju, obniżenie dawnych zainteresowań i chęci do działania (zdrowi, nerwice).
CHWIEJNOŚĆ EMOCJONALNA - patologiczna zmienność nastroju, łatwe przechodzenie nastroju podwyższonego w obniżony i odwrotnie; nawet błahe czynniki wyraźnie zmieniają nastrój (zespół psychoorganiczny).
LEPKOŚĆ EMOCJONALNA - nadmiernie długie trwanie nastroju lub wzruszenia (tzw. zaleganie afektu) (np. charakteropatia padaczkowa).
ZOBOJĘTNIENIE UCZUCIOWE - polega na zaniku uczuć wyższych. Chory traci dawne zainteresowania oraz zmienia się jego stosunek do bliskich. Odsuwa się od nich, przejawiając w miarę postępów choroby coraz większą pustkę uczuciową. Chory staje się nieczuły na sprawy i los swoich dzieci, żony, męża, rodziców. Reakcje są nieadekwatne (chory np. reaguje rozweseleniem na tragiczna wiadomość).
OTĘPIENIE UCZUCIOWE - występuje na podłożu zmian organicznych. Chory zachowuje na ogół dobry kontakt emocjonalny z rodziną i innymi ludźmi, w przeciwieństwie do osoby chorej na schizofrenię, którą pustka uczuciowa w wielu przypadkach dzieli od otoczenia.
AMBIWALENCJA EMOCJONALNA - dwubiegunowość - występowanie sprzecznych emocji, o przeciwnym znaku np. pożądania i niechęci (np. schizofrenia).
ZABURZENIA AKTYWNOŚCII DZIAŁAŃ RUCHOWYCH
Aktywne działanie oznacza świadome, uporządkowane, wytrwałe, podejmowane zgodnie z własną wolą dążenie do określonego celu.
ZABURZENIA AKTYWNOŚCI
OBNIŻENIE AKTYWNOŚCI. Apatia (rozpatrywana także jako przejaw zaburzeń emocjonalnych) oznacza obniżenie zainteresowań, nastroju i aktywności.
Obniżenie aktywności jest elementem: nerwic, niektórych postaci zaburzeń osobowości, organicznych uszkodzeń mózgu (guzów, mechanicznego uszkodzenia), zespołów depresyjnych, schizofrenii.
PODWYŻSZENIE AKTYWNOŚCI. Charakterystyczne głównie dla płytkich stanów hipomaniakalnych (w stanach maniakalnych bezładny niepokój).
AMBITENDENCJA. Polega na występowaniu sprzecznych dążeń (np. chory kogoś dostrzega i już do niego idzie, lecz zatrzymuje się i szybko oddala). Typowa dla schizofrenii.
ZABURZENIA RUCHU
SPOWOLNIENIE I ZAHAMOWANIE RUCHOWE
Ruchy stają się powolne, ociężałe, sprawiają wrażenie czynności wykonywanych z dużym wysiłkiem.
Występuje głównie w zespołach depresyjnych. Pogłębiający się stan depresyjny z coraz znaczniejszym spowolnieniem prowadzi niekiedy do stanu tzw. osłupienia depresyjnego (stupor).
Znaczne spowolnienie lub zahamowanie ruchowe występuje jako objaw osłupienia katatonicznego. Pojawia się nagle (np. w ciągu jednego dnia). Chorzy przez długie dni, tygodnie pozostają w całkowitym bezruchu, napięcie mięśniowe jest wzmożone, chorzy przez wiele godzin pozostają w jednej pozycji, często niefizjologicznej (np. dziwnie pochyleni, z podkurczoną nogą). W pozycji leżącej zwykle utrzymują głowę nad powierzchnią poduszki (objaw poduszki powietrznej). Przy ruchach biernych (przy próbie zgięcia kończyny) utrzymuje ją przez długi okres w jednej pozycji lub stosunkowo szybko powraca do poprzedniej.
Często ustępuje z godziny na godzinę (czasem gwałtowny zryw ruchowy - bezładna ucieczka, strach, agresja, gniew.
STEREOTYPIE RUCHOWE
Polegają na wielokrotnym, monotonnym wykonywaniu takich samych czynności ruchowych np. kołysanie się, wysuwanie i chowanie języka, postukiwanie palcami po stole, poruszanie nogą.
Echopraksja - wielokrotne, zautomatyzowane powtarzanie czyjegoś ruchu.
Echomimia - naśladowanie mimiki.
Echolalia - powtarzanie słów i zdań
Typowe dla schizofrenii (najczęściej katatonicznej)
ZMANIEROWANIE RUCHOWE
Polega na wykonywaniu dziwacznych czynności ruchowych (np. przed podaniem ręki zatacza nią szeroki łuk, chodząc wykonuje specyficzne współruchy, przybierając postawę tajemniczości i lekceważenia).
Typowe dla schizofrenii.
NATRĘCTWA RUCHOWE
Uporczywie narzucające się czynności ruchowe wielokrotnie wykonywane, mimo przeświadczenia o ich niedorzeczności. Przeświadczenie o niedorzeczności lub chorobliwości natręctw odnosi się do ich wszystkich postaci (człowiek, który doznaje natręctw ocenia je krytycznie).
Natrętne czynności - np. sprawdzanie wiele razy, czy drzwi mieszkania zostały zamknięte, żelazko wyłączone, krany zakręcone - mimo, że chory wykonuje te czynności z pilną uwagą, przewidując pojawienie się wątpliwości.
POBUDZENIE RUCHOWE
Chory wykonuje ruchy szybko, jeden za drugim, mimika jest żywa, gestykulacja wyrazista, chory krząta się, pomaga, dyryguje, biega, krzyczy, chwyta przedmioty ...
Cecha zespołu maniakalnego.
ZABURZENIA CZYNNOŚCI POPĘDOWYCH
Wyrażają się m.in.:
WZMOŻENIEM LUB OBNIŻENIEM ŁAKNIENIA oraz spaczeniem sposobu zaspokajania głodu (np.. jadłowstręt psychiczny);
ZABURZENIAMI POPĘDU SAMOZACHOWAWCZEGO - znajdują wyraz w tendencjach i zamachach samobójczych, samookaleczeniach;
ZABURZENIAMI POPĘDU PŁCIOWEGO - obniżenie lub wzmożenie popędu, zaburzenie jego ukierunkowania i spaczenie sposobu zaspokajania.
Cechą wspólną różnych działań popędowych jest trudność lub niemożność ich pohamowania (impulsywność).
Do działań impulsywnych zalicza się:
popęd do podpalania (piromania);
popęd do wędrowania )poriomania);
popęd do kradzieży (kleptomania).
Powstają zwykle na podłożu zmian organicznych mózgu, czasem występują w padaczce czy schizofrenii.